Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats


v65 


V^T 


c^  c 


.1 


1« 


1' 


ßöiügrciilj  prcinu'ii. 

2|)rc  ItäniBlicljr  Botjcit  bic  Jprau  ]^nn,^cfiin  JtlBrcdjt  liaii  prciipcii     ...     i 
^aö  Äöniglid)  ^^Jrcußifii^e  llliniftcviuiii  bcv  fleiftlidjcn,  llittnvicfjte^  uiib  ^JJhbicitioU 

?(ngc(cgcnt)eitcn nod)  IJ 

S)üä  iifiteraril^e  '-Buvcau  im..Wcmigücf)  '4>vcii|ifd)cn  Staate =^JJlinifterium    ...     i 

*4?rouiit,^  Srniibciilmrg. 

l^arutf).    .ÖEtr  Supetintenbcitt  'Bieyct 1 

iPerltn.     Xae  "}lnbrea^:9tcalgi)iniiniiiim 1 

Tic  .ftöniglic^c  3?ibliott)c{ 1 

Sic  2<ibliotl)et  bcs  .ftöitigtid)  *4>tf"BMrf)fn  •^errcnf)au)e§ 1 

Tic  3?ibüotl)cf  bes  ftaiierlid^cu  iRei(^?:*4-^oftamtcÄ 1 

Sic  C»()arlottcnid)iili' 1 

Öevtn  i^txb.  Sümmlcv?  4*iici)l)iiui)luiig 1 

So*  nf^icbTid)«:;Hcalgl)mitaiiimi 1 

lex  Wcmcittbf :.ttird)fiiratl)  bct  £t.  {?ltfnbetl)--i{tre^c 1 

2ci  (*Scmcinbc:Mitd)cittatt)  bcv  *)Jcucii  ftitef)c 1 

-Xct  ßcmcinbcsßitcfjciunt^  ju  <St.  *4-'fti^' 1 

Ajcrt  iHcnticv  Ctto  ^ä^ex 1 

lai  3oad)ttn?tf)alid)C  ßJljmnafium 1 

•Öetv  Dr.  phil.  'Jl.  .Hird)i)Dff,   ovb.  '|SvofcJiov  an  bct  Uniüctfität  ,)u  a?crliii  iiiib 

'JJiitglicb  bcv  'Jlfcibcmic  bcv  älMijciiidjafteit I 

•'perv  *4>toic'iov  Dr.  'X'^wl  .SUciiicvt 1 

2a5  *>;uiieuttribtiid)c  "Jicnlgqmnafiimi 1 

Jte  Suiicnftäbtiidjc  CbcvtCQtfd)ulc 1 

.^erv  Scf)iili)otftcl)cv  i.'ü§olu 1 

Set  tyi)nngcliid)c  Cbcts.Siitdjcitintl) 1 

Sic  3<uc^f)nublung  bct  .£)cvvcn  "iSiittfiimmev  iV  9Jlül)lbtcd)t I 

§ctt  D.  6avl  Sciiüjd),    otb.  'I'vofcjiov  bct   Itjcotogic  an  bev   Uniuetfität  .ju 
iBctlin,  .Ronfiftorinlratf)  iinb  9JJitglicb  beS  flonfiitorium«  bct  ^rotoin.j  SStanbciu 

bürg 1 

Sic  i8ud)l)aitblung  bcs  ^etvii  V'.  Steiiitt)nl 1 

•ftert  £d)rittftcncr  5.  Xrojau 1 

SoiUciiburg  (Ucfcvmaiti.    Sc.  (SrccIIcuj  §etv  Obcrpräfibciit  q.  S.  6)raf  'iltiiiiii   ....  1 

1* 


IV  .'^iDcitcä  SJetjeidjilis  bct  @ubf{ttbciitcn. 

O'liarloitciibiirfl.    viiti:  I).  Ltto  'l'flcißctcr,  otb.  *4-'toieffor  bct  Jtjcologic  nii  bct  lliiiuct; 

fitnt  ',11  ;Wftliii 1 

Xroffeii.     fiftr  3cminnt:2ircttut  Wubtifl I 

(*)rofi  i.'id)tcrtclbc  bei  ii<ctliii.     lio  UiibliüKjct   bit   .*löiiiglid)cii  .&niipt:.({abettcu:Slii|taU  1 

.t>inimcitifort  n.  o.  "Jlotbbnl)«.     Öctt  *|)niluv  .<pcfjtcr I 

C\l)loiu  bei  2nl)iiif.     .öi'tt  '4.!nitux  Spriuc^botii I 

üait(i))töbt  bei  ÜL'olbciibetfl.    .^ett  .(himiiicttjcrt  uuii  i'taiib 1 

üurfaii.    .6ctr  ('>Si)mii(iiial : Vc()tcr  Dr.  Viiifc 1 

'i'ctfii-j  i;Kefl.=iBfv  "|iol*bcmi).    .5pctt  *4.inflot  ©djlngcv. 

Xifits  (fcrriiiDlnr  iit   in  Ca   I.  viik-  iiiilfr  öcv  Tjitmo  tii  jtamlaliidjcii  S}uit|l)(m6luiiii  ucijctdinct. 

HJotsbaiii.    .öctt  ,')ii|'li,itntl)  '.Jlbolf  üirtjt I 

sjcxx  Ctto  uoii  ;)lniifi'.  ''J.'fnttct  iiiii  .Höiiiglidjcii  *JJIilitätloaiicnl)aiiic. 
JiciC'^  (itcmpliii  ifi  fdioii  in  bct  I.  S;i(lt  imtet  „lüctlin"  (nlfinllcn. 

!liatl)ciioiu.     lic  Stnbt  ülottjciiüiu 1 

3icDcreborf  bi-i  Jacobäbotf.    .löcti  '■]^a\iox  £d)ubctl 1 

Stülpe  bei  Viidcntonlbc.    .t^ctt  *|.'n|liir  *4Jlctütl) 1 

^4irouiiij  .jpaiiiioucr. 

!8ltiiiil(inc  bei  (icUc.     »jctt  'jioftot  Ä'.  fltcujlei 1 

PcUc.     Dililiothecii  luininturii  (Jell<;ii«iK      1 

Tic  .ftöitiglidjc  Wi)initafiol  =  illiüUotl)cf • 1 

(Göttinnen.    •Sjtett  '^irufcijot  Or.  5-  33cd)tcl 1 

•Öett  ^^'i^oftMo^  '^1-  -^Xi^nc 1 

.{laitiioucr.    2ic  .ftbiiifllid)c  üffcutlidjc  !tfibliutl)ef     1 

Iflä  .!töiiig(id)c  .5laitet:!IÜil()c(m  =  Wi)miiniiiim 1 

lif  ibiid)()aiibluiii]  bev  .fievvoii  £d)iiiuvl  \-  uuii  Sccfclb l 

*4>i-üuiii,^  .^cffcii   ^JJnffaii. 

^ciiir  l)oljcit  bct  IH'i'Suö  ?tbolplj  Uoii  .Oaiiaii 1 

(^(mnrol)niiKii.    ■'öert  Vcgntioiii:Sefictät  synroii  Ctto  «oii  bct  äJinlsbutg 1 

TSrrniitflirt  n.  *JJI,    lic  Ü*iid)l)niibliiitg  bc^  .öetrii  ^\aac  St.  föoflt 1 

.f)cti  '4'tnitet  l'el)b()ce(ei 1 

.ftcrboni.    Im  Il)eologiid)e  Seiiiiiiiu- 1 

.Sinficf.     lie  ftäiibijdjc  l'aiibe5:ii<ibliot()e( 1 

SS?icdbabcii.    lio  *.yud)()niibliiiig  bev  .ficitcit  J^Hn  A:  Wcds 1 

*4.Müüiii,',  Oft^vciiftcii. 

^iiftcrbiiifl.     lie  ^ibliolljef  bes  .WDiiiglid)cii  V'niibgctid)t4 1 

Stüiiigsbcrfl.     lic  lyudjtjniibliing  bet  .Jieticii  Wtäfc  A:  Uiyci 1 

Xic  ü<iid)()niibliing  bei  .(jcttcii  .ftod)  k  Dlcimet '■i 

Wciiicl.    1i\i  Wyninnfiiiiii 1 

Xilfif.    ln-5  Wijiimamiiii l 

.Stö^liii.    lie  ')Jlaticiifiidjc I 

Xic  .Höiiiglid)e  iHegictiiiig 1 

'.($l)rii;.    lie  £t.  'JJIniitilicii  =  Jtitt^c 1 

äi^oUiii.    .'peir  Siipetiiiteiibeiit  Sdjliep 1 

3atbcii  bei  Iieptolu  a.  b.  ^<egn.    .Ipcit  ^^aHoi  Steiiimeict 1 


3n)filt5  SBer.^eicfiiii?  bcv  Siibffvibentcii.  V 

4<rombcrfl.     l\t  lii'iitlcvjdK  >i<iict)l)oiiMiinfl 1 

JKIiciiiVrowiiiä. 

'Mad)en.    .'pcvr  ''linftov  rtüfter 1 

^civ  t'antl.  theol.  Oiniböifffv 1 

iBarmcii.    Xii-  £tnbt  4*ililiotlicf I 

!8onit.    .ipevv  .Hoiififtotinlvatt)  '^Ui'fcijov  1>.  Ävnffi 1 

Ins  cünii9Clijd):tl)CülO(iijet)c  Stift  bft  Uiiil'cvfitnt  iSoiiii 1 

^üffelborf.    .^icrr  «mniinfinl:  Cbcvlcbrcr  1)i.  (yuct-j 1 

tflbcrfclb.     lic  liitl)criicl)i'  Öciiicinbc 1 

(fiiflclofirdicii  (;Hi'((.:3<c\.  Aibln).    Victv  ^^ifiuvcv  (5(\r[  It)icii()OHo 1 

.Hcnipcit.     iic  S^ud)l)iinbliiiiii  bcv  .üivrcii  iici'ii'U  &  .ftoiicv 1 

Xölii.     iii-i  .ttbiiiglid)!.'  ("Yriebvid)  =  95Jilt)i'liii:öiliimiiiiiiiin 1 

WortJbroic^  bei  5d)ti'bujd).     5vcil)civ  j}.  uoii  Xicvivnbt 1 

'^Plbcrg  (ihei*  '!)J!iil)tl)cim  a.  ;)tl).).    Sic  ®emciiibi\ 

tiricS  (irrmpliit  iii  in  Jcv  1.  S.'iiic  ivittiUmlid)  laucv  ,,'Woll'fvo"  lu'wiftmfl. 

^^^robiitj  3n(t)fcit. 
^}liciicrolcbcii.     lic  !yiid)l)oiibluiifl  br->  .»>fvvii  .^i.  l?.  .^lud) 


Snvbi)  a.  b.  etbc.    Xic  .ßirdjc 

X'obriiborf.    Sic  3?nrfiiiicv  (?pl)ornl:3'ibtipttKf 

(frfiirt.    \ictt  *4-'nftov  I'i'.  !J3ävuiiiifd 

lic  .Ööiiiglidjc  bfjcntlid)!'  S<ibtiot()tf 

Xic  iPibliotl)ot  bcü  ci'iiimcliid)i'ii  l'üniftevü 

•ticrr  (\il)miiiiiin(:Cbfvli"I)tcv  l'r.  Jpciii)fliniuiii 

.Oafbcrjitabt.    In^  Jtbiiiglit^o  Xoi»:  Wijiiiiwfiiim 

J^aUc  n.  b.  ®.    Xic  iyibliot()ef  bot  Cftiiibijc^cit  '•Miiiiioiu.  =  ?lii|tnlt    ... 
Waflbcbiirfi.    lic  ^ibliutljcf  bo»  .«Ipfict-?  „Uiifi-vc  licbon  (yrnucii"  .    .    . 

lif  Stnbi  ;i<il>liot()cf 

'jiaiiiiibiirfi  n.  b.  Z.    2k  £tcibt:4>ib(iotl)i'f      

'^fortA.     lio  3?ibliol()o(  bfv  .Uüiiiglid)i'ii  Vniibfjjrtjuli" 

3(l)lciiriii(tcii.     In.>  .Ubni(ilid)C  05i)iiiiiniiiim 

'Ä'cbticrftcbt  bei  .^cbcr-jtcbcu  (.iUei.}  'iljd)ci;->li'bcii).    .^ont  t'n'lov  £i1)ulti'|"i 

Ui'criiiflcrobc.    lie  Wräflic^c  4*ibtiotl)rl 

SSittciibcrfl.    Tic  S8ibliot()cf  bc*  ''.l.>rcbiflcv  =  £cniinnv.> 


*4?rouiii^  3ri|(c|ici!. 

9rc$(aii.    Sic  c«nitiifliid)e  ()BtKVf  4*iiv(iftid)iitc  1 

2n4  .Übniglidjo  .Uoiififtoriiim 

In«  ,ftiiiiiqlid)c  *Ptolnininl:  £rf)iil=.ftoIlciviim   .    . 

.^ctr  ^'rofcijov  Dr.  iKiibigcv 

Sic  etabt  =  9?ib(iotf)cf 

Tic  flöninlid)c  Uiiiücviitäti:!Pibliotl)c( 

Q(rihibcrn.    2ic  4*iid)l)(iitblim(i  bc-i  .^imit  2iv  l'miiol)ii 

3aiicr.    vii'trn  3iV  Sdjiill.iC'i  il<iid)()iinbliiitfi     

.^Ircii^biirg.     .ipcrt  Dr.  med.  ai>iil)iict 

dicirticiiftciii  (;Ro(V:4<o,v  SBtc^laii).    .ficrv  l'nftoi:  Stmibng 
3tcinlirrt|Cit  bei  Viibbcii.    lic  Weinciiibt 


VI  31""*^«  SBetjcic^nis  bet  ®ii6f!ri6entcii. 

Stiel,     ,'vtnii  Lic.  theol.  'i<Q1tot  Dr.  *JicDUl)  ä*ätl)3cti,  geb.  Sctjmibt 1 

iV'antisberf.    .£>cvr  Oiiimnafindehrfv  Gicftieff 1 

'ißroBiu,^  3Bcft»)()nku. 

4*ielefclb.     lic  ^yuc^hniibliing  be?  iictrii  'Jl.  .iiiiimrt) 1 

'ißroBtn,^  3Scftprcu^cii. 

Xoii.VB-     'yfiT  ^i'vtliug,  "Jlvctjibiafonii--  nn  bev  Cbcr  ^'^-tovrfirdjr  lu  £t.  •.Uiatieii  ....      1 
Tic  ^nppiojrtie  3?tbÜDtl)ef 1 

Üinniorcidj  •;25aiicrn. 

*Jlii8>?biirfl.    Jie  .ffrcic-;  imb  Stcibt  =  3?ibliiitl)ef 

Xintelobiil)!.     2ev  4^apitcl  =  l'fictifrciii 

l'irtjteiifel^.     S^nx  Sientnmtmnnii  ScDVii  'JJJottc* 

•iötöitdieroti.    .Öcrr  "^'i'irtct  ''Hit 

■iJüiiidieit.    .^crT  ':pvofcijor  (\  -U.  Goviicliii-5     

il^iiibcheim.    In«  .ftnpitcl 


itDnigrntt]  J»act)fcii. 


^luimberfl.     2ci?  .«oniglidjc  ',;el)rcv:  .ceiiniinv 

ibnuBeii.     Xic  ^ibliutbef  be-?  eHnngelürtieii  äemiiiot-? 

Sticmni^.     2os  Wüiiiglidic  (^iliiminfinm 

lic  Stobt  =  iJ^ibliotf)ef 

Trc-Jben.     2o?  ("vtrifirrtlicl)  uoii  ("yictjdicvjrf)!'  Scitiinnr 

2ic  3?ibliotl)fE  bc*  .Wbiiiglid)cn  .Unbettfiuorp*; 

Xie  S<ibliütl)cf  be*  .tiönigüdjcii  3d)uUcl)vet:£i'niimivv  '  f^riebtictjftnbt't 

lex  .ftird)cm'otftniib  ju  2rcjbcn:9lntiiiil"tabt      

£cr  .ttiidjfiiUotftnub  bcr  iyTauetifttdjc 

fiei)).Vfl-    ^if  2*iid)liaiibhiiig  bc*  cmiitgcliirf)cii  5i!crcin*linujc* 

nfriiiilfin  C»-.  -O.  Xcitiü      

.6etr  Stii<l.  theol.  Jvirfer  niiv  Sol)Innb  n.  b.  ©ptce 

(^tau  uctlB.  ?^tid)ci: 

.^ert  'l'toteiiot  Ur.  (Vtege 

2er  .«ird)ciHiovftonb  ,^u  ©t.  ''}J!nttI)Qi 

.^ert  l'iccntiiit  Dr.  Sioo[i,  Jc.ieiit  nn  bcr  lliiiticrfität 

^cn-  8tu(l.  theol.  JUofjborii 

^err  Dr.  phil.  P.  Sri)rbbcr 

'Xai  leiitidjc  Seminar  ber  Ihtiiioviität  Seipyg 

Xai  ^iftorijd)e  Seiiiinnr  ber  Uiiipcrfität  Veip.vg 

Sas  Staat«  :öi)nmniiiiin     

Tk  etflbl=»ibliotl)ef 

Sie  2I)eologiic^c  £tubeiitcii  =  SPibliott)ef 

.»Jerr  'i'aftor  SU.  .iiiiücr,  tircftor  ber  imierii  9)iiifioii 

^iJiti^en.    lie  ;KeaIid)iilc 


,'^iDcitc*  2>fT^oic()ni?  &i'v  Siiliifviliriiton.  VII 

flauen  i.  3>.    Xcr  .ftiTd)en=ä>iuftnub. 

tiefe*  Ijrcmpliir  iii  icftou  in  bcr  I.  Sütc  imtfv  im  jiamrit  ^er  ^iiriilianMiing  ^l••:•  j>mu 
5.  ?l.  Slfinliäm'cr  onicirtirci- 

Tcti  jtöiiic|liciic  Seminav 1 

£rt)iicclicrfl.     lic  Wöiiiijlidic  ®oiiiiiiar:'i<ibliotl)cf 1 

Sdiöiilind)  bei  Vöbau.     .Stiert  *4.>fiittcr  Lic.  tliool.  Sinbf 1 

Störmthal  i'fi  *^'cipjig.    Jjcrv  '4>fll''";  t»rnft  l*iiflel 1 

>^tttaii.     Tic  ^^ibliotlii't  be*  ^»ol)aimcuni-j l 

Sl'ttiopnii.     lic  Stni)t  =  3?ibliothcf 1 

>^tuirfau.     lic  ptotcflinitildjc  fiird)c 1 

Xcr  :Hnti)  bct  Stnbt  ;^n)trfnu     1 

l'i Diiigr nd]  irürttiMiili crij. 

(Jolw.    Jcr  6ii(n)et  i'crlagäiicrciit 

Korntlial.    ficrt  Slcftor  ©corg  Tccfcv 

üconbcrfl.    lic  Siöccjansl'efegciellic^oft 

Stiitfflort.     lie  ;)intt)l)au«  =  iBib(iotl)c£ 

■iicxxn  ix  i.'ittbcmaimä  4*nd)l)niibluiig 

.f)crx  iSctlag-jbiic^häiiblcv  3S.  3poinnnn 

.^err  Dr.  J^ilian  Stciiicv 

2ic  3:<iic^t)aiibluiig  bc*  ^etrn  3.  {y.  Stciiifol'f 

Itübijifleii.     Tic  .fföiiiglid)c  Unibcrfität.:.  =  SPi6Iiotl)cf 

Ulm.     Ii'v  (*Bangeliid)c  liöccfaiiiiVrciii 

.Ipert  *Proteiior  6öd)ftcttcr 


SambaA  bei  ;Robt^.    Apert  '•^aitox  öJeuert 

92cu(alcti.    .^err  "^^nftor  3-  SJojj 

9ioflD(f.     lie  Sibliothef  bet  OTerf(enburgiid)eii  ^Kittet:  imb  Viiiibidinft 

las  Stnbtiic^e  ©ftiniiafiiim     

Aperr  Setninarift  Strat)iic{c      


a^raßljLT.iogtliiim  .tncfhiciiliunj  ,i^rl•lMlt3. 

9Jett  ■  Strclttt.    la'i  @rD6t)(r.}ogIi(f)e  j^onfiftoriuin .  . 


<l?rafU)iT^ogrl)iini  "23.10011. 

Ca^r.     2ie  Stobt  =  »ibliotf)e{ 1 

«l?rofil]crsaijtliiini  OriTrii. 

!&en^l)cini.    ^err  SeminQrlet)rcv  ^y'^S''''-' ' 

Sarmftnbt.    Sie  (5!ro6f)eriog(irt)c  5RcaUd)iilf •    .   .    .    .  ! 

•äDiaiiiv     lif  £tabt=Sibtiott)cf 1 

iWornti».    Xa^  >l.'nuliil  =  TOiiieiim     1 

aJroßöcr.iDgttiiini  il^ciiilciUiurg  ^rtjUu'iiii. 


MII  3>tiettc?  9}cT,^cid)ni5  her  (SiiWritcntcn. 


^Clifl.     2c.  (*i-ccUcin  .Ocvv  loivfl.  Wt-t)cimvail)  '4>VDfi'iior  I».  .finji'      1 

•S3cn-  Dv.  y?.  l'itjmann,  "^Sriimtbo^cnt  mt  bcv  llniucrfität 1 


Ifcrioorrnim  '33rniinfi1")liing. 


.'Öcdiificbt.     lai  i^icviocilirijc  Wl)iiiiin)iiiiii 1 

'Ji>oliciil)üttcl.     Xai  AjeviOflüdji'  '^licbigevionüiinv 1 


'Iv^cniiun^f)niifcii.  Sic  .ficncii  '|>tcivrcv  Jvaii.j  'i*ccf  uub  ®d)ultl)eiK  (Jbiiarb  iUiUlnart)! 
fiiv  bic  .ftird)=  uiib  'iSfcur ^ä'ibliotlicf  nuf  .Sioftcn  bcr  l^ixdy-  iiiib  Wcnicinbc^ 
.(inifc  'lU  je  f)n(fHgcm  ä'ctroiic   .    .  •■ 1 


l^cr^ciijtrjmii  J>ni1)frn   iViciniiiorn. 

9}}B()rn.    Jic  Vitthci- =  Stiftiina ■ 1 

i^iT.iciötljum  ?tnijalt. 

iöoIOcrflc  bei  än-tiibiivii.    .fierr  5pnftin-  .^lefj 1 

.Sfötl]Cii.     Tic  .Rirrije  ^ii  £t.  ^nfob 1 

.Hcvtift.     iie  'i'itiliotfjcf  bce.  .'pcrjoglic^cii  Jrmicivceiimo 1 

■Oevrii  (*.  l'uppeä  .Oof»3?iirf}f)aubluiifl     1 

jfiirrtciitljiim  ^iljUiariüiirg = iiiibulftabt. 

SiliflCii  bei  'tSniiliinclhi.     Tic  -Uivrljc 1 

£iirftiMitl)mii  iicmv  jümjcrc  Xiiiic. 

Otcra.    lic  Ö5i)miinfiii(:'i'iblicitf)ef 1 

3d)lct,v     Set  .Wivdieit  =Ulürft(iiib     1 

j-icir  iiiib  l^mfcftabt  Jt^amüiirff. 

.Önmüiirn.    Aöcvt  ?lriiolb  C^bevt,  in  Jyivmn :  Gnvl  65räboncv,  2?ud;()niiblitiifl 1 

Tic  *^iid)()niiblimg  bcv  .tienii  Vucn*  (vivnfc 1 

Xie  ä'iid)l)niibliiii(5  bc.-  A^ievni  j?avl  .S"ieitmnini 1 

.<petr  Dr.  .jur.  griift  .J.  .fliv|etcirii 1 

Sic  Hnterrid)tc-  =  9lin"lnltcii  be<>  .tUofterÄ  2t.  3ot)amii-> 1 

irt*  "JJiiiii|'tetinl:*.Urd)iu  bee  .Wivd)eiivntl)-3      1 

.<;->err  Xireftov  Dr.  Maxi  ;Heblid)     1 

.^ictt  l>r.  jiir.  ^Jlartin  2öl)lc 1 


3tocite§  3}ei3eii^ni$  bet  ©iibjfTibentcn.  IX 

TicutidicG  liculjcilnnb  451faiV  TtattHingcn.  ^.^ 

!iBaUbTOiiii  iH'i  isiilibab.    öcvr  *4>farvcv  Äicfcr 1 

«»1(5  nin  SBalb.    .^ctt  ^Pfarrer  23erroii. 

Xicieä  Ijfciiipliu  iit  in  bcc  I.  Sülf  unter  Stönigvcid)  ffiüivttcniDcr«  aufBefii()tt. 

liai|'crtl)imi  Ocftcrrciiij  Ungarn. 


iBiibapeft.    Jie  5gib[iotl)cf  be«  'il!ntioiia(:Wiiiciini-5 

Tic  QtQbciniid)c  S^il'liotljct 

Jer  (iSciictnl=ftomifnt  bor  n'niigclijdjou  i{iTrf)c  'Jl.  6.  in  lliiiinni 
^errn  5.  fttliait-j  Unil'crfität6:!Piicf)l)nnbliinfl 

G.^criioiot^.    Sic  .ß.  ß.  Uiiiüetfität.>:33ibüotl)cf 

^Dbltiig  bei  äBieit.    Jpetr  l*.  '4>ti:nev)'tofct 

(Sraj.    2ic  UniBcrfität5:iPiid)l)aiibluiU5  bot  .'porroii  V.'oufd)iiov  iV  Viibcn-sfi) 
•^ctt  Ih:  Üliiguft  £aucr,  '^.!rofcijot  nii  bcr  lliiiucrfitot  (äraj 
2ic  .K.  15.  UniUi:vfitrtt5  =  ä'ibliotl)cf 

$a(a§.    .5cn'  Stron  SjiUibi),  vcfoviuirtor  Scoliorftcv , 

3iuii>brit(f.    2it  .ft.  M.  Uniiior|ität5  =  itlibüotl)of 

iilDftcrnciibiirit  bei  S>ion.    .f)orv  '^(irofeiiov  l>r.  .Ciornhut! 

*4JraB.     lio  .Ü.  H.  lliiiiior)itQt5:3<ibIiot()cf 

'4Jrcpbnrfl.    2ii  cuangoüji^  =  t[)cologiid)c  'älfnbemio 

ÄMcn.     .sjexi;  Siiibluig  Spcibct      


J»tf)luci.5. 


iönjcl.    Sic  cbangdiic^e  *^3rcbigcvjc^ule 

.^err  Lic.  Dr.  3<cnil)nrb  iHiggonbad) 

.^ert  Sliitiftec'  Dr.  ^.  Storfinci)cr 

.^ctr  Stud.  theol.  äß.  !Reiitcr 

.fieti;  S8iid)f)änb(cr  ß.  5.  ©pittlot 

Sern,    lic  Stabt  =  3?ibliotl)of 

3t.  («aUcii.     lic  £tabt  =  iyibliotl)cf 

(Senf,    lic  llniDctfitnt'5--*.t?iid)l)aitbliing  bcc-  •ficttii  .sj.  (Ücorg 
Saufanne.    La  BiUiothequp  cantonalo 

.f)ctr  5)>rotciior  Dr.  iiiicten  Waitticr 


iitDnigreirtj  .iSicbcrlanbc. 


(Groningen,    lie  3>ibüot()cf  bcr  3ietd)§:Univictntät  ©roitingcn 1 

Öerr  Dr.  med.  .^.  !H.  iHaiifc,  *|'tofciiot  an  bcv  IHcic^sjUtiiBcrfitnt  ßSroniiigcii   .      1 


Üöiiigrcirt]  ^äncniarU. 

$io))cn()ngcn.    lic  gvofec  .Höitiglic^e  ^ibliot()ff       


X  .■^mcitos  licvieif^ni^'  bev  iiilijfTibcuti'ii. 


Ööniorcirt)  J>rijlucbcn  miti  .i"5oilucr][i'n.  gj^, 

l'unti.     Xif  fibniglidjc  UiiiuetfitötS:S8i6ltotf)cf 1 

3toitl)Olm.     lif  .iiiöiiigliilje  S^ibliuttjof 1 

.pfvr  Piistov  iiriniarius  Dr.  ly.  5''')'' ^ 


Öanigrciilj  a?rtifiönttanirn. 


tfambribgc.     Itfv.  H.  C.  G.  MouIp.  M.  A.  Piinciiial  et  liidloy  Hall 1 

&2iDerpoD(.     Rev.  Cli.  Beaid. 

TicjcS  ttjcmplav  ift  j(f)oii  in  bcv  I.  Vijie  iiutcv  ffv  Tviiniii  tiov  'i'mthiiicbhiiii)  'Milliomä  i  'Vincimi' 
in  !>.'oiibon  dnicicfinct. 

SDIlboil.     British  Museum      1 

®io  iBudjhnitMimg  bov  ■'pi'vvi'ii  Tulnii  A:  (>p 1 

.^ctv  .Urtiifmaiin  t>.  ^'.  (*bcrt)atbt 1 

.'pcvr  i5.  (Ü.  (Jiticijbauer,  .({nufmaim.     'I'lnirin_tfi:i  liousr 1 

£ic  S8ucl)l)aiibluit3  be«  ipetvii  2.  *3iittt iiod)     -1 

Itov.  Henry  Wnce,  D.  D.  Prebiincler.v  of  St.  Pauls  eto. 

licifi  t£i''n'V''"'  if  biTfitü  in  bcv  I.  k.'iitr  Hcvjciifniet.     lie  ÜliuiiiUt  i>mi  nittn  corn-il. 

lic  !t*ud)l)nnbliiii9  bcv  .Ofvvcii  'ilMlliani-s  i<  'Jforgntc iioii)    •_' 


JFranlircirtj. 

'|*nriC'.     lic  i*itd)t)Qitblimg  bov  .'öcwcii  .<>(inv  .V  Steiiu'vt 1 

Jjfvv  31*.  3'irffo" 1 

1:u'  S'lirtjljniiblimg  bc-j  .Vicvvii  H.  le  Sovuüpr .  1 

l'ic  S8in})l)niiblimg  bi'C'  Alicwn  (y  .iHincftifrf 1 


l^öiügrcidj  Italien. 

fflom.     liililifitheea   Vittorin  Kninnneie I 


Iitiiü'rtljiim  inifilaiib. 

!£an,^o(|ir  (WoiiWcrnfinfiit  ^oluiio/.    .<;ifvv  Cninl.  tlirol.  ^vftlrijiu'ibfv 1 

^orpnt.    .s^evv  Stml.  thcol.  ,ip.  t'flüm 1 

Sorfcnliof.     Z.  liivrt)lniirt)l  y;iiolni  ,"vüvft  Vii'Ueii 1 

Jpeliinnf»r<>.     -Vicrv  '^Woffjjov  Dr.  Jj.  ;Kabctgl). 

Jicicf-  GfiMiipliu  lunv  in  in  1.  Villi-  intliilnilirti  nnirr  ATöiiiiivcicIi  Stfnurti-n  iH-r\i'irtiMi't. 

lif  Wiiifcr:5(lf);niibcv  =  Umbctfitnt9  =  iBibUotl)cf 1 

^Jitaii.    3:ic  Weifüfc^nft  für  «itcvntur  iiiib  .fiuiift 1 

Wovfoii.     Tfv  .Hivcl)nirnth  bcv  fHiiiigi'lini)  =  liit()i'viM)on  2t.  'JJIi(J)QtU-j  =  ÖSnnoiiibi'    ....  1 

Tic  '|'ftvi:'^inu(i:.Uird)i.'ii:  3cl)iilc 1 

"Jicutioufcii    Vililnnbi.  .ficrv  '^inftüv  IVniiitg 1 

®».  lUcffri'l'iirB.     fyn  Sniiiiicl  M.  5*övliiig ,    .  1 

>i\*nridi(iii.     lic  *nd)I)niiblinig  bcv  .finvii  (vb.  -ixkuht  X  iSo 1 


3wcttes  3Jeräeid}iu»  bev  ®ub|(ribenten.  XI 

?tnu'ritta.  e^^, 

$(nn-9(rbor  ('Biidjignu).    The  University  of  Michigan 

^}luiucu  C^len  Vlotf).     Tlu>  Library  Auluini  Seniinary 

iBiiffato  i^Ju'iu  Vjott^-    Rev.  ^t-'roffiiov  If)oma-;  ®nl)bct 

6t)tcano  i^Vlitiüivl.     Tic  4<itd)l)niibliiiii(  br->  •ficvrit  WiiftnU  .Ciiuftprff 

ölcBcIniib  iCf)iü).     .fictr  '^(iiiinciftcv  Cv  .Sp.  Wricjc     

(£olumbitC<  iCtiioi.     Ucv.  1.  L.  Trunger.  Luthenin  Book  Conci'rii 

(Scrmontown  ('^Sftitnbcluliin).    .Octv  i^aftot  3.  )ö.  ili.  aBcnbel 

^t^aca  •'■Um  'ijovri.    .ücvt  Vliibrcio  D.  aiMjttf,  *4>i'Äfibnit  ber  ffoviic[I=  llniuerfität  .... 

Waliaitot)  Giti)  ('ij.'fnniqlnanieii).    Eev.  ,\ptcf  ;Hfri)tftt'iiu'v,  rii.:lutfi.  ^inftov 

•JöJoiiiair  (oUiitois).     l.'ov.  J.  .E)ct)ci-. 

licicä  ß;^ciiH)tai-  ijt   |d)oit    tu  bcv    I.  iliiic  uiitfr   txra   Vlnnini  ticv   äfiidilioiiiJUiiui  "•!'.   'Wcilevs 
mann  \-  l£i).  in  5!iid  V)or[  »cncidjiii-l. 
WiftOditfec  v^äJijcciiiiiii.     Tic  SSiirfjhdiibdnifl  be^  ,f)i'vrii  Wen.  'i^tiimbfv 

Jio  5*iid)f)anbluitg  bcr  •fiewcii  'ihimiuiui'U  A:  ;Kol)bc 

•iltm  ?)ort.     The  .Astor-Lihnuy 

Kev.  &eo.  ff.  5.  -^aa-i,  lutl).  'liiaitot: 

Rev.  Samuel  W.  Jtntffon 

Cfaflc  (Sonja).    .6ctt  *4>Tciffiiov  ,"».  !Kcl)inamt 

$(t)inoutt)  i.SlM-HOiifiiii.     .ticrr  X-aitoi  ^V  iU.  .^ctjcv 

!Hcabinit  ( 'i-cimiijlüüiüoii  1.    Xic  'i'il3cv:ä>ud)liaiibliitifl 

S^cboqnaii  iai>i*cDiifini.    .ipcvt  *4-'nftDr  .;''\.  W.  Wöfjtiitflcv 

«priitflficlb  (^llirtoiä).    2ns  Sfntiiinv 

*JQfl)ccliii9  i^C^io).    Kev.  ?(.  Ä».  äöcrbcv,  liiti)crifd)cv  '4!aftov 

■ticrv  8ct)rcr  @covg  *i5niil 

5Cfnfta. 

Kiii^  Williauig  Town,  Cape  Coloiiy.    Hev.  Th-.  Zu  'J)!.  Si^rn 1 

Wetrfjloffcii  niii  i.i.  DfoBcmlifr  ise». 
Sit  Siitifhiv<ioii  BcrVRiditct  im  Sltiinlimc  iiitinntfic^rr  fSitbr.    Siinclitc  'Bliiibc  loorbcii  iiirf)t  iilißfjtl'fii. 


(^rflnrnnfj  ol)gcfür,^tcr  ^üdjcvtitcl. 


5Bitrff)arbt,  Siit^cr«  Sßriefltiei^icl  =  Dr.  Martin  Luther's  Briefw  echsel.    Herausgegeben 
von  Dr.  C.  A.  H.  Burkhardt.     Leiiizig,  IStii!. 

Coi-p.  Ref.  =  Corpus  Rcformatorum  edidit  Carolu.s  Gottlieb  Bretschneider.    18;>4  tV. 

Je  aS.  =  Dr.  ^]J}artiii  Sutf)evä  abriefe,  Senbirf;ifiben  iinb  Scbetifoii,  liollftiinbig  geiainmelt, 

ftitijct)   imb    Ijifturiid)    bearbeitet   Uoii   Dr.  älMÜ)elm   "JJinrtin   l'ebetert)t  be  SBettc. 

21).  I— VI  ((enteret  benvbcitft  l'oii  T^ic.  theol.  ;jot)ann  Siaxi  tSeibemaiin).    ^Berlin, 

182.5— 185G. 

.ftbftlin  =  ÜOlartin  'i'iitbei-.     k2ein  ^^'ebeii  mib  ieiiie  5ri)riiten.    ^iUui  Dr.  2f'iliii?  Äöftlitt. 

3H)cite,  neu  buttt)qeavbeitetc  *,Hiiflnne.     2  5<iiiibc.     (flberfetb,  1883. 
l'bjdjct  =  iöoUftonbige  lief'orniations-.\ct;i  iinb  Documenta,  nujgefettigt  Uon  Salentin 

(Jrnft  iJbfdjcr,  D.  Tom.  T— IIT.    Vripjig,  1720—1729. 
■i'aii,5ev§  3"!-  =  3'ii<i^f  ,1"  ben  ''.Himnlcii  bcv  eilt,  beiitfdje"  i'itevntut  Hon  61eo.  SL^oIfg.  1.>an,iev. 

l'eip,;ig,  1802. 

Bd)cnxVi  ä*Tiefbud)  =  (il)viftopl)  Sdieitvl's  5Bricfbud).  heviiuc-gegcben  bon  ^vfiii,}  Jvcil). 

»on  ©oben  unb  :^s.  Si.  Jy.  .»tnnafe.     2  a^iinbe.     '.^^ot^bam,  1SG7.  1872. 
äÖeKcr  =  Repertoriuni  typographiouni.     Sie  beiitjdjc  l'üerntiiv  im  erfien  Siottel  be§ 

jed),5el)iitcn   :^\nf)rf)unbevt-?.     3ni  '.Hnidjtnfi   an  .fiaiii---  :>iepevtovium   unb   'iinnjerv 

beutfdje  XUmialeit.     i'on  t^-mil  SlH'llev.     ^.'uivblingen,  1X04. 

?lnbevc  ä*iid)ev  finb  l)inveid)eiib  rrffiiiUun-  angcjiiljvt. 


m^ 


AJ^ 


ll 


i^  0  nu  ü  r  t. 


t'l)i  lUo  ein  J»aliv  i|"t  iilu'V  bcr  'OhiuMt  am  luivliiHV'u- 
bi'u  '^HUibc  iH'vfloffi'ii,  fiiv  iiüd)  ein  „Vil)r  Kljlucvcv 
l)äiiC'lid)er  iiub  pcviüiilidjcv  l'eibcii.  ÄMc  iel)r  luir 
bicfc  ^■IVviüc^i'riing  bcr  \'liic-flaLH'  bebauerten,  io  luav 
i-o  bori)  iiinnüf\li(^,  biejelbc  ,511  bcirfjleimigcii,  ^ucuii 
id)  iiii)i'v  niitcnu'l)iiu'n  fo  fortfiUircu  luoUte,  luic 
i'o  bi'ftouiu'ii  uuivbeii,  unb  il)m  bcii  iBeifall  cvbaltcii, 
bi'u  cc'  iii'fuiibi'ii.  (Sincii  |d)neUcvcii  J^-ortid)ritt 
föniicii  luiv  mit  iiutcv  ^'^inicrftd;!  für  bio  Siifuuft  in  'iHiiofidjt  ftcUcn,  iiadjbem 
mmmel)v  mit  Wciiclimiciiiiii^  bc-j  .Ubuiiilid)  ''l'vcuijiidjcit  llliiiiftcriiimv  bic  .soewcii 
^^rofcffov  Dr.  .Ualuevaii  iiiib  "Iniltov  l'r.  U3i"vtl)eaii  in  bie  iKebaftion  bcr 
frittfd)Cit  fötiammtauc'i^abi-  einc^eticten  |inb.  l'iit  nnbcven  Welcl)vtcii  finb 
Untcrl)anblun9cii  angefnüfjft.  So  unvb  c>:'  nn>j  uinanc'fidjtlid)  möi^Ud)  iucibcn, 
l)infort  unievm  ^^-'i'ffli'nnim  inillftänbii^er  luuljsufoinmcn. 

3iiiilüiid)eu  linku  mir  einen  idjun-reu  '"^Vrlnft  yi  beflaqen  iyl)abt.  VUit 
19.  gcbniar  b.  0>-  üerftarb  .'öerr  (Mel).  iHei-iieriuuvjratl)  'lU-ofeiiiH'  1  >r. '•JJfiiUen» 
l)off,  ^JJlitfllteb  ber  iiommifftiiit  für  bic  .S^vaiiöflafac  üoii  ßut[)cri3  iJBerfen.  6in 
limrmev  (yteunb  unfercc'  UnternelimenC',  mir  perfijnlid)  ein  lüütjluioücnber 
öiönner,  ttiar  er  ftet«  bereit,  mid)  mit  feinem  iK'ntbe  ,yi  untcrftütjen.  '.'In  feine 
©teile  ift  auf  ben  i^orfd^lnci  ber  Aii.inii-;lid)en  ;Hfabemie  ber  il^iffenfdjaften  ,]U 
!i?crttn  §err  5ßrofcffor  Dr.  XiUmnnn  (getreten,  nnb  bnlb  banuif  biivi^  bQ§ 
Äönigttdje  ^^'renfjifdje  l'Iinifterium  ber  fleiftlidjen  m.  Vlnc^eleiienbeiten  und)  .s>rr 
.ftonfiftorialvatb  ^U-ofeffor  Dr.  AUiftlin  in  .stalle  in  bie  (genannte  Aiommiffiim 
bernfen  inorben.  5o  ift  für  bie  murbigc  Jortfeljiing  nnferer  »'tnC'Cjabe  Ineiterc 
iöürtjfdjaft  gegeben.  > 


xn 


i'UVlUOlt. 


3um  Sci}[ulfc  Inicbcvliote  id)  ;)Unäd)i't  bcii  Tanf,  ben  id)  fecveito  im  iyov= 
löort  ,511m  crftcii  5?anbc  bcii  4*pritQnbcu  öfinitlidjcr  ib'itiHotticfrn  nii-jgcbrüdt 
fiabc:  iiticrall  l)atie  id)  aiid)  je^t  bic  frciinblid)|ti'  uiib  Uu'vtljluiÜfte  lliiti'vftütjuna 
gefimbeu;  namcnttid)  lialu'ii  311  hm  hier  (^'ücfeitcii  Stüden  5?evtin,  'Ererben, 
äBolfcnbüttcl,  .•önÜc  a.  S.  iinb  ^i-jlcbcii  bcicjct vagen.  Srbnnii  baute  id)  fjcvjlirf) 
allen  benen,  liicld)e  in  ,Sfitid)riften  ben  erften  ^-i^anb  be)pvod)en  [)nl)en:  nid)t 
6ine  Sfecenfion  ift  mir  jngegangen,  bie  nnfer  Unleinel)men  nid)t  anfo  luävml'te 
empfoI)len  t)ätte;  bic  gegebenen  3iMnfe  aber  fnUen  tl)nnlid)ft  bead)tet  merben. 
(änbüd)  muß  id)  nod)  eine-?  Ungenannten  in  iBevlin  banfbar  gebenten,  bei 
burd)  pviDate  IKittbeilnng  [teljen  gebliebener  Xrnrffel)lcv  nnb  fonftigev  S3er= 
fe^cn  fid)  um  bie  fpäter  folgenben  ^-i^evid)tigungen  berbient  gemad)t.  C^o  fanu 
uns  nur  erfrculid)  fein,  loenn  fid)  bie  2I)eilnal)mc  an  unterm  ÜBerte  and)  in 
ftrcnger  ^h'üfung  beffen,  tna-j  mir  bieten,  betnnbet. 


£ra!enftebt,  im  "Jbbember  1884. 


Dr.  :;^.  S.  ;v.  Änonfc, 


iPfarrcv. 


'^^p^ 

::'^^^^ 


•^^^^^^^^^^^^^^ 


3  «  N 1 1. 


UJottPDVt XIII 

Acta  Augustaiiii.     1518 1 

Appullalio  M.   (iiitlicri  a  Claietaiio  ad   l'apani.     151S 27 

Ap|)cllatio  F.  Martini  Luther  ad  Coiiciliiim.    1518 fi-l 

Seiiiio  de  Iripliei  iustitia.     1518 41 

Replica  F.   Silvestii  Prierialis  ad   F.   iVlartinuin   Liitlni- 48 

(Sine  lnx\t  UiittTlöeifuiig,  luic  iiiau  lu'idjtcn  foll.    1519 57 

Sutfiers  Uiitcvvid)t  auf  ftlid)c  ','lvtiffl,    bic    il)iu   uoii    ictiieii  '^Uigöuumi  ouf= 

gelegt  uiib  ,5iigeiiiejfcn  ii'evben.    1510 t>'j 

Sluölcgung  beiitirii  bc«  4!ateniniev«  für  bic  einfältigen  l'aien.    1510  ...  74 

(Sin  ©evmon  uoii  bev  ^etrnditung  brc-  Ijeiligen  l'eibeuä  (S^vifti.    1519    .     .  l.'U 

Senno   de  diiplici  iustitia.     1519 14o 

Disputatio  et  exciisatio  F.  .\faitiiii  Liilhei-  adversns  (riiiiiiiatioiies  1).  ■loliamiis 

Eccii.    15l;i 1515 

©in  Sermon  von  bem  el^eüc^en  £tanb.    151!) 162 

@in  ©crmon  uon  bent  (siebet  unb  ^.|.'roceffinn  in  bev  .Wreu.^nuiciie.  1519  .  .  172 
Resolutio    Lutlienana    siiper    piopositione    sua    deeiiiia    leitia    de    potestate 

papac  (per  autoreni  loeupletata).     1519 18U 

6iu  Sermon   geprebigt   ju   i'eip^jig   auf   bem   Sd)tüft  am   läge  ^^-'^'i'   ""^ 

5PauIi.    1519 241 

Disputatio  Johannis  Eccii  et  Martini  Lutheri  Lipsiae  habita.     1519  250 

Scheda  adversus  Jacohuiu   Hochstraten.     1519 384 

Hesolutioiies  Lutlieriaiiae  super  propositionihus  suis  Lipsiae  disputalis.   1519  388 

In  cpistolam  Pauli  ad  Galatas  M.  Lutheri  eonuiientarius.     1519       .     .     .  486 

Protestatio.    1519    ' 619 


XVl  Jutt)alt. 


Seite 


Contra   lualignuiii  .lolianuis  Eccii  iiuliciiini  sinn'i-  ali(|U(il  articulis  a  t'ralrilms 

(|iiibusdam  ei  suppositis  Maiiiiii  Liithcri  det'ensio.     1511)      .     .      .      .  621 

Ad  afgocei'otem   Einseriamim  M.  Luthcii  additio.    1510 (355 

G-in  iScvmon  öon  bev  iBevcitung  511111  «tcvbcii.    1519 680 

Ad    loliaiiiiem    Kccium    M.    Lutlieri    cpistola    suyier   c.xpurgatione    Kcciaiia. 

1519 698 

Gin  Scvnioii  ünii  bem  Safvaniciit  ber  ii?ii^c.    1519 709 

Gin  Scvmon  ooii  bciii  l)ciliflcu  l)iirf)ii.nivbigcii  Safvamout  bev  laufe.     1519  .  1-4 
Gin  Scvmon  uini  bi'in  l)od)univbigcn   Safvaniciit  bi'-:-  l)i'iliiji'n  n.ml)vcMi   ^'cid)= 

iiam«  Gt)ri|ti  unb  Uoit  ben  '-J?viibcvfd)afti'n.     15l!i 7o8 


^^W^ 


Acta  Auünstana. 


Ulom  fjnttc  [lisficr  iiod)  iiirijl  ni'fpvoc()Oii ;  ntu'V  bcv  iniunfUid)  fd)UH't)ti'  i()in 
nuf  heu  i'ippcu.  51iif  feiiic  bo!nüt()ifl  eiiu]cvciri)tou  iliefolutionni  antuun-tete  bcm 
;KefüriiintDV  bcr  -^«apft  mit  nui-v  l'liiflane  nuf  Ah'lji'Vi-i.  „'2a  id)  be^s  St'ncu-j  lunv- 
tctf,  iiuijcvtc  ^^'utf)t'r  uad)iualö,  bn  fam  'i^lilj  uub  Souucr  ttbcv  uiiri)."  Vlm  Vlutciuci 
Sult  I0I8  übertrug  Veu  X.  feiueui  Aiefnl  'JJiaviuc-  '^H-rucHO  '  bie  (iiuleituufl  bes 
*|!vo3cfic«;  ,^u  3iid)teni  ernnuute  er  beu  iyijdjLif  Uu"  >'l«CLili  .öierDuljunie  @()iuueci 
uiib  bcii  erflnrtm  ßeciuer  beo  iliofLiviuatove  Silüefter  'lU-ierno.  %m  7.  'Chiguft  er[)ielt 
i'uttjer  bic  iiürlabunc] :  biuucu  (iO  Ingeu  füllte  er  ,iur  ilnn-nutiuortung  iu  llioni 
evfc^cinen. 

(HIeid)  luid)  P-mpfaug  ber  O'itntion  tuaiibte  fid)  JutT)er  nn  feincu  SanbrsTierrii 
.fiurfürft  Si'icbrid)  Dou  Sadjfen,  ber  fiel)  bnmnl«  nuf  beut  ;Keid)stng  5U  yhigc-brng 
üefnnb,  uub  bat  iljn,  beiut  'l^npfte  bnl)iu  ju  tvirfeu,  bn§  bie  (futfdjeibuug  eiueui 
uuöerbnd)tigcn  öerid)t  iu  3)eutfri)lnub  übertrngeu  mürbe.  Slllein  ber  piipftlicbe 
l'egnt,  mit  bcm  ber  ,fiui-fürft  bnrüber  üertjnubelte,  leljute  C5  ab,  iu  ilioui  bnruut 
ciu.yitommen;  i'utljer  foUe  fid;  ifjui  ftelteu,  forbcrte  er,  er  U'ülle  fid)  Oäterlid)  gegeu 
i[)U  erjcigeu:  es  mar  bics  Iljomas  be  il>io,  aus  Giaeta  gebürtig  uub  baljcr  gembljulid) 
Pnjftan  genannt,  feiner  fird)lid)eu  Stellung  uad)  liliili  S.  Sixti  prosbylor  ranli- 
iKilis.  gleidjeu  Crbeu«  mit  letjel  uub  '4>rierao. 

äöie  nun  t'nttjer  uad;  Vlugoburg  berufen  ift,  luiffeu  mir  uid;t;  er  glaubte 
t)cruad;,  „auf  (Srt;ei§  Seo§  X."  tior  bcm  l'egatou  ,pi  ftet;cn.  6tma  ben  2G.  £ep= 
temkr  hxa^  er  Pou  SSittenberg  nuf.    *J(m  Inge  l'iidjaeliö^  prebigte  er  iu  SÖeinmr 


';  9!ad)  ftiiicciavbiiii,  Hi.stori:i,  iritaliii.  Venet.  15'.i2  3^1.  :!«4'',  h)nt  cv  aiic-  iHoiii;  bie 
loteinifc^c  goi^"'  feines  yiamcn-j  l'ci  i.'iit()ct  Marin,'!  de  Porusii.s  bctu^t  hnl)cr  lnoi)(  niif  einem 
IL'cfcfcl)tft  ftatt  de  Peruscis.  =)  ''Jind)träglid)  l;nt  !^utf)cr  bic  '^^rcbigt  niif(te3firi;nft  iiub  fie 

cinriti  Briefe  nn  Spnintin  cinbcvleibt;   fie  folrit  bnl)cv  in   nnfevcr  9(n«ga(ie  feiner  äl^cvfe  etfl 
fpnter,  Uorlnnfig  ncvun'ijcn  loir  anf  lOpist.  M.  I..utlicei  Tom.  I.  cd.  Auritabor  ^(.  127i'ff. 
£utf|cr?  aiUnfc.  II.  1 


2  Acta  Augustana.  1518. 

UDV  bcni  )äcf)fiic^cn  .Oofe.  Scn  T.  Cftobor  lanqtr  i'v  in  yiugsbiivg  nii.  (n-ft,  al-j 
itjin  has  faiforltd)i'  Woleit  .yigofertigt  umv,  In'goti  cv  fid)  ]n  O'njetnii.  Xvei  läge 
UHit)'.-ti'n  bic  'iH-rljanblungoii.  Snljalt  unb  (^inug  bcvjelbt'it  i'vti'l)fn  U'iv  mi«  bi-ii 
nad)ftt'ljfiibfn  „'i'lftcn".  5lm  20.  Cftobcv  ücvließ  i^ut^cv  ^lugolnivg  iiiib  traf  nm 
:ll.  nio[)UH'l)alti'n  in  SÖittonbcrg  micbev  ein. 

£d)on  bei  brv  Übergabe  feiner  ^)u'd)tfertignng  ber  Siitie,  bie  er  iriberrnfen 
füllte,  am  14.  Cftobcv  t)ntte  er  baran  gebari)t,  biefelbe  entftebenben  mlU  ,5n  üev= 
öffentliri)en.  '•Jlad)  ^.Bittenberg  'lUrürfgefehrt ,  evnn'iterte  er  ben  '|Uiin  \\\  einer  ImU^ 
ftänbigen  XarfteUnng  ber  '.'lugsbnrger  '.luirgiingc.  Seiner  3d)rift  gab  er  ben  litel: 
Ada  F.  Martini  Luther  Aiigustiniani  apud  U.  Legatuiii  Apo.^tolicuiii  .\ugustao: 
eC'  embfifl)lt  fid),  fie  unb  ]'war  fic  allein, *  irie  unr  es  fdion  in  ber  ilberfd)rift 
getf)an,  tnr,^  als  Acta  Aiigiistana  ,5U  bo.^eidjnen.  'Ulm  12. 'JioBeinber  umr  fie  bereit-J 
nnter  ber  ij-'^effe.  .ftnrfürft  ivriebricb  fab  iljre  ^lerau-sgabe  bbd)ft  nngern ;  mitten  im 
Srnrf  gebot  er  (vinbalt.  ^-s  nmr  ]u  fpcit:  bie  5?Dgen  tunren  fd)on  einzeln  uerfauft 
li'orben;  nnr  ber  britte  luar  nod)  nid)t  ausgegangen.  Vnttjcr  gtanbte  nun  and) 
bie«  letjte  8tüif  nid)t  yirüifbatten  ]\i  bürfen;  inbefi  eine  bem  .Wnrfiirften  befimberC' 
niiBfältige  Stelle  marb  mit  Trniferid)iiHir3e  iiber.pgen:  e-j  nuir  bie'j  ber  erfte 'Jlbfalj 
ber  Postilla  über  ba-J  an  b'ajetan  gerid)tctc  vüpftlidje  Ü^rene  Dum  2:i.  'Jlugnft,  ad)t 
,;5eilen  fiiUenb.  Jföübl  noel)  öor  bem  9.  Secember  umr  ber  Trnif  ber  3d)rift  be= 
enbet;  am  11.  üerianbte  fie  i.'ntl)er. 

■Dhiv  fo  im  lert  nerftümmeltc  (vreniplare  be<5  llrbvurf'i  finb  bi§  jetjt  betannt: 
onri)  ben  fofart  öevanftaltetcn  'Jtad)brn(!en  l)at  fein  anbfrc'3  üorgelegen,  fo  baf; 
alle  bic,  melrije  bie  Posiilla  fjaben ,  ben  erften  Jlbfatj  nnjlaffen  nnb  mit  bem 
',meiten  beginnen,  ".iu'rfnebe,  in  bie-j  buntle  Webeimnifi  yi  bringen,  finb  ')timr 
gemad)t,  aber  menig  geglürft.  '.Uennensmertb^'H  (''rfolg  bat  nnr  ^Kieberer  gel)abt. 
3i()iii  i'nT  ein  (Jxemplar  ,]u  -öänbcn  getommen,  in  bem  bie  Stelle  entU'eber  „nidit 
fo  gar  bnvt  gefd)trnir;t"  ober  bie  Sd)Uniric  „fdion  ebemalo  uon  jeinanben  anf^nlöfen 
uerfncbt"  irorben  nmr,  nnb  baran-j  baben  fid)  naeb  ibm  folgenbe  älnirte,  bie  er 
„mit  Sßeglaffnng  ber  \?lbbreOtatnren"  mittbeilt,  „berausbringen  ober  erratben  laffen" : 
Frimuiii.       Suininiis     Poiitifcx     llotiianus     Suinini.<    eiiifcopis 

fcrihit   vt    t'ratrihii.'^   fiiis    vnncrahilihus S. 

Sixti  pren)ytero    frribit   dilecto    filio 

ohfcruatuni  oft,   vt  in  hoc  ipfo  Breui  obfcniabis  fod  inaximo  dillingnp- 

bat      memoi-abilis      autor.        Hioronyiuuni      Afciilanuni       venora- 

bileni  fratreni  a  Papa  noniinari.  oportnit  onini  praorogatiuac.   .   .   . 

ctiani   ab    boc    Sycopbanta    üüzari,    f|ui    diritur    liCgatus    a    latore, 

memorem  elTc. 

^)iieberer  meint  nun,  i.'ntl)er  l)attc  fid)  [)icv  barüber  auf,  bafj  ber  "l'apft  ben 
.WorbinaU^L'egaten  dileclinn  liliuni.  ben  ^i^ifd)üf  .Oieronl)nnK'  oon  'Jlc-eali  aber 
vrneraliili'm  tValrom  nenne.  ''(Hein  biee  tonnte  unmöglid)  ben  Wrnnb  .(ur  amt= 
lid)cn  Unterbrüdnng  ber  Stelle  bieten:  ec-  b'itte  ber  .«nrfiirft  uiel  \.'nvm  um  nid)tö 
geniad)!,  unb  ^ntl)er  felbft  l)ätte  eine  geringfügige  Sari)e  nnnüi.i  anfgebanfebt. 

')  3n  bcv  (frloiiiicv  ?lii-3gatu'  Uierbcn  iiod)  nnbcvc  £ri)viftftüife,  ,iiim  Il)i'il  iülcl)i',  bie 
mit  !i;iit()cr  uov  Gnjftnu  nici)t?  ,511  tl)iin  Ijnlicn,  mdcr  ben  .\cta  Ani,ni,staiia  tu'fnfjt:  bn-j  )"liftct 
nur  Sli'TUiitriiinv 


Acta  Augustana.  1518.  3 

STnbcvä  gcftnltct  d  fid)  hei  unffrcv  311111  2(jcil  flclüifi  aiirf)  iiod)  ivvigon  (vnt= 
jiffenmg;  mit  ?liiflB)iiiig  ixx  l'lbfüiiungöt^eirijcii  lautet  bonadj  bie  StcEe  olfo: 
Primuin.  Suminii?  Pontifex  folet  cardinalibus  et  epilcopis 
l'cribere  vi  fratribus  fuis  venerabilibus.  Sed  in  ifto  breiii  Gardinali  S. 
Sixti  prefbytero  fcribit  vt  dilecto  filio  fuo,  non  fratri,  qnod  adco 
abefl  ab  omni  confuetudine  atque  tarn  alienum  a  P»omanonnn  fwii- 
lari  niore  et  Apoflolice  fedis  connonicntia,  vt  rufpicioiipni  ic- 
linere  non  poffim,  quod  epifcopus  Hiero.  ipl'e  fabor  ifliiis  i)ieiiis  lil,  Ted 
eciam  ab  hoc  fycophanta  fupra  diclo  adinlus,  cuiiis  roi  oportet  te 
memorera  effe. 

^ior  ift  nid}t  miv  bcv  Sinn  tlar,  füiibcvii  aitd)  bei  ©niub  bi'-i'  fiiifiivftlirijnt 
Wifefaücn«.  Siitfjcv  crfldvt  baö  SveOc  füv  uned)t:  ex  ftül^t  |id)  bobci  nitf  eine 
fpvnd)lid)e  93>afn'iicl)iinmg ;  ntev  ev  evElnvt  iveiter,  bnfi  ev  ben  SlMfdjDf  .Oievüm)miie 
Don  9löcoli  füv  beu  5ülfdKv  Ijalte,  uiib  lu'iidjtigt  (hijetau  bev  lUitidjiüb,  mit  bem 
ber  Äiivfürft  gerabc  bamal§  bes  iHeformators  l;alben  in  cvnftev  Untcrijnnbhmg  ftniib. 

3!gl.  ,5iiniid)i"t  iiiiifrc  ftefniiimtniisg.  9?b.  1  @,  •")22ff.  l'iittjcr  „2i3ibfv  .Cmii-j  Söorft"  1.141 
in  bcm  "JUiic^nitt  uom  Viitl)etiid)cii  l'iitmcii.  1c  2x1  I  £.  i:!l  f.  3?iir£l)in-bt ,  Viitt)«-;  i^ricj: 
toec^jcl  ©.  12,  bajii  yiitl)cr-5  2L>crfc,  ^cito  1.J5.5  I  S^l.  l;i")-'.  Über  ba-?  Saturn  bct  OTitation 
j.  t)ict  <B.  2.5.  3»  bcii  ajfv()anbliingcn  5H)iicl)cii  bcm  Jturiürftcii  niib  O'njctnii  beioiibev-j  bai 
Tiirtjt  abgcjdiirftc  Srf)reibeti  bc*  elfteren  an  lelitercn  in  t'utljer-s  ÜBerfcn,  ^enn  15.55  1  iö(.  HO"», 
gegen  i'utl)et4  3<r.  an  ^ül)-  S'ing  l'om  lii.  Ecptcmbev  VA>^  bei  le  21.*.  I  ©.  141.  Über  liut()er 
in  'Jlug^burg  außer  unteren  Act;!  nort)  feine  bort  gefdjriebenen  Briefe  2e  3^.  I  £.  142  ff.,  bie 
beigaben  ]\i  ben  Acta  in  'Jutljerv  3i*ertcn  namcntlidj  aiMttenbcrger  nnb  .jenaer  'Jln-jg.  an 
Bcrfdjiebenen  Crten.  3»  ^"  t*ntftel)ung  bev  Acta  Tc  Sä?.  I  £.  140.  li;0.  ICD  (an  Spolatin 
Dom  12.  9iouember  1518).  188.  VI,  8.  I  (g.  195  (8utf)ers  2<v.  on  ©tnupili  lua1)rfd)einlid)  öom 
2ii.  Siobcmbev).  192,  nnb  jn  bc?  fturfiivften  2!evf)alten  nod)  1c  a*.  T  ®.  104.  lOS.  Übev  bie  ge- 
fdjtoärjte  Stelle  „91iit5tid)e  nnb  ongeneme  '3lbl)nnbtnngen  au«  bev  .l!ird)en-,  9<iid)cr=  nnb  f>ielerten= 
®efd)id)te,  tievnuS'gegeben  von  1.  ^ui()oim  ^^avtholomäu-:-  iHiebevor.  Tritte-?  Stücf."  9lltbovf,  17il9. 
®.  :JtJ5ff.  Übcrl)anpt  aufeev  befnnnten  Öiefd)id)t*iDerfen  Jial)nis,  lit  bcntfdjc  "Jiefovmation,  1 
©.  215,  uovnc^mlid)  nbev  «öftlin  1  2.  204  ff. 

StuSgoBen. 

A.   „ACTA.  F.  MARTINI  LYTIIKP,   i|  AugnH:   apud.   D.    Logatfi    ApTirn  || 
Augufl?.  Ii"  litelvücffeite  iH'bvurft.  12  iMnttev  in  Ciinrt,  leljte  Seite  leer. 
Sgl.  Ciija   finbet  fid)  bie  geid)roäväte  ©teile.     Ixnä  fidjevlid)  Don  3t>l)niin 
(Sriinenberg  in  SBittenberg. 
B    hjie  A,  nur  {}intcr  ACTA  unb  l^tiiter  apnd  !cin  '4>i"dt. 

3m  ,3nncrn  »ie  A  unb  an->  bevfelben  Cffi,vn. 
G.  „9tcta.  5T.  y.Unvtini  j]  l'ut^cv  Slnguft.  ]|  apub.  S.  ^egatü  ?tvo-  ]|  ftolicH  '}[»- 
guftac. ' "    SEavuntct  ein  .^loljfdjnitt.    2itclrürffeitc  bcbviirft.    12  3.<lättev 
in  Quart,  le^te  Seite  locv. 

Jitell)ol5fd)nitt:   X'Umafime  bei   ^cic^nam?  Pt)vifli   Dom  .ijvenj.    Trurf   dou 
'•Bielc^ior  l'ottt)er  in  Sjcip.^ig. 
D.  „Vkta.  Jy.  ^Jiavtiiii  ||  iL'iitljev  i'higuftiniani  opub  ||  Dominfi  Logalinn  Apoflo- 
licum  II  Auguftae.  !|"     Sarunter  ein  Coljfdinitt.    litelviicfieite  bebviuft. 
12  5ßtättcr  in  Cuart,  lel3te  Seite  leer. 

'2itell)oliid)nitt:  (^l)vi|tus  auf  einem  gcUblorf  fi^enb.    2vncf  uon  iltalentin 
©t^umnini  in  Voipiig. 


4  Acta  Augustana.   151S. 

E.  „9(cta.  i\.  gjlartini   ||  l'utf)cv  ^difluft.  |]   apub.   S).  Sogatü  9H)o=  ||   ftolicu 

yiugiiftai',  II  recognita.  j,"     Savuntcv  ein  .Ooüid)nitt.     littlvürfteiti'  ln'= 
bnuft.     12  '-i^lätter  in  Ciiart,   Ic^te  Seite  leer. 

2itcll)ol3|d)iütt  loio  bei  V.    Svucf  uon  lliclrfjior  >.iottl)cv  iii  Vcipjig. 

F.  ^"^  ACTA    R.    FA  H  TRIS  MARTINI  LVTHERII  AVGV  ||  STINIANI 

APVD    D.    LEGA  ||  TVM    APOSTOLIGVM  ||  AVGVSTAE.  |"     litcl- 
vüdfeite  bebrncft.     20  ilMdttev  in  Cnnvt,  leijtcs  iMatt  leer. 
Tvitrf  Holt  :jol)niiu  ^ftoboiiiiK-  in  i^njcl. 

3'eii  llvbvnrf  l)alien  nnv  in  A  nnb  B.  ä'on  ben  Veip.^igev  ^In-MViben  ift  unv 
V.  bavans  gcfloffcn,  ans  ('.  nncber  D:  E  unvb  )d)t)n  burcf)  ben  Sitel  alc-  ^lUn-ite 
Vhifliige  uon  C  gefenn.ieidinet.  I"  ift  Uon  gan,^  eigenartiger  33efd)affenr)eit,  une  tuir 
gleiri)  näl)er  geigen  werben. 

Sd)Dn  oben  fal)en  nnr,  bnft  öon  i.'utl)er§  Arta  bie  ein.^clnen  5?ogen  frifdj 
Don  ber  '■4>veifc  weg  bertauft  iinirben.  So  Ijattc  fid)  and)  lllrid)  'iSinber,  ein 
Stnbent,  ben  cvften  t)erfd)offt  nnb  if)n  feinem  ßönner  «fjviftopli  edienrl  in  '•Jiürn- 
bcrg  yigefctjitft.  .öier  befanb  fid)  ]\\  ber  ^eit  gerabe  ein  3^iiel)fiil)rer  awi  ij-nmia, 
^Jinniene  O'alou'j:  anf  feine  briugenbe  iBitte  überliefj  iftni  £d)cnrl  bas  Ü<rnd)ftüit. 
O'alBiie  fani  nad)  '-i^afel  nnb  .^'igte  bem  (S-robenins  feinen  literarifdjen  £d)al3. 
(Vrobeniu'5,  fd)on  int  "-i^egriff,  '^.'ntljer'j  '-l^riefe  nn  (üijetan  lumi  14.,  17.  unb  18.  £h 
tober  nnb  beffen  \Hppellation  an  ben  'Inipft  uoni  ITi.  Cftober,  bie  iljni  abfd)riftlid) 
an-5  '.'(ugäburg  ,]ngegangen,  in  lieri.iffentlid)en,  fügte  jefet  fogleid)  baö  i^rud)ftiiif  ber 
Ada.  ba'3  bis  in  bie  IHitte  bes  erften  jener  ^-i^riefe  i'utberö  reid)te,  l)in,yi.  Seine 
Vlu'igabe  d")  beftebt  beninnd)  an«  beni  gefd)id)tliri)en  3;()eile  ber  Ada  bi'3  ]n  l'utl)er'3 
£d)reiLu'n  an  (5ajetan  üoni  14.  Cftober  nnb  au<3  ben  lum  ','hnvJbnrg  l)er  er()altenen 
Sd)riftftürfen:  fomeit  ber  erfte  iJ?ogen  beo  llrbrncfs  reid)t,  ift  ber  Sert  nad)  it)ni 
gegeben,  ba«  Übrige  nad)  ber  .£)anbfd)rift ;  e«  fel)lt  aber  alleä,  tt?ne  ber  Urbnicf 
nad)  Vntbere  33rief  an  Cajetan  öotn  14.  Cftober  enttjätt. 

^JhiI.  ;)iicbevct  n.  n.  0.  S.  :i<)7  ff.  ®cl)fnvl''i  S^rirflnid)  II  S.  *i4.  HO.  Lutlu'ri  n]i|i. 
lat..  eil.  lenae  155»;  I  4*1.  nici.x.x.xix-'. 

'.'Ibgebrnift  finb  bie  Ada  PoUftiinbig  in  ber  4>afeler  Sannnlnng  Vntberfd)er 
2d)riften  öoni  i'iär,;  l")2(t  y.M.  Rr  4''  — Xx  2'',  nnb  ,poar  foiueit  alö  nibglid)  nad) 
F.  fonft  nad)  A,  nnb  bieranc-  iibergegongen  in  M.  Lullinii  liiciiln-alionuni  pars 
iina.  Basilcao  in  acdiliu.-;  Adac  Pdri  M.i).  XX.  M(>iisc  Iiilio,  !i^I.  Y  (>''  -  Aaij^. 
3n  ben  Wefannntan-jgaben  finben  fie  fiel)  .u'rftürfelt,  latcinifd)  Wik-hergap  ir)4r)  1 
iM.  ccviii^  cr.xv''  nnb  ccini''  (;i;v''  nad)  A.  lonae  1556  I  iM.  cxiiiiii''  r.i;i'', 
r.\v^-  cxcil",  Erlanga.'.  (»|)|i.  lal.  vai-.  arg.  II  (S.  3G7^.'J!t2  nnb  :!54  ;!(il, 
o(;ne  firitit  ben  2ert  oerfel)iebener  ^Jlnogaben  inifd)enb,  nnb  bei  ;i!bfd)er  II  <B.  54;!  -  549, 
4G:]--472  nnb  4:!7  442;  bentfd)  unüollftänbig  3eno  1555  1  5Ö1.  114''-llf)''  nnb 
103"- lOO",  SÜittenberg  1557  IX  ÜM.  :!lJ''-44"  unb  31''  — 33'',  ?Iltenbnrg  I 
S. 125-131  nnb  115  1  LS,  Vcip,(ig  XVII  ©.  187-  1!I4  nnb  174  —  177,  uollftiinbig 
bei  SÜald)  XV  Sp.  731i  74(i  (ein  Stiict  baöon  fel)on  üor()er  €p.  <is7  (iiSii). 
Oitl     712.  74fi     75(J  nnb  Cn^ö  — 004. 

20ir  legen  für  nnferon  Icvt  A  .^u  Girnnbe,  fügen  aber  bie  Veoarten  ber 
übrigen  Sonberbrnrfe  bei;  I''  berniffid)tigen  n'ir  bie-  (iini  Scblnffe  be»  5in-iefe5 
:yut()er6  an  Üajetan  uoni  14.  Cftober,  bie  ;')nt()aten  bafelbft  folgen  an  itjren  Crten. 


Aftii  Aufiusüinii.  1-MS.  5 

?l  11 111  evtl!  119.  ^u  iiilicvcv  Sdivift  fpiclt  bic  4<iillc  (  iiii,'(;iuliis  bi'':<  '^''ipf'c'i 
6lemcu9  VI.  üoni  27.  Saniiav  1343  eine  (n'hcutiaiiu-  ;Kolli\  Sic  ftiibct  fid)  im 
Corpus  luri.s  Canonici  unter  ben  KxtiMvagMiitcs  coiiiiiiimcs  lih.  v.  lil.  ix.  filc 
poenitentiis  et  i-eiiiissionibiis)  cap.  2.    Säix  laffcu  Ijiev  einen  Slns^ug  Uon  iljr  folgen. 

Clemens  VI.  Archiepiscopo  Tanaconoiisi  ciusque  Suffraganeis. 

Unigenitiis  Del  liliiis  —  --  —  facti«  nobis  a  Deo  sapicutia,  iiistitia,  saiicti- 
ficatio  et  redeniptio  nou  per  sanguineni  hircoruni  aut  vifulornm,  scd  per  propiiiini 
sanguiiiem  introivil  seniel  in  sancta,  aeleina  ledeniptioiie  inveiita.  Non  cnini 
coiTuptibilibus  aiiio  et  argento,  sed  sui  ipsiiis  agni  inconlaininati  et  iiiiniaculali 
pretioso  sanguine  nos  redeniit ,  quem  in  ara  crucis  innoceii.s  immolatus:  uon 
gultam  sanguinis  iiiodicaiu .  cpiac  tarnen  propler  unioncm  ad  verbiini  pro  re- 
demptione  totius  liuniani  generis  sult'ecisset ,  sed  eopiose  velut  (|uoddani  piollu- 
vium  noscitur  eli'udisse  ita,  ut  a  planta  pedis  usque  ad  verticem  capitis  nidla 
sanitas  invenirctur  in  ipso.  Quantum  ergo  exiiide.  u(  iicc  supcrvacua,  inanis 
aut  superllua  tantae  cü'usionis  niiseralio  reddcretui',  llicsaurum  militanti  Ecclesiae 
acquisivit,  volens  suis  thesaurizare  (iliis  pius  Pater,  ut  sie  sit  inliiiitus  tliesaurus 
iiomiiiibus,  quo  cpii  usi  sunt,  Dci  amicitiae  participes  siuit  eHecli.  Quem  quidem 
thesaurum  non  in  sudario  repositum,  non  in  agro  absconditmn,  sed  per  beatum 
Petrum,  codi  clavigerum,  eiusque  successorcs,  suos  in  terris  vicario.s,  eoMunisil 
fidelibus  salubritcr  disi)ensandum  et  projiriis  et  ralionabilibus  causis  nunc  pro 
totali,  nunc  pro  partiali  lemissione  ijoenae  temporalis  pro  peccatis  del)itae  lam 
generaliter  tam  specialiter  (prout  cum  Deo  expedire  cognoscerent)  verc  pooni- 
tentibus  et  confcssis  misericorditer  applicanduin.  Ad  cuius  quidem  tbesauri 
cumulum  beatae  Dei  genitricis  omiunnKpie  electorum  a  primo  iusto  usque  ad 
ultimum  merita  adminiculum  praestarc  uoscuntur,  de  cuius  consumptione  seu 
minutione  non  est  aliquatenus  loiiiiidandum  tam  propter  inlinila  Chiisti  (ut  piae- 
diclum  est)    merita  quam  pro  eo,  (|uod.  quanto  plures  ex  eins  ajiplicatione  tra- 

huntur  ad  iustitiam.   Iaido  magis  ac-crescit  ipsorum  cumulus  meritorum. — 

Datum  Avinione  vi.  Kalcnd.  Februar.  Pont,   noslri  Anno  primo. 


Actii  Augustana.  Iöl8. 


Acta  r.  Martini  Liitlior  Aii^ustiiiiaiii   apud 
D.  Legatiiiii  Apostolicuiii  Aiigustae. 

PIO  LECTOia  F.  MARTINVS  LVTHEK  S. 


ji'iiosce  luilii,  rliarissinie  Icetur,  ijiinil  lolirs  nugis 
im'is  huni:^  tilii  pcrdo,  tat'iri  id  multmii  invitiis:  ■■■ 
(laiuluni  rugo  piitt's  et  Imc  iieoessitati.  |ilacuit  in 
("R-lo,  ut  et  ego  t'aljtila  linniiiiuin  fiereiii,  (|iiofl  tanifii 
sie  me  dehere  diiiniim  cdiiHtcdr,  ut  imn  duhitrin 
totiuii  iis  (jiio(jiK'  liDininihuK  tribiiciidiun ,  (juihus 
tatita  fst  aimiiiii  pietas,  ut  siunisslina  |iiis.sima(]iR'  w 
veritate  offeudautiir  u.S(|1il'  ad  iiisaiiaiu  (-(H-dis  et 
(iris  et  (i])eri8  iinpietatfin.  Noxavcriiiit  iani  diu 
Joauuem  IIl'ucIiüii  sccivtarium  cunsultorcm,  vexaiit  luim'  me  »luacstiouariiiiii 
(ut  .sie  dixerim)  di-sputaturcm,  nee  coasilia  uec  di.sputationt's  passuri.  Spcraimis 
l'ore  deinceps,  ut  prac  ocio  suo  iiilbelicis.sinio  souiuia  <(Ucic|uc  et  cogitatinucs  i-> 
iiiortalium  vexcnt.  Quis  fuiui  al)  iis  Belioniotli  dentibus  .securus  est,  ((uando 
eos  devoraut  <|ui  secrcte  consulunt  aut  aperte  doceri  tantuni  petuut?  Noviiin 
(dcuiii  iiiuuiii'talein!)  et  nienicirabüe  eriuien,  voluisse  tlneeri  et  (piaesivisse 
\critateni.  Atque  id  in  Kcclesia  regno(|ue  veritatis,  in  c|Ua  etiani  upurtel 
ratiiiueni   reddi   onuiibns   poseentibus.      Sed   liace  alias.  jn 

Nunc,  Uli  leetni-,  (|Uiid  ag<i  tale  est:  videii  libellos  edi  el  nunores  vni'ids 
spargi  de  aetibus  iiieis  Angusteusil)us,  (juauijuaui  vere  iiiliii  ii)i  egeriui  (juaiii 
i|U()d  et  teinpus  et  suni))tus  perdidi,  uisi  id  salis  abuude  i'uerit  oi)eris,  (judd 
niivani  audivi  iinguain  latinam,  seilicet  c|ii(id  veiitateni  diieere  idem  sit  (piod 
Keelesiani  pei'turbare ,  a<lulari  vei-n  et  ('iu'isluui  uegare,  id  est  lOeelesiam  -'■'> 
Clu'isti  ])aeilieare  et  exallare.  ue(|ue  euiui  video,  (jMoniodo  uoii  tu  sLs  Ijar- 
barus  IvuuiaiUH  et  Koniani  til)i,  si  haue  nescioris  eio(]uentiani,  eliani  si  alias 
Cieeronis  el()(|uentiani  sM|ieres.  Igitiu'  iie  in  alterutraui  parlein  \'el  aiuiei 
nimio  eleveiit  ve]  ininiiei  uiiiiii)  de]>riniaii(  eau.»aui,  volo  ip>e  in  |)uliHeuni  daix! 
ea,  ipiae  obieeta  mihi  et  (|uae  a  nie  responsa  i'nere,  siiunl  \c\  hoc  teslinionio  :)u 
uiituu)  fiietui'us,  me  praestiti.sse  satis  ai-duani  et   aimude  lideiein  dbeiiieutiaui 


1  f.  Sic  Üficrfd^rift  ift  bcm  2itcl  bcs  Urbiudy  ciiliiomntcn ,  im  Icvt  l)ol)Cii  bic  Soiibcv= 
üuäfladcn  fic  uid)t  :i  V.  fc^lt  U  I.VTIIKKIVS  F  8  tlubitem  id  totuni  CDE  II  ad 
naiiein  CDE  ly  Consultatoieni  K         20  liaec  et  alias  E         22  actis  CÜE         2(>  quoinudo 

tu  iimi  CDE  27  etiam  si  aliuqui  E  29  niniiuni  clovent  CÜE       nimium  deprimaut  Cl  )E 


Ada  Augustana.  1518.  7 

Komanii  |Kintitici,  |)iiimini  i|U(id,  |iau|iciciilu,s  iiiil)rcilli>(iiic,  prdcslcr  taiiicn  laiilis 
itiiicri  et  periculis  nie  iledi  nee  iusti.s.sinuis  et  liunestissiinas  oniiiiiim  imlicio 
absciitiae  caii.sas  appivhciHli,  deinde  roram  eis  sisti  })asstis  qui  de  racliniie  ])ailis 
adversariae  iustissiine  poteraiit  a  ine  reiici.  I  f as  autem  ini(|iias  et  ilitlicilcs 
s  conditiones  ((luaiiluin  nasus  uli'aeit)  ideo  mihi  xidciilui-  amici  isti  adiinias.se 
et  oinuia  praestruxi.sse,  iit  nun  veritatis  iii(|uisitiiiiieiii  sed  perdilioiiciu  iiicani 
f'acillime  operarciitur,  nee  advi'iitiiiii  uieuin  s])erasse  seil  eontiiniaeiain  ineaiii 
desyderasse  videntur,  <|Uo  hitis  mux  censuris  eausaijuc  nee  audita  nee  eoj^nita 
triiiiii])liarent.    (.'nius  rei  noii  leve  argunientuiii  iniiii   l'uit,  (|ii(>d  post  adventuiii 

lu  meiuu  primo  cdeptiuii  est  ijnaeri,  in  f|iiil)iisnaiii  aeeusarer.  Atipie  iis(|ue 
liodie  sunt  in  domo  Caiplie  scripta  mea,  uhi  ijuaenindir  a(lver>us  nie  l'alsa 
testimonia,  nee  adiiiie  inventa  sunt.  Etiam  iste  (nt  video)  nnvus  mos  novmn(]ue 
ins  Romanae  euriae  eoepit,  ut  Christum  prius  eapiant,  deiiulc  (piid  ohiieiant 
iiuaerant.     Duo  tainen  miiii,   immo  unuiii,   ([uod    speeiem    iiaheret,  ohieelum 

i'i  est,  eominentuni  Exti-avagantis,  ut  videbis  statim. 

Tgitur,  ne  et  Illustrissimum  ]*rineipem  Eieetorem  1*'rideiieiim  (hieem 
iSaxoiiiae  etc.  frustra  pro  nie  hiljorasse  ])ermitterem  (elementissime  eiiim  nie 
et  sumjitn  et  epistolis  commendatitiis  pruvidit,  atipu^  ut  causa  ex  mhe  eom- 
mitteretur,  gratiosissime  iam   aiitea  lahoraverat),  veni  Augustain  suseeptiiscjiK^ 

2(1  Uli  a  Revereudissimo  doinino  Cardiiiale  legato  satis  clementer  ae  prope  reve- 
reutius :  vir  enim  est  omnibiis  uomiiiibus  alius  quam  hü  fratrum  vonatore.s  robn- 
stissiiiii.  Hie,  ubi  se  noUe  meemu  disputare  dixisset,  sed  suaviter  et  paterne 
rem  compouere,  tria  mihi  de  mandato  domini  Papae  (ut  asserebat)  facienda 
proposuit:    Prinuim,    ut  ad  cor  redirem  erratusque  meos  revocarem,  Deinde, 

is  prouiitterem  in  lutm'iuu  abstüiere  ab  eisdem,  Tereio,  et  ab  omnibus  (piibus 
Pvcelesia  perturbari  possit.  Ego,  (|ui  talia  etiam  A'uitteiibergae  sine  periculis, 
sine  labore  tauto  me  t'acere  potiiisse  videbam  nee  in  Aiigusta  miiii  f'tiisse 
(luaerenda,  mox  petii  doceri,  in  (piibus  errassem,  me  uon  esse  mihi  coiisciiiiii 
iillius   ernn-is.     Tune    protuiit    Extraxagantem    C'lemeiitis    Sexti    (piae    incipit 

3u  'Ciiigenitus  itc.'  quod  contra  caiii  asseruissem  propositione  iviij.  noii  esse 
nierita  Christi  indulgeutlarmii  thesaurum.  Urgebat  itaipie,  ut  revocarem, 
instabati|ue  ciuii  tiducia,  ccrtissimus  de  victoria:  c(mtide])at  (Miim  at(jue  adco 
seeurus  praesumebat,  me  non  vldisse  Extravagante^m,  f'retus  fortassis  eo  (juod 
nou  onmes  Codices  eam  haljent. 

35  Secundo    obieclt,    (piod    propositione    vij.   inter  declarandum  dociicram, 

iiecessariam  esse  fidem  accessuro  ad  saeramentum  aut  in  iudiiniim  acces- 
surum.  Hiuic  enim  novam  et  erroneam  doctrinam  |)utari  vciliiit,  Sed  ])otius 
iueertum  esse  onmem  accedenteni,  gratiani  conse(|ucrclur  iicc  ne:  l'aciebatque 
hac  fiducia  siia,  praesertim  arridentilms  et  pro  more  suo  cachinantibus  Italis 

10  caeteris  (amiliarii^us  suis,  ut  vieto  simiiis  viderer. 


4  adversae  K 


8  Arhi   AuKuslana.   lölS. 

Ut'siiondi  tmic,  mihi  uoii  snluin  istam  Clcmciitis  esso  diliurnti:!'  visaui, 
swl  t't  altrram  eins  ciuiilain  et  analnüani  Sixti  i|uai'ti  (verc  cniiii  li'u'i'raiii 
utras(|U('  Ulla  riini  vcrliosi.-sinin  et  <]iu  tidcm  iilariiin  iiuTitii  derogaret  a|i|iarn(ii: 
taiitn  rst  ivfiTtiis  iiiscitia),  vcniiii  nun  iialmissc  cam  apiid  mc  sali?-  antliori- 
tatis,  L'uni  aliis  inultis  tum  ca  maximc  causa,  (|Uih1  scri])turis  sauctis  aliutitur 
et  verlia  (si  iiiddii  scusus  usitatus  sulisistcrc  dcKct)  au<laiMns  tor(|Urt  iu  alicuum 
sensuiii,  (juem  suci  liico  uon  iialjcnt,  inmm  coutrariinu  lialicut.  Idco  MTii)tui'a>, 
(|uas  <'i::i>  in  jxipnsitionc  mca  sc(|U(ii',  esse  ei  practiTeudas  omuinn,  ac  niliil 
iudr   |ii'ciliari,   s(/d   rrcitari   duintaxat    ac  uan'ari   njiininncui   S.  Tlinmac. 

'I'uuc  ccpit  advcrsus  mc  |i(itc.staU'ui  l'apac  cduiuicudai'c.  (|U(iuiani  siipra    n' 
C'oiicili\uu,  supra  .-crijiturani,  su])ra  dinnia  Ecclcsiac  sit,  cl  iit   id   pcrsuadcrct, 
i'epn^hatiouom    et   alirogalinucui  ('oucilii    l>a>ilicnsis  rccitaxil ,    ac  (icrsonistas 
quixjuc  Ulla  cum  (icrsom;  dauuiandos  ccusuit.    llacc   iil   craut   iinva  in  auril)us 
mcis,  iK'iiavi  contra,   fapaiu  sujira  Couciliiuu,  su|>ia  sciiplunnam  esse,  J)ciudc 
i't    univcrsitatis   Parrliisicnsis  aitpcllatiinicm    ciimuiciidaxi,    multaquc    coiiliisa    i' 
intcrlucutiouc  de  pcicuitcutia,  de  gratia  tici  misccliamus.     Nam  altcraiu  iilam 
obicctioiiciu    (Muu     ddioi'c    audi\'i:    uiliil    ciiim    minus    timtiisscm   i|uam    haue 
rem    iu    dtibiuui    \iicaudam    ah(|nandii.      Ita    iu    nuUa    projicuKidum    re   ccin- 
veuiehamus,  scd   iit  altera  aitcram  iuvt'uiehat  (ut   tit)  ita  seiu]ier  uoxa  snr<;'el)at 
coutradictio.    Cum  autem  vidercm,  ista  couteiitiouc  nihil  agi  uisi  multa  inehi)ari    .'n 
(^t  iiuUa  oousummari,  ac  iam  vere  uns  niiiil   uisi  niultas  Kxtravagauics  coimni- 
nisci,   pi'aesertim    cum   iih',    ut    \ice    l'outihcis  siuumi,    ucillet  cessissc  videri, 
pt'tii,  ut   tcnipus  darct   dclihcraiuh. 

Altera    die  praeseutihus  (|uattu()r  Cacsariac  Älaiestatis  scuatui'ihiis,  ad- 
ductis    iKitario   et   testihus,   j)n)testaliar  pr(i|)rie  et   persouaiitcr  Icgeus  cdi'aiu    -■■ 
Jxeverendissimo  D.  Legato  in  huiie  <|ui  sc(|uitur  modimi: 

'In  primis  cgo  fratcr  ÄFartinus  Luther  Augustiuiauus  protestui',  me 
eolere  et  set|ui  sauctam  Jiomauam  Ecciesjani  in  oninihus  mcis  dictis  et  tiictis, 
jiraesentibns ,  praeteritis  et  liiluris.  (iiiod  si  (|iiid  cdutra  vcl  alilcr  dictum 
fuit  vel  tiierit,  jim  non  dicto  haheri  et  luibi'ri'  vohi.  m 

Verum  ex  ipm  Rcvcrcndissimus  dominus  iVe.  mihi  <\r  mandalo  «lomiiii 
l'apac,  ut  asserebat,  proposuit  et  cxegit,  ut  su|ier  (hspulaliouc,  i|uam  de  iu- 
dnlgentiis  liabui,  ti'ia  liaec  facerem,  l'rimum,  rechrem  in  mei  cognitiouem  et 
errorcm  revocarem,  Seeundum,  cautelam  preslarem  de  fiiluro  non  repeteudis, 
'i'crciiim,  promiltei'ciii  abstinere  ab  omnilms  (|ue  Kcclesiam  dci  pcrtubarcnt :  '■'■' 
cgo,  (jui  (hsjjutavi  et  vei'ilatcm  (|Ucsi\i,  i|uaereudo  dciiu(|uere  non  polui, 
multo  iniuiis  ad  revoeationem  compclli  uoii  aiiditus  uc(|iic  convictiis,  hodic 
protestor,  nie  non  esse  mihi  coiiseium  alii|uid  <iiNisse,  (piod  sit  contra  saciam 
scriiitnrani,  Ecelesiasticos  patres  aut  ileerctales  PouliHcum  auf  recl;uii  ralioucm, 
sed  oiuuia  niiae  dixi  jiodie  (|no(|ue  iiiiiii  saiia,  vera,  ealiiolica  esse  videntiir.   "' 


14  super  Conciliiiin   AliCDI''  'J.",  |iriilostaljur  1)  'J7   hiillioriiis  1"  liS  sacri  C' 

40  Vera  et  catliulica  E 


Acta  Augustana.  1518.  9 

Nihiloiniiuis  tarnen  suin  liomo  potwis  crraro,  sul)!!»!.«!  nie  et  etiain 
niuic  .suhiuitto  iiulii-io  et  deteniiinationi  leirittiiiiae  .■^aiictae  E('cle.<iae  et  oiii- 
nibiis  melius  seutieutibu.s.  Tarnen  ad  .superabuiidanciani  otf'ert)  nie  iiersoiia- 
liter  hie  vel  alibi,  etiani  in  publiei)  reddere  ratiuiieni  dietoruni  nieornni. 
Quüdsi  hue  nun  plaeet  Reverendissinio  doiiiini  Av.,  jiaratns  snni,  vel  in 
seriptis,  suis  ubieetionibiis,  si  quas  euntni  nie  prodiieere  destinaveiit, 
respondere  et  super  Ulis  audire  indieinin  et  senteneiam  dDctornm  insigniniii 
uinver.sitatiuu  iiuperialiuin  l>a.sUieusi.s,  Fribiirgensis,  Lovunieiisis,  aut,  si  nee 
id   satis  est,   etiani  Parrhisieusis,    studloruni    [lareutis   et  alj  anti(jnu  senipt-r 

1"  eliristiauLssime  ac  in  tlieologia  floreutis.sinuie  universitatis.' 

Quo  facto  repetiit  di.sputationeui  hcsteniaiu  de  obiectione  priore:  iihi 
enim  multani  speeiem  pro  .sua  seuteiitia  vi.sa  e.st  habere.  Me  vero  taeeiile 
et  iiLxta  protestatioueiu  iu  .scripti.s  respondere  proniittente,  riirsu.?  sati.s  con- 
fidebat.     Tandem  admi.s.sa  .scriptili  responsione  al)ituiii  est.     Tenor  et  textns 

li   re.spousioni.s  est  iste: 

')  Reverendissinio   in   Christo    ])atri   et   domiuu   doiniiio   Tliomae 
tituli  S.  Sbcti  Cardinali,   sanctae  sedis  apt)stulieae 
legiit«  &c.  F.  Martiuu.s  Luther  Angustiuiauus 
salutem. 
Quam    non    detrectem    respondere  libens(|ue  veliui  rationeni  reddere  de 
singulis  specialibusque  meis  dictis,   Revereudissinie   iu  Christo  pater,  ut  ub- 
iectionibus  satisfaciam,  quas  heri  et  nudius  mihi  obiectas  memiui,  hae  \olui 
epistola    Iiuniiliter    protestari :    nani    diio    sunt,   (juae    mihi    sunt    a    1'.   T.  R. 
obieeta. 
25  Primum  E.\travagans  iHa  Clementis  sexti  qiiae  ineipit  *  Unigenitus  &(-.' 

in   qua    tiiezaurus   indulgentiarum  asseri  videtin-  esse  nierita  Christi  et  sane- 
torum,  (piod  ego  in  po.sitionibus  meis  videcjr  uegare. 

Rcspoudeo  itaque:  Non  fuit  iiiiiii  ineoguita  Extravagans  illa,  euni  istas 
meditationes  meas  nieditabar.  Sed  cum  eertissimus  essein  unamqne  toeius 
s"  E(;elesiae  .sententiam  esse  seirem,  ineritii  Christi  in  spiritu  non  posse  comniitti 
hominibus  uec  tradi  per  honiines  aut  alj  hominibus,  sieut  tarnen  Extravagans 
ista  souare  videbatur,  volui  iutactam  relincjuere  idiisque  ingeniis  melioribus 
committcre  magnas  illas  molestias  et  angustias,  (pias  ])ro  tuenda  Papae 
reverentia  patiebar. 
35  Occurrebat  enim  et  movebat  priiiio,  qn<id   nuda  issent  verba  Poutitieis 

et  adversas   contenciosum    vel  haeretieimi    invalidum    praesidium:   deinde,   si 


6   obiectatioiiibus   E  8   Lovaiiieusis   1)  11    de    fcf)tt    K  17   Caidiiialis  1) 

18  Lutherius  F  23  a  fctjlt  ABK 

•)  Xct  Stief  finbct  fic^  oud)  in  Kjiist.  M.  Lutheri  Tom.  I.  cd.  Auiifaber  »C.  87»    'J-d» 
uiib  bei  Ic  aiH-ttc  1  2.  14!J— lös. 


10  Arta  Aufjustana.  1518. 

OToi.  ;. ;.  (jiiis  diwret,  tiirpe  e^se  Principein  loijiii  .sine  lege,  et  iiixta  Zaohariara,  uon 
verl)a  lioiuiuis  seil  legem  tlei  rccjiiiremiam  ex  ore  sacerdotLs :  item,  (|U(>(1  verba 
scripturae  tonjuet  et  in  alieuimi  .st.'n.simi  eis  abutitiir,  uam  (juae  de  gratia 
iii.stifieante  cüeta  .-^imt  ad  iudulgentia.s  traliit,  quo  videbatiir  magi.s  uarrai-e 
et  magis  opiuione  ijuadam  ]iia  exhurtari  (jiiam  solida  demoustratioue  aliijiiid  :< 
proljare. 

A'exabat  etiam,  quod  lieri  po.sne  eonstat,  deerettdes  alicjuando  erroneas 
esse    et    contra    saeras    literas    et   eliaritatem    militare.     Xiuu    licet    decretales 
Romani  Pontificis  tmn|uaiii  voeeni  Petri  opcn'tct  audire,  ut  dicitur  dist.  xix., 
tanien  lioe  ipsuiu  inteliigitiu'  de  hiis  siduiii  (ut  dicitiu'  ibidem),  (juae  consonae   i» 
smit  sacrae  scriptiu-ae  et  a  prioribus  patruni  decretis  uon  dis.sentiimt. 

Accessit    ad   hoc,    quod    de   lacto   Petrus    non   incedens   ad   veritateni 

Oiai.  2, 14.  Euangelii   reprehensus  est  a  l'aido  Gal.  ij.     Ideo  non  miriun  videri,  si  suc- 

3ipsi*_  1-'. ce.ssor  eius  in  ali(]U0  defecerit,  quaudotjuideni  et  Act:  xv.  doctriua  Petri  non 

fuit  suscepta,  douec  accederet  et  approbatio  lacobi  miuoris,  Episcopi  Hiero-   i^ 
soivmitaui,  et  tocius  Ecclesiae  eousensus,  unde  flitxisse  videtm*  id  iuris  dogma, 
legem  tunc  firmiui,  (pumdo  uteutium  n)oribus  ai)probatiu-. 

Praeterea,  quam  nuütae  decretales  priores  correctae  sunt  per  jiosteriores, 
ideo(pie  et  haue  forte  pro  temj)üre  suo  corrigi  })osse.     Panormitanus  (|Uo(|ue, 
ii:  i.  de  elect.  c.  Significasti,   ostendit,    in   materia   fidei    non  modo  generalis   j.i 
Concilium    esse    super   Papam,    sed   etiam    (|Uemlibet   iidelein,   si    melioribus 

©ni.  •:;,  u.  uitatur  auctoritate  et  ratioue  (juiun  Papa,    sicut  Petro  Paulus  Gal.  ij.    Quod 
i.iiov. u,3u. et  ilio  i.  Chorin.  xiiij.  coulirmatm':    (Si   fucrit    alteri    sedenti  revelatum,  prior 
taceat.     Ideo  sie  vocem  Petri  esse  audieudam,  ut  tarnen  libei-ior  sit  vox  Pauli 
eiun  redargueutls,  porro  omnium  superior  vox  Christi.  l'.< 

Älaxime  vero  laborabam,  (piod  eadem  Extravagans  manifestissime  milii 

a])])arel)at  falsa  (juaedam  continere:  Primo,  (|Uod  dicit  merita  Sauctorum  esse 

thesaurmu,   cum   tota    scriptura   dicat   deum    ultra  condigmun  praemiare,   ut 

«Rom.  s,  IS.  Ko:  vüj.  Non  suut  coudigue  passiones  huius  temporis  &c.     Et  B.  Augustinus 

li:  i.  retract:    xix.  Tota   ecclcsia   u.*(jue   iu    fincni  mundi  orat  'Diniitte  uobis   3« 
Dintii».  25, ;'.  debita  nostra\  ergo  uon  superfluere  aliis  jjosse,  (piae  nee  sibi  sufficereut:  inde 
virgines  sapientes  noluerunt  olemn  comnumicare  iusipientibus.     Et  b.  Augusti- 
nus ii:  ix.  conlessiouum :  Vc  hoiniiuun  \itae  (|uautunHun(|ue  laudabili,  si  re- 

■?i.  I i.i,  2.  mota  misericordia  iudicetur.     Et  proplieta:  Non  intres  in  iudicium  cum  servo 

tuo,  (juia  non  iustificabitm-  in  conspcctu  tu unis  vivens.     Ideo  saucti  uon   ;i-' 

sui.s  meritis  sed  sola  dei  misericordia  salvi  fumt,  ut  latius  dixi  in  resolutionibus. 
Ego  vero  non  eram  tam  insigni  temcritate,  ut  ))roptir  uuam  decrctaleni  pon- 
tificis hominis  tam  ambiguam  et  obscuram  ircudcrcui  a  tot  et  tantis  divinae 
scripturae  testimoniis  apertissimis:   quin  potius   arbitrabar  quam  rectissune, 


10  de  iis  F         24  taceat.  (leo  A»         29  Ko.  ii.  K      &c  fe^tt  I)         =53  Vt  homiiium  D 
:57  Kt  vero  1> 


•  AcU  Au^'ustanu.  lölfS.  H 

verba  scri])tiirae,  i|uil)iis  sancti  (U'scrihiintiir    duticcrc  in  iiu'rilis,    iiic(iiM|)iira- 
biliter   praoti'rcnda    vi'i'l)is   luimuiiis,  ((uil)us  scrihmitiir  ;il)iiii(lar(',   «•mii    \';\\y.\ 
iioii    supor,    s(.'(l    siil)    vcrlxi    dci    sit    itixta    illiul  (iai:   i.  Si    aiigelu.s    dv    (•clni^iii   \,'- 
aliud  vobis  ^'uaiigflisaxcrit  iiiiani  awepifitis,  aiiathi'ina  sit.     laiii  ilhid  (|ii()(|iic 

s   jiüu  iiiliil  erat,   qiiud  l'clro  liiiiR-  fouuni.s.siuii    thesauriuu  diuit,   de  ([uo  nihil 
constat  nee  iu  euan^lio  uec  uUa  scriptiira. 

Hiis  perturbatus  molestii?;,  ut  dixi,  consiliimi  iniiii  fiiit  (juicsceiv  et  alios 
aiidire,  cum  positiones  meas  verissiiua.s  usqiio  hodif  ()iii)(|iic  vidorem.  Nim<- 
vero  cimi  urgeoi'    ipse   teutare,   (jiiod    ab   aliis,   maxinic    a   siinnno    pontificc 

u)  cxpectare   debueram,  ciiias  solius  est  declarare  ea  (piae  coudidit,  taiiuii  pro 

viribus    infienii  et  ijratia  dei  conaljor  ]>r()  tutela  syuoacrissiniac  Verität  is  po- 

sitiüiics  uHuis  fiiui  Extravajiaute  euneordare,    utrastpie  servando    in   \(iitate: 

Priinuiu  supponendo,  (piod  indulg-eutiae  pmrsus   niliil   sunt  (niet:ipiivsiee 

lii(juendo),  (|uia  certuiu  est,  eas  esse  idiud  nihil  ijuani  reniissiunes  satisfactionis, 

15  id  est  bonuriuii  operum,  eleeniosyue,  ieiunii,  oi'ationis  &<:  Ideotjue  eertuin 
est,  eas  esse  bomim  privativuui,  diun  peruiittuiit  nun  solvi  poenas  (lei)itas 
aut  uon  tieri  labores  operum.  (Juare  uecessario  thesaiuHis  hoc  loeo  inijiro- 
priissime  aeeipitur,  «piia  iiiiiil  eoiitertur  positive,  sed  j)eniiittitur  ut  nihil 
Sülvatur. 

•ju  Seciiudo:  Certo  certius  est,  quod  hunc  thesaiu'um  Papa  nou  habet  velut 

in   loeulo    vel  eista  sed  in  verbo  vel  elavibus   vel  potestate,    tjuia    emaandn 
uon  eistam  sed  voluutateni  v.t  verbuni  aj)erit  i!t  sie  donat. 

Tercio:  Ideo  sequitur,  (juod  thesaurus  iudulgentiaruni  sunt  nicrila  (hristi 
nou    Ibnnaliter   nvr    |)roprie  si;d  effeetive  et  iuij)ro|)rie,    <juia    Papa    uon    <lat 

•j.s  nierita  Christi  t'oruialiter  sed  de  luerito  Christi,  id  i;st  [K'r  elaves  (|uas  nieruil 
dari  Ecclesiae  suae,  (juia  iu  virtute  elaviiun  est,  ut  renüttatur  satisfactio. 
Et  sie  patet,  quod  reete  ili.xi  eouelusione  Ix.,  thcsaiU'um  luuie  esse;  elaves 
Ecclesiae  merito  Cliristi  donatas.  Et  hoe  sensu  verum  est,  uierita  Clu'isfi 
esse    thesaurum    indulgeutiarum ,    scilicet    improprie    thesaiU'um    et   niei'itum 

.11)  Ciiristi  aecipieudo.    Patet  ergo  eoneordaneia  Extravagautis  cum  mea  positione. 

Quarto :    Haue  esse  meutern  l'apae  iu  ista  Extravagante,  probaut  i])sa 

verba  Papae,  ubi  dieit,  hunc  tliesaiu'iuu  Petro  et  suceessoribus  suis  a  Christo 

commißsimi:   sed  coastat  et  certum  est ,  nihil  Petro  couimissum  j)raeter  has 

elaves    regni    caelonuu,    (piae   sunt    luerita  Chiisti  (id    est    de  merito  Christi 

3s  donatae)  imi)roj)rie  et  ett'eetive,  ut  dixi.  Et  alterum  verbi  thesauriun,  de  (jiio 
dicit:  pasce,  pasee,  pasce  oves  meas.  S^o.  -i, 

Qiiinto:  Haue  auteiu  thesauri  iudulgentiaruni  iutellig<'Utiani  certum  est 
esse  ineognitam  apud  ixipidum  Christi  et  inuoiuiuatam,  ut  dieit  couelusio  ivi. 
quia  fere  non  dieuntiu-  nisi  iiupropria  et  obseura  illa  nomiua  'thesaiunis,  merita 

♦0  Christi  &c.'    ideo   lere   creduut,   sese   bouum  aJiquod  proprium  et  positivum 


35  verbi  thesauri  CUE 


12  Acta  Augustiina.  1518.  ' 

wuiseqiii  siciit  <li)iinin  alii|iiii<l  ant  uratiam,  cum  lanicn  iion  cnnsciiiiantur 
iiisi  niiiiistiTiiini  claviuni.  (juu  sohuiitur,  nv  satist'aciant  ))ni  jH'ccatis,  ae  sie 
privativiun  bi)miin  accipiimt  et  iinpniju-iuin  thesauruiii.  Kt  ille  est  inex- 
haustus  et  iufinitus,  t|uia  vii-tiis  elaviiim  est  inexhausta,  ((uae  in  nierito  C'liristi 
immediate  nititur,  induluvntiae  vem  mediate.  Ac  ideo  [lotest  etiaiu  diel,  '^ 
nuM'ita  C'lu'isti  esse  thesauiuiu  indul<;'enti;u'iini  mediate. 

Sexto:  Similiter  admitterem  etiam  merita  sauctorum  esse  iumc  thesaiinim, 
seilieet  improprie,  id  est  quod  merita  sanetorum  per  fideiii  Christi  iiieurporata 
et  nimm  enni  eis  facta  iam  idem  sint  et  faeiant  quod  merita  Ciiristi  iuxta 
(«ni.  2, 20.  illud,  (piod  vita  insti  non  est  ipsius  sed  Christi  in  eo  viventis.  Gal.  ij.  Vivo  i" 
ejro,  non  ego,  vivit  vero  in  me  Cliristiis.  Naui  merita  sanetonun  ut  sane- 
torum niliil  essent  et  damiiahiHa,  ut  supra  dixi,  ut  B.  Augustinus :  111)1  non 
ego,  il)i  foelicius  ego,    (|uia  Ciiristus  et  Eeclesia  sunt  duo  in  earne  una. 

Septimo:  Verissinumi  tanien  est  nu'rita  Christi  non  esse  thesanrnm  in- 
dulgentiarum  positive,  ])ropri<'  et  inuaediate,  nt  ali(]uid  eoiiferant,  sieut  intel-  is 
ligunt  rudiores,  (piia,  quando  eonf'ernut  donuni  positivuni,  faeiunt  id  non  ut 
indidgentiae  thesanrus,  sed  ut  gratiae  vitalis  thesaurus:  tune  enim  i()rmaliter, 
proprie,  immediat«  donantnr  sine  elavihus,  sine  indulgentiis  a  solo  Spiritn- 
sancto,  non  anteni  unquam  a  Papa.  Quia  per  eharitateiu  honio  fit  unus  Spi- 
ritus cum  Clu'isto,  ideo  partieipat  omnilms  bonis  eins,  Et  hoc  est  (|nod  mea  jn 
eonelusio  Iviij.  tlicit:  Nee  sunt  merita  Christi,  (|uia  liaee  sine  Papa  operautur 
gratiam  hominis  iuterioris. 

Breviter:  Itaque  patet,  (piod  merita  Christi  nccesso  est  dupliciter  aeeipi, 
si  salva  debet  Extravagans  consistere,  Uno  modo  proprie  et  formaliter,  et  si(^ 
sunt  tiiesaurus  vitae  s])iritus  et  ]>ro]>riissime  a  solo  spiritusancto  distribulus,  j^ 
cui  vohierit,  Alio  modo  inq)roj)rie  et  etfective  et  literaliter  pro  eo  quod 
meritis  Ciiristi  effeetum  est.  Et  sieut  Hxtravagans  improprie  inducit  seriji- 
tui'as,  ita  etiam  improprie  tiiesaurum,  inq)n)])rie  merita  Christi  et  onmia 
improprie  aecipit.  (^uo  factum  est,  ut  esset  aml)igua,  obscura  vi  oeeasio 
iustissima  dispulaiidi:    ego  autciii   |)r(ipi-ie    locutiis  sum    in   meis  positionibus.   :iii 

Qui  hallet,  det  meliora,  et  revocabo  ista:  non  enim  menm  est  inter- 
|irrtari  Canones  pontitieum,  s>'i\  meis  positiouibus  ad<'sse,  ne  contraCanones 
pngnare  videantur,  ('.\pe<'tan>  liiiinilltei',  si  alia  iiierit  mens  l'apae  demimi 
declarata,  jiaratus  eidem  parere. 

Ilaee  onmia  tamen  dicta  volo  pro  revei'cntla  sedis  apostolieat:  et  IJeve-  'i.' 
rcndissimi  domini  ('ardinalis  i\:c.  Nam  si  legitima  et  libera  agendnm  mihi 
est  .sentcutia,  contendo  et  |)robo,  eandem  Extravagantem  esse  proprie,  direete, 
aperte  ])ro  Tue  mea(|ne  eouelnsiuue  et  contra  sentenciam  Keverendissimi  domini 
Cardinalis,  (piia  textus  expresse  dicit,  (|Uod  Christus  thesanrmu  hnnc  ac(|ui- 
sivit  Ecclcsiae  &(.:    Hoc  verbnm  'ac(|uisivit '  evidenter  conviiicit  al(|iic  eonclndit    •" 


28  proprie  tlicsauium  AUCDK  29  accipi  L)  40  coiivicit  Alll'' 


Acta  Augustana.  1518.  J3 

invfrajiabilitor,  aliud  ('.«so  iiierita  Christi  r|iiil)ns  acrjnisivit  et  aliud  tliosaiinim 
quem  actjuisivit,  (|iiia  aliud  est  causa  et  aliud  cti'cctus,  iit  ctiani  ]iliil(iso|)lii 
diciint.  Ideo  conehisio  mea  stat  invicta,  (jiiod  mcritii  Cinisii  inm  suiii 
tlu'saurus  induljrontianim,  sed  aciiuisienml  (.'um.  Niliilumimis  taiiicii  ctiaiii 
5   haec  ipsa  submittu  iudicio  Eoclesiao  \\t  stipra. ' 

Obiectio    altera    est,    qiiod    in    condusione   mvn    vij.    declaraiula    dixi, 

neminem  iustifieari  posse  nisi  per  tidem,  sie  scilicet,  ut  nccosse  sit,  eum  ccrta 

tido  eredere  sasc  iustifieari  et  nullo  modo  dubitare,  quod  gratiam  eonse(|natur. 

Si  euini  dubitat  et  incertus  est,    iani   non   iustifieatur,   sed   evomit   gratiam. 

10  Haue  theologiam  novain  videri  putant  et  erroneam. 

Ad  quod  respoiideo: 
Primum.    lufallibilis  est  veritas,  (juod  nullus  est  instus  nisi  (pii  credit 
in  demn,  ut  Ko:  i.  lustiis  ex  fide  xivit:  ideo  qiiicunque  uon  erediderit,   iam  !^^i'"  ..'■„"• 
iudieatu.s   et   mortuus   est.     Igitur   iusticia    iusti    et  vita   eins  est    fides  eins. 
15  Quare  et  omnia  opera  fidelis  viva  sunt  et  onuiia  opera  intidelis  moi-tuu,  mala 

et  damnabilia,  iuxta  illud:  Xon  potest  arbor  mala  l'ructus  bonos  faeere,  Aj-borwaiiii  T,i«i. 
autem,  quae  non  laeit  fruetiis  bonos,  excidetur  et  in  ignem  mittctur. 

Seeuudo.      Fides   autem   est  nihil    aliud   (piani    illud,    (jUod    deus    pru- 
mittit  aiit  dicit,  credere,  sicut  lio:  iiij.  Credidit  Abraham  deo,  et  repntatum  f  "ij,';,  ■'•,;J  ^ 
■jo  est  ei  ad  iusticiam.    Ideo  vei'bum  et  fides  neeessario  siiiuil  sunt  et  sine  verbo 

impo.ssibile  est  e.sse  fidem,   ut  Isa:  Iv.   Verbnm,  quod  egreditnr  de  ore  meo,  Sei  ir.,  ii. 
nou  revertetiir  ad  me  vaeuum  &c. 

Tercio.     Nune  probandum  est,  quod  aceessuro  ad  sacraraentum  iieees- 
sarinm  sit  eredcre,  sese  gratiam  ennsequi,  et  in    hoe  uon  dubitare,   sed  cer- 
2i  tissima  fiducia  eontidere,  alitxjuin  in  iudicium  aeeedit. 

Primo  per  illud  Apostoli  Heb:  xi.  Oportet  accedcntem  eredere,  (|nia.<>rtn.  h.g. 
deus  sit  et  inquirentibus  se  remunerator  sit.  hie  patet,  quod  jion  licet  du- 
bitare, sed  fimiiter  oportet  credere,  (juod  deus  sese  iiupiirentes  remuneret. 
Quod  si  oportet  credere  remuueratorem,  unmino  o))ortct  etiam  eredere  iusti- 
30  ficatoi-em  et  jji-atiae  hu-ffitorem  in  j)raesenti,  sine  (|ua  premium  non  larjrietnr. 
8eciuido:  A'ecessai'ium  est  sub  periculo  aeteniae  damnationis  et  peccati 
infidelitatis  credere  his  verbis  Cliristi:  Quodcmiquc  solveris  sujier  tcrram,  aHaiin.icia. 
solutum  erit  et  in  eaelis.     Ideo   si  accedas   ad    sacraraentum   poenitentiae  et 


7  cum  certa   F  10   videri  putat  ABC'DK       putaiit   videri  1'  II  Ad   (pLiiii  F 

13  ut  fe^lt  F  14  iudieatu.s  est  et  mortnus  F  1.')  Quare  omnia  F  10  damiial>ilia 

sunt,  iuxto  F  19  Sic  Rho.  iiij.  F         21   fidem.  Esa.  Iv.   F     ogrcdietur  F         2j  confidcrc. 

aut  in  F  2G  apostoli  ad  Ilcl).  F  27  deus  est,  et  quod  remunerator  est  F  27—29  Slotl 
hie  patet  6ii  credere  remuneratorem  fe^tt  F  29  Omuino  etiam  oportet  F  ;!1  peccato  F 
33  erit  in  F 

')  §icr  jc^UcRt  im  Ikbrucf  bft  ftftc  5<ogcit;  ba'i  folgfubc  «tiirf  bo?-  'i^ricfcö  tjat  F  imd) 
ber  *2tiiggbiiTger  .&nnbfd)vift,  f.  (Jinlcitung. 


14  Acta  Augustaiiii,  1518. 

non   credideris   firmiter   tote   absolvendum   in   oaelo,    in    indicinm    acoedis   ot 

Huiiiiiic,,!«  danuiationcm,  (|ina  non  crodis  C'hristnm  vcra  dixisse:  Qnodeunqno  solveris  etc. 
ot  sie  tua  dnbitationo  C'ln-istnm  niendapem  tacis,  (jnod  est  iion-endnni  pec- 
catuni.  Si  anteni  dixeri.-;  'qnid,  si  sini  indiiruns  et  indispositns  ad  saera- 
inentum".''  resj^mdeo  nt  su[)i-a:  ]\t  nnllani  dispo.sitii>nom  offiopri.-<  diuiuis,  •, 
jicr  nulla  njipra  aptns  ad  saoranientuni,  sod  per  .solani  tideni.  C^nia  sola 
fides  verhi  Christi  iustitieat,  vivitieat ,  dignifieat,  praeparat,  sine  (iiia  (niinia 
alia  vel  snnt  praesuni^itionis  vel  desperatidnis  studia.  Instus  enini  non  ex 
dispo.sitidne  sua,  sed  ex  fide  vivit.  Qnare  de  indisnitate  tna  niliil  oportet 
duhitare.  ]dei>  enini  aeeedis,  quia  indignus  es,  ut  dignns  tias  et  instifieeris  in 
al)  eo,  qiii  peeeatores  et  non  instos  qnaerit  salvos  faeere.  Dum  anteni  eredis 
verbo  Christi,  iani  honoras  verbinii  eins  et  eo  opere  instus  es  &c. 

Tercio :  Hane  fidem  nniltiplieiter  nobis  eommendavit  in  Euangelio. 

iiütttii  i:,,j8.  Primo,  qnando  imilieri  Cananeae  dixit:  ()  innlier,  magna  est  fides  tna, 

fiat  tibi  siout  eredidisti.     Hie  patet,    (juod   non  de   tide    illa   generali    agitur,    r, 
sed    de   special!,    qiiae    erat    de   efiectn    sanandae   filiae,    (jnem   mater    ])ei'iit. 
JIiiiic  cnini    etfectum    ijisa   ibi-titer  ercdidit   posse   et  velle   Chnstnni   efticere, 
et  sie  imjH'travit.     NniKpiam   aiitem    im|ietrasset ,    nisi    ita  credidisscl.     Ergo 
ad  linnc  ctiectum  iiiiUa  dis]iositione,  sed  sola  Hdc  digiia  facta  est. 

!Btniiii.o,2sf.  Seciiiido,  (|uando  ad  eaecos  illos  dixit  'creditis,  (|uia  possuiii  hoc  vobis    l'h 

faeere?^  et  ilii  'uti(jue\  ait  'Sicnt  credidistis,  tiat  vol)is\  Kcce  certi  erant, 
(|nod  ticret  (piod  petebant :  idco  et  t'actiint  est  sine  omni  alia  dis])ositioiie. 
Si   aiitcm  diiliitassent   t'uturnni,  nee  pctissciit  l)cne  nee  aeeepisseut. 

mditiii.  s,  s.  Tercio,  eenturio  ille  'die  taiitum  verbo',  iiiqnit,  'et  sanabitur  pner  mens'', 

non  utiqne  generali  fide,  sed  s))eciali  <le  praesenti  effectu  ercdidit  et  impetravit.   •.■:, 
Soll.  4,r,o.  Ciuarto,  loan:  iiij.  Regulus  ille  eredidit  serinoni,  iinciii  dixit   illi  Ihesns, 

seilicet  'vade,  filins  tuus  vivit'.  En  ipsa  fide  inernit  vitam  (ilii.  Ita  cerle 
opoi'tet  omneni  accedeiitem  credcre,  sese  eonsecutnrnm  (piod  ((iiacrit,  anl 
nihil  eonse(|uetnr. 

Ware  \\/>i.  (Jiiiiito  illnd   Marc!:  Amen  dico  vol)is,  (|nic(niid  orantes  pelieritis,  oro-   so 

dite  (|uia  accijiietis,  et  liet  vobis.  ecec  dicit  '(|uic(|iud',  nihil  exi'i|iieiido.  Patet 
ant<'ni,  (|nod  in  saeraniento  (|iiolil)ct  ])etimns  aliqiiid  (nemo  enini  sacramenlnm 
acccilit  nisi  gratiam  petiturns):  ideo  hie  andieiidns  est  Chrisins  diccns  'cre- 
dite  (|Uod  accij)ietis,  et  tiet  vobis',  alio(|inn  oinnia  niitai-eiit  in  cccicsia  et  nihil 
certe  eonstarct,  (|uod  est  absurdissimuni.  ;i'' 

DJ.'ntiiin.-jn.  Sexto  illiid:  Si  habueritis  fidein  sicnt  grannni  sinapis  e(  dixerids  monli 

luiie  'transi   hin<'  et    non   hcsilavcritis   in   eordibns   vestris,    amen   dico   vobis, 

8  alia  fcl)lt  F         II  do  digiiitate  ('l)l-  11    crcdis   iir>nieii  Cliristi  F  12  ot  ox  cn  !■' 

&c  fc()tt  F  1:1  nobis  fcl)lt  F  KJ   de  speciali  illa,  quac  F  17  Haue  AI!  2i  verliniii  F 

iiKiiiit    {c()(t    F  2(i    loan:    x.    AliCDE        ille    lliesns   AI!  2S    aninniin    aeeedeiiteni    K 

29  ecjiiscquitiir  F  :l()  Amen   dien    vnliis  fcljlt   F  :i:!  aceedit    mm    |ielilnrus  f^raliani   F 

yü  certo  li      corti  F  'M  nionte  AH 


Act«  Augustana.   1518.  15 

fiet.  Et  si  totuni  Enano;c]iiim  jicrciirras ,  invonies  pxem]>la  alia  miilta,  (luac 
oninia  non  de  tide  generali,  sod  particiilari,  et  qime  ad  etVectiiiu  ali(|iiciu 
praesentcin  pertiueat,  dieuntiir.  (^iiare  necessaria  est  fides  certa  al)st)l\('ii(lo, 
cum  sacranienta  novae  legis,  iuxta  niagistnmi,  siiit  in  exeivitiuiii  et  actualiuiicni 
i   fidei  nostrae  iiistituta. 

Septimo.     Hiue  discipulos  et  Petnim  saepe  repreliciidit   ddininns,  (|iiod  wmiii,  s,-ji;. 
essent  inodicae  fidei,   non  generalis  ut  dicitiir,  sed  specialis  <le  etrcctu  prae- 
sente,  ut  patet. 

Oetavo,  lacobus  c.  i.  Si(|uis  indiget  sapientia,  postnlot  a  deo,  postiilet  Tmu.  i,  r,  n. 

10  autem  in  fide,  nihil  haesitans.  Nara  qui  haesitat,  similis  est  fluctiii  inaris, 
(|ni  vento  movetur:  non  ergo  existiniet  Iioino  ille,  (|uod  aeci])iel  ali(|iiid  a 
deo.  Lsta  est  eerte  evidcntissinia  auetoritas,  etiani  cogens  nie  ad  haue  sen- 
tentiam,  quod  gratiam  aut  sapientiani  nuUus  aceipere  potest,  (pii  dnhitat  scse 
accepturum,  nee  \-ideo,  quid  ad  eam  respoudcri  possit. 

15  Nono,   B.  virgo  nun((nam  concopisset  filiura  dei,  nisi  angelo  niinciautc 

credidisset,  ita  ut  diceret  'fiat  mihi  secunduni  verbnni  tnum',  sicnt  praedicat  imu-.  i,  js, 
Elisabeth  'Beata  quae  credidisti,  quia  perfcientur  in  te,  <juae  dicta  sunt  tibi  «m-.  i,  4:,. 
a  domino'.  unde   fideni  eins  miratni-  divns    Bcrnhardus  et  universa  Ecclesia. 
Sic  Samuelis  mater  Anna,  postqiiani  credidit  vorbo  Heli,  abiit  et  viiltiis  eins  i.snni.  1,1a. 

io  non  est  amplius  in  divcrsa  iiiutatns.  Contra  tilii  Israiici,  (|iii:i  non  crcdide- 
rnnt  verbo  proniittcntis  tcrrani  Canaau,  in  dcserto  prostrati  sunt.  Et  breviter, 
qnicqnid  illustre  factum  Icgimus  in  vetcri  et  uova  lege,  fide  l'actuni  esse 
legimus,  non  operibus  ncc  fide  generali,  sed  fide  ad  praesentcm  eff'cctum 
destinata :  inde  nihil  alind  in  seri|)tura  (piam  fides  conunendalur,  praesertini 

?',  Abrahac  Ro:  iiij.  quae  tamen  l'uit  in  lilium  nasciturum  Isaac,  et  nihilominus 
est  ei  in  iusticiam  rcputata.  Sic  et  nobis  üi  sacramentis  fiet:  si  credinuis, 
consequinnu',  si  non  credhnus,  in  iudicium  acccdinuis. 

Decimo.  Sic  b.  Augustinus  super  loauncni:  accedit  verbma  ad  ele- 
mentiim,  et  fit  sacramentnm,  non  quia  fit,  sed  (piia  creditur.    Ecce  baj)tisnuis 

30  abhiit,   non  quia  fit,   sed  quia  credltm-  abluere.     Inde   et  Mariam  absolvcns 

dieit:  Fides  tua  tc  salvam  fi:'cit,  vade  in  pace.    Inde  illud  dictum  conuuunc:  yuc.  7,  so. 
'non  sacramentnm  fidei,  sed  fides  sacramenti  iustificat^,  sine  qua  impossibile 
est,  ut  sit  pax  in  conscientia,  ut  Ro:  v.  lustificati  ergo  ex  fide,  pacem  habemus aiöm.  5, 1. 
ad  dcum. 

3.-.  Undecimo.     Et  Bernliardus    sernione   de   annunctiatione   i.  Xecesse  est 

enim  primo  oniniiun  credere,  quod  remissioneni  peccatonun  habere  non  possis 
nisi   per  indulgentiam   dei.     Sed  adde  adluic,  ut  credas   et  hoc,   (|Uod    per 

2  .sed  de  fide  particuri  [sie]  V  3  pertmere  dicuntur  F  fi  Iliiic  enim  disci- 
pulos F  saepe  arguit  F  7  generalis  illius,  ut  F  praeseiiti  K  1.3  dubilet  !•" 
16  ita  futurum,  ut  F  19  Sicut  Samuelis  AIM'DK  23  sed  particulaii  .-ul  praesentcm  F 
28  Decimo,  lieatus  Augustinus  F  29  credidit  F  3'-i  ut  pax  sit  in  conscientia  rei  F 
34  ad  illani  F           30  Et  jc^lt  F 


16  Acte  Angustana.  1518. 

ijisum  jH'ecata  tihi  ddiiantm':  lioc  pst  testiiiioniuin  (|U(>(1  |U'i'hil)ot  Spiritus 
saiu'tus  in  (Mirde  tiio,    iliceiis  'dimi.s«i    sunt   tibi  peecata  tiur.     Sic   ciiiin  ar- 

;Höm.  a, -j».  hitratur  Apostohis  sjratis  iustilicari  homiiieni  per  fidcni.     Haec  illc. 

Istae  ot  imiltac  aliac   auctoritates ,  tarn  fxjiivsst',  tarn  cdjjiosc,   dmuiit, 
i"()o-iuit,  captivant  nie  in  sententiain,  (juam  dixi. 

Qiiare,  lieverendi.ssime  in  Christo  pater.  (|Uandi)  divino  munere  es  iinus 
insigüibus  dotibus,  praesertim  iudicii  aeriumnia  donatus,  rag»  inmiiliter, 
li.  P.  T.  diguetiu'  olementissinie  mecum  agere  et  ooiiseientiae  nieae  c'oiiipati 
ae  demoustrare  luceiii,  (|ua  possim  haee  alit^r  intelligcre,  et  non  oogere  ail 
re\-()eatiouem  eorum,  (juae  i'tiam  teste  conscientia  nou  alia  duco  quam  ea,  i" 
•  piibus  nie  necesse  sit  conseutire.    Et  stantibus  liis  auotoritatibiis  aliud  facere 

avqi*. .'.,  29.  n(  in  possuni,  nisi  quod  oliediendum  esse  deo  magis  quam  hominibus  seio. 

\'i'lit()ue  R.  P.T.  ainid  Sauctissimimi  doniiumii  nostrimi  Leoneni  deeimuni 
pro  me  intercedere,  ne  tautarigoris  iuclemeutia  in  me  permoveatur,  ut  In  teuebras 
proiiciat  animam,  <|uaerentem  non  nisi  lueem  veritatis  et  paratissimam  eedei'c,  !■■ 
nuitare,  revoeare  oinnia,  ubi  iditer  intelligenda  esse  edoeta  t'uerit.  Nee  tarn 
arrogans  et  vanae  gloriae  Studiosus  sum,  nt  hac  causa  pudeani  revoeare 
male  dieta,  inuuo  gaudium  meum  primum  fuerit,  victrieeni  tieri  veritatem: 
soluni  ne  (juid  contra  eonst'ientiae  meae  seiisum  tentare  eogar.  Nam  sine 
onmi  scrn|)ul<i  haue  esse  scripturarum  seuteneiam  credo.  Dominus  liiesus  -.»u 
regat  et  servet  Reverendissimam  Paternitateni  Tuani  inaeteriium.     .\nieii.' 

Quae  emii  altera  die  obtulissem,  ]irinio  eontenipsit  et  verba  esse,  niissu- 
runi  tarnen  ea  ad  urbem  sesc  dixil :  interim  ad  revoeationem  urgebat,  in- 
icntans  censuras  sil)i  demandata.s,  ac  nisi  revocarem,  abireni  et  nou  redii'cm 
in  eonspectum  suuiu.  (^uo  audito  cnin  vidercni,  cum  esse  lirniatnm  in  \no-  w 
|)osito,  nee  velk't  audire  scri])turas,  ego  ((uocjue  (ii'masscm  pmposituni  nun 
revoeandi,  al)ii  sine  spe  redeundi.  Nam  <|uau(|Uam  dixit  et  etiani  nunc 
glcii-ictur,  sese  patcrue,  nou  iiidicialitcr  inecinn  actiirum,  nun  inldlcxi  tanieu 
lianc  paternitateni  nisi  omni  indii'io  rigidiorem  esse,  ut  (piae  uon  nisi  revo- 
eationem contra  eonseieutiam  e.xigeret,  nee  saltem  N'cilet  atit  posset  potius  "■'' 
o.stcndere  et  eoinincerc  erroreni.  Xaiii  cum  vidisset  a  lue  reiici  seliolasti- 
eornm  opinatoniin  coniiiienta,  proniisit  (|nideni  sc  actunim  contra  nie  Sacra 
scriptura  et  C'anouiiius,  quod  (juoniodo  intellexci'it ,  iteriim  ignoro.  Xullam 
euini  .syllabam  ex  sacris  literis  contra  nie  ]troduxit  uuquam,  nee  us(iue  iiodie, 

2  sanctus  fel^lt  V  :!  gratis   fclitt   I'  4   aliac   fcl)lt    AlU'U  ,1  coguiit,  caiiti- 

vaut,  duciint  K  6   quaiulo   es   ilivino  munore   uims   insigiiibns  Ü        cum    (liviim    iinuierc 

veni«,  insigiiibus  1'  '.)  ikissuih  D  11  aiitorilms  F  Ui  t'uerint  CDE  17   revo- 

eare pudeam  V  18  veritatis  F  20  esse  fcljlt  F  22  verba  esse  dixit,  missurum  taiiien  ad 
url)eiii  interim  F.  20  auditu  AB  2G  velle  CÜi;  29  nisi  Mov  oinni  fctjlt  AIJCDE,  niid)  in 
icr  Sofclcr  Snmmlung  »om  ^llnrj  ir)20;  eg  ift  aber  iiotfjlücnbig  iiiib  ftolit  frf)oii  in  M.  i>iitlicrii 
lucubratiiiimni  pars  iiiui  Dom  3i'Ii   l"'-",  (oloic  in  brn  PicfanimtniiSflnlicn 

')  iloit  t)ifr  ab  Ijnt  K  tiidjtJ  incljr  mit  ABCDK  gemein. 


Alfa   Aiiijiistiina.  l-'ilS.  17 

si  quam  nuixiiiie  vcllet,  i>o.sset,  cum  imo  oniniiini  consensu  tirniatiiin  sit  niliil 
de  iiuliilgcnitiis  in  .«aoris  literis  hahcri,  ((iiai'  potius  lu^n  iiisi  fidcm  coniiiuMi- 
dant  et  tarn  vacnac  sunt  indiilfit'ntianini  memoria  i|uain  plenao  sunt  Hdci 
cruditione,  ut  impossibilo  sit,  utrnni  illonnn  artioulorum  posso  conxclli  \^^^\^ 
ipsum.  Uhi  vero  ego  scripturas  pro  mc  attuli,  ccpit  liomo,  patcnic  agons. 
de  corde  sno  mihi  fingere  glosas.  Et  ipii  taiii  vigilaiiler  J'Atravagantciii 
contra  mo  ohservarat,  satis  puldwe  dissiiiuihil)at  ('anonciii  illuni,  (pio  proiiilxi 
Eoclesia,  no  (piis  proprio  ingenio  scripturas  iiitcriiretctui',  et  iiixta  Hilariiuii 
nun    art'erendas    sed    referenda.s    esse    ex    sa<'ris    literis    intelligcntias.       Nee 

11)  tarnen  lianc  violentiam  eins  aegrc  tuli,  sciens  cam  t'acultat<'m  interpretandi 
ex  longa  Komanae  Curiae  consuetudine  et  scliolasticoruin  disiincturum  usu 
sibi  praesumjttani.  Creditura  est  enim  iani  diu,  (juod,  i|iii<'(|uid  ivoinana 
f]cclesia  dixerit,  damuarit,  voluerit,  id  mox  omnilais  dieendum,  damnanduui, 
volendum  esse,   nee   aliani    reddi    rati(»nem    uportere,   (piam    fpiia    sie    sedes 

v--  Apostolioa  et  Komana  Ecelesia  sentit,  lline,  relietis  satu'is  literis  et  acceptis 
traditionibus  verbis(|ue  hominum,  factum  est,  ut  Ecelesia  Christi  nun 
mensnra  tritici  ])ascatur  nee  verbo  Christi,  sed  non  rar»)  temeritate  et  volini- 
tate  alieuius  indoctissimi  adulatoris  regatur,  cl  en  pidf'eeerit  nostrae  inibeli- 
eitatis   niagnitudo,    ut    ad    revocationem    et  aljuegatioueni    tidei  cinistianae  et 

20  sacratissiniae  scripturae  incipiant  eompellere.  J'orro:  Si  iste  est  modus 
revocandi,  nihil  video  futurum,  ([uam  ut  praeeedcntem  revocationem  secpiente 
alia  sine  fine  revoeem.  Xam  si  (|iia  iudustria  smuu  i|isius  dictmn  in  cum 
ipsum  retoi"scro,  cito  aliud  cordis  sui  idohnii  mihi  tingeret  (est  euim  mire 
leciinda  distinctionibus  Thomistica  Theologia  ac  \ere  Prothcus  (piidam),  eui 

2j  necesse  esset  denuo  revocando  obedire.  Cmn  enim  non  in  soliditate  pctrac, 
sed  in  arena  cogitationuin  suarum  vagetnr,  nihil  aliud  <|iiani  per])e1uuiii 
revocandi  negocimii  mihi  incumberet. 

Igitur  accepto  niandato  non  redeinidi,  man>i  tamcn  eodein  die  in  loco: 
tiuu  vocato  Reverendo  et  optimo    ])atre   meo  loanne  Stnpitio   Vicario  egisse 

:tü  dieitur  miütis,  ut  ad  revocationem  iudueerer  spttntaneam.  Mansi  et  scr|nente 
die,  et  nihil  mandabatur.  Tereia  die,  scilicet  dominica',  mausi  et  literas 
dedi,  nee  idicjiiid  respondebatur.  Quarta  die  mansi,  et  nihil  liebat.  ]dem 
silentium  (jiiinta  die  passus,  tandcm  cousuleiitibus  amicis,  praesertim  cum 
antea   iactasset   sese    habere   mandatum,    ut    et   me  et    vieariiun   iucarcerai-ct, 

3:.  disposita  appellatione  affigenda  reeessi,  sat  perieulosam  obedientiani  lue 
praestitisse  arbitratiis. 

Nunc,  nii  lector,  tu  mihi  cnnvcniendus  es.     Posteriorem  istam  respon- 
sionem  meara,  etsi  cmn  multa  rcverentia  dedi  ac  veliit    in  arliitrium  Sunnni 


4  utnim  vis  illonim  K  •'>   l'lii  eg<i  vcro  (DK  10  violcntam  AU  18  et  ilco 

profcccrit  D  2S  die  fc^lt  I) 

')  IT.Cflobct. 
Sut^eta  a.ievfe.  II.  2 


18  Acta  Aii;^ustana.  lölS. 

Pontifieis  reposui,  non  tameu  id  me  fecisse  credas,  quod  de  re  ipsa  diihitoni 
aut  auinii  senteiitiaiu  siin  uutpiam  mutaturus.  Yerita.*  divina  est  etiaiii 
domiiia  Papae:  non  eniiu  iudicium  h(Huinis  expecto,  ul)i  divinum  iudieiuiu 
oogiiovi :  sed  (piia  oportuit  reverentiam  scrvare  ei,  qui  vice  smmui  Pontifieis 
fungebatur,  tiun  quod  etiam  vcrissinie  dieta  o])orteat  eum  inimilitate  et  tinmre 
asserei-e  et  tueri. 

Priorem  vero  niliil  refert,  utnt  aceeperis :  nam  in  ipsa  nullum  pericuhun 
est,  stet  sive  cadat,  nee  indulgeutüs  quippiani  aecedit,  si  victa  ae  falsa 
fiierit,  nee  quiecpuun  deeedit,  si  vioerit  veia((ue  fuerit,  nee  ad  i-em  ipsani 
iiuiltuni  pertinet,  nisi  quod  per  eins  ingressnni  subdole  tntins  disputationis  m 
ealuinnia  quaeritur.  Xani  si  superl)ius  voluissem  agere,  non  potnisseni  ad 
nimm  verlnim  cogi,  eum  tota  disputatio  iam  sit  dedieata  et  oblata  pontifi<'i, 
ita  ut  ad  me  amplius  niiiil  pertineat  nisi  expectare  senteutiam. 

In   posteriore   vero   responsioiie  oerte   summa   pendet   salutis.     Non  es 
miJus  C'iu'istiauus,  sive  scias  sive  ignores  Extravagantem:  non  es  autem  nisi    i:. 
liaeretieus,  si  neg-es  fidem  verLi  Ciiristi.     Quid  hie  j)reraani  et  taeean),  eredo 
le  sentire,  ojitime  leetor,  non  sine  gemitii. 

Unnm  tamen  te  latere  non  volo,  liae  dispntatione  nihil  (piaeri  (piam 
syneeram  scriptm'ae  intelligentiam,  quam  uobis  in  multis  loeis  saera  ilia  ut 
vocaut  decreta,  si  non  coiTuiupunt ,  eerte  verbis  detortis  ae  male  tractatis  so 
obseiu-ant  et  velut  obdueta  nnbe  purissimnm  solem  tegunt :  de  (pio  aliquando 
latius,  si  aliquis  miiii  Pomanus  adnlator  obstrepnerit,  praestabo,  deo  pnipitio. 
quendani  iuristotheologura ,  seil  (pn  parum  sit  placitiunis,  |)raesertini  Ronianae 
Curiae  adulatorilms:  iam  dudum  enim  gestit  aninuis  ludere  bellum,  quod 
3oj.  8.  gessit  losiie  adversus  Haiitas.  Interim  liime  gustum  til)i  praelibo,  quod  j-, 
conolusio  mea  vere  est  eontra  Extravagantem  illam,  ideo  falsa  et  erroiica 
et  revoeanda.  quare  et  revoeo  eam  solemniter  in  hiis  seriptis  damnatamq\ie 
u  meipso  jironnncio:  profiteor  denique,  quod  ita  posita  est  a  me  et  us([ue 
liodie  ])lacet  ipsa,  atque  si  posita  non  esset,  adhue  ponerem.  Seenndo,  reprobo, 
damno  detestorque  Extravagantem  illam  timquam  fidsam  et  erroneam  meri-  m 
toque  vej)rol)andain,  profiteorcpie  bonum  fnisse,  eam  aliis  verbis  positam  esse, 
non  quod  sit  falsa  in  suo  sensu,  sed  (piod  in  tiieologieo  sensu  errat,  enius 
verba  indueit  contra  sententiam  textus  apertissimam. 

Eeee  revoeationem :  iani  satisf'eei,  etiam  adversariis,  spero.  (Juid?  in- 
3(pjij(ii.2r,,2r,.  samun  me  jmtas,  leetor,  aut  ebrium  eenses?  Non  insanio,  sed  sobrietatis  :!"■ 
verba  lo(pior.  (^iiod  ut  ostendam,  etiam  erassissimae  ruditati  clat-mn  fiieiam. 
solere  seilieet  pontiflees  vim  facerc  saeris  literis  in  s\iis  dccretis.  Xam 
lieverendissinuis  IX  Ix>gatus  omnium  impatientissime  tulit,  (|Uod  nee  Papae 
sanctitati  pepereerim  (sie  enim  seribit  ad  Dlustrissiinuiii  l'iiiiiipcm  I'rideri- 
cmm  &c.)  et  relatione  indigna  ilixerim.  c|uod   Papani  torquere  et  alniti  serip-  *" 


:)  ilomini  E 


kiUi  Avigusfcmn.  1518.  ip 

tnris  (lixorim:  nitondiim  itaqno  mihi  e-:t.  iit  nnn  jmssit  neo-aiT  vini  scriiitiinio 
aliriuaiuld  tlictam. 

Frimo,  dicit  deoretalis   de  constitiil.,   translato  saopi-dotio,'  neoesso  (st, 
ut  translatio  lotfis  fiat.     Haec  Apostoli  vorba  sunt  ad  Holiroos  dioontis,  toni-*>obv.  :,  r>. 

.'.  porale  saccrdotium  legi.«  finitiini  et  ahi-oo;atuni  .siiecedente  .«aeevdotid  aeterno 
Christi.  Haec  e.st  grnuana  et  E^nnina  .«ententia  i.<tnniin  verl)oruiii.  At 
deeretali.s  Imin.«  sententia  est  liaee:  saeerdotinm  Cln'isti  est  tranlatnm  a  Mope 
in  C'hnstum  et  a  Cln-istn  in  l^etrnm.  iSio  enini  interpretantur  iiiristae,  et 
Pontifex  permittit  sen  approhat.     Qnis  antem   iion  videt    alienani   lianc   tor- 

II'  tamque  et  abusivissimam  e.sse  verhoruni  intolligontiani,  iinnm  pruT-sns  faleni, 
quae,  nisi  mnlto  sndore  modei-etnr,  simul  et  indnctissinia  et  inipiissiina  sit? 
Inipüssimuni  est  enini  dieere,  saeerdotiiun  et  legem  (1n-isti  esse  ahrdg-ata  et 
finita,  iit  Petrns  saeerdo.s  et  legislator  amoto  Christo  sit.  Id  enini  signi- 
fieat  proprie  verbiim  Apostoli  'translatio'.     Xolo   Petrnni  ant   l'anluni  sacer- 

1''  dotom  habere,  (luoniani  et  ipse  peecator  est,  non  habens,  necpie  cpiod  ])ro  nie 
iieque  quod  pro  se  oiferat,  ut  iuterim  taceain  foedissimam  aiTogantiani,  <jiuini 
talis  ölet  inteUigentia ,  seilieet  in  sohim  T'etniin  a  Christo  fnisse  translatnni 
sacerdotiuni  Christi,  quasi  eaeteri  Apostoli,  reiuanserint  laiei  ant  a  Peti'o  ordi- 
nati  fiierint  saeerdotes  et  Apostoli.    Igitiir,  si  nunc  posnero  haue  propositioneni 

20  'Saeerdotinm  Christi  nee  in  Pctrnm  nee  in  Paiiam  translatum  est',  et  II.  I). 
L.'^)  mihi  hane  deeretalem  opposuerit  cum  gestu  et  tonitrii  maiestatis  snae 
et  m-gcat  me  ad  revoeationem,  et  ego  responderim,  Paiiani  ilii  torquere  seri]>- 
ttuu«?  et  abiiti  verbis  eins,  nieam  auteni  eonelii.«ioneni  e.«se  verani  in  tlieo- 
logieo  sensu,  deeretalem  antem  forte  in  aliquo  alio  aliusivo,  putas  u\c  debei'e 

2'>   fonnidare  niinas  verbi  hunumi,  (inibus  tcrreor,  (|uasi   indigmun  rclatii  dixerini 

et    sanetitati    I'apae    non    pepereerim".'     Honoralio    sanetitateni    Pajiae,    .sed 

adorabo  sanetitateni  Cln-isti  et  vcritatis. 

Item    si   illnd    Matthaei  xvi.   Tu    es  Petrus,   et   til)i  dal)o    claves    regni  ^^'^utll.  ic, 

~         IS  f. 
eaelonun,  Quodeimque  solveris  &v.  traetarem  vel  in  seholis  vel  in  suggesto 

30  et  ponei-em  hane  propositionem  'Tstis  verbis  non  potest  probari,  Romanani 
Eoclesiam  esse  eaeteris  per  totum  orbem  Eeclesiis  ju-aelatam',  et  mihi  R. 
D.  L.  opposuerit  (eredo  cum  eommotione  prae  relati  indignitate)  dist.  xxi. 
ubi  Pelagius  Papa  tautn  voee  elamat,  non  s_\niodieis  deereti.s  sed  euangeliea 
voee  (hono  voce,  sed  non  sensu),  Romanam  Ecelesiam  e.sse  eaeteri.s  eeclesiis 

»-•  praelatam,  et  ad  id  indiieat  Ihiik-  MattJiaei  Apostoli  joenm,  credis  ne  me 
relietnruni  euangelicum  seusuni  et  non  uisi  Pelagii  sensum  amplexuriini,  (|ui 
vocem,  nou  .sensum  Enangelii  se.se  iactat  .sequi?    Non  quod  novam  monarehiam 

()  germina  et  geuuinaAB         10  aLusivissimiim  .\l!         22  respondereni  E         28  Mat- 
tliaei  X.  ABCDK  32  pro  rei  indignitate  K 

')  Sai  ift  Decretalinm  Gregorii  Papae  lib.  i.  tit.  ii.  (de  constitutionibus)  cap.  o. 
(mit    bcn    '3liifangeh)0Ttcn    Translato    sacerdotio).  -)  =  Ucvorondissimii«    Dominus 

Legatu.-i. 

2* 


20  Aot:i   AiiLjnstana.   ir)18. 

nostri  ?aeonli  Erinuuiinuni  dainiioin  ant  negem,  seil  qnod  vini  scripturao 
vorbis  iieri  iiolim  et  insulsissiiuonini  (|iiontiKlam  lioiniiuini  stulticiaiii  repi'o- 
bem,    (jiii  iioliis   I->clesiaiii  Christi   teiupöii  et  loeo  att'ixenint  contra  verbuin 

v'iic.  17. 20.  Clirlsti  dicentis:    Xoii    veniet   reirmini  dei  cum  okservatioiic,   et   ('Inistiainini 

cs.se  posse  audent  ncicare,    (|ui    iion  sul)    Koiuano   Pontifice    decretis(nie    eins     :. 
oppres.siis  fiierit.     Av  sie  })lusquam  octiiigentonun  amionini  ('iiristiaims  totins 
oricntis  et  AÖVicae  iiohis  ex  Ecclesia  Cliristi  eiicinnt,  (|\ii  !uin(|uaiii  siili  lui- 
maiio  Pontifice  fuerunt   ncc  Eiiangeliuni  uii([nani  sie  intellexerunt.     A'aiii   ad- 
buc    S.    Greoorii     tempore    Ivomamis    Pontifcx     universalis    Episcopus    iioii 
salutabatur,    immo    ipsemet   Gregorius ,    licet  Romanus   Episcopus,  aceriime    i" 
))ersc(piitur  uomen  universalis  Ejiiscopi  et  totins  Ecclesiae  ))outiti<'is  plus  l'crc 
.sex  epistolis,  nt  non  dubitet  vocabulum  eiusmodi  propiianum  apjH'llarc,  (pind 
nostro  saeculo  et  siJnm  ap]K'llatur  sanctissimuni.     Sicut  enim  Petrus  caeteros 
Apostolos  u(ni  creavit  (sie  enini  liodic  vocatiu'  Episcopi^s  ordinäre),    ita  suc- 
cessor  Petri  nulluni  successorem  aliormii  .Vjtostolorum  creavit.     J)enique  non    i' 
nisi    fratrem    et   coepiscopum    et    collegam    vocavernnt    Komanum    Poiitifieem 
caetcri   episco|)i,   ut  ("vjirianus   ('ornelium   et   , Augustinus   IJouilaciuni   <•(    aiios. 

W!,iii!i  uMo.  l'nde  8.  patres  iiliid  Mattiiaei  'Tibi  dabo'  non  intellexerunt  ad  sensuin 

sacri  istius  Canonis,  super  caeteros   t'uisse  Petro  dictum,  s(^d  'muis'  in(|niunt, 
'|)ro   Omnibus',  ut    aequalitas    mia    onmium    ex])riiiieretur,   dum    (piod   Petrus   -.'n 
respon<let  oumes  et  singuli   respondeiit.      l'nde  et  alio  Iihmi  in   plnrall   eandem 

TOoitfi. is.is.  sententiam    dicit:    Qnodcunque    ligaveritis  <tc.  et  (piod    uni    dicitur   onmilnis 
\'H)!ijdi  ü.  dicitur.     Denique    non    jirinuim    super   l'ctrum    descendit  Spiritus    sauetus  in 

Soll. wi, j-' f die   pentecostes,   nee   in   teri'is    iiriniuni   legitur   insufflasse    in    l'eti'imi,   (piod 

tanien  si  quam  nuixime  factum  tiiisset,  non   ideo  Petrus  moiiai'clia   pi'ae  ca<'-   j- 
t<Tis  fuisset  Apo.stolis. 

Igitm-  Canon  ille    sit    verus,  adinitto,    sed   abusive:    mca    euaugelico    et 

proprio  sensu  conclnsio  x'cra  est.    (Jiiod  si   nionarcliia  Papae  probari   potest, 

Wüm.  13,  i.|)olius  ex  illo  Apostoli    i{o:  xiij.  probaliitur:  ( )nmis  ))otestas  a  deo  est,  et  (|uae- 

cun<|Ue  sunt,  a  deo  ordiuatac  sunt,  imiiis,  iu(|iiam,  \irtnte  Iprojiric  loi|U('ndo)   ::>• 
snl)iicimnr  sedi  Homanac,  douec  deo  piacneril,   (|iii   solus,   non  etiam  llomanus 
Poiititi'x,  trausfi'rt   rcgna  at(|ue  constituit. 

Talia  mnlta,  mi    lector,   in   sacris   decretis  iincnies  et    alia  i|uaedam,  quae, 
•tiDiici.  7,  4.  si   nasum   spousae,   respeetorem  l)amasci,   id   e>t  cai'uis   et   sanu'uinis,  adliilieas, 

saepius  odore  otfenderis.  :i.-, 

Sic  nunc  de  i'",xti'a\aganle  illa  dico:  Mi'rita  <'ln-i>ti  non  s]uii  tlicsaurus 
indulgentiarum,  (|uia  sine  papa  o))erantur  gratiam.  Hacc  jiropositio  euangelica 
est,   Uli    .scribitur    in    multis  locis,    Christi    sanguine  et  obedientia  nos  factos 


!)  rcmtil'c.x,   vol    lOiiisccipiis  D  II    |Kiiititic(;iii   .XKCDl'..    nurt)  bif  Wcjniiimtnuvrtnlu'ii 

29  (|ii:ict-iiM()iic  ;i  (loi>  Hiiiit.  nrdiii.ita   siiiil   .\l!('l)i:,  niirt]  bic  OiciailimtaiivilQbcil   —   tvoli  bfv   bf- 
(nmitfii  ^ibctftcUc  ift  in  iiiiiilojc  £atj  immcv  luiobcv  nbflcbvurft  -is  ulii  .\1$('UK 


AcUi  Augustiimi.  1518.  21 

et  con.stitutos  iustos,  prat'si'rtini   Ho:  v.  l'w  uniii-,  in(|uil,  (ilicdiciiliani  (crcdosiotu.  f 
lianc  c's.se  nierita  C'lii'isti)  iiisti  constitiiti  simi   imilii,    jici-  iiululucntiMs   aiitcin 
nt'iiu)    saiR-tiis    ffliciuir,    <|iu)(l    ik'    lUfritis    Christi     at'tiriiiari    est    <M)iitra    taiu 
apt'rtas   scripturas.     liiitiii-   au   sit  ista  ])n)pusitin    contra    vcl  Extravagantem 

■'i   vcl   Intravagautcin,    non    ciiro:    prior  est   vcritas   scripturac,    et    post    hoc,  si 
lioniiiiis    vcrha    vci'a    <'ssc  possunt,    vidcndiini.     ^ain  c>;o  ccrtc  nun  aiidci'ciu 
uiKluani  asscrere,  (|Uod  per  indiila'cntias  aniici   dci   tiant,    sicut  exprcsse  dicil 
Kxtruvaguns,    diiceiis    v('rl)nin    sa|)icntis  de  jiartieipatioiic  aeterna<?  sapieiitiae -Wn.ii. 
diceutis,  ad    participationcni    ini-lulii-entianun.      I'"iierun(    istae  serii)turae  vcrae 

IM  antt'  tenipiis  illiiis  Ivxtraxatjantis,  iiec  ah  ipsu  receperunt  vcritateni,  iiec  potcst 
dici,  (|Uüd  de  iudiilijciitiis  hKiuaiitiU',  cum  per  totani  ec(-lesiam  notum  sit,  nihil 
in  scripturu  haberi  de  indulii'iaitiis,  idco  net-essariu  sei(ui,  si  <|uac  seri])tnrac 
de  eis  iuterpreteutur,  ut  hie  fit,  viin  eis  Heri  et  impropri(^  ac  ahusive  aceipi. 
Xihilomiuus     tarnen     rcverentiac    i'ausa    verain    eam    contiteor    et    utruni(|ne 

i.'  sensum  volo  tucri,  Et  dicitur  mihi  'inuno  istnm  (id  tst  deterioreml  sensum 
!<ervabi.s,  alteruni  (id  est  gerniaiium)  negabis.'  Ideo  si  meaiu  eonchisioncm  cogor 
f'alsam  dicere,  fiiciam  (juideni,  sed  sünul  Extravagantem  bis  i'alsam  praedi- 
cabo.  Xaui  (juod  in  mc  criminantur,  contra  conmiuneni  eonsuetudinem  nie 
seutire   de    iudulgeutiis,    plane   tateor   ita   esse  et  dedita    opera  a  me  i'aetuni, 

liii  ut  discuteretnr  alicpiando  ista  eonnnunis  opinio,  iuxta  (juam  merita  ('iu'isti 
vueari  thesam-um  indnlgentiarnni  non  ignorabam,  sed  milii  tiilsa  ad  \erboriun 
sonum  videbatur.  Ideo  ])osui,  (juod  claves  merito  Christi  donatae  cssent 
hie  thesaurus,  uon  omniuo  reiieiens  ab  indulgentiis  merita  Ciiristi,  sed  ad 
aliuni  sensum  ex|)onens  quam  haberet  opinio  eunnumiis.    t^uod  nisi  cum  humi- 

25  litate  et  revereutia  \'oluissem  comnumi  huie  opinioui  coutra  dicere,  omisissem 
dicere  claves  merito  Christi  donatas,  ut  ])enitus  merita  Christi  exeluderem: 
nunc  autem  involvi,  ut  mitior  esset  c(mtradietio.  (^uin  non  peecassem 
mortaliter,  si  Extravagauti  in  t'aciem  n^stitissem  et  illu<l  divi  Ilieronymi 
adduxissem,  ubi  de  iis  loquens.  (pii  (|uie(|ui(l  dixerint  legem  dci  putaut,  dicit: 

3u  Xec  seire  dignantur,  quid  proplietae,  ipud  .V|iostoli  senserint  (nota  'senserint'), 
sed  ad  sensum  suum  incongnia  aptant  testimonia,  (piasi  grande  sit  et  non 
viciosissimiun  doceudi  genus,  depravare  senttnitias  et  ad  voluntatem  snam 
scripturam  trahere  repngnantcm.  Sic  certe  iacit  haec  Extravagans.  Nam  verba 
de  meritis  Christi,  (juibus  remittuntiu-  peecata,  trahit  ad  indulgeutias,  (piod  ({ua 

35  fiat  congruitate  adverte,  queso. 

Merita  Christi  tollunt  peecata  et  augent  merita,  indnlgcntiae  tollunt 
merita  et  relin(|uunt  peecata,  Et  potcst  ideni  tcxtus  de  ntrisque  proprie 
intelligi?  Credo,  Orestes  (juoque  hoc  negabit.  Et  tarnen  ego  reverentiae  studio 
id  admisi  et  asserui,  licet   multii  violentia.     I)eni(juc  cum  sit  obscura  verbis 

111  Extravagans  et  vere  «inaedam  extravagans,  nunc  sonaiis  quod  merita  Christi 
sunt,    nunc   quod  acquisicnint  thesaurum  indiilgentiarum,    dixi,   quod  et  pro 

40  Ciiristi  sunt  thesaurus  indulgentiarum,  nunc  (juod  E 


•22  Aitu  ALi,;,nistiin;i.   1-518. 

iiica  sententia  stare  jwtcst  contra  ciiiinmuu'in  si'iitt'iitiaiii  ot  super  liac  <lnl)ia 
lurtricc  verborum  dci  et  depravatrkv  (ut  Hicronymus  ait)  seiitciitiariiin  cii't) 
certaiu  revocatiout'in  faciaiu,  iioii  tiniviftu  urrorc?  uoii  laciaiu,  sril  cnnstaiitcr 
et  cum  tiducia  iiego,  inerita  Christi  esse  in  luauu  Papae  ullo  inndi),  ut  verha 
suiiaut:  ip.se  viderit,  quomodo  suani  Extravagmiteni  intelligat.  ■■ 

Sat  igitur  sit  pro  hac  vice  osteudis.se,  uou  in  oumibns  dccrctis  ponti- 
ticiun  haberi  veriuu  Icgitimuiu  .seiisum  seriptimie,  idcoquc  citra  coruni  iiiiu- 
riaiu  ])ossc  aliter  dici,  teiieri,  seutiri,  (piam  ipsi  lialieut,  siquidem  i])siHKl 
scri[)tiu'ae  Luterpretaiidac  auctoritateni  doctoribus  tribuuiit,  sibi  vero  iudiciuiii 
desciudendarum  causanuii.  Deindc  alia  est  f'acidtas  iuridica  (luaui  theologica:  m 
lüulta  ])ermittuntur  in  ilia  <juae  in  hac  prohibentur.  Elevent  iuristae  suas 
Inulitiones,  niulto  magis  nos  theologi  puritaleni  scriptiu'ae  servenuis,  eo(pie 
niagis,  quo  vidennis  u()str()  saeculo  surgere  nocentissimos  adulatores,  (pii 
Suiuuunn  ])ontiticeni  ultra  Concilia  olevant,  scihcet  ut  uno  f'oncilio  ])er 
ahcruni  reprol)ato  nulhiui  nol)is  ccrtuni  relinquatiu',  tandeni  onuiia  sinuil  i'' 
conculcet  unus  honio  Paj)a,  idcm  super  Concüiuiu  et  int'ra,  su])ra,  <luiii  |totest 
dainuare,  infra,  dum  accipit  a  concilio  auctoritatem  tanquam  a  maiori,  (|ua 
tiat  supra  coucilimu.  Sunt  (pioque,  qui  Pa])am  non  posse  errarc  et  supi-a 
scripturam  es.se  impudenti.ssiine  iactitcut.  (luiw  monstra  si  aduiissa  iiierinl, 
scrij)tura  ])eriit,  secjueuter  et  Ecclesia,  et  niliil  vciiquum  erit  iiisi  verbun\  ■.■■ 
hominis  in  Ecclesia.  Scd  i|uaerunt  ii  adulatores  invidiani,  deinde  ruinam 
et  perniciem  Komanac  Ecclcsiae.  Quare  ego  (H)nuii  te,  lector,  ])rotestor  mc 
colere  et  sequi  Romanam  ccclesiam  in  omnibus:  soluni  illis  rcsisto,  (jui 
nomine  Ei'clesiae  Komanac  Babylouiam  nobis  statuerc  moliuntur,  volcntes 
(juic(piid  cogitarc  poterint,  modo  linguam  tantuni  movere  possint,  ut  IJomanam  -•■ 
Eccle.siam  nomincnt,  totum  .statim  ])ro  Komanae  Eccle.siae  seatentia  ac<ipi, 
(|iiasi  non  supersit  scriptura  saiicta,  ])er  quam  (ut  Augustinus  ait)  de  onmibus 
iudicamus,  contra  ipiani  sine  dubio  Pomaua  Ecclesia  nunquam  sapit  aut  statuit. 

De  qiiorum  muiicro  e.sse  credo  suavissimos  isto.s  .sycophantas ,  qui 
dictariuit  (pioddani  l)reve  Apostolicum  contra  mc,  cuius  tbrmam,  ut  videas  :i' 
(juam  pnidentibus  insidiis  sint  nsi,  volo  in  publicum  darc.  Nam  in 
Germania  fiiisse  contic^tum  et  aliipia  deiudc  industria  ad  Ivomam  missum  et 
forte  solo  nutu  alicuius  magnatis  Romae  remissum  ad  tiermaniam,  statim 
addita  jxistilla  te  vel  eertum  vel  suspiciosum  saltein  faciam :  iicrtinet  enim 
et  hoc  ad  aetorum  meorum  pai'tcm.'  :i. 

20  consetjuciitcr  E  2ß  nomiiicnt,  iil  tutniii  IC  sl;itum  1)  :i'J  iiuliisdia  IJuni.iin  E 
"i  suspicantem  E 

')  Übet  bn*  iiad)ftt'l)eiibL'  Streue  liom  2:!. 'Jlnfliifl  l.'iis  ugi.  L)t)üiibci->  '..'cupolb  l'üii  iKiuifi', 
5:cutid)c  «cjrf)id)tf  im  3citnItot  bcr  iHcjoviimtioii ,  4.  ?liifl.,  Scipjig  l.S()9  Söb.  VI  S.  ti2f., 
.ftüftliii  I  ?linii.  1  ,iii  e.  2;'.:!  iid)DU  in  bcv  l.*.)lufl.  io  1  '.(lum.  1  ,vi  S.  22ü),  .«olbc,  *JiitI)i-r'':- 
Stellung  ,511  (jüiidl  uiib  .Uivdjo,  tyüti'tc4ul)  1870.  <£.  115  f.  iiub  Wulbo,  1k  bcutjdjc  XUiuviftiiict: 
Poiigregatiuit  k.  Wutf)n  IST!)  S.  412.  Üliftluicgciibc  Wvüiibc  ipvcdji'ii  fiiv  bic  (H()tl)oit  bcs 
Sdjtijt[tüd-3. 


Actii  Augustana.  1518.  23 

Dilecto  nostro  filio  Tliomac  Tituli  Saudi  Sixli 

prcsbytcro  Ciirdiaiili  uo.'^tro  et  Apostolicai; 

sedi.s  de  latere  legato 

LEO  PAPA  X. 

J^ikrte  tili  uo.ster,    .sahiteiii  et  Aiiostolicani    Iiciiedii'lionciii.      Postiiuam 

ad  aures  nostra.s  jjervenerat,  queiidaiii  AlartLiuiiu  Luliiei-j  urdiiiis  Ki'eiuitaruiii 

S.  Augustiui  professorein,   in    reprobiun   seusuui   vcr.siim,    iionuulla    iieretiee 

et  ab  eo,   quod  Sancta   Koniana   teuet  Eeelesia,   diversa   asscverarc  et  super 

hoc  couclusiones  necuon  f'amosos  libellos  temeritate  propria  et  erecta  (•er\'ic(', 

10  laxatis  obedieutiae  frenis,  inconsulta  Koniana  Ecelesia,  tldei  niayistra,  in 
diversis  Geriuauiae  partibus  publieare  ausuni  l'uisse,  Xos  tcincritateiii  suain 
paterne  corrigere  volentes  Venerabili  Iratri  nostro  Uicrdiiynio  E|)isropc) 
Aseulano,  Curiae  causarum  Canicrae  Apostolieae  generali  auditori,  conunisi- 
nuis,  ut  ipsmn  Martiuuni  ad  conipareiiduni  personaliter  coram  eo  et  se  super 

1''  praeniissis  examiuauduni  et,  (pialiter  <le  fide  sentiret,  res|)ündeutliiin  sub  eertis 
poenis  nioneret,  ii)seque  Hierouynius  anditor  contra  dietuui  Martinuni  nioni- 
torium  huiusmodi,  ut  aceepimu.s,  deerevit.  \u[)er  auteni  ad  noticiani  nosti'ani 
devenit,  quod  dietus  ^lartiniis,  benignitate  nostra  abusus  et  audacior  efl'ectus, 
mala   nialis   addendo   et    pertinaciter   in   liaeresi    persistendo,    nonnullas  alias 

20  coüclusiones  ac  faniosos  libellos  siuiiliter  publieavit,  in  (|uil>us  nonnulla  alia 
heretica  et  eiTonea  coiitineutur,  quod  cjuideni  nicnteni  nostraui  non  niodicuni 
pertiirbavit.  Quai-e,  prout  ])astorali  nostro  ineumbit  otfieio  in  jn-aeniissis 
oecuiTere  et  ue  pcstis  huiusmodi  adeo  invaleat,  quod  siniplieiuni  aninios 
iuficiat,  providere  voleute.s,  eircumspectioni  tuae  (de  (pia  tum  <ib  singulareni 

-'■'•  doctrinam  et  rerum  exjierientiara,  tum  ob  in  iios  et  haue  sanctam  sedeni, 
euius  lioiiorabile  meuilirum  existis,  synceram  devotionem  plui'inium  in  doniino 
eoufidimus)  per  jjraesentes  maiulanius,  ut  eisdem  jjraesentibus  reeeptis  abstpie 
idla  mora,  ((uoniam  res  apud  nos  tum  ex  tiuna  tum  et  facti  permanciuia 
notoria  et  inexeusabilis    est,    dictum   JMartinum   liuereticnni    per   ]>raedieluiii 

30  auditorem  iam  declaratum  ad  personaliter  coram  te  coinparendum,  invoeato 
ad  hoc  tam  eharissimi  in  Christo  fiiii  nostri  jraximiliani  Ronianoruiii 
Imperatoris  Electi  (piam  reliquorimi  Gerinaniae  Priueipum,  communitatum,  luii- 
versitatiim  et  poteutatuiim,  tam  cedcsiasticorum  quam  saeculai'iuni,  l)raciiio, 
cogas  atque  compellas  et,  eo  in  potestate  tun  redacto,  cum  sub  Hdeli  ('ustodia 

ää  retiueas,  doncc  a  iiobis  aliud  habueris  in  mandatis,  ut  coram  nobis  et  sede 
Apostolica  sistatur.  Ae  quod  si  coram  te  sjionte  ad  jietendum  de  huius- 
modi temeritate  veniani  venerit  et  ad  cor  revei-sus  poenitciitiae  sigiia  osten- 
derit,  tilii  cum  ad  uiiitatcni  sanctae  matris  Eeclesiae,  quae  muKpiam  daudit 
redeuuti,    benigne    rccijiiendi    coucedimns    l'aeultateni:    si    vero    in 


10  fide  magistra  ABC!)         17  aixipimus  U         3G  Apostolica,  ac  fiuod  ABC'UE    Cbigc 
SeSaxt  jucrft  in  ed.  Witebergae  1545 


21  Acta  Augu.slaua.  löliS. 

))crtiii;ici;i  su;i  pcrscviTans  et  bnicliiuin  sncculnrc  contcniiu'iis  in  |iol('s1;itcin 
tiumi  11(111  vi'iK'rit,  tilii  in  oiiiiiil^us  (iernuniiiK'  partilms  i'Uin  ac  nmiicf-  ipsins 
adluTfiitcs  L't  se(|iUK-cs  ctiaiu  per  edicta  ]iiililica  ad  in>tar  illdi'uiii.  (piac  ciliin 
in  Albo  practorio  scrihcliantiir,  pni  liarivtici^;,  fxcoiiiiiiiinicatis,  aiiatluiiia- 
li/.ati.-^  et  iiudodieti.s  })uljlicandi  et  ab  uiniiibus  C'liristitideliliu^  taiuiuaiii  talcs  .' 
evitari  f'acieudi  coiicediimis  ■^iiniliter  lacultatcm,  et  ut  eeleriiis  et  faeiliii;^  iiun- 
biis  Imiiismodi  extfrniinetur,  uuiversos  et  ^;inuul<is  praelatos  et  alias  eeelesi- 
ii,stiea.s  persouas,  tarn  .saetailares  (iiiaiii  quoriinivis  ordiuuiu,  etiam  meiulieaii- 
tiiiiu,  reguläres,  uecuou  Duce.s,  Marcliioues,  Comites,  Barone.s  ac  (|iiaseiiii(|Uc 
eoiiimiinitates,  universitates  et  poteutatus  (pref'ato  Maxiniiliaui)  eleoto  Iiiijie-  m 
ratore  excepto)  auctoritate  uostra  etiaui  siib  exeonimunieatioiiis  latae  seiiten- 
tiae  et  aliis  iufra  dieendis  peuis  moneas  et  i'eqiiiras,  ut,  sicut  reputari  eiipiuni 
et  haberi  fideles,  dictum  Martiuuni  et  eins  adlicrcntes  et  .sequace.«  cajiiaut 
et  ad  luanus  tuas  tnuisniittaiit.  Quod  si,  (piod  absit,  (|U(id  uobis  persiiadcre 
uon  possumus,  pracdicti  l'riiicipes,  comiuunitates,  universitates  et  jxitentatus  i- 
aut  aliquis  eoruiu  Martiiiuni  aut  adhereiites  et  seqiiaces  praedictos  quoiiKido- 
libet  receptaveriut  seu  eidem  Martiuo  auxiliuni,  cousiliuni  vel  J'avdri'in 
publice  vel  occujte,  directe  vel  indirecte,  ex  (piavis  causa  i|U(>in(idi)lil)ct 
dederint,  eoruudem  Principuiu,  coninuinitatnin,  uiii\crsitatuiii  et  p<itentatnuMi 
ac  cuiuslibet  eorum  civitates,  ojipida,  terras  et  loca,  lucnun  civitates,  upjiida,  :n 
tciTa-s  et  loca,  ad  quae  praedictum  INIartinvuu  deelinare  coutigerit ,  douec 
dictus  Martinus  ibidem  jicmiauserit  et  per  tridunm  post,  ecclesiastico  suliii- 
cimus  interdicto,  niandantcs  uiliilominus  omuibus  et  singulis  principibus  ac 
commuuitatibus  ,  uuiversitatibus  et  poteutatibus  ])racdictis  ultj-a  |)ractatas 
po(!nas  qiioad  ecclesiasticos  et  reguläres  praedictos  siib  ])iivationis  ecclcsiarum,  .■:. 
monasteril iruni  et  alinrnm  licncticinnnn  ecdesiasticornni,  nccnon  inliabiiitatis 
ad  ca  in  |)ostenun  nbtineiida,  |iri\  aliunc  (juo(pie  feudoiuiu,  (ju<i  \ero  ad  laicos, 
dciiipto  praedicto  Inipcratore.  iutainiac,  inliabiiitatis  ad  oinucs  actus  legitinios, 
ccclosiastieao  scpuiturae,  |)ri\:iticiiiis  (|nci(|nc  ((■ndurnni  a  imliis  vi  scde  Aposto- 
lica  vel  quil)us\'is  aliis  ctiain  saeeularibus  ol)tentoruni  |)oenis  eoipso  incurren-  :iii 
dis,  (|Uateuus  niandata  ivqiiisitionis  et  lurrtationcs  tuas  sine  exccptione,  conlra- 
(iictiiinc  et  i'c|ilicalione  abiina  illicn  r\c(|iiaiitin'  rl  a  consilici.  anxilid,  linore 
et  l'ece])tatione  praedictis  oniuino  al)stincaiit,  ol)e(liciitibus  \-cro  iudulgentiani 
etiam  plcnai'iani  seu  retribulioncMi  aiiquani  aut  gratiaiu  arbitrio  tuo  coiice- 
dcndi  tcniirc  iiracscnliuni  tibi  tribninius  f'acnitateni,  nun  olistantibus  cxciiip-  :)■'• 
tionii)Us,  jn'ivilegiis  cl  iiiduitis  iuranicnto,  conlii-niatioiie  Ajiostolica  \cl  (juavis 
Hrmitate  alia  roboratis,  (piibusvis  ccclcsiastic'is  seu  cuiusvis  ordiuis  el  niendi- 
cantiuiii  regularibus,  ccelefsiis,  monaKteriis  sive  lotns  aut  ])er,sonis  etiam  saecu- 
lariiius  (|niiniiidiilibet  concei^sis,  etiam  si  in  ei-  cavcrclur  expressc,  (piod 
cxcommiuiii-ari ,  suspemli  ,  iuterdii'i  nullo  mndn  possiiit,  cum  irritaiitis  i" 
decreti   appositione,  (piibus   eornin   tcnincs,    ac   si  (\v  verbo  ad  verbum  prae- 

3  cjui  oliin  oUc  VUisflabcii  :!2  el  ic|iulilicatioint  U 


Acta  AiigusUna.   1-M8.  25 

sentibu.«  inwrei't'iiliu',  |)ro  cxiircssis  lial)eiit<.'.s  ml  rll'cctnm  iiracsciitiiiiii  s|)ccialit('r 
et  expre.sso  derogainns  et  (Icrogattuii  esse  voltimus,  rat'(cris(|iic  cimlrariis 
(liiibusciinquu.  Datum  IJomae  apiiil  S.  Petriini  siil)  anniilo  |iiscat()ris  Die 
XXIII.  Augiisli   M.D.  XVIIT.  ]MiiitiHi"itus  iio.-tri  Amin  .suxto. 

la:  Haduk'tiis. 

l'dstilla   F.  Martini    l^iillicr 
sii|)ci'   Urcvc   |)rat'C('(lciis. 


1 


Deinde,  (juis  dixit  l'diitiHci,  nie  al)iisuiii  Ixiiigiiitatc  Mia,  i|Ua  nie  per 
(1.  Hiei-Diiyimim  citari  fccit".'  cmii  tempore  liiiiii-  dati  l)revis  aiit  certc  liuiii> 
l)eiiignit,-itis  abu.sns  ego  mmdum  ((iiieqiiaiii  de  eitalioiK'  aiidieriiii,  iil  iiitra 
seies,    sed   iiisulsu.s   aliquis   leucoeorax   iu   Germania   meaui    videiis    tidueiam 

'ju  ista  croeita^^t. 

Item,  quod  in  iiaeresi  pertinaeiter  post  Hierouyniiauani  citationem  i't 
monitiouem  perstiteriiu  et  alios  libello.s  cdiderini,  est  apertuui  mendaeimn: 
uou  solum  cnim  ante  datuin  buiiis  brevis,  sed  etiam  ante  datum  monitorii 
cessatum  erat  a  libeUis  edeiidis  meis,   exceptis   resolutiunibus,   (|iuus  ueedum 

L'5  citatus  pleue  absolveram:  sed  satis  indicat  nasus,  disjtlieuisse  def'ensioncm 
meani  vulgarem  (jnibiisdam  eiicullis.  Ciuilms  cum  non  eederem,  fingunt  milii 
poutifieeui  (jucndam  de  pcrmanentia  facti,  de  l'aiua  notoria  et  iiiexcusabili 
divinantem.  Iste  enim  Leu  deeimns,  ([iiern  illi  lingunt,  forte  est  iiitcr  rationrin 
rei  ratioeinabilis  et  rei  ratiociiiantis  natus. 

3u  Ultimo  et  onniium  suavissimum :   Breve   lioc  datum  est   xxiij.  Augiisti, 

ego  autem  citatus  et  moiiitus  fiii  st'ptima  Aiigusti,  et  sie  intra  datum  l)revis 
et  citationem  cnemTerunt  xvi  dies.  Caleulum  pone,  lector,  et  inv<'nics  domi- 
mmi  Hieronvnuun  Episeopum  Aseiüenseni  vel  ante  mihi  iusinuatam  citatioucm 
aut  intra  decimumsextuni  dieni  post  iusinuatam  proeessisse  contra  mc,  iiidi- 

35  etusse,  diuiuiasse,  declara.sse.  »Si  nunc  (|uaeram  'I^bi  tunc  sexaginta  iili  dic~ 
milii  dati  in  citatione  niea,  (jni  incejxTunt  a  septima  Augusti ,  finiebantur 
autem  circiter  septimain  Octobris?  Est  i.stc  mos  et  stilus  Ronianae  Curiae, 
ut  eadem  die  citent,  moneant,  accuscnt,  iudicent,  damncut,  decjarcnt,  praeser- 


10  Deiiide  fcl)lt  in  bcii  SomnUimgcn         a.")  seu  satis  CD         2i;  vulgaii  Clil-;         'J9  latio- 
iiabilis  ABCUE     C6igc  ^cvott  in  eil.  Witeb.   1545       rationantis  K 

')  §ici:  l'iub  im  Uvbtncf  ad)t  oi'i'''"  gcicOlfüti'/  i-  ^^'  t*in(citniui. 


26  Acta  Augustiina.  1518. 

tiiii   t:mto   ^pai'io    ah^entem    et    ignorauteui ? ^    qiikl    rcspoiulelmnt,    ni:?i    sc-^c 
oWitos  fuissf  ell('l)uri,  (juaiulo  liiic  mendafiiim  aduniare  paiabant? 

lu  riue,  mi  lector,  aocipe  fidfle  meuiii  monitoriimi:  utriiiifjue  cossoiil 
iiiels  propositiimibiis  et  quantumciiuque  iudiilgentia.s  elevavemit,  iie  Lu  iiit'am 
sttütitiaiu  aliquaudü  cadas;,  moueo.  Ego  euim  vere  inilii  doiuiri  merita  Cluisti  ."• 
per  iudulgentias  alicjiuuido  eredeljani,  atque  liac  stiilta  opiuioue  procedeus 
dooiii  et  iaetavi  in  pojmliim,  (juandocjuidem  tantae  res  essent  iudiilgeiitiae, 
nun  licere  eas  reliiiqiiere,  vile^  et  e(,)nteniptas  habere,  uou  advertens  onuiiuni 
bardorimi  bardissiinus ,  (|Ui)d  eo  sernione  pene  ]iraeceptimi  saliibre  aut  certe 
eousiliuni  neeessiriiun  faeereni  ex  pennissionibus,  licentiis,  relaxationibus.  i" 
Hiic  enim  nie  perpulit  *ensu^:  mens,  opinionum  et  Extravagantiiuu  male 
Ineidis  verbis  deeeptus.  Erravi:  tei^tis  leetor.  Revooo:  tcsti^  lector.  Po.-^t- 
(piam  aiitem  reeeptis  oeiilis  viderem,  ab  ciinnibiis  doct(iril)US  una  scntentia 
tradi,  iudulgentias  melius  omitti  (juam  redimi  et  feliciores  esse  eos,  qui  ]ier 
se  satislhciuiit  (|Uam  <|ui  indulgeiitias  redimunt,  esse(|ue  indulgentias  aliud  !• 
uiliil  quam  relaxatjoucs  bnuiirum  npcruiu,  (piibus  satisl'actii)  iiuplctnr,  mox 
vidi  proelivi  secjucla,  eas  jxisse  eontenuii,  innno  saluberrimum  t'sse  eonsiliuiu, 
ut  relintjuautur  et  viles  habeantnr,  purro  eontenmere,  reliuquere,  vilia  dncere 
sacrosancta,  preei<)si>isima  inestiinabiliaque  merita  Christi  (id  est  indulgentias) 
horrendnm  sonabat,  ae  non  tam  eunsilii  (piam  f'nrentis  impietatis  verba  iudi-  -'n 
cabantm'.  Ad  liaee  pcrurgebat,  ijuod  indulgeiitiae  sine  nomine  meritorum 
ChrLsti  vilissimae  essent  sohRjue  titulo  meritoi'um  Christi  rernm  omnium 
preeiosissimae  fierent,  ac  sie  saerosaneta  (heu)  imcrim])arabilia  merita  Christi 
ad  tnrpissimam  fbedissLnam(|Ue  servitutem  i|Ua('slns  praeti'xerentni'.  (^uis 
enim  Christianorum,  si  andiat  xcl  uominari,  uednm  exhibei'i  vulnera,  sau-  -' 
guinem,  labcires  dulcissinu"  Salvatoris  sui,  nun  \ifani  i|Uiii|Ue.  ucduiu  ]ieemuas 
prodigcret,  id(jue  cum  gaudio?  ^\t  quo  rursum  dolorem  ernciabcris,  si  haec 
onmia  nun  nisi  in  tctcrrinuuu  (|uaeslum  servire  vidcris  ac  non  uno  Inda  nee 
semel,  sed  inuumeris  ludis  siugulisquc  mumcutis  vcndi  n'vcndi<|Ue  ( "hristum? 
Igitur  non  te  fallal  nomcu  Christi:  rccordare,  |)raediclum  esse  uuiltos  veu-  su 
tui'os  Pseuddchristos  in  nomine  Christi  tanta(jue  pnidigia  et  sigua  daturos, 
ut  in  ernircm  ducaut  (si  tieri  potest)  etiam  eleetos.  Sit  mea  pro])ositio  falsa,  sint 
merita  Christi  thesaurus  iudulgentiarum,  sed  eogita,  quod  iiiuc  se([ui  ueces- 
sarium  est  et  dicere  te  oportet,  merita  Christi  relinijuenda  et  vilia  duccnda  es.sc, 
foelieiores  esse  eo.«,  (pii  merita  Christi  non  redinnnit,  quam  eos,  qni  devotissime  »5 
eadem  (jnaernnt,  et  cmn  merita  Chi'isti  quam  niaxime  natura  sua  ad  bona 
opera  inqx'llaut,  in  iudulgcntiis  tamen  sibiij>sis  pugnantia  bona  opera  relaxant, 
et  (juud  natura  sua   vohuitatc(|nc  dei   faeiimt,  id  vohmtate   l'apae  solvunt. 

Feci,  (|Uiid  deliui,  lector:  si  dcinccps  crras,  sine  mea  culpa  crras.    A'ale. 

'i  oblitos  et  ellelioi'u  purgamlus  l'uisse,  (iiiaiiilo  cd.  Wilebergae  l.'jlö         :i  iitruiKiuo  AU 
1.5  sutisfaciant  K 


Appcllatio  31.  Lutheri  a  (Jaietano  ad  Pa[>aiu. 

1518. 


(Sntfdjloifcn,  uiüibcniniubcu  bcii  uuiii  päpttlidjcn  Vegatcn  CHijctaii  gciüvbcvteii 
SBibcvvuf  iii(i)t  ,511  Iciftcn,  rüftctc  bcv  9U'formatov  fiel)  tdjüii  lüäljvcnb  bcr  *iu'v()aiib= 
luiigcii  mit  iljni  ,^ur  i)(ppcl(aticin  au  bni  '^nipft-  .?if)iii  iclbft  \\vax  idjicn  cc-  ciiu-C' 
fo(rf)t'ii  £d;vittee  nidjt  ;,u  liebüvfcu,  ba  cv  fid)  bcm  Uvtljcil  bcr  .Hivdjc  uiitcm'ovfcii 
Ijabc  iinb  il^rcS  6ntfd)cibeö  nod^  '^am-,  aber  er  fiigtc  fid)  Ijijljcrcv  SBcifung.  'Jim 
Ki.  Cttobcv  li'avb  bcv  ?(Et  notariell  aufgenommen,  nub  am  22.  erljielt  berfelLu- burd) 
Stnfdjtag  bee  barüber  ausgefertigten  Sdjviftftücfs  an  beu  2!om  .ju  Slugc-bnrg  feine 
üolte  Stcc^täfraft. 

a.!g(.  ins.L>c)üitbcrc  Äöftlin  T  S.  229.  Sc  35?.  T  £.  149.  KiO.  VA.  1G9  f3?riof  nn  Spnlntiii 
uom  12.  9iol)embct  1Ö18).  182.  ginrf)  bcm  (fi-jlcbcnfrf)rii  Il)cil  1  JBI.  %  2';  Ijat  „2üctor  'JluvLuid) 
in  ^cipjig"  bie  '•Jlppellatiou  foriucn  l)clfcii;  cc-  ift  nndj  Jfüftliii  a.  n.  0.  Ur.  9liiet  in  ^lluflvbitvii 
gciucfcit.    Äpnlntin-:-  y^cvidjt  in  bcr  .;jcnncr  ÖJcjaiJiintaiijgnLic  lööö  I  ®1.  lloi>. 

6incu  Sonbcrbrutf  üou  bcr  9lppcIlatiou  tiefiijcn  mir  uid)t,  Ijat  ee  and)  mol)l 
nie  gegeben.     2Üir  legen  bei  nuferin  lerte  ,]n  ©rnnbc: 

A.  bic  l;icr  «.  4   unter   V  befdjricbene  iilnegabc  ber  Ada  Auguh^laua,  U'cldje 

bei  Jrobcniuö  in  i^ofel  erfd)ienen  ift,  iJ3t.  d^- e  .']'',  nnb  bcrürffidjtigen 

B.  Tomus   priiuus   oniiiiuni   uperuiu   Revereiidi  1).  Martini  Lullifri.     Witc- 

bergae.   154ö.  931.  ccxvii*     ccixi.x*. 

A  ift  au§  einer  .'paubfc^rift  gefd)öpft,  bie,  U'ie  U'ir  oben  £.  4  gefcljen, 
beul  5robcuiuö  aus  'Jlngebnrg  jugegaugcn  war,  bic  aber  nid)t  fctjlerfrei  gemefeu. 
'^lad)  A  finbet  f\d)  unfcr  £d)riftftücf  in  ber  3?afc(cr  Sammlung  üom  Wax;,  152(i 
Sl.  Xx  4"'  — Yy  4''  nnb  uad)  il)r  in  M.  Lutlierii  liicubratiumini  pars  una,  Basileac 
in  acdibus  Adae  Petri  M.U.XX.  Mensc  lulio  '3?l.  Aa  iij''  — Aa  .1''.  Sci^tcvcm  '.'Ibbrncf 
folgt  B,  l^at  jebod)  ou  cinjclucn  Stellen  bead)tcn5locrtI)  gcäubert.  IHuf  B  beruht 
bcr  Üert  in  Tomus  I.  oninium  operuni  D.  M.  L. ,  lenac  1556  231.  cciii"— iicv'' 
nnb  bei  ßöf(f)cr  II  <B.  484—490.  3n  Lntlu'ii  dpp.  lat.  vaiü  argunicnti  vol.  II. 
Fraiicol'.  ul  ErJangae  1865  £.  397^405  bilbct  A  bic  Wruublagc,  uub  bic  i.'ce= 
ai-ten  ber  ed.  len.  finb  augemcrft.  Sicutfc^  ftcl^t  bic  ^Ippcllatiou  in  bcu  6cfauiud= 
auegaben  aSittcnbcrg  1557  IX  931.  4ö-''— 48^  Slltcnburg  I  ©.  1:32  — l-jli,  l'eipyg 
XVII  £.  194-198  nnb  SsJald)  XV  £p.  720-731. 


28 


Aiipelliitio  ii  Caiftiinu  ail  rii.paiii.   151S. 


N  NOMINE  DOM  INI  AMEN.  Anno  :i  nativiüile 
ciusdcni  M.D.XVIIl.  indicticine  vi.  die  vom  sabbati 
xvi.  incnsis  OctolH'is,  ))ontificatiis  sauctissimi  in 
( 'liristo  ])atris  et  doniini  no.stri  doniini  Tjeonis  divina 
Providentia  Pa])ac  x.  anno  vi.  in  nu'i  notarii  pub- 
lifi  testiuni(|ne  inf'rnscriptorniu  ad  hoc  .specialitcr 
vocatornni  et  rosratornni  praesontia  jKTsoualiter 
(unstitutus  ivverendi.s.siiuus  pator  dominus  Mar- 
ti nuts  I^ntlifi-us  Augustiueu.sis ,  sacrae  Theologiae 
prüfe.ssor  tmLsdeniquc  in  N'nittenbcriivn.si  studio  Brandonburgensis  diocesis 
It'ctor  Ordinarius  principalis,  jjrincipalitcr  pro  soijiso  tcnons  et  iiabcns  in 
nianibu.s  suis  qnandani  provoeationis  et  ap])ellationis  |iapyri  eednlani,  iiuxta 
enius  eontinentiani  et  t<'noreni  se,  ut  assernit,  a  (jiiadani  eounnissione  a  prae- 
]il)ato  sanetissimo  doiuiuo  nostro  Pajia  non  bene  intorinato  ad  eiusdem  jiro- 
enratoris  tisealis  iustautiani  siaiiata  ae  praetensi.s  indieibns  et  eitationibus  ae 
oinuibus  et  sintiulis  iude  seeiitis  et  seenturis  nee  nou  a  <|Uolibet  gravaniine 
l'ntni-o  volle  dixit  provoeare  et  ap]K'llai'e,  (|nani  in  inedinni  exhibuit  ae  in 
eontinenti  iuxta  eiusdem  euntiuentiam  ad  praelibatum  sanetissinunn  dominum 
nosti'um  l'a]iaiii  eiusdemi|ne  sanetam  sedem  apostdlicam  |)i'iivoeavit  et  appollavit, 
jVpostolos  petiit,  so  submisit,  |)rotestatus  l'nit  onmia(|Ue  et  singnla  alia  l'oeit 
eontenta  in  oadoiu  oodula,  ouius  (|uidoni  eednlae  apj)ellationis  et  j)rovoeatiouis 
touoi'  dl'   \-ei'liii   ad    \crbnin    M'(|uitm'  et   est   talis: 

Cum  appellationis  romedium  in  subsidiiim  et  relevauion  op])ressorum  a 
ir.ris  conilitoribns  sit  adinventuni  et  ii<in  sulnm  al)  illatis,  \-ernm  etiam  ab 
inf'erendis  et  inferri  eonnninati.s  graxaminibus  ol  iuiuriis  iura  appellare  per- 
niittant,  ideiroo  ego  fi'atei- Martiuus  Eutliorus  Augustinensis,  .sacrae  Theologiae 
|)rofessor  einsdeinfjue  in  Vnittenbeigensl  studio  Rraudenbin-gensis  diooesis 
jeetor  Ordinarius  |)riuoipalis,  prinoipaliter  et  pro  me  ipso  <'iiiani  vobis,  notario 
pnl)lion  taiKpiam  puliliea  et  autoiitioa  porsuna  no  testiims  liic  praosontibus, 
;inimii  et  intentiouo  prii\(i("m<li  et  a|ipol!andi  .\|i(ist(il(is(|Uo  petondi  ol  reoipiondi 
dien    et    propono, 

Ouod,  oiiiii  in  maloria  induigi'iitiai-um  \ai'iae  et  iuoerlae  sint  dpininues 
dooturuin,  tarn  (  anonistarimi  ipiani  riioologorum,  no<'  in  Ins  usipio  liodie 
a!i(jnid  cd'tuni  et  determinalum  balioat  eoolesia,  uisi  (|n(id  on  o.  <|nii(i  auteni, 
et  e.   euni  ex   eo,   aliis(|ne  (|nii)n>(lani   olai'um  est,   indnigontias  e>se  romissiones 


9   l.iitlii'rius    A        .Viigiistiiiiaiius   1!  I'„'    3ll    11    ftalt    ccilula  &c.    ftelö    si-liediila   &c. 

flcbriirft  l.'i  slyiiali  .\1!  Ki  sequuti.-i,  scfiuiituiis  Ii         ü(i  Lutlierius  .\     .Vugiistiiiiamis  IJ 


Apiiellatio  a  Caietano  ad  l'apam.   1518.  20 

patisfaotionip  poenitontialis  a  sno  indioo  irapositao. '  Satisfaotio  autcni  rsso 
aliiul  iioii  potcst  (|nain  optima  illa  opcru,  <iratii>,  iciiinium,  elooiiiosvna,  iit 
est  una  onuiiiim  tlicoloocinini  et  tutiiis  ecelesiae  Concors  sciitciitia.  I-'i  ex  c 
Al)ii.-iionil)us,  in  ülossa  super  vcrho  'nicntlacitcr',  clavo  jiatct,  «iiuid  ]K'r  imlul- 

5  gcntias  non  cxtralnnitur  aniniao  de  pnrijatorio,  co  (piod  snnt  divino  iudicio 
resei'N'atae,  nee  satis  coustat  iicc  per  eeolasiam  deterniinatuni  est,  quid  sit 
et  rjuanlnni  valoat  niodn.s  ille  .sufVraiiii .  per  qneni  confcruntnr  indultiontiac 
dcfiinctis,  pracscrtini  cum  non  tantum  pociiae  sed  et  culpao  quocjuc  rcniit- 
tantiir  in   pnrgatorio,   ut    dicitnr   dist.  xw.  (^ualis.     Cnlpas  aut*nn  rcmitti  a 

III  solo  deo  ceitiim  est  per  infusioncm  »ratiac,  qnac  per  indvdgentia.*  intimdi 
non  potest.  Deinde  in  Ins  quae  sunt  dubia  et  opinal)ilia  non  solnm  est 
lieitum  disputare  et  contradicere  sa])ientem  sapienti  (ma.xinn'  vcro  in  iiis, 
quae  non  sunt  praecepta  nee  consulta  ncc  necessaria  ad  salutem),  verum 
etiam  altoram  contradictionis  ])artem  pertiiiaciter  asscrerc  ])ericulosum  et   ))er 

li   spirituni    sanctum    proliiliitum   est,     uhi    dieitur   apud    loanncm    in    epistnla: 

Probate  Spiritus,  utruni  ex  deo  sint,  et  a]ind  Pauluni:  <  )imiia  probate,  (|Uod  ]ji".i(1,'',', 
bonnni  est  tenete,  ita  ut  et  eeelesia  eodoin  spiritu   rcetore  |>raeceperit  iu  Cle. 
c.  Abusionibus,  ut  non  permittantur  (juaestorcs  proponere  jxipulo  aliud  (piam 
quod  in  eorum  literis  continetur.  Quibus  iuribns,  imo  praeceptis  nixns,  disjiutan- 

20  dam  lianc  materiam  snseepi,  motus  innnodestissimis  declamationil)ns  nimium(|Ue 
iudiscretis  promulgationibus,  quibus  indnlgentias  divulgabant  quidam  in  nostris 
regionibus  apostolici  (ut  asserebant)  commissarii  et  quaestores,  ita  ut  sub 
indidgentiarum  praetextn  inauditas  avaritiae  et  scandalosas  macliinas  exerce- 
ivnt   in    gi-avissimum  Rhomanae   ecelesiae  et  Clavium   ecdesiastieanmi    ludi- 

2'i  brium  et  coutemptum  reverentiae(jue  a])ostolicae  sedis  non  mediocri'  detrinientum. 
Denique  iii  seductionem  populi  nova  dogmata  moliti  sunt,  ut  auilerent  \-erl)is 
male  sobriis  docere  et  libellos  in  vnlgus  aedere,  indnlgentias  esse  semper 
indnlgentias,  hominem  coiise(|ui  gratiam  dei  iustifieantem,  donum  scilicet 
inaestimabile  pro  veniis  xcnundantes,    et  aiia,    (piae  passim  ostendit  libelius 

M  cornm,  qui  Instru<'tio  summaria  -  vueatur,  absurdissimis  et  falsis  jiropositioui- 
bus  pleuus,  ad  sui  suorunupie  autorum  ignominiam.  Kt  licet  ego  non  de 
fide,  non  de  moribus,  non  de  praeceptis  dei  aut  ecelesiae,  sed  de  indnlgcntiis 
(ut  dixi)  disputarem,  (juae  nee  praeceptae  ncc  consultae  nee  mcritoriae  sunt, 
ita    ut    sine    iiis    niliiluminus   ccclesia   Ciwisti    benc   et   forte   melius    liai)eret 

3.'i  pluribus(jue  meritis,  quae  per  illas  remittnntur,  salvi  iierent  (ideles,  imo 
expresse  fateantur  doctores  etiam  Scliolastici,  melius  esse  per  seipsnm  satis- 


15  prohibitum  slt  A  lU    in  literis   eoniin  D  27  iiululgentias   esse   idem   quoil 

hominem  consequi  B  -iö  per  illos  A 

')  Sut^ct  t)al  bic  angefangene  .Ronfttuftion  Ijernod)  iicrloifen ;  bev  fef)(cnbc  ^indjialj  folgt 
bem  Sinne  natfj   3-  ^^   Don   Quilms   iurilnis   nn.  '■)  "Jlbgebtnrft  in  M.  3.  6'.  Jioppen? 

Sammlung  einiget  jnm  ^Jiäbftlidjen  -UMaü  get)Drigen  Sdjrifften,  Ceip^ig  1721.  S.  117-200. 


30  AiipoUatio  ii  Caictiino  ail  Pii.pani.    1518. 

faccro  quam  iiulnlirciitias  rodiincvc.  J^eiiulc  sio  dispntavi,  ut  totam  lianc  (li:i]in- 
lationeni  ^iuliniittcroni  uon  solum  Eodesiac,  ^<xl  ctiaiii  ouinsquc  melius  sontiontis 
iudicio,  in  primis  vito  sauoti.ssimo  in  C'liristo  ]>ati'i  et  domino  nostro  domino 
Lodiii  X.  Papac  modernd,  nt  in  epistola  mea  resDlntinuilnis  meis  praemissa 
elare  patet.  Ao  ita  res  dnhias,  liberas,  opiniosas,  non  deUn-minatas  ueo  nc-  ;. 
oessarias  ad  salutem  traotavi  disputandi  «i'ratia,  nt  nnlla  jircirsus  esse  possit 
insta  causa  et  oecasid  eitandi  nie  ant  in  ins  trahendi  et  merito  debuerim  a 
molestiis  etiam  invidornm  et  malignornm  tutns  et  quietus  videri,  (|uand(iqui- 
dem  de  rebus  seriis,  neeessariis,  divinis  dis]iutautes  seeuri  sunt:  niliiliuninus 
(|uidain  Mannuonae  eult<ires  et  lueri  maiieipia  in(|uieta  in  nviluis  ( 'In-isti  non  i" 
j)aseua,  sed  lae  et  lauani  tantnmmodo  (piaerentes  timentesque,  ue  huins  dis- 
putationis  oecasioue  fideles  Clu'isti  eoruni  hu'rosas  et  avarissinias  insidias 
intelligerent  ac  sie  quaestus  ipsorum,  sicut  dignus  est,  fuuditus  ]ierii-et,  exar- 
serunt  sicut  ignis  in  spinis.  Atque  cum  ijtsi  sie  indulgentias  uon  solnm 
indisercte  sed  et  subdole  in  fraudem  animarnm  quoque  ac  longe  lateque  a  i' 
meute  summi  Pontificis  sacrisque  Patiimi  decretis  praedicando  aberrarent, 
etiam  hoc  mali  adiecerunt,  ut  frivolis  quiliusdam  et  mendaeibus  delationilius 
]ir()  avaritia  sua  et  tyranuide  impia  Cdlnranda  adeo  me  apud  sanctissinuuu 
domimun  nostrum  dominum  Leonem  x.  Pa])am  <S:r.  et  eximium  virum  do- 
iniiinni  Mariuni  de  Penisiis^,  suae  sanctitatis  proeuratorem  fiscaJem,  foeda-  jn 
venmt  et  odiosum  fecerunt,  et  tandem  exaeuerunt  et  exasperaveruut,  ut  dietus 
J).  ]\Iarius  ad  impoilunam  eoi-uni  instantiam  causam  contra  me  tanquam 
de  liaeresi  suspeetnm  et  in  ecclesiastieae  ]>otestatis  ininriam,  vilipensionem, 
diminutioneni  elavinniqnc  ii-reverentiani  niaciiinatum  reverendissiniis  in  Cln-isto 
patribus  domino  Hierouymo  de  (iliinutiis,  cpiscopo  ^Vsenlanensi,  auditori  j:. 
Camerae  itc.  et  Sylvcstro  Prierati,  ordinis  l'i-aedieatonim,  palatii  a|)osfolici 
niagistro,  conmiitteret,  (luinimo  per  illmn  ipsi  potins  extorserunl.  (^ui  (piideni 
iiidiees  et  auditores,'^  cum  mihi  (salva  semper  eornm  rcverential  snspccti  sint, 
(|U(id  ipse  rcvcrendus  patcr  Sylvester  alias  contra  nie  exacerbatam  affectionem 
snam  aliunde  ostenderit  in  dialogo,  (|nem  contra  meas  jiositinnc's  a(Hli(lit,^  ::ii 
in  ([uo  suae  opinioni  ])lus  ae(|Uu  att'cctus  me  liaereticum  et  insanum  iunltis(iue 
aliis  nominibus  criminum  indieaverit  et  damnaverit,  Deinde  suis  fratribus, 
(|Uos  liaec  res  principalit<'r  tangit,  \(>risinuliter  praesnniilur  ]iins  (|iiain  <  ansäe 
favere,  at<]ue  ita  (ieret,  ut  ]ier  ipsuni  adversarii  ipsimet  in  sua  causa  indices 
iierent,  Kt  ipsi  'l'liomistae,  licet  sil)iipsis  contra  nie  non  eonstantes,  saepius  :i:. 
lanien  im'enli  sunt  pro  suis  ojiinionibns  niainra  ei  alia  lentasse  (piani  eninsi|iu' 
merita  jxi.stulassenl   et   ae(|uitas    ini-is  pateretni',    I)enii|ne    ruin   idcni  i'evcren- 


20  Mai-tiimiii   AI!  22  M.irtiiins  AI!  2.">  (ioimtils  1!  2(i  rrioriati   1! 

';  S.  olH'ii   £.  1   Vlmii.  1.  -j  IIa  Siilijfti  luivb  fvft  B.'M  S-  10  f.  luifbev  niif' 

gfiiomincn.  ")  Vc^l.  i^b.  I  £.1144  ff. 


Appellatio  a  Caietano  ad  ra]iam.  1518.  31 

dus  pator  soliiin  in  sdiolastica  Tlit'olo!2:ia  sit  institntus  ot  emitritus  ])aniinf|iio 
in  scripturis  sanrtis,  ut  ap|)arot  ex  .«ni.-;  srriptis  variis,  exoivitatiis ,  et  liaii' 
materia  indices  quaerat  in  sacris  literis  et  ecelesiastieis  Patrihns  iiistriictis«;i- 
nios,  non  praesnmi  ])otest,  euni  vel  posse  recte  iudicare,  Revercndns  veru 
5  in  Cln-isto  pater  dominus  llicronyinus  episeopus  cte.  nierito  tiniotin'  altcri 
collegae  suo  adliaei-ere  (quinl  ])ace  ac  reverentia  ac  ritra  ininriam  dictinn 
volo)  et  qni  patri  Sylvostro  oh  ])ri>fessionis  theolojiicae  nonicn  t'aeiie  iiuli<'iuiii 
rcdderet,  atque  ipsc  q\ii  in  cansis  aliis  civilibus  et  hninsniodi  satis  idoncus 
esset,   haec   autcm,    eum    sint    de  t'idc  et  iiaeresi  (nt  adversarii  diciuit)  extra 

III  snae  ]irofessionis  modnni  esse  satis  intelligatnr,  atque  ideo  miiii  utri(|ue  sn- 
spoetissinii :  Me^  citari  feeerunt  et  eitavernnt  ad  coniparendnm  ])ersoualitei- 
Klioniae,  in  loeo  mihi  omnium  suspectissimo  et  non  tiito,  eum  onmibns  eonstet, 
(piantum  et  in  quam  multos  saevitmn  sit,  qui  se  lihoniae  credidernnt,  ctiam 
liabentes  sahiim  eondnotnm,  et  inee  meridiaua  elarius  sit,  ipsum  ctiam  opti- 

i'i   nium  Poutilieem  sauctissinnim  dominum  nostrum   lA'ouem  x.  ac  nniltos  alios 
reverendissimos  dominos  C'ardinales  sac])ius  In  pcriculo  mortis  l'uisse  ncc  satis 
tuto  ibidem  \'ivere,  nt  iuxta  Esaiam  de  liiioma  tere  dici  jxissit :    Insti   bal)ita- r^i  i. -'■. 
venmt  in  ea,  nunc  antem  iioniicidac.     At(pie  si  ([uani  luaxime  llbomae  onniia 
tuta  et  salva  forent,  tanti  tarnen  itineris  prolixitas  imbeeiilitati  corpuscnii  mci 

20  prorsus  impossibilis  est,  tot  etiam  perieula  viaritm  et  maxime  onuiium  insidiac 
advcrsarioriun,  quac  tantae  ac  tani  mnltae  sunt,  nt  onmino  miiii  per  mairnates 
et  principes  ntriusque  statiis  consuitum  sit  et  ])ro  ccrto  dennneiatmn,  nc 
nllo  paeto  innros  A'nittenberojae  egrederer,  e(!rtissimos  soilicet  sesc  nosse, 
aut    ferri    aut   vcneni  insidias    paratas.     At(pie    etim    sim   de   ordine   mendi- 

2''  oantinm,  niliil  proprii  liabens  et  stib  obcdientia  alterins  vivens,  i]>sa  sanc 
paiipertate  abimde  eomparere  ]>roliil)eref.  Cum  itaquc  mctn  buiiismodi 
iustissimo  et  (|ui  in  eonstantem  virum  eadere  potest  et  cansis  liis  instissimis 
impeditns  Khomam  ire  non  ]wsscm,  sollicitavi  ])er  illustrissimnm  ])rinei|K'm 
Fridericura,    saeri    Kboniani    imperii    eieetorem,    Saxoniae   dneem,    Tm-iu<;iac 

30  lantsrravinm,  Misnae  mareliionem  jiotentissimmn,  nt  a  sede  apostolica  causa 
vLris  aliqiiibns  doetis,  probis  et  honestis  cünunittcretur  in  pai-tibns  in  loeo 
tuto,  coram  quibiis  et  ibidem  eomparere  et  onmia  faccrc,  quae  iustitia  suadet, 
paratissinuis  essem.  Quod  euni  sanetissimns  in  Cin-isto  pater  et  domimis 
dominus  nostcr  Leo  x.,  nt  enius  eleuientia  et  veritatis  et  iustitiae  ol)servantia 

3''  per  totnm  orbeni  dignissime  celebratur,  per  adversarios  sitae  eausae  timentes, 
nt  in  personani  reverendissimi  in  Christo  pati'is  et  domini  doniini  Thoniae, 
tit.  sancti  8Lvti  preshvteri  et  Cardinalis,  sanetae  sedis  apostolicae  jier  (ierma- 
iiiam  de  latcre  T^egati,  transferretur,  sperantes,  quod,  cum  idcm  revercnch'ssimns 


7  iudicium  cederet  B  20  pcricuIa  maris  A  :!7  presbyteri  Cardinalis  B 

')  Sßou  ^icr  nb  beginnt  bcm  Stntif  nnd)  bn§  ^«täbitnt  ju  bcin  Siibjcfte  S.  oO  g.  27  f., 
bo?  in  mihi  utriquo  susiieetissiini  hjicbcr  aujgcnoinmfn  fvjrfjfint. 


32  Appellatio  a  Caii'tano  lul  Pniiinn.   151S. 

tloniiims  <i>:c.  (1(>  onliiip  eorum  fiiorit,  niiiKi.sao  et  aograe  snae  cansae  faoiliii.s  hoc 
ingc'iiio  inodoreiitnr.'^  Qui  ([iiidfiu  rcvercii(lissiiiiiis  iloniiniis  <X.'('.  otsi  .suspecttis 
inerito  vidori  poterat,  ([iiod  de  parte  et  dpininiie  adversaridiuiii  slt ,  et  aliis 
(Hiilnisdani  verisimilibus  eausis,  tarnen,  ut  est  vir  omnihiis  modi.s  doetissiimis 
et  luimaiiissiiiuis ,  primiim  paterne  (juideni  et  element<n-  sese  milii  exhihuit  ■ 
iiieque  suseepit,  sed  deinceps,  milii  (ut  ait)  consiilere  volens,  simpliciter  instabat 
et  >iro;el)at  ad  revoeationem  nieorimi  dictonim,  antequam  discuterentur  et 
determiiiareiitnr,  reiecta  et  posthabita  omuium  protestatione  lioiiestissima, 
«|nod  videlieet  paratus  essem  vel  publice  denuo  res]>i)ndere  vel  piivatiin  in 
scriptis  rationeni  reddere  et  omnia  niea  snbiieere  in  priniis  iudicio  saiietae  m 
eeelesiae  Rhomanae,  deinde  illustribus  stndiis  Jxisilieusi,  Fi'iliurgensi,  Ldvani- 
eiisi  ac  si  opus  esset  etiani  anticpiae  illi  studiorum  pareiiti  et  in  tlieologicis 
rebus  jM'ae  eaeteris  uti  florentissimae  ita  zelosissiniac  nniversitati  Parisieusi. 
His  (inniiljus  postliabitis  et  sjjvetis,  nee  saltein  doeere  volnit  aut  ostendere, 
in  (|uii)us  et  (jna  ratione  errasseni,  ut  eoitnitnni  erroreni  revoeareni,  uisi  quod  !■• 
dniis  articulds  niiiii  opposuit,  ad  quos  nie  satis  abunde  resjxmdisse  contido, 
ut  in  scriptis  ad  eundem  revei'endissimuni  dominum  datis  videri  potest:  sed 
sinq)iieiter  et  nude  me  ad  revoeationem  adigcre  volnit  minando  mihi,  f|Uod, 
nisi  vel  hoe  faeerem  vel  Rhomae  in  quodam  termino  penso  in  eitatione  )ier 
snpradietos  praetensos  iudiees  praefixo  eoniparereni ,  me  et  oiinies  miiii  -jo 
adliaerentes  et  faveutes  .seuteutia  exconnnunieationis  iunodare  ae  eaetero.s 
quosennque,  ad  quos  me  declinare  contigerit,  ecelesiastieo  interdieto  supponere 
N'ellet,  super  quibus  onuiibus  sese  mandatum  sut'tieiens  a  sede  praedicta  iiabere 
dixit.  Ex  (juibns  me  gravatum  laesunKjUe  et  oppressuni  sentio,  c\un  et  hodie 
i'atear,  sohmnnodo  me  dispntasse  et  omnia  snl)  |>e(libns  sanetissimi  domini  j-, 
nostri  T/'om's  x.  sniiieeisse,  ut  occidat,  vivilicet,  re])robet,  approlx^t,  sicnt 
|)la('uerit,  et  voeem  eins  voeeni  Christi  in  ipso  pi'aesidentis  aonoscam,  Et 
legitime  jUMtestor,  me  nihil  dieere  aut  sapere  velle,  (|nod  non  in  et  ex  saeris 
literis  et  eeelesiastieis  patril)us  saerisquc  ('anoniiins  probari  jxitest ,  iit  in 
libro  resolntionnm  mearnm  videri  potest.  De  (|Uo  denuo  protestor,  sieut  m 
alias  sa<'))e  prntestatus  iiii,  ideirco  a  praeiiito  sanctissimo  domino  nostro 
l'apM  non  liene  inf'ormato  eiuscpie  praet<'nsa  eonimissione  ad  supradicti  domini 
])roeuratoris  lisealis  instantiam  (ut  praefatur)  signata  ae  a  praetensis  iudieibus 
et  eitatione  supradieta  ae  praetenso  ))rocessu  contra  me  tbrsitan  instituto  et 
institnendo  et  cnnnibns  inde  seeutis  et  secuturis  et  (piolibet  ipsorum  iie(^  non  x, 
a  (piolibet  fntiu'o  gravamine,  quod  mihi  ex  eo  venire  potcrit,  ad  sanctissinuuii 
domiinun  in  Christo  |)atrem  et  dominum  nostrum  dominum  Tx^onem  divina 
Providentia  I'apam  x.  melius  infbrmandum  ])r(>vo<-o  et   appello  in  his  scriptis 


4utvirestn         11  l'riliuisciisi  c(  ljov,in!ons!  H         22  ecclcsiasticos  1!         :!1  sao]iiiis  1! 
y:3  praetertiir  Ali,  Ü6cr^nii()t  ntlc  Vhiäfiat>cii 

')  3ii  biejcm  Sn^c  iiiiif;  im  Tviicl  otuin->  niiviii'iiilU'ii  fein. 


Apppllatio  a  Caictano  ad  Pa]iaiii.   l-MS.  33 

.\l)opti)I(>s(|iU'  priuio,  sociindo  et  tortio  instant«'!',  instantius  et  instantissimc 
niilii  dari  peto,  si  quis  sit,  (|iii  mihi  dare  hos  vulnerit  et  potnerit,  et  prac- 
sei-tim  a  vobis,  domino  notario,  testinioniales,  snbiiciens  nie  miliiijuc  adlia«  rcntcs 
et   adhaerere   volentos    in   iiis    protectioni    ao   defensinni    ))i'aefati    sandissinii 

f.    doniini    nostri    Paj)a('   melius    infonnati.    Kl    protcstor   de    piMse(|iu'iid(>    iiani- 

nieam  appeilationeni  suis  t<'nip(>ribiis  et  locis  conirniis  jitT  viani  nnllitatis  et 

alias,  proiit  melius  potei'd,  optionc  milii  rcscrvata  addcndi.  miimendi,  n\iitandi, 

(•iirrigendi  et  in  nu'lins  retiiinian<li   uninicuic  alin  iuris   [«'iicticio  semper  sahu. 

Super  (juibus  omnibus  et  siujrulis  pracmissis  pradiliatus  i-evereudus  |)atci' 

III  D.  Martimis  Liitlicrus,  saerae  Tlieoli it^iae  jirof'essor,  et  a|i|iellans  sibi  a  mr 
notario  piililieo  inl"ra.seri])t(>,  loco  Aiiostolornm  testimonialinm,  nimm  vel  plura 
publieum  seu  [jubliea  fieri  atque  eonfiei  pctiit  instrnmentum  et  instrumenta. 
Aeta  fiierunt  haee  Aujjustae  et  ibidem  in  monasterio  ordinis  fratrum  ("arme- 
litarum  sub  anno,  indietione,  die,  mense  et  pontifieatu,   ijuilais   sujH-a,  prac- 

15  sentibus  ibidem  lionorabilibus  viris  dominis  VenceslaoSteiiibeila  et  ]?ai-tholomaeii 
Utzniair,  lU'esbyteris  Aufiustensis  dioeesis,  f<'stibus  ad  piarinissa  voratis  ati|Ui- 
rogatis. 

Et    ego    (lallus    Kuiiiücndir    de    Herbraclitinjj-eii ,    laieus     Augustensis 
dioeesis,    publicius   saeris  apostnjica  et   iiii|i('riaii    auliiritaiiliu>   iiutariiis,    ipiia 

jo  supradietae  eediilae  appellationis  exliiliitioni.  provoeatiimi,  sul)missi(ini,  A])()stii- 
lonim  petitioni,  jirotestationi  iMnnibus(|Uc  aliis  et  sinniilis  praeiiiissis ,  dum, 
sicnt  praemittitnr,  fierent  et  agerentur  ima  enm  ])ra('ni>minatis  testibus  praesens 
et  ]>ei'Sonaliter  inteifui  eaipie  omnia  et  singula  sie  fiei'i  vidi  et  andivi.  idcircn 
lioc   praesens    pui)liemn    instrumentmn    manu    mea    i)ro)iria    scriptum    exinde 

IT.  eonfeci,  snbseripsi,  juiblieavi  et  in  baue  publieam  formam  redegi  signocjue  et 
nomine  meis  solitis  et  eonsnetis  signavi  in  fidem  et  testinimiiiim  nniuiuin  et 
singiilonnn  pniemissnruni   roi>ntns  et   rei|iiisitus. 

.'>  melius   iiiformaudi    15  7    Statt   optione   fjabcil    alle   Jluggabeil   i>iitiinu,   mit   'älus- 

iioljmc  Bon  A  (Rieben  fic  bann  tiicultatc  ftintcT  rcsoivata  ein :  iinjevc  iicaart  ift  narf)  bcv  folsenbeii 
Appcllulii)  ad  Conciliiim  1">1S  2.  4(1  3-  '^  gebilbct  10  LiitlieiiiisA  l!?   lli'iWrai'litiycii  A 

20  appellatiiiui,  cxlilliitirini   1!  24  iiica  fcl)tt   1! 


8utf)cta  3Betfc  II. 


#^^^'^^^^^i^^''^i^ 


Appell 51  tio  F.  Martini  Luther  ad  Coiiciliuiii. 

löis. 

(injctdii,  bi'V  väpftlidjo  Vavit,  linttc  fid)  ii'(il)n'iib  bi'v  'innlniuMiintii'U  mit 
Viit()ev  bi'v  'iuillinarijt  iv'vülimt,  bcii  lii.u'viirijon  l'lthid),  falle-  rv  nidjt  U'tbovvufi', 
iMiifcrfcni  lu  hifieii,  iiiib  o-ö  hhiv  ba>:'  Ciicvädit  iiiiuii'liniuii'n,  bi'v  ^H'iirvnl  bi'c<  Vliinuftincv^ 
Dvbcu-:'  l)aln~  ha]\i  foiito  ;')Uftiiiiiinmii  gi'iV'lu'ii.  yiuf  joiiu'v  ^liürfvi'iic  I)iitti'  bann 
Mniiin  in  '•Jiüvnbi-vfi  ba-j  Srijviftftürf,  nitf  UH'lct)fö  firt)  bev  Vognt  ftütiti',  fi'U'ft  ,vi- 
c^i-ftcüt  i'i-[)altrii:  i'c-  ift  bnc-  bcii  Aclii  Aii.i^iistann  einüirlcibtc  i^veuc  nu  (nijetaii 
UDMi  ■_':!.  Vhifliift  1-M.s.  .(-licviii  faub  fid)  ber  "K'efovnmtLir  bereite-  Uevbnmmt,  iiiib 
iiH'iiii  er  e'5  aiid)  ,;iiiincl))t  al->  gefdljdjt  betvaelitete,  fo  .U'ifite  ee-  il)m  bod),  UH'iJeu  ev 
jid)  ',11  .Küiu  ,iu  uevjetieu  Ijatie.  2ü  luav  bev  .'-{eitpuntt  flefoiiimeii,  beii  ev  jid)  fiiv 
jeiiie  '^(ppellation  an  ein  fünftiflec-  aUßeniciney  Moncit  get'cljt  Ijatte.  iSd)an  am  2nfle 
ieiner  'liiirffnnft  nad)  ilMttentu'Vi't,  -'n.  CftiUn'v,  t()eilte  ev  bem  Spaintin  mit,  baf, 
ev  bamit  umgelje.  Vlni  2s.  ^JUnienibev  uoll/iHrt  ^'v  ben  '.'Ift  imv  'Jiotav  uiib  ;)enflen: 
mm  eiiiev  üffentlidjen  '-l^efnnbnni]  bcffetden  burd)  ytufdilaii  unjien  umv  iebod)  nid)U\ 

'Jinv  mit  beni  il^ebiiu^,  baf^  il)m  alle  (fvemplave  ,iU(ie)lellt  univben,  l)ntte 
Vntl)ev  biee  lofnment  in  bie '|»veiie  i^ef^eben :  falle-  bev  Unvnn  iilu'v  ilm  anc-flefpvLiel)en 
luiivbf,  liHiKte  ev  fie  Devbveiteii,  ionft  niel)t.  Vlllein  fie  moven  faft  fiimmtliel)  inn- 
fnuft,  e()e  ev  mm  bev  ''■l>Lillenbnn(i  bee-  Svurfe--  otiunc-  evfnl)v.  Sa  nnn  Vntl)ev  in 
feinem 'i^viefe  an  Spalatin  mmi  ü.  "Seeember  nnv  bee  IHftec- bev '.'Ippellation  (^ebenft, 
in  bem  an  äiU'n,iel  'L'ind  uum  11.  alu'v  fiel)  feljon  mififlillici  iibev  bae-  iu'vfaliven 
bee  Svnrfeve-  äufievt ,  fu  biivfen  ii'iv  U'olil  ben  lo.  Xeeembev  ale-  ben  lac]  bev 
■Cievausflabe  anfeilen.  Xev  .UMivfitvft  Aviebvirii  nniv  bev  '■In-vöffentlidjunii  entgcfleii 
geUH'fen;  allein  ev  liatte  biivdi  Spalatin  ,511  fpat  bamni  abgemalmt.  '•)Jiaiul)en 
evfdjien  bie  yippellatiim  ;,ii  lunlifalivenb.  .•^mei  ^saijw  fpätev,  mmi  '^Hipfte  in  ben 
U-^ann  getl)aii,  evnenevte  fie  bev  Miefiivmatav. 

iifll.  l)ici'  £.  IT.  Ic  il.1.  I  S.  1S2.  .Siolbc,  Viitl)ov  mih  ffiii  CrbiMt-Sflnirrnl  in  Siom, 
in  „3fi'irt)vift  fiiv  Afivrtjeiinojcljiriitc,  tietnu-Sfl.  i'un  l>.  II).  'i*vifflev",  II  £.  47:i  f.  4T<iff.  iiiib 
hn,5ii  .Holbc,  Ik  beiitfri)C  '.'liignftiiifvsCfongreftatioit,  Wotl)n  li^7il  S.  411  f.  Acta  An<,'nstanii 
l)icr  <B.  2:iff-  2:c  aiv  1  2.  144  f.  |i;ii.  l!is.  l'.i].  1!»;!.  l'.it.  2cl)i'iivl'.>  y^riotlnirf)  II  «.?:!. 
ttbftliii  1  ©.  2*5  ff. 


Appollatio  K.  Martini  Luther  ad  Ponriliuni.    1!>\H.  35 

l'l  11  ••  gaben. 

A.  ,Appellalii).  F.  Mailini  Lullier  ad  ||  Conciliü.  | '•    !Jnviiiitcv  iH'giiiiit  fogli'id) 

bcr  Icü.  C'iii  nur  nuf  fiiicv  <Bnk  bcbnirftcv  i^latt  in  bev  Wib^c 
cinc5  nid)t  .^iiiniiinu'iigcfiiifftcii  'i'ogiMi-:-.  Tie  ;')Im1oii  laufiMi  bmd),  iiiib 
it)xcx  finb  mit  bev  Übcr)d)vift  7<i. 

B.  .AUppcüatio.  i\.  [;  '-Miiirtiiii  Viitdcv  ab  |!  O'oiiciliinn.  !|"    4  iBlaikx  in  Cimvt, 

(e^te  Seite  leer. 

Jriicf  Ueriniitl)lirti  »on  5!nlciifin  Srfjiimnnit  in  ^Jcipjig- 
C    tnic  B  im  Jhifecvn,  im  ^nncvn  Ucvfd)icbeii ,  ].  i\  581.  Aij"  beginnt  in  H 
3-  20  mit  bcm  3ßovtc  roiiliin'tnr.  niädvenb  in  C  bnmit   '\  10  id)liefet. 

■■}(«•:•  bcriclbeii  Ciiiciii  mir  I>. 

D.  „l'IppeKntio.  jv.  [i  "JJJavtini  !i'utl)ev  ab  ||  Poncilium.   i"    Tanintev  ein  .öol.j^ 

)d)nitt.     4  3?lättcv  in  Cnnvt,  teljtf  Seite  leer. 

2itcll)ol,5id)nitt:  Scv  (^iiflol  Wnbviol  unb  'Üiavia,  über  bciii  .Ooiipto  llinviti-> 
ber  ()eiligc  Seift.    Ä>al)rirt)cinlicl)  Xtntf  Uo»  ilSalentin  £d)umanii  in  Vcippg. 

E.  „StppeÜatio.  ("v.  ||  lUartini  l'iit()ev  ab  |  ('»"oucilium.    "    !Sanintev  ein  .Ooti^ 

fdjnitt.  lliit  liteleinfafiung.  3(nf  bev  litolvücffeite  ein  •Oolijdinitt. 
4  33lüttev  in  Cuavt,  lelUe  Seite  (eev. 

lilcll)ol,iiri)nitt:  l'iavin  nU  .fiinniiclc-fiiiticvit  mit  bcm  C*'l)riftfiiibi'.  ba*  Scfptcr 
in  bct  liiiffn  Cinnb.  .'rii.il',id)nitt  nuf  bfv  iitcltiirftcifc  i  blnttt^rofii:  llinrin  rbfn- 
faÜs  nls  .Oiiinnclvföniciin  mit  brm  (^Ip-ifttinbr,  nbcv  iifii'c  Srcptcv.  Tvucf  l'on 
"i'fattin  ^v'iinbäbctfl  in  Vcimiiv 

F.  ,APPELLATI(t  '!  Fi^.A.  MAÜTI.Vi  lATHKIl      AD  COXCILIV.M.    -    liteU 

rürffeite  bebnicft.     4  i^ldttev  in  Ciiavt. 

Sturf  »on  ^ol).  grobcniu*  ober  9lbnm  '4><'tii  in  ^njcl. 

G.  „c  SlppcIIatio.   (V.   '^Ilavtiui  II  ^..'ntfier  nb   ('»oncilium  i"     iitelviicffeite  bf= 

bnicft.     4  ^(ättev  in  Cftau. 

A  ift  jebenfoü*  bev  Uvbvurf  unb,  iin-it  in  t'l''ifntH''vin,  für  bcii  XHn)rf)lng  be- 
stimmt gewefen.  3n  I!  bel'iljeii  triv  bic  elfte  Cumtnu-jgabe  unb  bic  ©vunblage 
für  C.  D.  K  unb  F:  D  ^cicl)uet  Tief)  olc-  .Wovveftuv  aii-j,  bie  öieUeirf)t  nad)  einem 
C^remptav  Don  \  DDvgenomuien ,  E  bngegen  nl«  flüd)tigev  '.^(bbiucf.  ('•  bevul)t  iiu= 
mittelbar  auf  A. 

l'atcinifd)  ftctit  unferc  Sdnift  in  ben  Weiammtaiisgaben  Witohpigao  l.'')4.">  i 
5^1.  ccxxxi" -ccxxxii''  nad)  A,  lenau  155t)  I  4M.  ixxvir'- c.cxviii''  nad)  ber  eil. 
Witeb.  1545  unb  Erlangae,  opp.  lal.  var.  arg.  II  S.  438—445  norf)  9lu5gabe  F. 
bie  ()ier  aI-3  oditio  princpps  f)ingefteUt  ift,  foiine  bei  ^öfc^er  II  S.  505  511  nad)  D. 
Xcntfd)  finbet  fie  fid;  nur  bei  äijald)  .\V  Sp.  7!>(J-80ti. 

SSBir  geben  ben  Icrt  nad)  A  ot)ne  befonbcrc  :Kü(fiid)t  auf  bie  anbevcn  Srurfe. 


3» 


36 


Apiiellatio  F.  Martini  T>utlioi-  ad  Coiuiliuni.  1518. 


Appellatio  F.  Martini  Luther  ad  Coiu  iliniii. 


N  NOMINE   DOAriNl  AISIEN.     Aniid  a   luitivitat.' 
<'ius(lt«ni  inillcsimo  (|iiiiii;<'iit<'sinio  (L'ciiiKi  (icla\o,  in- 
ilictiiiiic  scxta,  die  vvvo  xilis,  viiit'siiiia  urtava  inrnsis 
.\(iV('inl)rls,  |)()iitificatiis  Sanctissiini  in  Cliristn  patri-      ' 
it  (loinini    iiostri    ilinnini   licoiiis    (li\iiia    jinixidcntia 
l'apac    tlet'imi    aiiiici    srxld,    in    nica    nolarii    piiMici 
tostiniuque    infrascriptunini  ad  Ik»'  sjR'ciulitcr   voca- 
tiiruni    t't    rogatornni     pracscntia    (■(institiitus    Jvcvc- 
rcndn^  P.  dominus   Mai'tiniis  IjuduT  Aiitiiistinianus,    i" 
A'uittenbergensis  Sacrae  Theolngiae  Magister  ao  il>ideni  loctor  m-dinaritis  tlico- 
liigiae    prin('i])alis    ac    ]>rincipalitcr    ]n\>    ^icipso,    citra    taincn    c|noninicnn(|iic 
procnrattiiMuii    suoriini  qiionKMlolihct  hactcnus  per  cum  ennstitntornm  i'i'\<ica- 
tioncni,    liai)('ns   et  tenens  suis    in  nianihus    (juandam  juMvucationis  et   appi'l- 
lationis    papyri    schedulam    auimo     et     intcntiduc    j>i'<ivocandi    et    a])pcllandi    i' 
apostolo.sque  petendi,  diceus,  uarrans,  provocans  et  ajijicllans  certis  et   legit- 
timis  de  eausis,   in   oadem  sccdula  eontentis  et    (•(mi])rcli('iisis,   ad  ("(incilinm 
proxime  et  inmiediatc  futurum,  salteiu  in  spiritusaueto  legitime  congregatiMii. 
aliis  vero  eongregatiouihus,  tactionihns  et  eoneionihus  jirivatis  jicuitus  scclusis, 
])n)testaus  aliaque  faciens,   prout  in  dieta  apjiellationis  seliedula  jilenius  eiiu-   jh 
tinctur,  lialictnr  et  describitur,  cnins  tcucir  se(]nitnr  et  est  taiis: 

<'nni   appcllationis    remediuni    in    suhsidinm   et    rclcxamen    (i)>pross(irum 
a   iui'inm   ciinditdi'ilins   sit   adinventum   et   nun   solum   ali   illatis.    vcrnni    cliani 
all   iiircri'ndis    et     inÜTrl    cdniniinati^    gras  aminilins    el     inini-iis    ini'a    a|ipi'llari' 
pcrmittant,  adco  ([uod  inli'iinr  de  mm  appcllandd  ad  snperidrcm  slatuerc'  nun    -' 
piissit  et   manns  superioi-um   clandcrc,    scd    cuin  satis  sit  in  |)rol'ess(i,    saeni- 
sancinm  ( 'oiicilinni   in  spiritnsancto  legitime  i-ongregatum,  sanctam  ocelesiam 
eatholiram    repraesentan.s,    sit    in  eausis    iidem    eoneerneutihns    supra    l'apam. 
evc'tiit,  ijuod  nee  Papa   in  eausis  Iminsmudi,  ne  ali  en  ad  Cimeilium  a|)pi'llelm\ 
statnere  possit,    tantpumi   id  ageus    (iuimI    ad    dtÜeimn    snuni  uon  s|H'etet   ulld    ■•' 
modo,  sitque  appellatio  ipsa   def'ensio  (|ua('dam,  (piae  iinc  diviuo,  naturali  et 
Inmiano    eni(|ue    ecmiiietit ,     necpie    per    prineip(>ni    aiitiri'i    jxissit:    ideireo    ego 
l'"rater    Martimis     iiiitlier    ( )i'dinis     lü'eniilaruMi    saneti     Augustini,     V^uitteu- 
hergcn.sis    Saerae    theologiae    Magister    indignus    einsdem(|i;e    ilii<lein     iicetor 
Ordinarius  |>rineipalis,  prineij)alit<'r  et  )iro  mei|isn  eoram  \dliis,  notaiio  pnlilieo    :' 
taiujuani   publica  et  autt'utica  |)ersoua   ae  testilin>  Ine  pi'acscutibns,  eomjiaiMii 


:i()  conipariii  fcljlt  in  allen  'Jln^flnOfn 


Appellatio  F.  Martini  Iiutlior  ad  C'oiR-iliiuii.  1518.  37 

aiiimo  et  iiitoutiunc  provocumli  et  appdlamli  apt).-;!"!^^!^!!'  puk'iiili  et  acei- 
pieiidi,  praemissa  tarnen  expressa  liac  et  si)lemni  protestatioiie ,  (piod  contra 
iinani  saiietam  et  ('atlidlicam  et  Apostolicani  Eeclesiaui,  (|iiain  totius  urbis 
e.sse  niagistrani  et  ohtinere  ))rinei])atinn  noii  anihigo,  sanetae(|ue  .sedis  Aposto- 
■'  licae  autlioritatem  ac  Sanctissinii  duinini  uustri  Papae  beiie  eoii.sulti  potestatein 
iiiliil  dicere  inteiidn.  Si  (|uid  autcni  ex  liibrieo  forsan  linguae  .seu  adver- 
sarioniin  potins  irritaiucuto  minus  nvte  et  uon  ea  (jua  del>eat  reverentia 
dietuni  t'nerit,  paratissinuis  >uni  illnd  eniendare,  sed  iinoniani  is,  (|ui  vieeni 
dei  in  terris  gerit  (pieni  Papaui    dicinius ,   cum    sit   honio,   similis    nui)is,   ex 

Hl   li(iininil)ti.<    assninptns    et    ipse    (nt    Apostolns    dicit)    cinnrndatus    intirniitate,  «fi».  s. -'. 
|)üten.s  errare,  pecc;ur,  mentiri,  \anns  fieri,  nee  sit  exeeptns  ab  illa  pioplietae 
generali  seutentiu  'Omnis  lumid   niendax.' '     Nee  sauctus  Petrus,    prinins  et 'l>i.  m;.  ii. 
sanctissimns  onniinm  ])ontitieuni,   ab   liac    iiitirniitate    liber   iiiit,    (piin    noxia 
.sinitilationc   conti-a  veritateni  Enangelii    ineederet,   ita   nt  rigida  (piideni,    sed 

I''   sanctissima  reprelieusione  Apostoli  Panli  opns  habnerit  corrigi,  nt  ad  Galathas  wni.  -j.  u. 
secundo  scribitur,  quo  nobilissimo  exeniplo  per  Spiritnmsanetnni  in  Eoclesia 
nionstrato    et    in   literis    sacratissiinis  rclietf)  tideles  Christi  erudininr  et  certi 
snnnis,   qnod   si    (jnis    Sunnnns    Pontifex    eadeni    Petri    vel    siniili    intinnitate 
lapsns  (piid  ])raeceperit  vel  decreverit ,   ([Uod    ('(intra    diviiia   niijiti't   niandala, 

20  non  soliun  obedienduni  ei  n(in  esse,  vennii  etiani  nun  Apostuld  Paulu  iu 
f'aeiem  ei  resisti  posse,  iunuo  debere,  ae  velnt  per  inferima  nienibra  iuHrinitali 
eajntis  pia  totius  eorporis  sollicitudinc  suceni'ri.  Et  iu  linius  excuipli  ]irae- 
senteni  ae  ])er])etuaui  nieiuoriam  non  sine  singnlari  dei  eonsilio  l'aetnni  esse 
non  obscure  inteliigitnr,   nt   uon  solum  S.  l'etinis,   sed   etiam    salntai'is   eins 

25  reprehcnsor  Paulus  Sunctae  Ronianae  Ecclesiae  iuxta  et  simul  patrocinarentin- 
et  praeessent,  ne  scUieet  solum  literis,  sed  sensibili  quoqne  nionimento  luiius 
summe  nceessarii  ac  salubeiTimi  exempli  a.ssidue  monereunn-  tani  ipsa  eapita 
(|uam  nos  membra.  Qnod  si  qua  potentiuin  vi  armatus  tantum  ])raevaluent, 
nt  resisti  ei  non  possit,  uuuui  certe  illud  praedictum  appellationis  remedium 

3"  reli([unm  est,  (pio  oppressi  rclcventnr.  Ad  qnod  et  ego  Frater  Martinns 
lyUtiuT  praedietns,  modo  et  auiuio  |)raedi('tis  contugieus,  dieo  et  propono, 
(piod  cuiii  diebus  supca-ioribns  indnlgentiae  a  ({uibusdani  conunissariis  (ut 
asserebant)  iVpostoJicis  iiidiscrelissiuio  |)raedicareutnr  in  regiouc  nosira  Saxoniac 
adeo,  ut  ad  exugeudas    populi  ])eeuuias  inei]iercnt   absurda,   liaeretica,    ])las- 

M  phema  quaedam  praedicare  in  seductioneni  auiuiaium  lideliiuu  ii  siuununii 
ludibrinui  ecelesiastieae  jiotestatis,  ])raesertini  de  |)ot<'state  l'ai)ae  iu  |)urga- 
torinm,  ut  eontinet  eornm  libellus  (jui  sunmiaria  institntio-  xdcaiui-,  cniu 
tarnen   certimi   sit   ex    c.   Abusionibus,    Pa))ani    unu    liabcie    pimsiuu    iiliain 


')  Jet  mit  (|unniaiii  tH'niniicnbc  Salj  ift  iiiHiollcnbct  iieblicbcii.  -)  i!!iclinct)t  (nutet 

bct  litcl:  Instnictio  sinnmaiia  A.c.,  j.  beit  X'lbbtucf  bct  Sdjtijt  in  M.  ö- •■*■  ^inppf"--- ©n"""' 
luitg  einiger  ,yim  ipnbftlic^cit  %bla%  ge'^örigcn  (£ci)riffteii,  '^'eip.^iri  1721.  S.  llTif- 


38  Appelhitio  F.  Miutini  Lutlior  ad  tVirniliuiii.    lölfS. 

pott'statrni  in  piirfratDriiim,  doindf  ima  totiiis  Ewlesiac  si'iitentia  (iinniiini(|U(' 
doctorum  couseiisu  imlulm'iitiae  ;^int  uiliil  nisi  remissii  nies  satislactionis 
jxxsnitentialis  a  siki  iiulicc  iinjKisitae ,  ut  est  elariis  textus  c.  (.^iiod  uiiteiii, 
satislkctio  aiiteni  pi)eiiiteiitialis  al)  eeelesiastieci  iudiee  iinjiDsita  aliud  iioii  sit 
i|iiam  opera  ieiunii ,  nratimiis .  cleeiiinsynae  &(■.  ideiii|ue  elaviljiis  eeclesiae  ■■ 
reiiiitti  ikhi  possit  (|U(id  eisdeiu  iinii  t'nerit  iinposituiii.  item  c|Uiid  eertuin  est 
ex  distinetioue  trigesima  ijuiiita  c  Qualis,  (|ii(id  in  pnrgatorio  non  solum 
))oena,  sed  et  enlpa  remittitur,  enlpam  antem  eeelesia  reniitti're  non  ]iotest 
sient  nee  gratiam  conlerre:  istis  autiioritatibus  uixus  euni  disputandi  nmre 
l'uissem  reluetatus  inij>nris  et  insnlsis  illornni  dogniatilius ,  eejjerunt  iiü  hieri  u< 
studio  t'ureutes  jirinuun  puljlitMs  deelamationibus  ad  popuhun  deelarare  nie 
luiereticuni  temeritate  iinpudentissinui,  deinde  apiid  Sanetissinnini  (U>niinuni 
nostnnii  Leoiieiu  deeiniinn  ]ier  (|iiendani  doniiuum  Mariuin  de  Perusiis ',  pro- 
(•iirat(ii"era  fisealeni,  aeeusaie  taiujuani  haeresi  suspeetuin,  et  per  einidem  donii- 
nuin  taudeiii  inipetrantes  eonunissioneni  citandi  niei  in  personas  Keverendissi-  i:. 
in(irnm  ddiiiiiidnini  et  ]iatrmn  Hieronvmi  de  (lenutiis,  Episcupi  Asculani, 
eausarniii  Cainerae  anditoris,  et  Silvestri  Pi'ieratis,  pallatii  nuiüistii,  per  eosilem 
nie  eitari  euravennit  ad  urhem  ad  ])ers()naliter  eonipareiiduiu.  CuMUpie  et;'",  nee 
Vultteiiljergae  tutiis  alt  insidiis,  taiituiu  iter  ])ertieer<'  umi  pnsseiii  nee  lumiae 
tuto  coiisistere  et  |)au|)ereulus  et  iinheeillis  corpore,  ileiiide  iudiees  |)i'aeiati  jn 
mihi  uiultis  eausis  l'nissent  sns))eeti.  |)raesertini  (|Uotl  Ueverendns  Pater 
Silvester  adversarin-  mihi  t'ncril  et  dialogum'  eontra  me  iam  ediderat  e(  in 
saeris  literis  minus  ernditus  (piam  isla  causa  ferre  possit,  l)onunus  autem 
Hieronvnius,  in  inril)Us  (|Uo(|ne  plus  (|uam  tlicolotiia  dctctus,  nierito  timeliatnr 
Silvestrinae  tiieologiae  eoneessurus  et  extra  modum  suae  profcssionis  lianc  j.i 
rem  lialierem.  soUicitavi  per  lllustrissiniuni  Principeni  dominuni  Fridericuni, 
Diieein  Saxoniae,  Sacri  iiomaui  Imperii  Arcliimarsclialenm,  Jvaiidturaxium 
Tliurinijiae ,  Mareiiionem  Mysuiac.  nl  cau>a  ad  partes  connnittcretm-  non 
snspecti.s,  sed  iiouestis  et  lioiiis  \ii'is:  tunc  ilii  crassa  ipiadam  cl  insuls.-i 
asttieia  instructi  apnd  Sanetissimum  Doinimnu  lyconem  i^-c.  enerunt,  ul  causa  m 
in  seipsos.  iioc  est  in  personam  Ivi'vereudissimi  domini  Tliouiae  Sancti  Sixti 
Cardinalis,  lunc  in  ( ierinauia  sc(li>  Aposiolicae  legati,  iranst'eri'ctm-,  ut  (pii  de 
ordine  Pi-edicatorum  et  'i'iiomistieae  iacli<inis,  id  est  aiKcrsariai',  vel  priinarius 
üicile  speraretnr  contra  me  pro  ipsis  diltinitui'ns  ant.  ut  verisiniile  est,  <'erle 
ut  Iniins  t;ici('  iudici^  alislcri'itu^  i'ecusari'Ui  cumparcrc  ci  cimtumaciani  iu-  :i.'. 
enrrerem.  l'>ud  lamcu  \-critate  dei  frclns  ad  .Vuiiiistani  nuiito  lahore  et 
niagnis  pcricnli-  \(iiicn>  Inunaniler  <|nidcm  a  praeiiito  iveverendissimo  ,V('. 
susceptns  sum,  i|ni  cmu  posdial)ila  pi'<itc-tatiouc  mca  et  nhlatione,  (pia  vcl 
publice  vel  privatim  mc  re>pon-m-mii  uliiuli  cm-im  miiario  et   le-tihus,  (iciiii|ue 


:i9  pulilicae 

')  ;]u  bot  ("toriii  j.  oben  S.  I   ■.'liiiii.   I.  -|  a.i((l.  'i<b.  I   5.  i'4i. 


ApiK'llatio  F.  Martiui  Luther  m\  Conciliuiii.    l.")18.  ßf) 

linu'Sfiitibiis  (jiuittiior  iii>iii'iiil)u^  viris  C'aefiaiviK'  Maiostatis  Scuaiorilni.-, 
siiiiiil(|iit'  subiiceivin  nie  iiieaque  dicta  sauctae  swli  Apostulicat'  et  iiidioin 
([luittiior  illustriiuii  iiiiivt'i-sitatum  Basilieii.sis,  Freyburgeusis ,  Ijovanii'iisis, 
taii(l('!ii  et  studinniin  pareutis  iKibili.s,siiiuu'  l'ansicusis ,  me  siinplicittT  ad 
•  revocatiüiu'iii  iirgeirl  nee  vellet  KsU'iidfrc  iiiilii  errorcs  iiu'os  et  (Hiibiis  ratin- 
iiibiis  vel  authoritatibus  error  a  mc  iiitelJiiji  jtossct.  iiimio  scilicet  suac  tactiiniis 
t'ratril)!!^;  attt'etii;<  et  iiii(|iiitatis  faeie?;  assuniens,  tandein ,  iiisi  revoearcin, 
abieetis  pivcil)iis  et  \otis  diseeiidi  et  iiii'urniatiuiiis  petiti(iiiil)iis,  niiiias  diras 
ac  crudelissimas  vigore  eiiiii.sdam  Apostolici  Brevis  iiiteiiia\  il  ac,  ne  redirem 

1"  in  fiieiem  siiam,  iiiiperavit.  (^uibiis  iiravaiiiiiiibiis  lae.siis  tiiiie  al)  eins  iiii(]ua 
et  viuleuta  praesumptione  et  praeteiisa  sil)i  eoiiiiiii.-;sioiK'  ap[)ellavi  ad  Saiie- 
tissiimim  doniiiuini  iiostnun  Leouem  deeiuuuu  luclius  informaiidiiiii,  pi-out  in 
schediila  Iminsniddi  appellationis  plenius  ('«ntiiietiir.  Xuiie  vein  etiaiii  ista 
appellationc  (iit  dixi)  eont«iii])ta,  eiiin  uscjiu;  hudie  eupiani  noii  iiisi  iit  o.sten- 

1'  diuitur  inilii  errores  iiiei,  (luieuiKiue  tandeiu  id  ))Ossit  praestare,  de  quo  deniio 
legittinie  protestoi-  ])aratissiunisr|ue  >iuni  ix^vocare,  si  quid  male  dixisse  iiiei-n 
edoctiis,  deinde  totaiu  dispiitationeni  meaiii  siibieeerim  iSuninu)  l'ontitiei,  ita 
ut  nee  egip  anqjliu.-^  aliqiiid  in  ipsa  t'acere  liabeani  ((Uani  expeetare  sententiani, 
i|iiani  et  iisque  hodie  expecto,  niliilominu.s  tarnen,  nt  audio,  et  idein  Heveren- 

•.11  dissinnis  dominus  'Pliomas  saiicti  Sixti  Cai'dinalis  seribit  ad  lUustrissimum 
Prineipem  Fi'idericuni  <te.  in  liomana  Curia  ])roeetii  euntra  me  et  aiitiiui'itate 
eiusdem  Sanctissimi  doniini  nostri  <te.  iudices  praetensos  causam  jn-osequi 
in  dainnationem  meam,  noii  attendeutes  meam  tideleni  et  sn))enil)undaiitem 
obedicntiam,  ((ua  tanta  dilKcultate  e()m])arui  Augu.stae,  nee  eurant<'s  oblationeni 

:s  meam  houe.stis.simam,  qua  me  ad  responsionem  publicam  et  privatum!  obtuii, 
dcnique  contemnentes  ovem  Clnüsti  peteutem  huiniliter  doeeri  veritatem  et 
reduci  ab  crrore,  sed  sinqilicitcr  nee  audita  nee  reddita  i'ationt',  mcra  autem 
t^-raimide  et  plenitudine  potestatis  urgere  ad  revoeationem  seiitentiae,  (jnam 
ex  eonseieutia  verissimam  iudico,  et  ad  abnegandani  fideni  Cin-isti  et  verani 

3"  apertissimai'  seripturae  intelligeiitiam  ((piantinn  niea  eapit  eonscientia)  se(bu'ere 
voleutes,  cum  potestas  Papae  non  contra  nee  supra  sed  j>ro  et  infra  seript\n'ae 
et  veritatis  maie^tatein  sit  nee  ])ütestatein  Papa  aeee])ent  ovcs  pcrdendi,  in 
luponnn  fanees  proiieiendi  et  in  eiTores  eiToruni(|ne  niagistros  tradendi,  sed 
ad  veritatem  (.sieut  pastorem  et  episcopum,  vieariinn  Christi,  deeet)  revoeandi, 

:!■•  ex  quibus  me  laesum  gravatnmque  seutiens,  cum  tali  violcntia  videam  i'nt\nnni 
esse,  ut  nidlus  etiain  ipsum  Christimi  audeat  (jontiteri  nee  seripturas  sacras 
in  eeelesia  sna  propria  |>rotiteri  at<iue  ita  me  qu()(|ue  a  vera,  sana  christia- 
natpie  fide  et  intelligentia  in  vana.s  et  mendaees  iiominum  opiniones  violenter 
l)rotrudi  et  in  -seduetorias  populi  eln-istiani  fabiüa.s  m'gt;ri :  ideireo  a  praefato 

I"   Sauctissimo  domino  nostro  I^eone  non  rcete  eonsulto  su])ra(|ue  dietis  ])raeteiiKis 


4  pareuti  alle  'Jtii-iiiatJcii  imb  l)cviiad)  l'arisicn 


^^)  ApiiL'lhitio  K.  Murtini  Luthei-  ail  CuiKiliuiii.  1518. 

comini^siont'  vt  iudicil)U>  et  tiii'uiii  ritatiunu  ac  pi-ixessu  et  umiiiluis  iiidf 
sequiitis  et  sei[iuitiirifi  et  <|UolilK>t  ijjsoruin  ac  a  (|uil)usvis  cxconiimniicationt', 
suspeusione  et  iuterdic-ti  scnt<'ntiis,  crnsiiris,  juicnis  et  iiuilotis  at()iu'  alüs 
(HiiI)uscun(|iR'  deminciationibiw  et  iloclaratiuiiilms  (ut  |>raet('n(luiit)  haeirsis  et 
anostasiae  per  eos  vel  altenmi  (•uniiii  (inuniodulilict  atteiitatis,  (actis  et  inolitis,  s 
atteutaiidis,  t'acicndis  et  inolicndis,  ips(iriiin(|ii<'  luiUitatc  (suis  lidnurc  et  reve- 
rentia  seiiiper  salvisl  taiKiiiani  iiii(niis  et  iiiiustis,  iiiere  tvrannioi.'S  et  violeutis, 
iiec  iKin  a  (|Uoliliet  t'iitmo  iiTavaiiiiue,  (|Uch1  mihi  ex  eu  venire  poterit  tani 
i)n)  nie  <|Uaiii  pro  (umiiliii-  i't  -iiiüulis  mihi  adhereiitilms  et  adherere  volen- 
tihus  ad  tiitiinim  eoiiciliiini  leüittinie  ae  in  iticci  tiito,  ad  qneni  ego  vel  proeiirator  i" 
])er  nie  (le])iitaM(his  lihere  adire  ])oterii  vel  poterit,  et  ad  illum  vel  ad  illo.s, 
ad  (iiiem  seil  (|U(is  de  iure.  i)rivileni(),  c(uisuetiidiiie  vel  alias  mihi  jirovoeare 
et  appellare  licet,  provocu  et  ap[iellii  in  iis  seriptis,  Apostolosipie  primo, 
seenndo,  tereio  instanter,  instantiiis  et  instaiiti.ssinie  mihi  dari  ]iet(i,  si  quis 
sil,  qiii  mihi  dare  Ims  vulnerit  et  pdtuerit,  et  praesei-tim  a  vohis  doniino  i' 
notiU'io  testiniimiales ,  et  prutestur  de  pi'<ise(|neMd(i  haue  meam  a|)pellatioiiem 
jier  viam  iiullitatis,  ahnsiis,  inii|inlatis  \-el  ininsticiae  et  alias,  prout  melius 
pdtero,  optioiie  mihi  reservata  adilcndi.  mimieiKh.  inntandi.  eorrigendi  et  in 
melius  retnrniaiidi  (inniii|iie  alin  iin'is  liendiein  mihi  ac  mihi  adliacrcntilnis 
et   adhaerert'  volentilms   sem|)er  .--alvii.  -j» 

(^na  (|uidem  schednla  coram  mc  et  tcstil)n>  int'raseri|itis,  nt  |iraemittitnr, 
interpiisita  prutestatus  luit  <■(  )irutestal>atnr  c\|iresse,  sc  per  sc  \<'l  pi-oen- 
ratdi'em  non  posse  ad  cum  accedire.  a  (|no  extitit  appcllatum,  Inm  proptcr 
metnni  |)lnrimoi'nni  sii)i  et  vitae  suae  insidiantiinn  ac  eins,  a  <|n(>  appeilavit, 
tnm  pi'uptcr  viarniii  disci'imina.  ldeiK|ne  petiit  sihi  a  nie.  notarin  pni)nco,  •-'.■> 
cum  dei)ita  instantia  .Vpiistnlos  talcs,  qualcs  silii  de  inre  dcherentlir,  dari 
at<jiie  concedi.  (ni  i|nidein  petenli  dedi  .Xpostolos  talcs,  c|nales  sihi  dehentiir, 
vel  salteiii  tcstininniales  praesenti  instrnmeiitn  pnlilicu  cxtmic  exarantlos. 
Super  i|nil)ns  omnilms  el  siiitinlis  |iceiil  a  mc,  nutarin  inlrascriiilii,  minm 
vel  ])lura  contici  at(jiie  tieri  pnhiienm  vel  pnhlica  insliinneiitnm  vel  instrnmenta.    ■^" 

.\i'ta  snnt  iiaec  N'iiittenlicrgac  Ihandenlunii'ensis  diocesis  snh  anno, 
indictione.  die,  mcnsc  el  |iontificatn.  i|iiilins  siipi-i,  i-ci;naiilc  l>i\(i  Maximiliano 
Komanornm  Imperatore,  hora  terciarmn  vel  (|iiasi  in  capella  ( 'orporis  ( 'lirjsli, 
in  ]>arrochiali  iliidem  eimitcrio  sitnata .  praesentilms  iliidem  < 'hristi>|)horo 
IJeehr,  sai-ris  .\|io>lHlicu  el  Im|icriaii  anclorilalc  \icecoinilc  (  onstancicnsi,  ;<'' 
et  liieronvino  l'apiss,  ( 'nriensi>  iliocesis  clcri<-ii.  ieslil)ii>  ad  praemissa  \ ncatis 
rogati.S(|Uc  jiariter  et   recjiiisitis. 

'i\    |Knrui-lii;i!is 


1  Y   «j     *   y    •      •   y    *      »r   y    ■•      »   y    »      *   y   ^      »   y    i«  >     »v   y   i»      •*   W    *  ,     *  y/  ^1 


SeriHO  de  Iriplici  iuslitia. 
151  s. 

Über  bie  ,^cit,  unutn  bcv  „'Scviiidu  nun  bvi'ifadjcv  ©evcdjtiflfcit"  (\cl)aücii, 
finb  tüir  nid)t  untcnid)tct ;  ]üx  fid)cr  bavf  nbcv  gelten,  bafe  cv  im  !^nl)xr  1518 
cntftanben  ift,  umlnldicintid)  fici^en  Pnbc  beffelbon.  ;^U'av  finben  fid)  niand)evlei 
ij^ejüge  auf  anbeve  '4>vobigten  bavin,  an  einer  «teile  fniipft  V.'ntl)er  jogar  an  einen 
frü!^crcn  Vortrag  an  unb  fefet  iljn  fort,  allein  au-j  l'langel  an  ben  nött)igen  Cnelleu 
!önncn  iinr  au-?  ibnen  feinen  weiteren  3d)lnB  (iel)en.  ^n  äBürnic-  luarb  bei  ben 
i*crt)anblnngen  mit  bem  :liefürnmtLn-  feltift  uun  feinen  Wcgncrn  unfer  Sel)riftd)en 
als  gut  anerfannt. 

ajgl.  .Wiinliii  I  S.  •JU").  V^y.  Si'ibeimiun,  .?)icvüiU)mu§  3.<ct)ii-5  über  feilte  iH'il)aiiblmtgcit 
mit  Sutt)ct  auf  bcm  tnormjct  3Jcic^ätnflc  1521,  in  bor  „^Seitfdjvift  für  bic  l)iftüiiid)L' iljeulüiye" 
1851  ©.  89. 

'.Hu  03  ab  CIL 
A.   ,SERMO  DE  THll'Llt;i   iVSTICIA  |I  11.  i'ATl'.lS  .MAHTLNI   LVIIIKI! 
AVGVSTINIAM  VVITTEX-  ||  HKKCENSiS.    -     4  '43ldtter   in  Cnavt, 
le^te  Seite  leer.     3lm  (fube:    ,H  Viiittunhcrgij  per  ioaimcMii  (iriiia'ii- 
bcrg,  II  M.I),XV1II.    ,- 

I!.  „B  II  Scrmo  bc  iriplici  iufticia  ||  »{.  •:^(atri5  ''JJiartini  l'utl)er  ||  aiuguftiniani 
5Buitten=  II  bergenfi«.  '"  4  i^löttcr  in  Cnart,  le^te  Seite  leer.  'Jim 
Silbe:    ,^   Viiiltc-nhurgij   in   <_'ilil),    lnuii:   (Iruiieribci-gij.  ||  M.L).  .\IX.   '■ 

C.  „Sermo  be   Iriplici   infticia  ||  ;K.  *4>atri«  "BJartini   !L'utl)er  ||  Vlngnftiniani 

3.Uiittcn=  11  bergonfi«.  !"     4  3?lätter  in  Cuart,    leiste  Seite   leer.     \Um 
Ö^nbe:     ,1!    Vniltcnburgij    in   (,'dili,   ioaii:   (Iiiiiiciil)ci-gij.  ii  M.D.  .Xi.\.     " 
3n   bcm   i'üii  1111*  benitt^teit  PtciiiI)1(U-  idjiru  o-  •'  bi'-s   Sitcli  fü  fel)lcrl)oft 
gcbrucft. 

D.  „Sermo  h"  Iri  ji  pliei  infticia  ^K.  'Inüri«  ;;  JJiartini  Vntl)er  vHii=  ji  gnftiniani 

Sßuit=  II  tcnbergenfie.  '"  '9Jiit  litclcinfaffnng.  4  iMatter  in  Cuart, 
Ic^te  Seite  leer.  'Jlnt  y^nbe:  .c  Li|)(ia',  ox  iwlibu.s  Melclüoris  Lol- 
tlieri,  II  Anno  doniini  Millcüiiio  (Juin-  ||  gentefinio  deciinonoiio.  ||" 


42  Senuo  de  tri])lici  iiistitia.  1518. 

E.  „£cviUD    be   Zu  !;  plici   tufticia   iH.    '4-*i-i=  11  '''i^    Martini   Luther    Augiu 

Uiiiiani  Viiittenljer=  |j  geiilis.  | "  Saruntcv  ein  .^pol.^fdjuitt.  4  glatter 
in  Cuart,  (c^tc  Seite  Icev.  "iUn  (Jnbe:  ,<i  Lipria:>  ex  aHÜlnis  Valenlini 
Scliiiuiaü  Ij  Aniio  (lomiiii  Milleliiiiü  (|uiii=  ]|  gL'nU'liino  iioiiodetiiuo.  []• 
Iiti'll)ol,5td)iütt:  Wott  -initcr  Ijiiitcr  (?l)rifto  am  .Uvcin  imb  yit  Seite  bct 
Ijcilifle  ^eift  in  öeftnlt  einer  iuiibe. 

F.  „Sevmo  bc  2x\=  |,  plici    iufticia  ;K.  '|ia=  ,i  Ins   Martini    l.utliLM-   Augiu  || 

Uiniaiii  Yiiilleiil)er=  il  gciilis.  I"     "Soriuiter  ein  .'pol^idjnitt.    4  iölättcv 

in  Cuavt,   le^te  Seite  leer.    'Jim  Cvnbc;   ,«i  Liplitf  in  iwlibus  Valentin! 

Scliuniaii  II  Anno  doinini  Milleliniu  (|ning'en=  ||  telinio  vnck'uigeihno.  j," 

litel^otjfdjiiitt  luio  bei  E. 

(i.   „8evino  bc  Ivip  |j  liri  ^uftitin  ;li.  '].Hitvic-  ;;  lUavtini  '„'ntlu'v  Vlugnftintani 

i'uitebevijcn    "     Savnntev  ein  .Ool,i)ct)nitt.     lUit  iiteleinfciffung.     'J(ni 

bev  2itclvücEfeite  ein  .'öol,])cl}nitt.    4  :i*tnttei-  in  Cnavt,  lefetc  Seite  teer. 

Iitelt)cil,;)ct)niti;   O'tniüiiö  niii  .Uveir,,    flel)olteii  Uoti   Wott  initer,    oben  bcr 

l)eitige  Weift  in  (^ieftnlt   ciiiov  Iniibe.     .fnitiidiiiitt   iinf  ber   iitelriicfjeite:   IJiovia 

iit-j  .tiimiiu'lvfbiiiciiii  mit  bem  CMiviftliab   im  ■.Urm,   iinf    einet  'Miontficljet  |tel)enb. 

Ivnrf  liKiljiidjeintiel)  Hon  ".'Jcartin  V'niibvbevg  in  "cipjifl. 

II.  .•^  ^\:m\0  ']  ÜK  THIPLICI  IV--  II  STICIA,  R.  PA  ||  TKIS  MARTI  i, 
M  LVTHER  li  AV(iVSTi=  ;:  iXlAXl  ||  VVITTENBVRGENSIS.  1|  ANNO 
M.D.XIX.  '   'JJtit  liteleinfafiiing.    (i  iBtütter  in  Cnart,  te|5te-3 'J3tatt  teer. 

Srucf  Don  '•.'Inbten-:-  Ö'rntanber  in  iBoicl. 
I.   ^'^   SEHMO  II  DE   TRIPLICI    IVSTICIA  ||  R.    PATRIS   MARTI  ||  NI 
LVTHER    AV  ||  (iVSTIXI.VNL   ||    VVITTENBERfiEXSlS.    ||   ANNO. 
M.D.XX.    -    Wit  liteleinfaffnng.    4  iMättev  iit  Ciiavt,  anf  bev  letjteti 
Seite  nur  ba»  Srncfer^-ictjen. 

on  ber  litcleintnfjnnfl  il"t  nnten  ein  äl>oppenid)itb ,  luoiin  bie  ^ud)ftiiben 
„ö  t"  fid)  befinben ;  biefetben  y.-'ndjftnbeii  tetjren  loiebev  in  bem 'iLVippenidjilbc  beo 
Xnirterieidjenc-  nni  (vnbo.     Cb  mi-:-  ber  il'fjitin  Ouicob  Il)nuner->  in  Veipsifl' 

^n  .\  fjobfit  U'iv  bie  llvan-jgabe,  cibev  otum-;-  iel)terl;aft  gebvtirft;  1!  nnb  V. 
ftnb  aus  bcvfelben  Cfficiit  unb  bieten,  jebenfall'j  nad)  l'utl)evö  .ipanbfdjvift ,  einen 
foiTcftcvcn  2crt.  Unter  ben  übrigen  Vlii'jgdben  ^eidmet  fid)  I']  ntS  gebaittenlDfer 
yibbvinf  «on  ,\  am. 

Vateinifd)  finbct  fidj  bev  Sermon  itod)  iu  ber  iBafeler  Sainntlnng  uom  -JJiärj 
1520  iM.  Pp''  P))4-'  nad)  A  iiiib  Ijieraue  entuonimcn  in  M.  Lulhfrii  lucubra- 
lionuni  pars  nna,  liasileas  in  aedibus  Adae  Petri  M.D.XX.  Mense  lulio.  58t. 
X  <)''  Vij-'.  bann  in  ben  (ijetamnttauägaben  \N'itcl>crgai'  154r>  I  iM.  t.xvi''— Lxviii" 
itad)  A,  IcTiae  l.j.jü  I  ^t.  t:i..\.\v]''  iiL.x.wiii-'  nacf)  ber  cd.  Wileix'rg.  l.">4.")  nnb 
Erlangae,  opp.  Ia(.  var.  arg.  11  £.  -322  —  329  nad)  .\  mit  'i*eriirfiid)tigitng  ber 
ed.  len.     Xentfrii  |tef)t  er  bei  9Sald)  X  Sp.  1500     151!». 

Unjevem  Vlbbrnrf  liegen  A  nnb  l!  ,511  Writnbe;  anbcre  ".'In-jgaben  loerben  itiir 
an  einzelnen  Stellen  ongejogeit. 


StTiim  ilc  tiiiilici  iusliliit.   lölS. 


43 


SERMO  DE  TKIPLICI  IT  STK^IA 

K.  PATKIS  MAUTIM  LVTHEK  AVGVSTINUNI 

WITTEN  BEUG  ENSIS. 

Triplex  est  pi'ccatuin,   ciii    iri|>lf\   ii|i|)(>iiitui-  iii.-ticin, 
TcMitoiiifc   frouiki'xt. 

li  Hill  111  i',-l  cniuiiuilc,  id  est  inanii'cslc  iiiMliim, 
i|n(i(l  rtiam  ])otesta.s  saecularis  |iuiiii,  iii  tiirtmn. 
Imiiiicidiuiu,  iiiwiidiiiiii ,  sacrilffiimii  iScv.  (iiinriiin 
ali()ua  gladio,  ifriu',  ai)ua,  fiirca,  mta  pleftit,  iit 
in  iure  Civili,  aliqua  poenitencia  Caiionica,  iit  siiii- 
plict's  toriiicatidiU's  et  alia  (|iic(laiii .  iit  in  ini'c 
( 'anonii'u. 

lusticia  liuic  ctintraria  est  illa  specics  jiisticiac. 

i|uae  simias  Salomonis,  ])avoues  et  sicomoros  facit, 

15   qua  rit,  ut  (■■ii-am   lioniinihus  bonus  vir  .sit  et  accu.sari  uon  ])08.sit,  evadat<jui' 

poeuas  lejjis,  c(>nse((uatun|Ue  proniissa  temjioralia  ietris   Ko:.\.  Moses  scripsit, 

quod  iusticiaui,  quae  est  ex  lege,  si  lionio  tecerit,  vivet  in  ea,  et  Ksaie  i.  Si 

volueritis  et  audieritis  nie,  ijuna  terrae  eoniedetis.    Talis  t'uit  Xaanian  Syrus, 

vir  uiaguus  apud  duniinuai  suuni,  jier  (pieni  dominus  dabat  saluteni  Syi'iae,  iiij. 

20  Reg:  V.  tales    audti    reges   Israel    et    populus    Israel,    (piibus    dominus    dedit 

bona  temporalia  et  vietorias  nudtas,  licet  essent  iuxta   idolatrae:  tales  Sama- 

ritani,  a  (juibus  abstulit  dominus  leoues,  cum  tarnen  idola  eolerent  et  dominum 

deiuii  siniul:   tales   Komani    iuxta  B.  Augustiuum  li:  i.  eiv.  (piilnis  domiuiw 

dedit   Imperium    aniplissimuni.     Sie    solet    et    prineiiies    ditare.     Tales    iis(|iie 

-■   hodie  sunt  omnes,  ijui  ])oenitent  propter  pesteni,  famem,  bellum,  aliave  Haü'ella 

dei,  qui  tune  oraut,    proeessiones   faeiunt,  vota  sanetis  vovent.     Sie  eultorcs 

sanctoriuu  pr(jj)ter  corporalia  et  sacerdotes    propter  praesentiain  ser\ientes  et 

religiosi  similiter,    et    qui    talia  sin\ilia   mnlta    faeiunt.     Et  breviter,   liae<-  est 

iustieia,  (juae  recii>it  lue  mereedem  suam,  et   iu  futuro  mitins  quidem  ])unitur 

3"  quam  criminosi. 

Seemido  uon  deo  sed  sibi  servit,  nee  est  tiliorum  sed  servorum  iustieia, 
nee  est  Christianorum  proprie,  sed  ludaeonnu  et  gentilium,  nee  Christiani 
ad  eaiu  sunt  exhortandi,  (piia  procedit  ex  timore  poenai'  vel  ainore  eommodi 
sui,  uon  aniore  dei. 


;Kiim.  10,  h. 
C^c^  I.  r.i. 


JU'II.  17 

'.'.'.  ii. 


26  Hie  ciJtores  A  27  pruptcr  coriiuiulia  fcl)tt  A  -ii  piupriae  I! 


44  Senno  de  triplici  iustitia.  1518. 

Ti'i'cio  tacit  liyi)iicritas,   suptTbos  niente   cortlis  sui,   twiKTarios  iiulici's 

x;itc.  IS,  11.  ;ilioriim,  iit  iKitot  in   Pluirisaou  illo  et  Simone  lepro.'«!. 

1.  SD.  '^  ....... 

öKi.  3.  10.  Quarto    liano    Ajxi.-itoliis    (ial:  iij.  nialfilictani    assciit:    ((iii    ex    ()|)ti-ibus 

legLs  sunt  (inijuit)  >n\)  nialiHliciii  >uut. 

Icleoi|U('  Cln-istiani,  (lui  actcniis  Ihiihs  sunt  ditandi.  non  sunt  cxliortandi     '. 

ad  illain,  sed  dflun-tandi   jidtiiis  ad  indiorem.     l'ndc  iKin  est  uaudonduin  in 

iiis,  sicut  Print-i]»(-'--  Saxuniac  (icu>  uiciria.  diviciis,  voluptatc  ditat,  i|uia  irligidsi 

sunt,    Et  si  hat'c    nun    sint    satis,   nasi'utur  adliuc  unus  luons  argonti  et  pax 

scrvahitur.      Ipsi    vidi'rint.    an    beiie  id  eis  i-edat ,    ne  sint    lueiveiiarii.     iSunt 

cniiu  haec  pR^mia   vilis>inii'  iiuius  et  nialedietae  iu.sticiae,  jiertinens  ad  bene-   lo 

1.  Woi  u'7,  dietiuneni  Usalui  et  tiliorum  eins.     Hü  sunt  iactatores  liberi  lU'bitni  Tlieine- 

nitaruin.     Sic  deus  luunerat  etiani  mala,  quia  sicut  in  ociüis  hoiuiuum  bona 

sunt,  ita  et  in  oeulis  liominum  reeipiunt  bona. 

Alt  er  um  est  peeeatuni  esseuciale,  natale,  originale,  alienuiu,   de  quo 

•i;i.  .M,  7.  psal:  ].  Eeee  euim   in    iniquitiitibus    eoueeptus   smu,   et   in    peccatis  eoncepit   i5 

sjciiiiii.  7,1V  nie    niater   iiiea,    de    (|U(>    Cliristu.s:    Xon   pote.st    arbor   mala   fructus    bonos 

aii'iii.  :.,  i'.i.facere,   et  Ro:v.  Per  uuius    inobedieiitiam  peccatore.s   constituti   .sunt   niulti, 

et  per  unius  delietuin    in    onnies    liomines    in   condemnationeni.     Et   hoc  est 

[)eecatuni    qiiod   facit    priorein    iusticiam   esse  nihil  et  malam  et  nialedietam, 

Wiüitii.  11',:«. .sicut  Christus  ait:   .\ut  tjicite  arlmreni  bonam  et  fructus  lionos,  aut  arborcm   -'u 

nialani  et  friietus  eins  nialos. 

Sccundd,    id    peccatuni    csl    in<-nvabilc  viriijus  liomiuis,    ncc  ali(|nid  liie 

ffioiii.  7,  i'j.  valct    lil)crnni    arbitrinm,    ita    nt    et    sancti    dicant:    (iimd    nnlo    nialum,    luic 

|j;  35_'s;  f'acio ,   et  Gala:  v.  Xon   quae  vnitis  t'aciti~,    ps.  xxwij.  (Junniaiu    Innibi    nu'i 

impleti  sunt  iUiisionibus  (tc.  -'■ 

Tereio,  id  est,  (|Uiid  omncs  scnlinuis   in  coucupiscendo,  irascendn,  prae- 

Miitiii.  i;, •.';!.  sertim  obieetis  praesentiluis  ,    ut    dieit    dominus    de  oculo  nequani  &c.     Jdeo 

dixi  esseuciale,  (|nia  per  nativitatom  c()ntraliimus  et  nianet  semper,  ncc  aiiquando 

transit  sicut   actualc,  sicut  fons,  venenum  :iut  aqua  salis  naturalitcr  salsa  est, 

sicut    cKi'pus    le|)r(>suni    naturalitcr   est    talc  et    corpus    caccuin    sinüiitci'.  non    •'" 

jiic  cum   lou'icis  au<i. 

Insticia  huic  (Minti'aiMa  >iniiliti'r  c>t   n:l^ali^.  c.-sencialis.  oritiinalis,  alic'ua, 

tuni.  :i.  .i.  (|nac  ot  iusticia  Christi  Inann:  iij.  Xi>i  i|nis  rcnatns  f'ncrit  ex  a(|Ua  et  spiritu. 

Jpii  1,  u'.  Jtem    Io;ni:i.  (iuiiti)Ui>(   cum  receperunt,    dedit   eis  jiotestatem  tilios  dei  fieri. 

1. 3oi).  :i. 9.  Et   i.   Iiian:iii.  (Jui   natus  est   i^x   dco,    non   poH-cat    (id  est   non  est  peccatoii.    '■' 

afiMii,  .'.,  LS  j.  scd    ü-ciieratin    dei    ronscrx'at    cum.      \\i>:  v.    i'ci'    unius    huniinis    iMsti(i;nn    in 

iimncs   Immines    in    institicatinnein    \itac.    cl     per    nniiis    Imiuini^    (ibcdicnliani 

iusti  con.slituentur  miilti. 

Haec   est    de   (pia    nujxr   <lixi.    (|Uii(l  sit  sors,    ca|)itah',    Iniuhnnrnlnui, 

petra    ncstra   et    tota    substancia    nostra,    in    qua    gloriamur    inaetcrnuni,    ut    m 

I   liii<|iiltl  fcl)U   .\  7   piiiii'ipes  lioilie  (lens  1!  II    riienieiiiljiniin  jcl)lt   1!      The 

jiiaiiit.'iniiii  cd.   Witeli.    1540  1.'!  et  ocuIis  15  :i9  capitale  liin(lninentuiii  A 


Serrao  de  triplici  iustitia.  1518.  45 

Aiiostolus  ait,  (iiKirl  vita  no.stra  abscondita  ost  omii  Christo  in  Dco,  et  itiTimi:  ^^''-  ^•■' 

......  1'. liol.  .^.si. 

iit  nii.s  e.ssemus  iiisticia  dei  in   illo,  et   i.  Coriii:  i.  (^111  factiis  ost   nol)is  a  dcnHSoi.  i,:io. 

iustieia  et  .sapientia  et  sanetifieatid  et  rcdcin|ni(>.  et  i.  Cnriii:  iij.  l-'undanicnlnm  1  y.».:i,  11 

aliiul  nemo  potest  ponere. 

Secimdo,    iiaee    llt   liostra   per  tidciii,   Ko:  i.    lustiis  ex   tidc   vivit ,    et   x.  iiiuni.  1,  17. 

eap.  C«rde  ereditnr  ad  iiisticiaiii.     Hae<'  ]n'r  haptismiim    eonfertur,    liaec   est  fliom.  hM". 

ju'oprie  ([iiam  Kiianocliinn    aiiiniiiciat ,    et   11011  est   iustieia   leois,    sed    iustieia 

gratiae. 

Tercio,  iiaue  qui  haltet,  etiain  .si   peccet,  uon  daniiiatur,  ps.  i.wwiii.  Si  ti.  s;»,  ::n. 
1"   peeeaverint  <fce.     Hie   e.st   euiin   filius    delieatus  (ut  dieitur),   (pii    uou    p()t<'st 

ofVendere   quiequid    foeerit.     J^sal.  xxiiij.  l'niversae  viae    doiiiiiii   luisiiicordia 'l^i.  25, 10. 

et  veritas. 

Quart«,  per  iianc  tit   hoiiio  doiniiius  oniniuiii,  quia  iustieia  eins  de  eaeh)  «i  «:.,  11  f. 

pro.'ipieit ,    et  hie  iustieia  et  veritas  oiiviaiit  sihi,    iustieia    et  pax  oseuhiiitiir. 
i.">   Veritas   eiiim    de  terra    oritur.     Xam    sine  niiserieordia  iioiiio    est  livpocriia, 

sine  iustieia  inquietiis.    Gratia  l'aeit  veraeeiu,  iusiuiu.  et  vcru  iustieia  pai-eiii : 

sed  ea  verita.s  Christu.s  est,  lioiuo  vanitas. 

Quiuto,  Ro:  V.  Apostolus  dieit,  quod  Adam  sit   forma  liiluri,    .-eilieet  ^liom.  :.,  11. 

.sicut  Adam  uno  peccato  omnes  ex  se  natos  faeit,  eodem  suo  pcec^ato  jirojtrio, 
■1,1  illis  iam  alieno,    reos  et  dat  (juod  iiahet,  ita  Christus  sua  iustieia  onuies  ex 

se  natos  faeit,  eadem  sua  iustieia,    ilHs  alieua  et  inimerita,   iustos  et  salvos, 

ut,  sieuti  iüieno  peeeato  damnati  suuuis,  ita  alieua  iiixremur  iustieia. 

Et   ideo  essencialem   haue   dixi    et   aeteruam,   <|uia    rnauet    seiuper  nee 

ecssat   aliquando   sieut   aetuaiis,    iuxta   ilUid  ps.  exi.   Iustieia   eins   mauet    in  •;:!.  1  r.',  a. 
•j.'i   saeeuhuu    saeeuli.      Soiiis    Christus    est    aetermis:    ideo    iustieia    eins    qiUKjue 

aetema  est,  et  tarnen  nostra.     Haee  est  niiserieordia  dei   patiis.   iiaee  <;;ratia 

novi  t<'stamenti,  (pia  (hilcis  est  doininiH  liis,  qui  iiusiant   cum:   in  liae  oportet 

nos  salvos  tieri  et  milla  alia.    Aetuiim  w.  \oii  est  iiol)is  tlatum  uomeii  sub 'Jivuinti.  i:.,ii. 

4,  rj. 

caelo  <fec.  ps.  XXX.  lu   iustieia   tna   libeia  nie,  et:  deus,  in  iioniiiie  tuo  salvum 'W.  :ii, -'. 

...  .  ,  V\.  :•*.  o. 

3"  me  fae  &c.     Hoe  est  (|Uod  dixi:    XuUus    salvatur   uoinine    suo  projirio,   sed 

a])pellativo  (id  est  non  ut  Petrus,  l'aulus.  Toaiines,  sed  ut  Cliristiauus),  sieut 

ait  loan:  iij.  Nemo  aseendit  in  eaelum  nisi  (jui  deseendit,  filius  lioniinis.  tpii  5oii.  :;,  1:;. 

est  in  caelo,  de  qua  nuper  lacius  dixi. 

Tcreium   ]>eeeatum   est  aetuale,    (piod    est   fruetus   oritjinalis.      Haee 

3''  sunt  iam  propria  peeeata,  oniiiia  seilieet  opera  quae  faeimus,  etiam  iusti(Mae 

priores  ante  fidem,  iuxta  Apostohini   Ko:  ij.  et  iij.  Qui  alinni  dn<e.s,  teij)sum!'ti'i". -'. -m. 

non  doees,  et  itenmi:  non  est  iustus,  uou  est  iutelli}j;ens,  et  itenmi:  eadein  faeis;))|5"J  ■';',"'■ 

<|uae    iudieas,    in   quo    euim    iudieas    teipsum  eoudemnas .   et   in  hoe  au<;e(ur 

inaium  jieeeati  oritriiialis,  nee  tamen   ]iotest   \itari   )ir(i|iiü--   viiilms. 


10    pcccaverunt   A  21    iustos    salvos    15  24    ps.  ex.    AB  27    iis,    (|iil 

37  itenmi  fe^it  A       itcruni  fc^lt  A  :JS  coiidcnmas  fc^U  A       et  lioc  A 


4G  Spvnio  ili'  triplioi  institin.   lölS. 

lusticia  liiiic  ('(intraria  t'st  actualis,  fluoiis  ex  fide  et  iusticia  essenciali, 

'■|?"'gy''{^-dt'  qua  Apostolns:  Sicut  portavinuis  iinatriiifin  tonvni  &o.  ps.  Ixxxiij.  Iusticia 

ante  euui   ainliulaliit  (id    est    coram   oo   iTuut  insti  in  opere)  et  ponet  in  via 

gressus  suos.    Et  de  ista  nunc  iatins  diccnduni,  ul)i  diniissuin  fnit  ini]ier  a  nie. 

Primmn,  haec  opera  <iicuntnr  mcrituria:  nescio  an  intclli|j:ant,  cfjo  l'atcor     ;, 
nie   non    intellexisse.     Fides    est    nicrituni    tutuin:    \anissininni   est,    nt    unus 
actus  subitaneus  dicatnr  diffiius  vita   aetenia:    i)|)iirtet,    nt  jiersona  sit   dioiia. 
Christus  lueruit  nohis  et   donavit,  d(inat(|uc  quottidic. 

Seeunduni,   ([uomodo    ])ossit    esse   nicrituni,    cnni    tarnen    (inmes    saucti 

"ti.  i4;i, 2- pf cceut ,    inxta    illnd:    Xmi   intre^    in    iiidicinin    cum  servo  tno,    et    Ciiristus:    m 

Siinttfi.  7,  n.  Vos,    cum  siti-  mali.   (t:    l'iiuitlc    iinliis    dcliita    nostra,    et    ]>.    Augustinus: 

Ve  iidininuni    vitac    (|uaiituhicnnc|nc   laudaliiii.    -i    i-cninta    mi>cric<irdia    iudi- 

2.  isov.  .1.  III.  cetur    &<:      At    nirsiis :    Uiinsqniscpie    nievcedcni     rccipiet    secundum    snuni 

:'.  (SiRou  laliorem,  et  iiij.  licirum:  Est  mercos  operi  vestm,  et  (xene:  xv.  Ego  nierees 

i.»i'oi''iä;i.  tua  magna   niniis,  et  Eccic:  ix.   \'ade,  coniede  in  laetieia  ])aneni  tuxnn  et  liilie   i:. 

cum  gaiuliii  vinnni   tninn,   (|nia  den   placcnt  npci-a  tna.      Immii  caveat  omnis 

Cliristianns,    nc    iinqiiaiu    incertns    sit,    an  dco  jilaceant  opera  sua  (qui  onim 

si<'  duliitat,  peceat  et   perdit   o]iera  sua  cnncta  (i-nstraquc  ialiorat),  sed  o])ortet 

2.  liov.  1,  u'  ut  crcdat  sese  placcrc  den,  ut  A|)ii~tiilii--:   (duria  im^tra  liacc  est,  testiniuninm 

coiiscientiae  nostrae,  (pioil  sine  criinine  conversati  sinnus  in  lioc  saeenio,  et  -m 
i.Uin.  3,  _■•;.  iterum :  Xon  sie  eurro  taiKpiam  in  incertum,  non  sie  jiugno  ijuasi  aerem 
s.Uifii.  I,  III.  verhcraiis,  et  I'etrus:  Satagite  |icr  lunin  opera  eertificantes  vocationem  vesh'am. 
Qui  enim  neseit  aiit  duliitat  sese  liene  agere  aut  semper  male  sc  creilit 
agere,  semper  peceat  ac  perdit  vitaiii  snam  totam ,  qiiia  non  ex  tide  ne(|ue 
in  fide  agit.  •>;, 

(^uid  ergo  faciemus?  (|uoiniidii  siniul  indicinni  deprceaiiimnr  et  gloriain 
jietemns?  Hcs])ondetur:  Cliernliin  adxcrsis  vnltiiins  uns  erndiimt :  liii  enim 
vnitu  sunt  cimtrarii.  sed  jirospectn  in  |)ropiciatorinm  eimveninnt.  .'^ic  iliac 
anctoritates  contrariae  iiitcr  sc  in  ('liristn  ciinenrdanl.  Idcn  opera  nostra  si 
sola  asjiicias  jicccata  sunt,  et  ita  iudicium  tihi  est  deprecandnm  (i<l  est,  ne  nu 
sola  sine  diristn  discutianturl,  sct\  in  Ciiristo  conlidas  ea  placcrc  deo,  qnae 
ipsa  sola  placcrc  nun  pnssunt.  ut  nrat  Ecclcsia.  Ideo  sive  ])ecces  sive  non, 
Spr.  24,  in.  sein  per  tirmiter  iuter<'  siqier  Ciiristuin  et  iusticiam  illain  naturalem.  Sepcies 
■;>i.  37.  24.  enim   in   die  cadit    iustiis   et   tnties  rcsurgit,  et   ps,  xxxvi,  Cinii  ceciderit  iustus, 

non   cojlidctnr:   diiiinnn>   enim  snppniiit    nianiim   >nam.     Sicut   ergo   (le('hristo    ar. 
non    delics   duhitare,   i|uin    pjaccat,    itii    nee   de  operihus  tuis ,   (|uin   )ilaceant 
projiter  < 'liristuni   in   (|ni)  credis,   et    sie   sunt  ojiera    talis  fidei  et  gratissiina, 
licet  apiid  tc  et    in   -cipsis  indignissima. 


12  quniifntnpnn(|iie  laiutiibili,  si  reninta  mispripordi'a  uuliVctni-  fc()(t  A  14  (ienc:  x!i.  AI! 

22  cortlficTrc  H       cortjini  Ok'ci-c  eil.  \\  itcli.  l.')4,".         :!0  sunt  fcl)lt  AI!,  ftcl)t  nbcv  C         :!(;  jila- 
ceiit,  itji  iiCf  de  opcrilius  tiiis,  ((iiiii  icl)U  A 


Sermo  df  triplici  iiistitia.   1")18.  47 

'roreium,  quae  snnt  opcra  poti^^siiniiiu  tacionda?  Kcsiiondoo :  Maxime 
illa,  (|uaf  proniovcnt  iiisticiaiii  capitalcni  i't  luiimimt  oriu'inalc  pcccatnni:  idcn 
nnicuiquc  est  propria  sui  (ihservatio  necessaria.  «inia  (iriiiinalc  prccnimn 
iiiiiiin(|ii('nK|n('  alitcr  et  alitcr  iinpiignaf.  Ciciioralia  sunt  i>i-atii>iios,  clccnidsv  iiac, 
iciiinia,  iinmo  ]\(>:  xij.  niiiiiiiiiii  ]inlcli('i  riTiio,  et  alilii:  Mortificatc  inciiilira  J';",'"..'"! 
vostra.  Quia  illa  tcrcia  iiisticia  niiiil  aliud  (|iia('i'itiir,  i|iiain  iil  |icccatiuii 
orij^inale  {'xpuanctiir  et  corpus  pcccati  dcstruatur,  et  sie  mcrituin  sit  i])sa 
regnaus  iusticia,  non  aiiteni  quod  actus  nicrcatur,  scd  proniovct   nicritiuu. 

Quartvim,  pre  omnihiis  custodi  te  ab  operibus  abs  tc  clcctis,  ([uia  liacc 

ui  non  piu'gant  pcccata,  sed  pollnunt  magis,  ut  sunt  nnstro  tempore^  cci'cnmuiac, 
(U'ationot-,  voculae,  ecclesiariun  structurac.  Tdco  illa  opera  magis  purilicaut 
quao  dcus  imponit  et  vocat:  inde  omninni  sunt  (>|)tima  pa.ssioucs,  coritudin<'s, 
penuria,  igiiominia,  mors,  quia  hie  .solus  deus  operatur  et  limiio  patilur,  et 
perfectissime   occiditur   Adam,   mundaturquc   vitis   Christus,   et    pahnes    eins 

i''  purgatur.  Haec  est  enim  via  «iiiupeudii  ad  salutcmi,  sed  odiosa  valde  in 
actti,  iucunda  in  fine. 

Sermo  de  triplici  pcccatn  et  triplici  iusticia 
Unit. 


9  Piistmlitc  iil)   nppribus  A  10  fcroiiKiiiialae   A     cpremonlolao   SPnfplcr  (SnntnUiinn 

t)om  5)lnv^  l'i20  unb  M.  LiitUciii  Inoiibratioimm  pars  iiiiii  in  apdilms  Adio  IVtii  uom  ^V'ü 
1520  cerciniiiiialia  od.  Witcb.  1545  1:5  haec  sniiis  oil.  Witolj.  1040  11  vilis  jetjlt  Ajir 
ift  ain  xidfitig  tjinjuflcfügt  in  pil.  Witel).   1Ö4.J 


?mm?mmm^mM3mmm30M 


Keplica  F.  Sihestri  Prieriatis 
ad  F.  Martiniiiu  Ijuther. 


^^ 


faft  fllcidxu'itic]  Umvcu  l'utljevij  P.csdlnlionrs  iiiib  finiic  Resjionslo  nd  Silvpsh-i 
rrii'ialis  Diiilogiiin  im  3)nirf  nii«iv~gaiicii'u;  gh'id),5t'iti(^  tvofi'U  fit-  in  ^liom  ein.  (^s 
iLHiv  lunniieuiÜ'lH'u,  bnfj  niif  h'i.Ui'vo  2d)rift  ciiu' ti-vunbcvuiu^  fulcv'u  U'iivbi'.  "lUicvas 
ii'nnbtc  jiri)  nlu'v  ,^uiiiid)|t  nur  gegen  bie,  U'ie  ev  meinte,  auf  il)n  perjönlid)  gevidjteten 
Vlngviffe  bcö  ^Ucfovniatove;  mae  l'iitl)ev  gegen  ben  ,'\ul)nlt  feinec'  Siologö  üovgebvad)t, 
Uuillte  ev  fpätev  luviirfuu'iien.  So  entftonb  joine  llriilica  ail  F.  Miirliniini  Lntiiei-. 
VlLigejnBt  ift  bec- *|!vicva5  ^Ifeplif  uml)v)d)einlid)  Vlnfang 'JcDUcmlier  IMs.  3Bir 
id)liefu'n  bie->  am  ben  älinrten;  (JikhI  \ci-()  Iu  sulitiiilei-  |)r(}i)av('ris  Ina  per 
ririiiriiiiiiaiii  cilalaiii.  |iiii|ie(liriii  viiicliis.  UHivin  U'iv  eine  .^öinbeiitung  auf  bie  Nova 
Drcii'lalis  Veoö  \.  Dom  ü.  'JiDliemlu'v  finben.  Vutfievn  lonvb  bie  £el)vift  nm 
7.  3niiiinv  1  •''!!•  in  Vcip.vg  ',ngelteüt;  ev  fel)vte  eben  lion  feincv  evften  llntevvebnng 
mit  'JJiiltitj  in  '.illtenlnivg  ',uvüef  unb  l)atte  Ijiev  'Ifnft  genmd)t.  ;>\n  SBittenlu-vg 
entfd)ieb  mein  fid)  bofüv,  bn|^  'j.Svievii'?  teinrv  'JlntU'ovt  ',n  Univbigen  fei;  nmn  luollte 
in  bein  'in'vfnffev  bev  'lieplif  unv  einen  lum  bi'v  SLUte  bev  Tnufelmönnev  evlilirfen, 
bev  ben  SilDeftev  fpicte.  So  liefj  benn  Vntliev  nm  lUitte  ^nnunv  \->\u  bie  £d;vift, 
lUof,  mit  einem  fpöttifdjcn  iiovU'ovt  nnf  beni  litel  oevnu'l)vt,  loiebev  nbbvurfen.  '^n 
folri)ev  (^leftnlt  fcinbte  ev  fie  beni  '|>vii'Viv:'  fetbft  ,\\i  nnb  evmiiljnte  il)n  bvifflid),  ev 
nunljte  fiel)  niel)t  U'eitev  mit  feinen  Seljviftcu  liiel)evlid)  nmel)en,  fonbevn  fiel)  in  bie 
^)Cit  fef)irfeu,  loo  e-j  cinbeve  Weiftev  gäbe,  alo  bn  ev  beu  l)eiligen  Ibomac-  eingcfogen. 

'ilfll.  i*b.  i  5.  ^'22.  (i4ii.  'l'onius  I.  oimiiiiiH  i)|i|i.  .\l.  Lntlicvi  cd.  \Viteliorj.{a('  1"«4"i 
!l>l.  rcxxix.  Siljfiivt'c-  i^ricflmd)  IT  S.xi.  2'c  11*.  I  ©.  s:t  CiSv.  im  Spalatiu  liom  7.  3nniinv 
l")l!l|.  210.  211.  f^7  iSH'iff  Uli  Spnintiit  Uoni  14.  o'iimciv  löl!)).  Erratii  ct.  a.rtfunicnta 
.Miivtini   Lutcri.'*  rccitata   iVc.   ]iit  Kratrcui  SilvM-stniiii   l'riciinlcni  lUiüin  1520)  3>1.  ;!''. 

Cbne  VntbevC'  "iHnuunt  finb  -Huc-giiben  non  bev  ll(|ili(a  bev  'Uvievac-  iiuftevft 
feiten.     Un-:-  bat   nnv  folgonbe  Dovgelegen: 

„;)ifpliea.  "is-  2i)lueftvi  |i  '|*vieviati'>.  fncvi  "iMiIntii  npo=  |i  ftotiei  '•lUngiftvi 
\'lb.  iV.  lliav  11  tinnm  Vntbev  Cvbini'j  ||  (h-emitavum.  ,'•  Scivnntev  ein 
■<öoI,(fd)nitt.     litelvürffeite  bebvurft.      1   'iMcittev  in  Ciiovt. 

Iitoll)Dl(id)iiitt:    (<-in    '■,'lpoftfl    mit    lUu'i    SdiUiottern.     Tniit    l'oii    'OJiavtiii 
l'niib-jbfvg  in  Vcipjii]. 


Ro])li('a   F.  Silvostii   Prioriatis  arl  !•".  Maitininii   f.iitln'r.  4fl 

WKrin  ipiv  IjiUu'ii  baviii  Icbifllid)  fiiioii  '^llibvmt  bor  lunt  Viitficv  bfiuvt^tfii 
SluSgobe  mit  '-Befciticpuirt  Ifiiii'-j  '-i>DVHHn-t'j.  '•Jhiii  fiil)vt  lumv  'Iniiiii'v  Aiuial.  lypoyr. 
IX  ©.  125  '•)iv.  17;!  und)  Catai.  läihl.  Kapp.  I  p.  .S 1  luui)  cm:  .Sviv.  Prieratis 
lii'plira  advciiiis  Liitlicrinu  lö'Jn.  4.",  iiibcfi  fciiu"  'iM'id)vcilniiu'(  bi'-j  2itc(*:-  ift 
fid)rr  ungenau,  unb  bic  onl)Vf*,^al)l  bcvul)t  ini'Ueidjt  nuv  auf  '■iHniuutl)uu(i.  iiiblio 
gvQpl)i)d)  gän)lid)  uubcfaunt  ift  bcv  !jvuct,  lin-lc^cv  in  '-t?a)rl  fr!d)ii'ncn,  unb  bi'ijou 
3o()nnn  ^vobeniu»  in  ifincm  '^vicff  an  Sutln'v  boni  M.  [Vi'tnuav  l">lii  (Tom.  I. 
oimiiiim  opp.  ed.  leiiae  155(5  iil.  ccci.xx.M.X'M  mit  ben  Sßovtcn  gcbcnft ;  linprcs- 
.^imiis  Replicae  Sylvostriiiac  Ircci'iila  lanliiiu  expinplail.-i  ;  caiii  in'üaiil  ddcli  oiwssc 
lilii   |)osse. 

lUit  bem  '.liovn'Pvt  bc-j  'lunin'nintov-:-  l'inb  nnc-  pin-i  3oiibovbvnifi'  lungi-fumnu-ii, 
nämlid): 

A.  „Sicptica.  ?i.  £i)lnc=  ]1  ftvi  '|lvieviat,-.,  facvi  'lialatij  "}l\w=  jj  ftolici  ^DJiagiftvi, 

5(b.  ff.  l'iavtinu  \\  *^'ntl)i'v  Cvbini-j  P-vcinitavH.   "    Tovnnti'v  nud)  Vutl)ove 
i>ovliHivt.     litclvüifiriti-  bcbvucft.     4   '.IMattev  in   Cnavt. 
Sriirf  Hüll  l'JoIrtjioi  Vütthfv  in  Voip,(iii. 

B.  „iScpüca.  r?-.  Sl)hu'=  ||  ftvi  '4-U-icviatj ,  facvi  "Inilatii  \'(pLiftii=  1|  liri  Wagiftvi, 

^^(b.  iv.  lUavtiuum  |i  Vutfii'v    Cvbini'j    (vvnnitavii.     "     Xavnntcv    nod) 
V.'ut^fv^  'i'oviyovt.     litolvücffciti-  bi'bv\irft.      1   '.JMiitti'v  in  Cnnvl. 
i'lu'j  bfviplbrn  Cffiiin  loic    \. 

.\  unb  B  untevfdjoibi'n  fid)  im  onucvu  nur  ovtt)ügvapl)ifd).  (vintn  bcv  bcibcn 
2vucfo  finbfu  )riv  ()öd)ft  ungenau  bc)d)vicbon  in  '|.Hin,U"V':'  .Vimal.  lypogr.  IX  £.  .sl' 
^Jiv.  140  unb  bavauc-,  U'ic  gcnuilinlid),  an)tanb-j|p>j  übcvuomuicn  unb  aU  bcfonbcvc 
5(u«g«bo   tlCV^fid)nct    in    .M.    Luthcri   opp.    lal.    var.   ar^-.    eil.    I''r]aiiij.    II    <B.  '■>. 

llntcv  bcn  '-l-^aidcv  Sammlungen  l)at  bic  Ücpliia.  jcbod)  obnc  Vutticve  'iiov-- 
iDovt,  nuv  bic  üom  Vluguft  l">l;t  '.»M.  i  ij-'  i  <;•',  U'al)vid)cinlid)  nad)  bcm  llvbvurf, 
abcv  cttpae  fcljlcvljaft.  "JJlit  bcm  ".iHunuivt  h(?:  ilicfovumtüve  ftcl)t  fic  in  bcn  ©cfammt- 
ouegabcu  Witclicigac  1545  I  i^l.  m.xxxv''  di.xxxviii",  k-nac  155tj  I  ilM. 
i.xi''  i.xiiii'  unb  Krlangae.  opji.  lat.  var.  arg.  II  S.  ti8  7S,  foiinc  bei  l'öfdjcv  III 
S.  892  ff.,  unb  in  bcuttd)cv  Ubcvfctjuug  bei  9üald)  XVIII  Sp.  2(i(i  212:  und) 
SBfc^cv  "^at  c-j  and)  einen  ältcvn  bcut)d)en  Tvnif  gegeben. 

2Öiv  folgen  bei  unicvcv  Icvtuncbevgabc  .\  unb  bcnntjcn  an  oiu^^elncn  Stellen 
bic  Vceavten  bcv  '^afclcv  Sanunlung. 


Siitl)CV5  aC-evte.  11. 


50 


Ttopliea  F.  Silvpstri  Pricriatis  ad  F.  Mai-tinnm   l,ntlipr. 


Replicii  F.  Sylvestri  Prieriatis,  sacri  Palatii 

Apostolici  3Ias;isti-i,  ad  F.  Martiiiiini  Luther 

Ordiiiis  EreiiiitaruiH. 

MARTINVS  LVTHEK  OPTIMO  LEC'TOKl 
SALVTEM. 


118  Sylvestri  iiiei  Replicas  tibi,  i)j)timc  IcM-tor,  ciiixc  cdni- 
mendo.  Cdiiuiu'iKlatioiR'  cnini  niinini  in  modiini  iiuliuent 
vel  iioo  iKiminc,  ()U(k1  luinas  iicscio  quas  partiuimit.  Ora, 
quaeso,  pro  ij)sis,  iio  ahoi'tiant.  IJciic  valc  i't  TlicdldiJui-iiiii 
ciiisniodi  iniscrt'rc. 


Sacraruni  litrrainin  |irofcs.sori  Fratri  Martino  Liitlicr 

Ordiiiis  Heremitaruni  l'rater  .Silvistci'  de  Priorio 

Ordinis  Predicatiiruni,  Saeri  l'alatii  Apostolici 

INIarcister,  Salutem. 

Halvuiii   tr    esse  optarim,   INIartinc  oharissiiiic:    cniii  resolntioiic    luariini    i:. 
positioiuim   ctiam    tuam    responsioucin   ad    nostniiii   Dialotriiiii   (■x<'('pi.     Ciiia 
ox  rc,  otsi  me  acritt^r   et   quidt'in  artitifi<isissiin('  taiigas,   itcni    ctiam    piiiifjas 
et    (|uaiita    claui   fieri    ]iotiiit    cl(K|UCiitia   et    vi    dolioncstarc    fjtiaesioris,    (|iiia 
taincii    tiiuiii    s|)iritiiin    Pontifici     sc    snhiicicntcin    priiiio    ociilornm    conicctn 
iociindissiinc  vidi   iicc  lum  conclnsioiicin,  qnani  licrcticam  notarani,  rcvocatam,   ju 
cor   iiionni    adoo    in    tc    düatatiini    est    et    anioris    dulct'dinc    cominojitum,    iit 
alind   cxtnrharc   mc    dcindc   |iotucrit    nihil.     ( 'nni   laincn    liinc   nie   in   ea,  (piac 
ad  nie  dcdisti,  totnni  contnlisscni,  (piac  in  mc  et   in  mca  dieta  tcla  adci;cris, 
et   (|nanta    latcntci'  ailc,    tantnni  smn    niiratns,   nt    in    mc   expicri    miracnlnm 
nec|ncat,  adeo  nt ,  cnm  onnii   sis   arte  et   eolore  rlictoris   nsns,    ipsam  (|no(|ne   ■_.•, 
arteni   liae  arte  caeiare  \dlncris,  nt   tc  asirneres  nolle  in  io(|nciido  mi'is  ai'til)ns 
nti,    einn    posses ,    innno    ali(|nando    mc    ctHnxisti    inc|)tc,   nc  pcrfi'ctiis    lictor 
lialieri    |)ossos.      Sed   missa   sint    einsmodi:    dieaimis    vcro,    (piod,   cnm    dieta 
mca   ntcunqne  momorderis  et   pnimeeris .    in    mc  lamcn  omnia  ]xmio   tiia    tela 
eoiiinrant,  me  petnnt,  et  quidoni  contorqnentc  mm  tlieolooia,  non  |ilii](isoplii;i,   :iu 
si'i]    prae))()lita    et    astutiis   assneta   riictoriea,    qnae    \-erl)a  nmltnm,    vcrilalcm 
parnni   cni'at  ,   modo   |icipnlai-es   ani-c-   inllcctal. 


1  -  Kl  Ubcvjtiuiit  iiiib  l'iitliciv  U'iüvluovt  l'toljcii  in  boii   «oiibi'vniiScinücii  auf  bcv   iitcljfitf. 


Heplica  F.  Silvestri  l'rieriatis  ad  F.  Martinuin  Luther.  51 

Eil  proptor,  cum  loiiüv  |)]iira  in  nie  (juaiu  in  nu'a  dicta  siiicnia  iccoris, 
nunc  ea,  «jiiae  in  im-,  propedit'ui  ven»  ea,  qua«!  in  nica  dicta  iariila  vil)rasti 
et  contoi-sisti ,  vcritati.s  niuniniine  ceu  scuUt  tectus  reiiciain,  co  vol  niaxinic 
(|UO(l  vehementer  e.\«j|)teiu  speeiilative  dunitaxat  teeniu  ajrere.  C^iiDd  e(|uid<'ni 
.  nuix  aijgrediar,  (juanipriniiim  seilieet  ex  conunentariis  illis,  in  (piilms  nie 
submei-sisti ,  eniei-sero.  Ita  vero  optarini  liaec  niea  dieta  eai)ia8  nt  nun  in 
spiritu  .superbiae  vel  iraenndiae,  seil  exensatinnis  juitius  aedita  et  ])laernin()ne 
etiam  iooi  gratia,  .salva  seniper  eminente  seientiae  C'lirisli  eliaritate,  qnae  visa 
tua  ad  Puutitieem  iiumilitate,   item   et   observantia  (modo   non   tiuga.s)  nuper 

1»  in  te  mea  ex  mente  pullnlavit.    Cum  enim  nieum  velle  .sit  Pontificis  (ut  par 

est),  si  Pontifiei  consentis  at<|ue  eommunica.«,  itideni    teenm    faeiam    necesse 

est,  quuii(|Uam  tiieorii'e  bellum  injjeus,  .-aiva  |ut  dixi)  eliaritate,  milii  teciim  sit. 

Igitm-,  ut  praeterniissi.s  exordii>  re  ipsa  cxordiar,  inpriinis  nu-  taxabas, 

(|Uod  noster  ad  te  Diidoj^us  su|K'rcilinsiis  sit  et   traetatii   tun  pi-olixo  (ne  tuis 

li  verbis  usus  dieam  'xerbosissimo ')  pene  eonliiiiu'  in  nie  iiupiniris,  (|U(id  bili 
et  eft'reuata  eolera  aff'eotus  e.xeanduerim :  ipiod  <|u:iiii  iusic  et  iuei-ito  id  asiius, 
ex  his  paueis  aeeipe.  E}ä;o  enim,  quan(|n:iiu  \\r\>'\>  et  orl)is  doiuini  uosti'i 
spoutaueo  mnnere  Inquisitor  ae  perinde  sive  nrdinarie  sive  delejiato  iure 
in.spectantibns    atl   tidem  iudex,   ad  te  iv.sponsa  dedi  non   projUer  te  tantnm. 

•j,i  quin  potins  propter  alios  vel  maxime  rndiores,  in  (piiltus  tuus  senuo  seiisim 
ut  eaiieer  serpebat,  non  seeus  (|uam  eonti'a  Donatnm  ant  Faustnin  aut 
Mimielienni.  Adeo  tua  verba  Hhomanam  Keelesiam,  item  et  Khomamun 
Pontificem  in  priniis,  unmiuni  iudicio  «rraviter  imjieteiwnt,  ae  si  talia  in 
lueeni  dedisse.-  (piasi   mox  ad    lioliemos  commiuraturus  aut   masrnuni  ali(|Uod 

■•-,  ao  lat«'Us  adiine  seisnia  propalaturns.  Ka  propter  >iimu!os  ae  ckiMis  tuos 
simplicium  jp'atia  et  imiversi  pip|>uli  (  luisiiani,  nun  anteni  te  pri>|)ter,  retun- 
deudos  existimaveriin.  Kl  uiiiil  co  miiuis,  cinu  non  ex  bili  et  colerae  tervore 
(ut  astrnis)  sed  dei  zelo  inprimis  et  tnendae  \eritatis  uratia  ai-  denumi  inter- 
veiitu  fidelitatis,  (jUiUii   Klidniaiiu  l'oiititiei   iureiurandd  inli,  ad  te  in-evissimum 

:ki  dialogum  aedidissem,  inprimis  eiim  diseutiendnm  per  eos,  ad  (juos  attinet. 
euravi,  ne  forte  gravius  (piam  ])ar  <'r:it  te  inqjetivissem.  Adde  quod  tni 
ordinis  uomen,  eui  meo  et  omiiimn  iudiein  plnrinmm  de<leeoris  ei"a.s  allatnrns 
(utiuam  autem  faxit  dens  f'allar)  subtieui,  (jnod  ntl(|ne,  !-i  (tolerieo  humore 
efferbiii.ssem   (nt    seribis),    non    effeeissem.      I)eni<|ue,    nbi    per    viros    t>i-aves 

3.i  probata  sunt  mea,  in  lueem  dedi.  <iuid  ert;i)  malivoieiitiae  \el.  ut  ita  dicani. 
excaudescenti.s  colerae  toties  me  ai^iiis.  qui  niliil  non  diseusstun,  non  probatum. 
non  laudatnm  jirius  exluleriin?  Tu  vem,  <|ui  vis,  nt  (bristuni  in  le  detonanteni 
audiamus,  vide  i|Uam  modelte,  (|uani  htnniiiter,  (|uani  eliarilative,  (piam 
reverenter   Magistro   .saeri   Palaeii    scripseris,   ijui    ;id    nie   deiionestanduni  ex 

*'<  sentcntia  et  ex  eomparatione,  qiianta  potuisti  art<',  eailiditat«-,  mendatio  usus, 
tandem  cum  nihil  tibi  ultra  ex-omendiuii  stiperesset  eomminatus  es,  (juod  nie 
imposterum  tanta  modestia  non  exeipies  (te  enim,  ais,  eohibuisti),  nisi  armatior 

4* 


52  Keplica  F.  Silvestri  Prieriatis  ad  ¥.  Martinuiu  Luther. 

me  iu  harenam  contuler«.  Et  quidein  interiin,  (juia  de  aniiis  seniio  se  iiit\ilit, 
in  hareuam  hi^  telij:  instructus  desct-ndain,  deu  ducc  et  eoniite  veritate,  (jikkI, 
nisi  te  omniuin  iiidieio  stravei-o  et  ilemonstraro  ((|ii(id  taiiien  tlieologice  dietuni 
volo),  demoiisti-avero,  iiKjuam,  ([iiod  tna  dicta  liueresini  coniplicaiit,  noln  \iviM-e. 
Sed  de  hi.s  nuue  sati.s. 

Deinde  vero  toto  pene  lihello  tuo  iniseris,  (|Uod  nihil  proheni,  (|ii(id 
(•Ulli  Tlioma  iiieo  iiudis  verbis  utar.  Qiuid  ((iiaiii  iust<'  faeias,  eunetis  iiiea 
iiitiientibus  liquet,  (juijipe  tjui  et  in  exordio  et  in  calee  Dialogi  apertissinie 
docui,  me  nihil  aliud  tune  effioere  volui.sse  nisi  jiositiones  contra  tuas  positiones 
in  ])nl>licnni  affen-e,  simnl  ut  cavere  didicissent  sinipliees  tuas  falsitates  et  m 
a  te  t\ia  lundamenta  extnrqnereni ,  (pii  itideni  undas  tuas  positiones  nohis 
intuleras  et  adeo  aniphibologicas,  nt  ])erplures  in  earuni  ])laei'is(|ne  nihil  nisi 
praesumptioneni  et  audaciam  et  einsniodi  intneri  possent.  Hoc  autcni  ex 
parte  feci,  quia  iinllus  est  tani  insanus,  qui  nosti'a  oonierat  tuis  et  non  jirae- 
ferat.  Item  etiani  tu  in  pi'dliatiimeni  tnoi'uni  niaximani  pharao-inem  edidisti,  '■■ 
in  (pia  liqut't,  (piid  valeas  verc  et  (|nid  tecnni,  in  (pia  ctiani  divina  el(ii|ui:i 
eopiosissinii'  (juideni,  sed  tanien  niore  deelani:Ui>iiii  citas,  et  adeo  sapieiitci-, 
ut  pene  niiiil  |iri)p(isit(i  et  institnto  tuo  attineat.  Sed  ne(|Ue  iilnd  miracnlo 
ailscripserini ,  (|ui])pe  ipii  ine  et  Thoniastros  (nt  tuo  utar  irrisorio  voeabulo) 
et  Thoniani  ipsnni  irrideas  et  erimineris,  (|Uiid  distinetionibus  assneti  bis  ■.•» 
erebro  ntiniur.  ()  niagnuui  Thomistarum  iledecns,  innin)  niaximani  «jloriam! 
Tu  euim,  ((ui  tna  iloctrina  inundnm  te  innovatnnnn  putas  et  eversurum  auti- 
(|Uorum  monimenta,  dum  scri])turas  indistinete  intelligis,  quasi  nihil  e((ni- 
voeationis  aut  analogiae  eoutineant,  conseqnenter  aut<'m  eont'nse  intelliii'as  et 
seribas  et  doeeivs  necesse  est.  Qiiod  uti(|ue  ista  tua  magna  pharagd  |>i'obarit,  v. 
in  (|na  tnis  dictis  ita  edhat^rcnt  (ua  ipiac  citas  tcstiniunia ,  sicnt  catus  (>t 
simia  Iti  culeo.  Tibiqne  propt^'rea  vei'uni  est  ijlud  sopiiisina  'niliil  et  ( 'liimcra 
litigant   in  sacco ',  tuac  scilicef  conl'nsac  pharaginis. 

Iteruni  antcni  atipic  itcruni  et  ad  nanseain  rcpclis,  qnud  siin  v<'rc 
'l'hoinisla  et  Aristiitelicns,  et  ipidcl  praeter  'l'hdniain  nihil  nica  verlia  rcddleanl.  ■■■" 
C^Udd  e(|nidcni,  <|uandi(  ad  te  scrii)si,  d|)pdi-umuni  et  satis  mihi  liiissc  astrnxcrim 
ad  tii)i  in  nialedietis  contradicendum.  \'isnrus  es  autcm  evestigio ,  an  ego 
(|UO(pie,  i't  tbi'tc  Idugc  melius  (piani  tu,  mamnn  fcnilaf  snbduxcrini,  et  an 
sini  purus  Tliduiista  vel  lurista  aut  Canonista  aut  l'anii.sta  aut  ccrte  Suphista. 
(^naiKpiam  etiam  si  divum  Thomani  solum  f'aniiliariter  novissem,  non  ))lns  :;'i 
lusseribereni  probm,  (piod  me  et  (|uideni  verissimc  TlKtnustam  vncitas,  (piani 
CGCUS  prins,  deinde  hnniiie  decoratus  a  Christo  l'hariseornm  maledictiduem 
3oii.  9, 28.  asscripserit ,  qua  J'harisei  Joanne  enangclista  teste  ei  maledixerunt  dicentes: 
Tu  di.seipulus  eias  si.s,  id  est  lesu  Christi.  ()  maledictidncni  et  dbprdlninm 
singidare,   esse   discipnlnm  Christi    ant    etiain    divi  Tlidmad    ciiins    ddctriiia.    i" 


li;   liiiniMt   A  22   te   tfl)lt    A  JT    mtiimi    fflilt    A 


lU'pliai  K.  Silvestri  l'iiciiutis  ml  K.  Miutinuni  Luther.  5,'5 

velis  uoli-s,  per  wck'.-^i.uii  Rliuiminam  crilmita  est  et  |)n)l)ala  uou  t|ua,si 
Caiiouica,  sed  tan(|iiuin  luoribus  et  tidei  (Aitliolicae  etjiilVinni.s,  et  quam 
Siimmus  Pontifex  lunocentius  excepta  scrij)tura  Caiiouica  docti'iuae  sauctonini 
oniniiun  antefert,  diceiis:  Huiiis  saiicti  doctoris  tiapientia  i)rae  caeteris  exeept^i 
Caiiouica  haliet  j)n>))netateiii  verbonmi,  luoduiii  dicendoruin,  veritateni  seiiten- 
tiarimi,  itu  iit  iiiiiKjiiaiii  (jui  cuui  teiiiiit  iuveiiiatiir  a  trainite  veritatis  deviassc, 
et  qui  eiun  iiiipuguavit  sempcr  fiiit  de  veritate  suspectus,  (^uid  ergo  contra 
Thoniaiii  faciunt  praesuniptuoSDnim  et  scioloruni  latratiis?  Vide,  au  tiuis 
Ordo    peritioi'cin    aut    saiictiorcui    lialiucrit,    t|neiii    se(juari8,    (|iiiuii    uiaguus 

10  Bizarion  •  eleganter  oructaverit  (li\uiii  Tlioniam  inter  sanctos  doctissiiiiuiii, 
inter  doctos  sauctissimum,  iniiuo  teste  veritate,  ijuae  Clu'istus  est,  heue 
scripseiit,  uisi  torte  mihi  Augustinus  obiieiatur,  sed  oporteret  prius  vestra 
iurgia  sopiri.  Tu  vero  postei^t«  non  Thouia  modo,  sed  doctore  alio  (juo- 
lihet,  (piaiita  vis  sanctitate  prae)>i)lleat,  ad  prohandum,  (piod  Ronianus  Pontifex 

ü   decenieudo  de  tide  et  nuirihus  ))ossit  errare,  inniteris  bacido  hariiudiueo  tuani  3oj.  sb,  6. 
uianuin  terebraturo,   sciiieet  Abbat!  Siculo,'^  viro   olini    rebelli   et    scismatico, 
(|ni    iii   Basilea,    uhi    hasUiscus    pulhdavit,  piieuni    ini(juitatis   enieruerit,   (pii 
etiaui,    queiiia<huoduni  Sathanas    in    omni    sno    opere   siiam    aiitiquam  snjier- 
biam    redolet,    ita   et    i))se    in    omni    sua   doctrina    redolet    siuim   scisnia,    ex 

:;"  qua  re  cogitiir  interdtim  inejrtia.-^  docere,  cum  secuni  non  habeat  veritateni, 
ipiae  etiiun  a  te  in  hac  re  in  tuani  tui<|ue  Ordinis  ignominiaui  proscripta 
est.  Xempe  ait,  (piod  Poutiiice  miLxiiiio  et  eoncilio  de  fide  dissidentÜMis  ei 
staadum  esset,  cuius  rationes  e.ssent  melioi'es.  O  irrcfragabilem  viriim,  cui 
inniteris    irriso    divo    Tiioma    in    re    tanti    monienti,    apnd   (pieni   ecclesiani 

:.  iusuiKcieiiter  iiistitutam  dixeris,  ipiippe  <'uin  evenire  jiossit  litigium,  (juo<l 
eeelesia  terminare  non  possit!  Quis  eniiii  inter  Pontifieem  et  conciliuiii  iu(h- 
eabit,  utrae  rationes  sint  potiores,  iiisi  aut  ideni  sit  iudex  in  causa  projiria 
aut  infideles  vel  ecclesiani  nniversaiom  indiceni  (mm  tuo  Siculo  facias,  ac 
periiide  al)  extremis  terre  onines  vetulas    convocemus,   ne    iilae  desint    apud 

»I  quas  est  vera  fides.  Sed  quia  eiusniodi  ad  aliiuii  traitatuin  attinent,  missa 
siut.  Adiicis  et  Gersonem  in  tui  munimeu,  (pii  et  ipse  de  potestate  Poiitificis 
pessime  sen.sit  et  scripsit,  non  moilo  apud  Thoinaiii,  lumen  miuidi,  sed  apud 
doctores  tui  ordinis  et  apud  Canones.  Hi  doctorelli,  cum  te  faciant  de 
Rhomana  eeelesia  süperbe  seutire,  et  niulti  alii,  (|ui  aecpio  aninio  non  Cerunt 

3''  eani  esse  cajiut  ccelesianim,  sunt  til)i,  Martine  trater,  iiiultorum  eiTatiunu 
causa.  Quid  auteui  miruni,  (piod  Tliomam  nihilipendas,  eiini  et  Aristotelem 
ipsum,  quem  tota  natura  (ut  ita  dixerim)  miratiir,  et  cuius  veritate  Boetio 
teste  nihil  clarius,  et  in  cuius  doctrina  sive  in  logicis  sive  in  physicis  sivt' 
in  moralibus  hacteuus  sit  mdla  inventa  falsitas  praeter   id,  quod   uon   certe, 

M  3>ciiiuiüii.  -)  "Jiifolau-;  bc  lubcc-iu  ober  bc  Iitbfärtjic- ,  icit  li'M  (ft,?bifcl)Ot  üon 

*4.'ütctmo,  bnljct  gelob IjiiUd)  l'anormitanus  gcnaniit. 


54  Replicii  F.  Silvestri  Prieriatis  ad  F.  Martinmu  Lutlu'v. 

sed  «.Mulem  teste  dubitative  de  nuiiidi  aeteruitate  sensit,  tu  adeo  delnuiestas, 
ut  tuis  debei-es  verbis  embeseere.  Reliqmim  est  tTgo.  nt  te  aiietore.  (]iiasi 
altero  Archita  vei  Piatone  ant  Pithasora,  non  Tlioniani  modo  aut  Aristoteleni, 
sed  doctunini  iimni\un  (pii  i-t'l<'brantin'.  citiii  asscriptortini  caelestilnis,  tum 
etiani  noii  asscriptonini,  scripta  in  melius  connnutemns,  quasi  neseii  rernm  ' 
incon.siderate  seripscrint  et  pontitiecs  inaniter  indulserint  veuias.  (_)ecurrit 
nunc  dictum  illud  tuuni,  (pio  uie  cum  crijitis  divae  Pudentianac  aut  egi'egii 
niartyris  Sebastiani  irrides,  ipiasi  cun  bis  vul^d  opinionibus  sini  jirobatunis, 
({Uud  ecelesia  ]ici'  venias  concedat  animarum  liberationcm  a  puriiatorio.  Non 
citabo  antra  \cl  criptas,  sed  autons  tales,  quos  si  negabis,  nciraberis  et  i" 
danmaberis.  (Juam  \rrii  tu  >ubtilitcr  probaveris  tua  per  C'Iementinam  citatam, 
propediem  vidcbi>.  lUud  tarnen  uou  silebo  modo,  (piod  rcvera  cgrcgius 
apparuisti  Canonista.  it  ipii  nnmium  sanctorum  doctrinas  aspernaris,  inaesti- 
niabilem  et  innncusam  molem  in  glosula,  et  <|nidem  male  iiitellccta,  fimdasti. 

Sed  ut  dimittam  Thomam  et  ad  pi'opria  ]iie  convertam,  crebro  mc  '•' 
adulatorem  vocas,  (piod  (piidem  purpirr  (■rul)es<'o,  tibi  tameu  aliorum  gratia 
res])onderim,  c|Uod  ca,  <|Uac  <!(■  I'ontitiri'  maximo  scri]>si,  miuoi'a  ■^unt  virtu- 
tibus  eins  personalibus.  (um  auti'iu  verum  protulerim  (teste  clero  et  populo 
Khomano  ac  toto  pcne  orbc),  qua  tcmeritatc  de  iutcntione  inca  iudican' 
])raesumis?  (^nin  et  jiartes  meas  eui,  si  te  im|)etercni:  ]\intificem,  eui  tidem  -'i' 
ex  Christiana  religionc  et  ex  pro|)rio  iureiurando  dcbco,  reieci.  Au  non 
ac(|Ue  licet  mihi  euui  \critate  ad  dct'cnsioncm  lau(iar<'  Pontiticem,  quem  tu, 
quantum  a<l  tc  attiiM't,  graxitcr  tiiedasti,  sicut  et  tibi  cuui  falsitatc  bene  malc- 
dicere?  In  (|Ua  rc  oinnium.  (|iiii-  uni|uani  Ic^rrim,  palmam  triumphumquo 
rcportas.  (Jn<id  autem  (hci-^  pei-  (Icrmaniam  tiiam  id  dici,  scilicct  (piod  -'■' 
adulatori<'  docucrim,  i'cspondco  mi-  tibi  illuil  non  crrdcrc,  sed  jintius  <|Uod 
mea  scripta  et  in  liac  rc  et  in  aliis  maioi'i  houoi-i  et  rcvcrcntiae  in  (Jci-mauia 
sunt  quam  tua.  rt  Forte  <|uam  esse  possint :  probaxcrim  ista  tiicillime  et  de 
meis  in  Sphcra  ai-  Tlicorieis  conuncntariis  et  de  aurea  rosa  et  Sijvestrina  et 
epitiiomate  ('api'coli,  <|Uim|  Lipsi-  ex  legatu  puiiiiee  IcLiitiir,  ut  aeeepi,  et  de  :"' 
aliis,  nisi  timerem.  qilod  supcrbum  ant  \anum  me  aeclamares.  N'ided  autem 
nmie  te  iterum  (|uerclis  agere,  quod  te  I'nutiliei  iuvidiosum  ctlieiam.  Sed 
utiuaui  tua  scripta  et  tunm  alii|uid.  i|Uni|  laeeo,  non  le  i'dutitiei  laiituiu,  sed 
nnivcrso  orbi  Christiano  inti'usnm  1('cerint  I  l\<;ii  euiiu  men  uiore,  si  vere  et 
humilitci'  senseris,  pi-o  viribus  tc  iusabo,  uee  xaiia  lu(|Uor.  lugiutem  ii;nein  ■'■' 
palearum  tiillieuii-^  emicitasti  ,  et  mudu  dicis.  ijuod  >ileu<iii  te  eripei-e  hiue 
ne(|ueas.  I'tiuaui  le  scii'cs  eripcre  l)ouis  et  (iuleibu>  veri)is!  sed  (|U(id  deteriu^ 
dixerim,  ad  priorum  excusationem  unva  e\(imis  (^t  (;il-a  et  --caudalosa,  (|uii)ns 
tainen  niveum  seutmu  apponis.  qu;i--i  Udu  a>>ei-ti\c  -ed  disputative  lo(|uaris, 
ai"  si   leve  et   non   gra\'e   |ieeealuui    -it.   lalia   ex    dubietate   dispulare  et    deiude 

II   (^iiiiii  viTo  A  j.-l  Ifjjerfiii  A  :!7  tc  ^sinc■^■t■!J  eiiiiuiv  ^iijtU'v  «nniiiiliiiifl 


lü'plioa  F.  .Silvcstri  l'riuiiatis  ;iil  F.  Martimini   Lutlicr.  55 

to  iid  ihtunuii  coiiciliimi ,  (|iiasi  ad  siiiji'ulan'  pracsiiliiuu ,  rcdiicric,  i|iiii(l  ic 
tiuis  ille  scisniiiticus  '  t'ortc  dofiiorit.  Nee  taiucn  intfrini  vulu  l^lminaiMiniin 
uie  scelerum  j)atn)nuin  vociU'.s,  iit  iiittTropiiido  iniiuiris,  scd  iiiafiis  si  lihi't 
Klioniaiuu'  doctrinac  11011  |)atriiiniiii  (Hiidciii  scd  profcssorein  nuigis  et  ])n) 
■    virilms  tlcteiir-orcin. 

Sed  ut  Dialugiiiu  nu.strimi  pro-swiiiaiiiur,  scribis  te  uesciiv,  an  aliiiin 
in  Italia  ot  aliiini  in  (temiaiiia  liabt'aimi.s  Tliomam,  (Hiod  scilicot  cgo  dissciiliani 
al)  lii^,  (jui  sunt  in  (itrniania,  iiieis:  sed  liac  in  iv  liaiid  tibi  credidcrini, 
quippe  qiii    jmtn,   (|U(k1  alios  e(|iu'  ut   nie  t'alse  cites,   et   sicut    no.stra   ita  et 

i'i  aliena  prave  intclligas,  sive  iiiiieiiiiini  sive  att'eftiiiii  einsce  causam  piitarini, 
et  (jiuie  te  reete  iiitelligere  intieiari  n('(|iiis,  in  (ibli<|iiinii  d('tor(|iies.  Et  iie  nie 
ad  aunts  loqiii  putes,  verbi  causa  uiuini  ali(|uid  in  incdinin  dcdncain.  Kcvolvc, 
oro,  diligcntiiis,  si  liibet,  verba  luea  et  diligenter  adverte,  an  c.x  bis  iialieri 
possit,    ipiud    pauperi    sine    veiiiali  peccato  eleeniosiiia  negari    nun  ])<jssit,  11t 

i^'  mihi  f'aJsü  ascriliis.  In  i|na  re  grandi  verbositate  nie  iuseqneris ,  cum  non 
Silvester  sed  Martinus  ilhid  süuiuiarit.  81  me  intellexisti,  qni  iihid  nc  cogitavi 
qiiidem,  cur  cimtra  me  tot  mendaeia  couvolvis?  Si  vero  me  non  intellexisti, 
ingeuio  sobriore  lectioni  et  studio  te  addiee.  Inipingis  (pioque  in  me  mifa- 
biliter  et  de  pliihu-giria  et  de  ambitii  dignitatiim,  (juod  eius  rei  gratia  adulatoiiis 

211  verbis  ap])laiidaiii,  ad  quae  aliud  iiiiiii  dixerim,  nisi  qiiod  mei  eordis  sccreta 
tu  forte  cxploratioia  tenes  quam  i|)se  teneani.  Si  tameii  de  dignilatibus 
agitui-,  scio  me  iuveneni  episcopatnm  cum  sexcentnni  anreis  reiecisse.  Forte 
anteni  ex  sencctute  delirus  aliqnando  potero  a  meo  in.-titnto,  (piod  (jiuub'a- 
gintaseptem  annis  et  eo  amplins  in  vita  regulari  virilitate  tenui,  moUicic 
detlecti.  Sed  nee  officium  ipsuin,  (|Uod  Domiui  nostri  munere  proseqnor,  me 
aiit  (piesivisse  ant  appetivisse  seito,  sed  tantum  gratias  egisse.  Brevi  antem, 
si  advixero,  nie  tibi  et  mundo  ostensm-imi  dixerim,  quod  in  niediis  gl()l)is 
flammarnm  cum  deliciarnni  et  divieiiirnin  ttuii  etiam  dignitatum  et  illeeebraruni 
iieque  tactus  sum  neque  afflatus.    'I"u  vero  ais,  (|Uod  Clu'istum  in  me  ioqnenteni 

SM  nun  audis:  sed  ne(|ue  ego  voceni  eins  aiulio  in  te  praeter  uiiam,  (pia  te  l'oiititici 
prostravisti.  Sed  aliud  (|iiiddani  in  te  niUii  garrit,  unde  ant  in  neutro  nostrum 
Christus  loqnitur  aut  alter  snrdus  vcl  obaudiens  est.  Oremus  Christum,  ut 
sermones  eius  intoiK'iuus.  Scribis  autciu  nie  ex  suggestionc  l()(|ui  declaniantiuni 
venias  eoruuKjne  me  exhiixTe  patronnm.      Sed  (|nain  longe  in  hoc  (]no(|nc  a 

35  veritate  aberres,  novit  cnuniinii  praescius  deus,  eum  ne  verbo  (juidein,  nc 
'apieil)us'  dixerim,  (|ui(lquani  a  quovis  corum  excejH'rim  (vivit  dominus), 
quin  eos  a  ])rincii)io  nünoristas  pntarini.  Ad  id  vero,  (juod  me  de  liaeresi 
Donatistarum  notas,  cum  dixero,  a  (pio  sit  dispositio  ad  dei  gratiani  ic(|iiisita, 
poteris    verum   ferre   iudicium.      Ximc    \ero    te    ante    conqiletum    (ut    aiimt) 

*"  euaugelium  coiisiguasti.    Petis  item,  cum  <|iia  Flcclesia  de  conceptione  virginis 


')  ^Jiifotaiio  bc  iubcc'co. 


5(i  Ifi'iilica  F.  iSilvostii   rrieriatis  iiil  F.  .M.iitiiuuu  liiillier. 

-ciiliaiii.  Dicu  auK'iii  inc  nociii'  nmi  i|ua,  tTt'dfri'  autcm  <huk1  cuiii  liluniKinM, 
i'iini  ex  scriptis  eins  milii  iiica  sciitcntia  Huat.  Cum  vcm  di'cisa  ivs  t'iR'ril, 
sfiani  t'uin  (|iia.  Interim  aiitem  credam  c'iim  dueentis  sexa^inta  sex  doctorilni.-.. 
iMiorum  nonniilli  sunt  ordinis  tui :  te  autem  eum  tiio  olim  seismatico^  relin(|uam 
i-ivditiu'uni,  ut  iilacet.  Adiieis,  ut  nil  odiosum  diinittas,  et  de  Rt'uelu'liuo,  • 
i|uasi  (ii-do  ])niedifatiiium  ilhnii  insecjuatur,  et  uon  universitär  Parisina  et 
( 'i)l(iniensis  et  caeterac.  (iui,~  aut<'m  eum  tueatur,  veritas  an  Helirei  an 
( 'risostiinnis  an  utri(|ue,  uesein:  unnm  tamen  seid,  (|U<>d  offieia  niea,  <|ue 
sunt  viri  iusti  et  miseriecirdis,  ignoras.  Asscril)i>  c|U(M|ue  milii,  ([Und  Kntellum 
me  esse  etHnxerim,  eum  eoii  Dareta  tantum  et  hoc  t;Tatia  (istentatiunis  virium  i" 
et  nrovocatidnis  in  puanam  Udniinarin).  Xime  autem  tihi  illud  Hieronynii 
ad  Augustinmii  dien:  Mementn  Daretis  et  Knteili,  Entelimn  aetate  liravem 
iuventa  levis  Dares  in  vanum  risit,  statim  puenas  daturus.  Serihis  jxistreuKi, 
me  pro  voto  med  tiieultatem  haptisiuidi  te  assumere  et  ((uaecuni|ue  animo 
mei)  insederint  noniina  imponendi.  Sed  revera  numen  tuum  ]triipriinu  ego  i' 
nnnijuani  extnli.  Etternnt  veru  illud  passim  tui  Ordinis  patres.  Sunt  <|uan\ 
plura  alia  (juae  in  me  tela  eontonjues,  Martine:  sed  iam  animiis  indijinatur, 
lias  res  sordidas  evnlvere,  praesertim  cum  non  amani  animo,  sed  plaerMi|ue 
iocd,  ]>]ui'ima  inter  exeusandum  ]irotulerim.  Interim  me  aeein^am  ad  dieta 
tna  (juam  plurima  explodenda.  Ord  autem  te,  si  ("jn-istum  amas ,  ne  ]>lus  -'" 
sapias  ((uam  npoi'tet,  sed  ad  sdlirietatem ,  et  c|uani  eepisti  viam  peraml)ules 
iuiriter  et  perseveranter.  (^uod  si  t'ereri,^,  iintn,  <|no(l  etiam  in  me  sis  :nidituru> 
Christum  l<>(|uentem  et  tiirte  Svlvestrd.  (|Uem  nunc  Imrres,  lunc  amienm 
tidelioreni  hai)iturus  es  neminem.     Vale. 

F 1  M  S.  25 

M  e.  6.  V). 


C/s^C/  v^'v  /  \^  v/  \^v  /  \^^^^/  \>'^/  \^-/  \^ 


(£'inc  fur^c  Uutcruiclfmif^,  mie  mnu  liciriitcit  jüll. 

löU). 

©eorg  Spalatiii  cv()oltc  fid)  in  tf)Cülogijd)ou  Singen  oft  ;Katl)';'  lu'i  bnn 
;)JcfüvniQtor.  "JJloIjrntals  I)atte  er  il)n  id)on  um  „eine  tVovm  ;,u  bcidjten"  gebeten, 
bod)  oijnt  ßvfolg.  l'utl)er«  „fiir,}e  (nflftiung  bev  n'f)»  Gebote"  ubev  ..Instniclici 
pro  coiifessioim  |ieccatuiiiiir-  inüd)te  ieiiieni  ;\\v(di:  nid)t  genügen,  o"  vUtteiibnvg 
nun,  njo  bev  ;Kefovmatov  ]n  ^Jlnfang  bes  :oa()ve-5  löUt  mit  IHittili  uertianbelte, 
fd}eint  er  bcmfelben  bcjonbevs  jugeje^t  ju  Ijaben.  'Jiad)  äi>ittenbevg  )uriicfgefe()vt, 
mQd)tc  fid)  l'utbcv  fogleid)  an  ben  neuen  '-i3eid)tuntevvid)t,  ben  er  lateinifd)  abfafete; 
bereit«  am  24.  3^i"iiar  fanbte  er  il)n  ieineni  ^-rennbe  ^n.  IHuf  eine  'iierbiient^ 
lid)ung  ber  «djrift  mar  es  nid)t  abgejeljen  geun-fen;  fie  unirbe  jebodj  bielfad) 
o6gefd)vicben,  unb  nod)  im  i.'aufe  bes  ^ia^res  crjdjien,  uieUeid)t  non  Spalatin  ielbft 
ueranftaltct,  ein  beut)d)er  '.'(uejug  aii-j  il)r  gebvucft  niitev  beni  litel  „(*inc  tury 
UnteruH'iinng,  ii'ie  man  bcidjten  folt  •.c."  Später  l)at  |ie  l'utl)er  ,\\i  ber  Couliteudi 
ratio  umgearbeitet,  bie  er  im  "JJlärj  1520  Ijerauegegeben. 

i!gl.  biiö  St>ibimtnc(-:'jet|teilH'ii  an  3llfrin->  6vo*iict  ,yi  bct  Coufitciuli  nitio  lö20.  Tc 
!lß.  I  S.  87  iä<i-.  an  Spatotiii  Bmn  14.  ^ammr  1519;.  214  [f&x.  an  benjelbcu  com  24.  ^aiiiuiv 
1519).    Möftliii  I  S.  2!)5. 

31 II  5  9  ab  eil, 

A.  „(*in  fürt-,  unber  ;'  nuniinng  mie  man  beiditen  ]|  iol:  auii  Xoctor  5riarti^ 

nu5  Vutfjcr  \'lngufti=  H  nere  ujolmeinung  ]  getrogen.  "  .s  ^Matter  in  Cnart, 
bie  testen  brei  Seiten  leer.  9Int  gnbc:  „r  ©cbructt  t,5U  ifel)pt,5f  auji 
Borbrung  ^le((^ior  I|  ^ottfiere.  'Csm  tanfent  funffbnnbert  1'  ünb  ncirntu'bcn 
3ar.  ;;" 

B.  „(Jin  furtje  mitermei)  |;  jnng  wk  man  bcidjten  füll.     'L'üi^  1|  Soctov  lUar-- 

tiuu5  i.'ut()er  ][  iHuguftincr-:-  ii'ülmel)n=  !J  nung  ge.^ogen.  ; "  6  iJ3Iätter  in 
Cnart,  tc^tes  :i3latt  leer. 

Inirf  »Oll  ^obil  Wiitfncrf)t  in  'JiiiriU'cvcj. 


58 


(5'iiU'  fiiv?i'  llmcvluciliuiij,  luie  imiii  l'i'idjteu  joU.  151!J. 


Süctov  lUnv= 
(i  3?l(ittcv  in 


niii.i  II  Süctüv  "JJiavti  ]i 
"   lUit  iitckinfnffiiiin. 


aufi  Soctin-  l'lav^ 


G.  „(5-iii  fiirt^c  uiitrauel)  [|  iuiuj  wie  iiuiii  beid)tcn  foU.  l'lu^ 
timie  ^'ut()cv  ]i  Vliu^uftiiu-V':-  iuoliiici)ii  |!  mma,  (^c^LH^rit.  " 
Cuart,   Idjte-j  ilMnlt  leov. 

Olli  iitd  l'uii  1!  mir  biml)  tuK-  ,'s-i'l)U'ii  bcr  "i^iubi'flvidu'  lUii  Srtjliijje  noit 
;>  4  imtt'viiljiobi'ii,  im  jiim'vii  lu'boiitt'iib  lUnufidji'iib.  XUii'?  bi'virllu'u  Cftitiu  luif 
li:  "iiH'llcv  '•.'iv.  l'i4T  iiimiiit  ivvi;!  il'oitti'iibi'Vii  nie-  Tviirtovt  oii. 

1».  „(viii  AJuvtio  II  iinbmLH'm'uiif^  |!  wk-  iitaii  in)d)to  |1  fül :  rtqinjni  uf',  ||  bov 
U'oliiu'i-  Hill]  lUavtini  Vutl)ev  j;  Wcbviuft  ,iii  '-^11)01  biivd)  :|  Vlbniii  "Inlvi, 
al«  mau  i'  vilt.  l'I.  T.  l'iib.  vir.  "  l'iit  litdi'infa)iuii(i.  litelvücfü'iti- 
In-bvurft.     t;  '.iMiitti'v  in  Cuavt,  h-titc  3citi'  Ifcr. 

!■;.   „'Jliit  fuvtio  uniibi'v  |i  UH'i)jiiitg  unc  uui  |j  beirijte  fol 
iiuo  V'utl)t'v-3  ]|  VüiQitftiiii'V  II  iL'ülmaiiiric-;  ||  öi'U'ni'"- 
li  iMiittcv  in  Cuavt,  hi.Ui'  Seite  leev. 
ClH'vbi'iitid)i'v  irml. 

F.   „(niit   luvt',   unbmi'ri)fuu(^(   loie   uiau  "•  beid)teu  fol 

tiuuc-    Vntl)i'v    ',Hui;ii|tiuev-ö  |j   iinilnuniunni]    i^ct.iagcn.    1|  |.Ool.iid)uitl| 
^  Wetiiicft    )n    Vei)pfi(;f  buvd)   Ülniltfiiauij   5t6ifel.  H  ,^ui   taufcut   fuuff 
l)uubevt  unnb  tpLU'ut'iigiteu  Cun'.  ,"     Xitelvürffeite  lu'brufft.     4  iMättev 
in   Cuavt. 

Il'i   Iiteü)ol',id)iiilt  ftcllt  eim'  y.V'id)ic  bin. 

<i.  „(^'Du  fuvtf;  uubeninn)tun(^  luie  man  ]|  beid)ten  ful:  aufs  3;octov  'JJlavti^  [ 
nuc-  \.'iitl)ev  yiuf^uftincve  uhi1=  ||  mcl)nung  get^^ogcn.  "  l'avuntcv  ein 
■Ool',fri)nitt.  litelviuf leite  bebvurft.  4  "-^lättev  in  Cuavt.  I'tm  (Mibe: 
„S  (^ietvuift  \\\  VeDpngt  buvel)  ilkilffganfl  ||  Stoifel,  ^m  taufeutfnnff= 
l)unbevt  üuub  ||  t,pin'nt,5ig)teMU   „Viv.    " 

^i'V  Iitcll)ül,',id)iiitt  iü  bi'vii'U'c  ipii'  bei  F. 

H.  „Vliu  fuvtie  uu  ||  bevmem'uug  iric  man  ]]  beid)tcu  jol:  auf,',  Ta  ||  clor  lUav- 
tinu3  l'u=  II  t^cve  Jtngnftiuev  ||  iinilutainung  ||  gqogen.  ||"  lUit  Iitel= 
einfaffung.     (i  ^Miittev  in  Cuavt,  IHite  Goite  Iccv. 

,\ii    bi'v    litfleiiifojjiinii   ftctjt   oben   bic   ,\nl)v,iiil)l    ...M.  h.  XX."     Tiiid  Ulhi 
SiHnut   Ctiiuiv  in  ".'hiflcbiivii. 

K     ou    fuvt.ie   uubevlDi  ||   jung    äl*ie   man    beid)te    jol.    '.Huf!  II  TLUtav 
lUavtiuuo  Vutbeve,  |;  ','luguftiuev  U'ulmeinnnge  ge=  ||  .lognt,   \n  UlMtieuu 
buvrf.     "JluuLi.  1'!.  b.  rv.    "      ^avnntcv    ein    .söiil^^tdjuitl.      l'iit    litel 
einfaijung.     <>  iMättev  in  Cuavt,  letUe  Seite  leev. 

lex  Iitcll)Lil,)id)nitt  ftdll  niu'  i'cidjtc  bar.  Tviid  von  ,'\ol)aiui  .Wiii.ibli.iiul) 
in  Stnifibiivii. 

.\  i)t  bie  evfte  Vluc-gabe  uiiievev  Scbvift,  auf  bie  febev  anbeve  Tvmt  mittelbav 
iiub  unmittelbar  .juiiidgebl:  il)v  allein  t^Ugeii  auel)  bie  OiefammtanC'gabeu  bev  *4lU'vte 
i.'ntl)ev«  l'eipiig  Sii|i|il.  £.  ll.s  121,  Änilcb  X  £p.  -JülH  — 2(j5!t  uub  (S-vlangen, 
beutid)c  3d)viftcn  X.Xl  S.  245  2r):! ,  unb  unievem  lerte  liegt  fie  ebenjall-j  ^ii 
Wrunbe. 


(*iiic  futic  UiUcviucijiuig,  luic  mau  bi'idjtiii  joU.  lol!). 


59 


IJlitrtiiftiitcrv   Jüülmeimiiifl   flcuuflcii. 

lum   i'vitcii   füll  i'i)ii   i)l',tid)-j  (_^l)viftlid)'J   mciitd),   bao 

t)cicf)tcii  Uiil,   ü'iii   mi'l)ft-j   imiib   rtvoftc-   luntviiUH'ii 

in    bic   nlleiimvmlicvhicvfti"   lunl)cild)iiiu\   uiiiib  bu- 

liu\uiic^  i^otti'C'   Idjcu  iiuub  lialu'ii,    iiiiiib   fi'ttiilflid) 

(^laiibou,    biT    aUncdjtii]  i^'t   luerb  im  ünii   iuiibi.' 

lnu'inl)i'ilnrfliri)  luivcicbcii.    Tau  bcv  licilii^  "Ini'plH'l 

iao,t  in  bcm  lui'runbl.iiiH'iiil.üc^ifti'ii  ''|5)alnt:   C  l)cvr,'i-' 

bii    Uiivbcft    iiiiv    lutnii    iiiiibt    uoii    U'aicii    bciiicv 

iianiciio  flui'bifllid}  luivi^ebeii.  'iliii'  bcnii  bc-?  nioiicflid) 

nu'i)tt'v  i'vimu'niiifl  auf.j  be-j  hmc[-j  '))iauaii(i-   Im  ;\iibci  iicln-tl)  ncmcu  mng, 

liH'lc^s  fli'bctl),  ircil  ec'  fcv  luol  feit  bei  bcid)t  biciit,  imirt  o-j  ein  i)l!lid)--  d)nft= 

'■■'  liäji  menfd)  uov  feiner  beid)t  fprec^cn.    Sevbcilben  and)   folid)  (^cbetl)  lieviind) 

fo(  t)orljcid)ent  nierben. 

'I3uin  nnbevn  foll  ein  i)ldid)C'  d)viftlid)v  menfd),  luuuiv  nnb  el)v  ec-  fein 
funbe  bcm  pricftcv  teid)!,  fein  bcid)t  flot  bem  berren  mit  civoffem  fleif-,  tl)nn 
nnb  feiner  flotlidjen  '•JJinjeftat  alle  feine  iiebred)en  nnb  fnnbe,  nnb  luie  er  fid) 
-"  gcfdjictt,  flctt)an  inib  gefit  befinbt,  dar  nnb  ninnnborcicn.  nnb  nid)t  anbeiv 
cr|e(en  unb  onljctgen,  bann  alf^  rcbctl)  er  mit  feiner  allert)cl)mlid)fteii  frennb 
einem,  (fr  muf]  and)  fiot  fein  innbtliafftic^'  bof^c  gebancten,  fonil  er  fid)  ber 
felben  erinnerni  tan,  beid)ten. 

Sjnm  bvittcn  fol  ein  l)|[lid)-i  t?l)riftlid)o  menfd),  bao  fein  fnnbe  beid)ten 

-•■'  luil,  ein  luarbafftiqen  oovfa|!   unb  toillen  baben,  fein  (eben   l)infnr  luibeffern 

nnb  fid)  ber  fnnbe,  bie  offentlid)  tnbtfnnbe  feint,  alfo  eclirnd),  morbt,  bieberei), 

nbcl  nad)rcben,  lrind)er,  nnfenfd)eit,  ranberel)  nnb  berflleid)en,  fid)  Inientflaben. 

31^0  btffcn  Dovfalj  mnf,',  ein  menfd)  l)abcn,  fo  balb  ec-  ber  bernrten  fnnbe  eine 

liorbrad)t  bat.     Tann   luo  el)n   menfd)  im  biffen  üorfal;,  beid)tet ,   fo  mer  co 

^"  ferlid;  nnb  nü)f,ilidj.    'iluMi  aber  ein  menfd)  bei)  l)m  befinbt,  bao  ev  fein  red)ten 

öorfo^  l)Qt,  fein  leben  Ijubeffern,  fo  fol  eo  anff  fein  fnl)e  falten  nnb  got  bitten 

nmb  ein  gnten  Porfal',,  nnb  fpredjen :  C  mein  i^ot  nnnb  berr,  id)  babe  l)e  hai- 

nid)t,  ba-j  id)  fdjnlbifl  bin,  id)  uormany  aud)  nidjt,  Xarumb  bit  id)  bid),  bn 

tüolleft  mir  bno  gncbtctlid)  geben,  ba«  bu  gdicutft,  nnnb  mir  gebieten,  baö  bu  luilt. 

ä-'  l.jnm  nierben.     3ol  man  bie  fnnbe  beo  berl'.en,  bie  bfinilid)  nnb  aüein 

got  befant  feint,  bcid)teu,  fo  mnf,^  man  bie  l)eimlid)e  fnnbe  bcid)ten,  bie  ber 

1—:!  Sic  iUcrici)vift  fiubct  jirij  in  bcii  Sonbcvbviicfrn  imv  nie-  2itcl 


00  t^'i'i-'  fiii^U'  Uttti'viuciniim .  luic  Willi  l'cidjtcii  iüU.    löl'J. 

iiu'iitd)  i]ercib  Uiibev  bic  i^cLmt  (•(otteo  lu'l)  l)m  bcidjloficu  l)at  iaUHU-bviiu^eii. 
laiui  c-^  i)"t  iiiumu]lid}  ein  luniatj  Ijuljabcn,  bic  fiiiibe,  bie  tcgltd)c  hiiibc  (-(cuaut 
nu'vbi-u,  l3iimcl)bcn ,  lomui  bic  ncligung  bc-j  mcnlidjcu  imb  Uietiplidjcii  flcilcdjto 
luifamcii  (affcii  nid)t  ab,  \'liid)  vloctli  bt'v  tciifel  \nd)i ,  jo  i|t  iinfcv  natiiv 
(\anV,  )unbtl)atftii\. 

I'jiim  fiiiifftcn  inuj;,  oo  ein  meiijd;  bafiiv  lialtcii,  bao  im  iiidjt  miuiilid) 
ici)  aUc  ünnc  toblidje  fiinbc  Im  aebedjtmil;  luiliriiii-icn  luib  Ijuln'idjtcii,  ioitbcvn 
foU  cä  bafiiv  nd)tcii,  'ba-:-  er  nad)  oüeii  feinen  luui^einanbten  fleiü  ben  Uieniflfteii 
•ti.  M,  4.  tei)l  feiner  fnnbe  flelieid)t  liabe.  Sann  eo  fpvidjt  ber  ^]>ropl)et  in  einem  pfalm: 
-i5i  i;>,  i:i.  £  t)crr,  mad;  mid)  rei)n  lum  meinen  l)ei)mlid)en  fnnben,  nnnb  in  einem  aubern 
pfatm:  'ilH'r  Oorftet  bie  innbe^  Xarumb  fol  ber  mcnfd)  bie  tobtfnnbe  6eid)ten, 
bie  offeutlid)  tobtinnbe  feint  nnb  bie  fein  tieluiffcn  tilnr  üeit  feiner  beidjt 
üefd)tt)cren,  bie  nnbern  fnl  er  Inffen  faren,  biinn  e^ö  ift  fo  flar  numn^lid),  bao 
0er  mentd)  nnuy  nUe  feine  tobtinnbe  beidjten,  bnv  aud)  unfere  (inte  mertf. 
men  fie  c\d\  mit  feinem  eriift  nnb  nid)t  mit  feiner  c^utifien  barmtiertjicfeljt 
ridjtet  unb  nrteijü,  tobliri)  nnnb  lunbamlid)  feint.  Sol  man  aber  l)c  aEe 
tobtfnnbe  beid)ten,  f,}0  mai\  eo  mit  tiernadjfoliicnben  fnrlien  morten  i'iefdiccn: 
^"sa  mein  c^anliC'J  leben  nnnb  alleo,  bac-  id)  tl)lii,  Ijanbel,  reb  nnb  flebend,  ift 
alfo  c]etl)an,  bao  ec'  tobtlicf)  nnnb  norbamtid)  ift.  Tann  men  eo  ein  menfd) 
bafnr  liiclt,  ba-?  eo   on  tobtfnnbe  Inere,  bay  Iner  bie  aUertobtlid)ft  tobtfnnbe. 

2,inm  fed)ften  ioü  ein  menfd),  bao  beid)ten  luil,  bie  ioet)tleufftiiy  unb 
mand)feUic\  nnterfd)ei)b  ber  fnnbe  nnb  l)rer  umbfteube  laffen  faren,  nnnb  fid) 
allein  ber  cicbot  i^otte-ö  befleiffen  nnnb  bie  felben  fnr  fid)  nemen  nnb  Hberfcl)en, 
unb  fein  beid)t  baranff  orbnen  nnb  fnrli  madjen ,  bann  tuen  nmn  bie  gebot 
flottctj  red)t  anfijlit ,  fo  fiiibt  man  barinn ,  luie  got  tum  un-J  bnrdj  altcrlcl) 
fnnbe  ift  übergeben,  iiorad)t  nnnb  ertjornt  morben. 

l]nm  fbbenben  foll  nuin  ein  groffe  nnterfdjebb  mariien  lilui)d)en  ben 
fnnben,  bie  loiber  bie  gebot  gottec'  nnb  loiber  bie  gebot  nnb  gefelj  ber  menfd)en 
gefdjeen  feint,  xaun  on  bie  gebot  gotteo  tan  lein  menfd)  felig  luerben,  aber 
on  bie  gebot  ber  menfd)en  tan  man  lool  felig  luerben. 

l,yim  adjten,  meun  man  beidjten  mil.  fo  fol  mau  balb  allein  bie  beben 
gebot  gotte-j  für  fid)  nemen  nnnb  fageu ,  loie  nmn  baloiber  gefnnbigt  l)nb, 
alf,\o  uemlid): 

äBiber  bao  erfte  gebot  gotteo, 

Wii  folt  in  einen  eijniöcn  50t  glauticn. 

X(\-i  man  gott  nl)e  reebt  geliebt,  geert ,  nod)  geford)t  bat. 

Xa-j  man  in  mibermertirfeit  beb  l.uiUibreru  unb  tuinbrerin  rat  gefnd)t  bat. 

T(\i  mau  ou  uotb  got  lunfncbt ,  nnnb  fid)  in  ferlidel)t  leibe-  nnb  ber 
fei  geben  bat. 

Ta-ö  nmn  Ijn  ben  fad;en  nnnb  l)enbelu  ben  l!eid;eu  uub  ber  ftcrnfeljcr 
rat  glaubt  bat. 


Wnc  fiiv.ic  lliitfvluciiitiui .  >uie  iiinii  lu'idjti'ii  iull.  1519.  61 

S)Q§  man  (^clJaubcvt  l)at. 

S)aö  man  ad)tnnci  auff  bie  fuvtaci  (\([)abi  l)at. 

3)aö  man  fid)  mit  bnn  tnifcl  lun-lnmbcn  l)at. 

S)a§  man  bic  Unbcvtüei-tirfcit   bnii   tciifd   obcv  bni  (mlini   ineiitd)on  l.ui 
flcmcffcn  ()at. 

2^av  man  qlaulit  l)at,  fifluvcii,  icni-ii  uub  fvnittev  Ijclrjcn  U'ibcv  fcvlidcit 
unb  lüibcvlDcrtirffltt. 

'SaC'  man  ntd)t  glaubt  ()at(),  ba?  alle  gntlic  binc^  iinb  i^tnrtictiifoit  allein 
Don  got  fommcn. 
10  S)a»  man  nic^t  gtanbt  bat,  bao  allein  flut  in  unbcvlnevtideit  tielffen  fan. 

Xa-:-  man  mit  inn-c-\effen()cit  bev  ieleii  l)ei)l  bie  lieben  beilii^n  allein  iimb 
^citlic^e  gnter  nnb  ielictel)t  cretb  nnnb  anrnfft. 

S)a5  man  bie  CH-eatnr  nnb  gefdjaffene  bing  bobfv  geliebt  nnb  geTLudit 
bat  bann  got. 
i-'  l:a-i  man  in  i)mielb-j  gefalleiio   bat  nnnb  fid)  ieinev  geved)tidei)t,  uu'iiv 

bebt  ober  anbcvcv  tngent  erbebt. 

Sßic  man  mit  boffart  gefniibigct  b'it. 

llnnb  mie  nmn  mit  ben  fnnben  mibev  ben   bebligen  geift  grinnbigt  bat. 

SBibcv  bac-  anbev  gebot  gottcv. 

20  ipu  i'olt  bell  nanien  gattcci  nidjt  iin|'3Üiaiul)iMi. 

Xao  man  got  nnb  fein  liebe  bnliflc"  gclcftcrt  bat. 

T>a5  man  nl)e  bie  eve  gotte^',  ionbevn  allein  ebgen  eve,  lol'  nnb  vnm 
geflickt  l)at. 

Xiac'  man  auf.j  bol^ev  gch.ionl)el)t  nnnb  on  nrfad)  nbel  id)Uu'vt. 

S)a»  man  nnred)t  id)mevt. 

S)aö  man  nnved)t  gclnbb  tbnt,  ober  veri;te  gelnbt  bvid)t. 

®a-5  man   oon    got  ober   oon    feinen    beiligen    nnnb   gotlidiev    id)vitit 

f(^impftiid)  i'cbctb. 

Xa-j  man   in  luibevUiertirfeit  ben   namen  gotte-j  nid)t  anrnfit,  nnb  in 

3"  glurficlirfeit  iüd)t  banrfjagnng  tl)ut. 

S)a§manfid;  bcr  gotlidjen  gaben  benimbt,  unb  lob  uon  ben  menidjen  )nri)t. 
SlMe  man  mit    baffni't  geinnbigt  bat,   mag  and)   in  biti  gebotb  getiogeii 
Incvbcn. 

SLMbcv  baC'  bvit  gebotb  gotte«. 
3--  Vn  i'olt  bcii  ljcj)ligcii  tag  fcijci-n.  * 

Ta§  man  got  bem  bervcn  bnrd)  ha'-i  gebet,  mcf]  nnb  pvcbig  bovcn,  and) 
bcmntigc  cricnfibnng  tiov  bie  iunbe,  nidjt  ftat  nnb  vanm  geben  biit. 

Xac.  man  an  febrtagen  getanld.  gefbüt  nnb  nntngentlid)e  mcvd  mit 
nbcrfluiftgcm  eijen  unb  tvinrfen  nnnb  mucjfig  geen  getriben  Ijat. 


G2  t*^inf  fiir^o  üiitcvrociiimt; .  tuit  man  bfiditon  io(l.  1519. 

Xnc-  man  an  fciirtaiyn  U'id)tfevtiivr  lianblnnci  flfluavtctl),  nnb  iinnnt', 
gcfdjiDcti ,  nmblauffcn,  lucl)cn  nnnb  vetjfcn  getrilicn  hat. 

SaC'  man  an  fcl)vtaficn  lüiber  bac>  flebot  ber  fivdjcn  on  nott)  fleaibcl)t 
nnb  (^et)anbclt  hat. 

1a-:  man  allein  crtid)ti'  fcijcv,  an  bcijciinu^  bcv  iclen,  aliinin  mit  cijcn, 
trincfen  nnnb  ber  clcDbnnci  i^chalttcn  l)at. 

lUib  luie  man  mit  trafll)cit  in  bcm  bicnft  flotte--  ivlunbic(t  t)at,  nictd)r 
innb   and)  mibcv  alic  anbciT  flcbot  flottc-5  ift. 

3iMbcr  bao  Picvb  ;^cbot  c\ottfö. 
T^ii  foit  üciiic  4;lbcni  crcn. 

TaC'  man  bcn  cLbcvn  U'ibi'v  (^cliorinm  nod)  cvc  nnnb  lieb  cvljciflt  bat. 

Xao  num  ben  clbcru  in  Drcv  fd)liiad)cl)t,  natl)  nnnb  armntti  nid)t 
i^ct)olffcn  nnnb  fid)  ijiev  i^cidjcmt  bat. 

Xat'  man  bic  clbfvn  cvtiornt,  iicid)laiicn  ober  hncn  nbcl  nad)  gevebt  bat. 

Xa-S  man  bcn  c^cbotcn  bev  fird)cn  nnflcboviam  flclticft  ift. 

Xad  man  bic  pvicfter)d)afft  nid)t  cjccit  tiat. 

Tay  man  bic  fiirftcn,  bcrren,  vatibcvn  nnb  alle,  bic  in  obvirfci)t  feint, 
fic  feint  frnm  ober  bof,;,  nid^t  in  cvcn  i^ebaltcn  bat. 

Ta-J  man  fid)  in  fcticrel)  nnnb  anbcrc  inuieboifame  banbUnui  niiber  bic 
djviftlidjc  fivri)cn  bcc^cbcn  bat. 

'ilMbev   ba--   fnnfftc  iiebnt  ciottc-J. 
l?ii  folt  iiiiljt  totrtfiljiagcii. 

lat-  man  muvbt  mit  bcm  uievcf,  mit  votb  ober  mit  befcl  bcivin((en  bat. 

lai'  man  mit  uorfatj  mit  bcm  ncdjften  (gehörnt,  nnnb  ciec^en  imi  l'.eidien 
bec-  tübtlid)cn  Ijornc'  cvlu'liflt  bot. 

Xa-3  man  bcn  ncd)ftcn  iiclcftcvt,  iicfd)mcd)t,  noripvodjcn ,  c\cbont  ober 
üorbad)t  l)at. 

lai  man  ein  nnfienntlid)cn  niiliiillcn  i^ccvn  bcm  ncdjftcn  cictrat^cn  bat. 

Xaö  man  ncl)bifd)  nnb  bcfftq  (iclticft  ift. 

Xas  man  hovnit^  ficlücft  ift. 

Xav  man  flcbancft  nnb  i^cl)abcvt  bat. 

Xa-j  man  fvicfi  l)at  anf^cridjt  nnb  flcfnvt. 

la-i  man  iicvanbt  bat. 

Xa-Z'  man  bic  mcrcf  bcr  bavml)crl3i(^tcl)t  nid)t  ncnbt  l)at. 

Xav  man  bic  fcinbt  niri)t  qeliebt  t)at. 

XnC'  man  bcn  fcl)nbcn  nid)t  inivcv'bcn  bat. 

Xa-i  man  für  bic  fcijiibt  nid)t  gebeten  bat. 

Xa?  man  bcn  fcl)nbtcn  nidjt  c^nt-:-  crljciflt  l)at. 


@inc  tiirjc  lliifcrluciiiiim ,  »oic  mnii  bcidjtcll  ioU.  lll!).  ((3 

2Btbcr  bav   iccl)|tc  c\tboi   c\oH(-i. 
T>u  i'Dlt  bic  €t  nidjt  lircrtjcu. 

Icic-  man  ccbntd;  iinb  anbeve  imfcujdjept,  loic  bic  gcfcljccn  mag,  i^culit 
iinb  gctvibcn  ijat.  * 

Tiv?  man  t"  üijmblid)cn,  nnijurfttiflcn  unnb  nnfcuitfjcn  movtcn,  (l)ebcvn, 
l)iltovicn  unb  gemclbcn  hift  nnb  linllcn  c[d)abt  bat. 

2)a»  man  mit  iintuicf)tiiifn  gebovben,  anicl)cn,  fecict)en  obcv  )d)vifftcn 
unfeuid)el)t  erregt  ober  nornriadjt  tiat. 

Sa?  man  mit  uberfluffigcr  t3l)rlieit  bcv  ctdibiniii  fici)  ü'lbft  ober  anberc 
>«  lelDt  ^u  unfeuic^ei)t  nornriadjt  hat. 

2)05  man  mit  gcbancfcii  Mdjliefjüd)  oorwilligt  l)at,  nn!euid)et)t  tmtreliben. 

%<ah  man  ubereiien,  nbertrincfen,  mneifig  geen  nnnb  anberc  nriadjen  bev 
untcu|c^ci)t  nid)t  gemi)bcn  bat. 

2)05  man  tvcmbbc  jnndffraUiidjafft  unnb  anberer  leirtb  fenifd)ei)tb  Hirt)t 
gerctb  unnb  tiorlrartb  bat. 

4lMe  man  ift  mit  alien  funff  jtjuncn  unb  mit  allen  glibmaffcn  nn^ 
femfd)  gciDcft. 

äi.Ue  man  mit  ben  ftummcn  iunben  geiunbigt  bat. 

äUibcr  bav  il)6cnt  gebot  gotte-?. 

^u  i'oit  nirijt  i'tcicn. 

®a§  man  gcftoten  bat. 

S;a§  man  geraubt  bat. 

2)05  man  bem  gemeinen  nul3  abgeftoln  (jat. 

205  mon  ben  firdjen  abgeftoln  bat. 

2o5  man  ebnem  ieiu  fnedjt  entfurt  bat. 

205  man  einem  fein  oiedj  lucrtgetribcn  Ijat. 

205  mon  gewuchert  f)ot. 

2o5  man  bctriglid)  gcbanbelt  bat. 

2o5  man  faltd)e  mat^  ober  geliiid)t  gebrandjt  bat. 

3«  2aö  man  unred}te  erbguttcr  bcfilit  ober  angcnnmmen  bat. 

205  man  gegcljbt  bat. 

2o5  man  bem  ncdjften  nid)t  nmb  iuft  geliben  bat. 

2fl5  man  bie  »ercf  ber  barmbertucfel)t  nid)t  gcnbetb  bat. 

üffitber  ba5  o^te  gebot  gotteo. 

3-.  ^n  falt  nirijt  falfri")  tjcFiciigmis  gclicn. 

2a>j  man  Por  gcridjt  bie  nmrbebt  iioriri)ioigeu  bat. 
2üC'  man  fcrlidje  lugen  gctban  bat. 


^)ui|ll.  7,  li) 


(34  l^iiif  fiitv"  llittornifiiiiitiv  hiii'  iimii  bciditon  ioU.  l-MH. 

Tac'  mau  (iL-tuviTbt  iiiib  (\cid)mcid)elt  [}ai. 

TcVö  iiinii  IjUiifdien  bcn  Ictntben  iiiiel)ntrt"ci)t ,  liun)tvari)t  iinb  iiufrib 
c(cimiri)t  l)at. 

Tiiv  mau  bfo  ucdjfteu  liunt ,  IcluMi  uuu^  Hund:  übel  flcbeut  uub  aui5= 
(\ti((\i  l)at. 

Tav  mau  bcu  ubcUuidjvcbcubi'u  Ijuui^cu  jtat  uuub  bcljltaub  cjebi'n  uub 
cv^cic^t  bat. 

1:ai  man  bcn  ucd)ftcn  uid)t  UovautUiovt  fiat. 

Xa'J  mau  beu  bolzen  Innuvu  uid)t  uiit  cvuft  bciicivulf)  bat. 

l',nm  UL'uubeu.  Tic  IjUicl)  Icl'.tc  flcbot  t^ottco,  alfjo  ucmlid),  Xac-yicunb: 
Tu  iolt  bi-iucv  iicd)fteu  biiuifraui  iiidjt  bci^cvii,  Hub  bao  tict)ciit:  Tu  folt 
bi'iucv  ucd)ltcu  flut  uid)t  bcftevu,  tciicu  bic  nubmc  t^cbot  (lottec-  awiy  luauu  fic 
iicbictcu  bie  i'vbfuub  l;,uubi'VUil)ubi'n ,  ba-j  in  bijjcui  leben  uidjt  uuig  flefdjccu. 
.TavuuUi  iaa,i  faut  '4^''''iil  t'.ln  beu  'Kouievii  aui  fi)benbeu:  Xas  ubcl  tl)Ui  id), 
;baC'  id)  uidjt  Ivil,  Uub  Im  bcu  (Malatao  am  fuufjteu:  Tav  flcifd)  bci^ert  linbcv 
bcn  i'icift.  Tan  fcl)u  menid)  ift  in  biffcui  inui^eurtlidien  leben  uolfaiuuu'iilid) 
vel)u  Don  uuvei)uev  bc^ir  uub  luim  i^ci)t!. 

Z]mn  l!el)cuben  ttct  bic  iianl;,  5uunua  in  beui,  bao  bie  uu'u)d)cn  felift 
iein,  bie  \n  luntvauieu  in  iiot  ictu'u,  uuub  fuft  Unbcr  l)n  Ijrc  lucvd:,  und)  cljuii^c 
(H-eaturu.  Tevbalben  fol  bev  uicuid)  Icvium,  bao  er  gvojicvo  liortvamen  in 
(HottC'J  barmbcvtn)cfei)tli,  bann  in  fein  bcid)t  ober  tlet)[i  I)abe,  bann  mau  ian 
uid)t  tuiinl  tbnn.  inniiemeu  uuub  uorliu'ubcn  luibev  bac-  Hormatcbebct  Hov 
tvalueu  in  nuiicve  luevrt'.  Tavumb  )iilleu  luir  uujev  i^cluiffcn  iielucueu  i^ot 
Imuortvalueu ,  inauu  alleo  bav  bei  meijuuiui  cicid)icbt,  bac-  mau  c\o\  iiUuibt 
nub  luntialoctb,  ba->  ift  i^at  Q,ani}  auflcueme,  uuub  ba-j  ift  iiottcv  evc,  bao  mir 
in  i^LittC'j  barml)evlurtcl)t  auffo  aüevftevrfft  luutvameu. 

osri.«  Xc-J  .WonDiii?  ''JJtauaffe-:?  qcbetl)   lui  bev  beid)t  jev  bienftlid). 

0  berv,  almed)tiivv,  i^ot  uufev  ueetev,  beo  \'lbvat)am»,  ^faac  uub  o'ico^'' 
uub  l)vec-  i-icvecbten  famen  uub  iieid)led)tC',  bev  bn  bl)uu-l  uub  erben  mit  allcv 
l)vcr  lU)rl)el)t  ciefdiaffen  bnft,  bev  bii  bao  Itleer  mit  bem  luovt  bciiu-C'  (^ebotö 
Cict3cid)cut  baft,  bev  bu  bie  teluf?  nnub  bnmpffel  beo  mevo  befd)Uiffeu ,  nub 
beineu  lpblid)eu  nauum  vunbeiebent  baft.  imr  Hu'ld)em  alle  uu'nid)cu  erfdjrert'en, 
uub  l'ov  bcv  auiiefid)t,  ftcrd  iinb  borunu^cn  fie  erliitteru,  bann  ber  tunu  beiner 
bvame  über  bie  fuubc  ift  nnlel)blid).  Vlber  bic  borml)crlurtei)t  beiuev  Imfa^c 
nnb  liort)cifd)UUii  ift  uiu-rmeffeu  uub  unerfiufdjlid),  limun  bn  bift  bev  aUevl)od)ft 
l)evr  über  bcu  iianticn  erbvobcit.  Tu  bift  (lebuttirt,  i^utiii  nub  fer  barniljcrlurf 
nub  mitlel)bfam  über  ber  meufct)cu  baf;l)cl)t.  C  mein  bcrr,  bu  baft  btm  Uu'qcu 
bctucv  (inte  uuy  borbeifdjeu  bie  borficbunfj  ber  fuubc,  uuub  bu,  c\Di  ber  iiered)teu, 
l)aft  bie  buf,;  nid)t  bcn  qered)teu  flcfcbt,  ab?  bem  Vlbrabam,  bem  ,\faac  nnub 
bcm  ^^socub,  bie  bo  uidjt  gefnnbii^t  bnben.    ^i)  bab  cietnubigt,  mein  uui^ercdj; 


TOniinfji' 


i*UK  U\x\(  lliitfvnnMiHitiv   tuic  mau  InTditcn  ii'lt.   lölü. 


t>.> 


li(^fcl)tl)  icint  iieiiinmljfflticit  iinnbcii  ubi'v  bic  luil  bi-v  iaiibto  bcv  iiievco.  ^,A} 
bin  flcboflcii  imiib  innfvumpt  Kuubfu  mit  oil  inttcvii  Imiiben,  iiiib  id)  hali  fel)ii 
mii't!licfcl)t  imb  cvlioliiiu^,  mann  id)  liab  biv  nviact)  liiu  lunn  i^bcn  unb  ubil 
üor  biv  c\ctl)aii.     ^\d)  bnb  iivnlrlidjc  bini;  c\otl)on.  unb  bic  bi'lcljbiiiunii  i^t-mand) 

s  felbiflt.  Xcmnnd)  bauy  id)  i)luinb  bic  fiilii-  ninne-j  hcvlicno  nnb  bitt  bnn  flute. 
C  t)cvv,  0  t)crr,  id)  l)ab  flcniubi^t ,  id)  l)ab  t^funbiiit .  inib  id)  evfcn  mein 
nufli'vcdjtirfcDt,  id)  bit  bid),  n  l)ovv,  inuflib  miv  ini'iu  tunbf,  luntDhi  uiid)  nid)t 
mit  mciiiL'U  iuiflcvcd)tirfci)tL'n,  unb  bel)alt  miv  bic  iibcl  uid)t  duidlid),  bann 
bu   luirbeft  mtd)   uniuivbiflcn    lum    meinen   bciucv    flviiffcii    bavml)cvliirfcit    iclici 

lü  niarijen,  unb  id)  luevb  bid)  loben  alle  tafl  meiiicv  leben-:-,  iimini  bid)  lobt  aüc-> 
DovniU(^cn  bev  tjijmcl,  unb  bii  halt  fllovien.  lob  tiub  cvc  ^n  eiuiflcn  lu'itcn.  Vlincu. 


Cuttietä  aöetfe  II. 


m^^^mmmmimmm^^^mim*mi^mi 


^utficiv  Unten iri)t  auf  et(iii)C  '^(rtifcl, 

t»ic  il)m  nun  feinen  '^lliiiiinnern  nufnclent  unti 

,>nrtcmejien  merken» 

li^iibi'  Ti'ci'iiUh'v  1-Jls  uHiv  Ainvl  von  "Biiltit',  nl*>  npci[tLiliid)i'v  TunitiitC'  niii 
liu'idctjfiidjfu  A>of('  ',11  ■Jllti'iilnivci  fiiuvlvotfi'u:  "Jlnrniui  ^^nnuav  IMü  m'vl)aiibrltc  ev 
mit  beut  cbi'iibiil)iii  lu'viifcm'ii  ^KcfLn-iiiatov,  inib  i'-j  ([(iana,  i()in,  bniiollu'u  ;,ii  bi'bni- 
tcubcii  ,-Sii!ii'!t(iiibiui)ni  ]u  In'UU'ciou.  Viitljcv  cvtldvti'  fiel)  tH'Vfit:  bcv  itveitii^oii  llin- 
tcvii'ii  l)iiijiivbi'v  ftill  'iii  |ti'l)i'ii  inib  bic  3nri)c  firl)  ,',ii  lobe  tUiiti'ii  \\[  Inffi'n,  iiijevu 
bi'V  äl*ibi'Vpcivt  niiil)  )cl)Uiio(V';  püpftlicljcv  -Oinlii^toit  \u  tdivi'itu'ii  unb  |iri)  c\i}n\ 
bi'iiiiitljic^  ',11  iinti'vuu'vfi'ii ;  i'iiii'ii  ;V'tti'l  lii'Viiii'j.^iiiii'bi'ii ,  baviii  ov  i-iiu'ii  jebi'ii  iu'v= 
imil)iu-,  bi'v  imnijdjcii  .Hivd)0  ',11  foUiou  uiib  jiMiir  rdiiiitcu  ind)t  ;,iiv  £d)mad), 
iüiibi'vii  ,',uv  t'>-l)vi'  bi'vfollH'ii  ',u  iH-v|"ti'l)i'ii;  aiiri)  ba>>  üvtln'il  ciiioc'  bi'utfdii'ii  .Hird)iMi= 
füvftcii  iiir|inu'l)iiifii  ober  lUu'v  ,)ii  ioiiu'v  ','lppi'llntiüii  ',iiviuf\iiti-l)Vi'ii.  Unb  '|Miiitt 
für  "\!-m\ü  l)nt  ov  tvi-ii  ',11  Ijnlti'ii  iv')iid)t.  ,\n  iniioiii  „lliitowidit  mif  i'tliri)c'  Vlvtitd, 
bio  iljiii  ULiii  ii'iiu'ii  V(li|iiiiiiu'Vii  autiV'li'ilt  mib  'lUiV'iin'jii'ii  uu'vbni"  Iwlu'ii  umv  boii 
uoii   il)iii    iu'vl)oif!i'iU'ii    „;ji'ttcl",    bcn    cv  jpnti'v,    ba    ov  fid)    baviii    iil>>    ivitni   tiitl)ü= 

lifrijOll    (^"l)viftl'll    IH'Vtljl'ibifltl',    icilll'    ;i|i(il(iiL;i:i    vci  ii,i(ill;i    llilMlltl'. 

"jH'VÖffi'iitlidit  i)"t  bi'v  „Uiiti'vvidit"  ncviiiutlilid)  Ciiibc  ,"s-i'lniinv  l-M!».  yiiii 
•">.  I1üiv,i  )ri)Vi'ibt  ViiUjcv  nii  Spahitiii;  lüs  nioiiuisli,  ui  ili'  lidc  r\  (i|iriiliiis.  Iniu 
dl'  (ilii'diriilia  Ewlosinc  llciiiiiiiiiic  in  .iiioloni.i  iikm  vcniiiciila  iiiciiliiiiirin  l'accicin  : 
iic<l(i    liic    id  l'rcis?:!'.    (>lsi    cdila  i'sl.    aiilc'i|iiaiM   iiKiiiri es.      Oicidll':-  läfU   fid)  id)lil'f',i'M, 

biif;  bii'  Sd)vift  Xüiy  iiiPov  fd)üii  aiivi'\('cviiuii'ii.  Tciii  U'iivbi'  nun  fn-ilid)  '•Jutliov-:' 
ih'icf  iiii  biMi'lnipft,  iiiuii'ldid)  luiin  :!.  lliiiv', ,  U'ibi'vfpiH'dn'ii ,  bd  i'v  biiviii  lu'd)  i'vft 
bcn  „llnti'VVidlt"  in  Vlnc-fidlt  ftcllt  ;  (hidd  iinnin  m  isla  laiisa  lacric  possiini, 
|ii'<iiiiillaiii  .  .  .  i'diliiniiii  III  vid,<;'iis.  i|iiii  inli'lli;^aiil  ar  iiiiMiraiilin.  iil  liiiiiianain 
Kccleslaiii  |>iii'i'  colaiil  .  cl  nun  illoiinii  Irniii  ilahiii  liiii(  iinpiilcnl  iiri|ni'  iiirani 
aspprilidi'in     ilniliailur    advcl'sns    rionianain     Kcilc.-iaiii.      '.'(Hein     in     Vntl)in\-    l'if(i'n  = 

Ijönbifli'iii  'JJiiiuiiitvipt  finbot  fid)  bi-v  ;',i'itlH'niu'it  um  2d)liii)i'  iviv  nid)t,  unb  und) 
bii'  Cvtvbc'ftiinniniui,  bii'  du  fid)  id)ou  b(i>>  Tcitiim  in'vbiid)tiflt,  fd)lt  bnvin:  uhi1)v-- 
fd)i'iiilid)  finb  bic  Äknti'  .I^n  Aldciiliiiii;(i  111.  Mailii  Annd  M.D.  XiX."  bei  bi'v 
lum  i'iiu'in  Aiiiiiilifti'u    niuii'fi'vtiiitni  Mu'inidivift   l)iu,\U(ii'füid.    imb  Vntl)i'v>>  '-inicf  011 


Viittin-ä  Untfrrirl)t  mit  i'tliriif  -.'Irlifrl  ii'.   IM'.i.  H7 

bell  "linl'ft  ift  bniin    mit    bciii    2cl)vi'iln'ii  bc-:-  .Winfiivftfti    dii    'IViltiti   lioni  -I    flüivs 
l'ih'   jimli'iri)  nlmejiiiibt. 

3!gl.  Scibcmnnii,  Afiivl  lum  l'üitili,  Xvc-ibfii.  isit.  2.  7  ff.  It  3iV  1  S.  2117  1.  2i<'.i. 
■>■'•■>}.  'iill.  •2:'>4  f.  (üfil.  biv,ii '.l*iivfl)ovbt,  \.'iill)ei.> 'i'vicfim-c't)ii'l  S.  I^^i.  (f.  £.  (Mivviciii,  'Jii'ililtrtu' 
Ulivfmiben,  .^ii  ai>.  (*.  Ii'iijji'l-?  .fiiftov.  i'i'vict)!  Uüiii  ".'liifiiim  iiiib  i'vftfll  jVovti^iiiui  bi'V  Iliofüruintioii, 
■-'.  tviicf,  V.'fipiin  1717.  3.  :'illl  f.  .«nl)iiis,  Tic  bi'iitjd)f  :lu'füvmiitioii ,  Vfiiniii  1x72.  £.  24n  ff. 
«oftliii  I  Z.  24U  ff. 

'JlUC'fiabLMI. 
A.   „Xoctov  OJuivtiiui'5  V.'iitl)ov  ^'liu  |  fliiftincve  '^!iiti'vrid)t  niiff  etlicl)  „  nvtirft'll 
bic   im   Düii    )i'i)nfii    cib=  \\  i^uniii'vii    niiff    fii'li'flt    uiib    ^ii   a,(=  ']  iiu'iloii 
iiiicvbfii.  ;1   löHi    "       iitc'lviiiffi'itt-    bobnicft.       1    "iMiitti'v    in     Ciiavt, 
le^tc  Seite  leev. 

Xviirf  lioii  >\oli(iiiii  WvüiuMibi'vii  in  ll>ittoiibi'Vi\. 
I!.   „TiH'tov  llinvtimic-  Vulljcv  'Jdu    (^uitiiicv-j  "iliitevvidit  oiiff  ctlid)    '.'(vtiifcU  bio 
im  Von  tfi)iu'ii  iil)=  jl  flunucvn  auff  cieU'flt  Uiib  \u  C[c^  ;  iiu'ifcii  'J.!iu'vbi'u. 
l-'vlit    "     litelviirfieite  bcbnuft.     4  i>lättev  iit   Cunvt,   leiste  ceiti'  Icov. 
Tviirf  lioii  .,\ul)iiiiii  Wviiiu'iibfVfl  in  äl>iftfnbi'vii. 
(,;.   „TlhIov  l'lnvtimis  ',•  ^^'utljev  '.Miiciuftiiier-j  ^i^llten■icl)t  |i  aiiü  etlid)  iivtirfel  M)i 
im  uB  Ii  jeDiU'ii  nlifluniievii    nnri  c\i'  [  U'i^t   Uiib  t',ii  (lenu'fjfii     Slnnbeii. 
l.'ilfl  I"     litcU'ücfieitc  bebnicft.      1   '-IMöttrv  in   Ciinvt,   lelUe  Seite  leer. 
Xtiirf  roll  'JJiclcljiov  i.'ottl)ev  in  Vi'iiv',uv 
D.    „Xuctüv  ^)invtinii':-  l'utf)ev  ^dupifti  [!  nevv  i*ntevvid)t  ciiiff  etlicf)  nv=  i|  tirfel 
bie    im    Hon    ieiinen    ab       iinniievn    autf    iirlefttl)  '!  Uiib    t^ii    fleiiiefieii 
SBerben.    "     Xavuntev  ein  &»nppen.     litelviiifieite  bebviirtt.    4  'Blätter 
in  Cuavt,   letjte  Seite  leev.    ','(m  (viibe:   „%  Wetviuft   ;ii  l'eiil'füVf  bind) 
äöolfffiniifi  j  Storfet  ;ieV)  beii  '|Saiilevii.   I.MO.  '," 
F..   „Xoctov  'iWinvtinii«  |!  l'iitl)ev  'Jdit^iiftinei:«  uiitevvidit  |]  niifi  etlidi  avticfell  bie 
im   «onu  ';  ieiiiien   nbgüiievii   niiff    i^elei^t   vn   '  in    iiemefjen   irerbcn. 
l.'>l!'    "     iitelviirfieite  bebnifft.    4  '.IMiittev  in  Cimvt,  letjte  Seite  leev. 
F.    „Xoctov   i'un-ti=  [  mie    ^.'iittljev  ','(iiflufti=  [  nev-;-   llntevid)t    aiiff   et=  jl  lid) 
nvtirfct  bi)c   im   uon  ü  feiinen    nbninievn   nnnflele(\t   uiib  tjii  flemei=  ||  Jen 
luevbeii.  151!)  i"    Xnviintev  ein  fleiiiev  .Ool',|d)nitt.    lUit  Iite(einfnf|iiiui. 
litelviirfieite  bebviirft.     4   iMiittev  in   Ciiovt,   leljte  Seite  leev. 

Iitelfiol',id)iutt :  2io  heiliiic  yunoiiifd  l)iilt  bn.j  2rl)UH'if;tiu1)  mit  beii!  .fiiiiilitc 
Ö'ljrifti  UDV  fid)  nnSqfbvritct. 
(.;.   „Xoctov  11  lUavtini  V.'ut=  ||  t^ev  '^'liuiiiftinev-j  unbev=    vicl)t,  cni|l  etlid)  "Jlvtifel 
bic  jm  uon  leine  niiBgün=  Ij  nevii  anitiielegt  Dnnb  .(ii  ||  gemcfien  Rnnbeii.  i 
M.D.MX.    "     l'iit  liteleinfnffinui,     litelviirfieite  bebvnrft.     4   i'liitlev 
in  Cuavt ,  letjte  Seite  leev. 

Xtiltf  uon  Sihmii  Ctmnv  in  ".'(iiiv^biiriv 
II  U'ie  r;.  nuv  bie  '^ndiftabcn  bev  .3(il)v,5al)l  ftebeii  lueitev  aiic-eiimnbev. 

3in  ;Mtiievii  wvidiifbcn,  ,v  5*.  nur  bfv  liteltittfifite  ;^.  2  C  „pV',  II  „',u", 
;].  ■'>  ('<  „bioitft.  imb",  11  „bieiift  inib",  :].  4  (i  „föiiicn".  II  „foiiifii". 
I.  „Xoctov  5)iavti  II  ni  l'ntev  xMiirtnitineve  H  unbevvirbtnng :  Inf  et-  ||  lid)  avtiifel 
bie  im  uo  |!  ii)ne  miiigünnevn  Off  |,  gelegt  un  lugenieffen  ''  luevben.  :, 
«ebviirft  ^u  i^aiel  bnvd)  -Jlbam  ';ictvi.  ^ijt.X.riv.  "  "JJiit  liteleinfaiiiing. 
Xitelvücfieite  bebvnrft.     4  iMrittev  in  Cuavt,  letjte  Seite  leev. 


68  V.'iit(ii'v.>  Itiitcvridit  Hilf  ftlirfic  ■,'lvtiffl  a-.   l-M'.i. 

K.    „Soctov  lllavtiiii   lii  ||  tcv  ydiduitim-v-:-  inibowiii)  ;!  tinuv  l'tf  i'tlid)  Vlvtiifel 
Ml'  im  u5  iciiiiMi  min  [1  güuufru  i'rffli'     Icflt  uiib  ]i  ,511  flc    uicfii'u  UH'vbeii. 
JCf"  "S^    "     'J-^iit  litelfiiifnifinuv     litclviicfffito  bfbnuft.     4  '^liitti'v 
in   Cunvt,   Ic^te  2i'ih'  leov, 

iiurf  luni  'iJinvtiii  ("vlttd)  in  StvofibiiVii. 

L.    „iüctov  -I.Hcivtiims  Viitljcv  '.'lii(\iiitiiu'v-:'  iliiitcwidit  niiff  iltliii)  'Jlvtiifell   bif 

1)111  Don  |ei)iu'ii  al'fliiiiiicni  iiuifgcU'i^t  unb  ;,u  i^oiiu'ifi'nii  iL'erbcii.   1520." 

yiiit  ffnbe:  „(^icbriirtt  111  SÖittctilu-v^f  biivd)  oot).  Wvum'nbfVflf."   011  Ciuivt. 

Sp  luid)  il.Vllov  ".'('v.  1"''M,  luo  nbcv  ivvii^  S'fvlin  oU-  ,"viiiibftntti'  niuifiiolu'ii  ift. 

M.  „Xoctov  l'untiiii  Viitlicv  Vliif^iifti  i|  lu'vc-  inibevvirtjtiiiuv  nnif  i'tlid)  avtiiffl 
bii'  im  lum  '|  ii'iiu'ii  iiiiljc^iiiiiirrii  auüso'^'nt  i"'b  iii  ||  (iiMiuifen  un-vbi'u.  " 
Xiinmtcv,  vim  uicv  ^liaiibli'ifton  iihuv'Ihmi,  ein  .»>iil,y"d)iiitt.  xitelviicfti'itf 
iH'bnifft.  4  iHliitti'v  in  Ciuivt,  li'titc  Seite  leev.  ?(iii  (fiibo:  „Webvurft 
li'i  Vliuiipiivii  biivd)  i^ovc^e  "■Ji'ciblev  im  rr  iav.    " 

Iitfll)iil,',jd)iiitt:  'Jd'uii  Siriu'ii  nii>>  bot  VfibciK-tii-jdjidilf  ('■Ijvifli. 

.N.   „ToctDv  lltnvtimi'j  |i  l'iitt)er   ".'(ut^ufti      nev-j  unbevviri)  H  tüfl.   iinir  etlid) 
iivtiifel  bio  im  '|  ub  t'eiiie  mif',  '  (Viim-vn  iiiif  ■'  (lelei^t  inib  j,  ;,u  i^mefieii  ' 
U'evben.  '■   '.'.liit  2itoleiiifa)iiiiuv    iitt'lviiifjoiti' In'bviiift.    I 'iMnttev  in  Ciicivt, 
ietjte  Seite  her.     ''Im  ('fnbe:    „«i   (^ietnuft   ',11  Vliiiiipiivd  luui  Viannien 
fVVüfdjaiiev.   im   .lU.cecec.  Dn   .rr.    ' 

O.  „2üctin-  llJnvtin  Viitliero  l|  unbervid)ttimi^,  Uti  etlid)  ;Hrti(fel,  [i  bie  im  uoii 
teineii  mifiiiüiinevn  ,  niffjelcflt  ininb  yii^e  ']  meiien  nn-vben  JCS^'S:^  " 
6  iMätter  in  Ciuivt,  leiste  Seite  leev.  ''Im  (vnbe :  „(^iebvmft  Dm  inv 
W.X.rriii.    " 

1'.  „Tin-tov  'J.'invtin  Vutln'v->  iinbev=  ''  vidititiuv  Ptf  etliel)  Vlvtiifel,  bie  im  von 
)ei=  |[  neu  mifiiinniievn  uffi-jeleiit  imb  ',11=  '  (lemeifen  merbeii.  {j  ^  ," 
litelviirfjeiti'  In'bvnift.  4  'iMiittev  in  Ciinvt ,  letite  Seite  leer.  y(m 
«■iibe ;    „Wcbriuft  l)m   jnr  l'iXrriiii.    " 

(,).    „Süctur  lUartin  j^  Viitberc-  unbcv  {j  rid)tiiiu^,    auff  etlid)   Vtvtirfel ,    bie  im 

uoit  I!  leinen   mifii^iinnerii  nnffflelec^t  |sic|  uniib  j|  .yic^emeijeii  ii.H'vbeii.    " 

ti  '^ilrittev    in   Ci'.mt.     "'Im  O'iibe :    ..SBiber   (letriicft    im   ^Viv  1">24.    " 

3ü  (<-vl.  ".'liK.;!.  '_'.  ■Jlnfl.  briitid)C  Sdjvijti'ii  'J*i5.  .\XI\'   5.  -1,  r  und)  Soni]jp\iiii 

(viiioii  Stocfeljdjen  ivnit,  ii'ie  ihn  bie  (vvUiiifler  '.'luvivibe,  ^elltid)e  Sdjvifteii 
'^b.  XXIV  '.'Infi.  1.  S.  1  Mir.  I  (Vliifl.  2  S.  2,  Id  t)eiel)reilit,  mit  litelrinfiiifiiiui 
1111b  mit  iHHi  I)  ntnueirljeiibeiii  oiiuireiiiim  l)at  ec' U'iil)rid)eiiilid)  nie  n^'n^'^"'" :  bniMen 
iiiiii^  iHU-fimmien  „'ifiiterrid)t  nnü  etliri)  Vlvtiifel  .  .  .  löi':!.  0.  C.  4.",  f.  SBcllev, 
"Jir.  2.").s7  (lind)  einem  iiiitiiimiviidjeii  .SintaUi(\i. 

.Writifd)  fommen  nnv  .\,  I!  iiiib  1-  in  '■i'etroel)t,  uu'il  in  ^l^itlellbevß  er)ii)iencii: 
bie  übrifjcn  Süiiberaiivfinben  fiiib  jiimmtlid)  'JJnel)briufe.  I,  l)nt  uii'ö  iiid)t  ULirt^elffji'ii. 
.\  iiiib  I!  iintevid)eibeii  iiel)  iiid)t  i.ieniiri,  11111  ihr  'Jn'rbiiltnif!  ',11  eiimnber  fid)er  in 
beftimnieii :  U'iv  uebmeii   .\   für  beii   Urbviiil. 

,\ii  bev  liltefteii  Siiinmlniifl  beiitiebev  Sehriiten  Vutl)er-j  „lliniid)erlel)  bi'id)liu 
niib  traetetlin  k."  lUni  l"i2<i  fiiibet  iid)  bev  „Unterrid)t"  iM.  i.xxiiii"  -i.xxvii", 
1111b  in  ber  pinnten  Vlnilnfle  berielbeii  uoiii  Citober  \y2i)  'iM.  i.xx"     i.x.xiii".    Tmiii 


i'utljcre  lliitcrtidjt  auf  ctlid)e  '^Ivtifcl  jc.  löl!). 


H',1 


i:.ö5   1  in.  1(S7''  -  Kill'',  ^»UtciiLnivn  I   3.  ■2'.i:;     „'l'G,  i.'np;,irt  XVII  5.  224-22; 
'Bald)  XV  Sp.  «42-849   iiub   (fvlaiiflcu,   bi-iit)d)c  ccljiiften   i>b.  XXIV  ^.Hufl. 
3.--!  -9, '.'(ufl.  2  3.."i     1 1,  füipic  in  bic  •KcfLniiiQttoMc-=*.'lita  uoii  VLi)d)i'i  III  3.^)     !>• 


tft  cv  auft^cupiitmon  in  bic  (iH-faiiimtaii'JcvU'i'ii  ii*itti'iilu'i(i  l.'i.M    VII  '^l.  7f. ,  ^cmi 
i:.ö5   1  iM.  1(S7''  -  Kill'',  ^nitciiLnivn  I   3.  2n:i     2I'G,  i.'np;,irt  XVII  3.  224-22;>, 

1 

Ht. 

äiJic  bii'  O'i'laiigcv  'Jluc-flabc  in  bcr  in|tni  '.HuiUigi-,  l)icv  iiniilid)  fuvgfciltic^, 
laifcii  nud)  ii'iv  bcii  Icrt  und)  A  folgen ;  babci  niorfiMi  iriv  jcbc  jpvari)lid)i-  'Jlbii'cidmng 
unii  R  an.  ''4>^-  2)ifl!  l)at  in  icincni  2öbrterbnd)  ',n  ^utl)cvc-  bcutjd)cn  3d)viitfn  I! 
.\u  C'ivnnbo  gelegt;  ebcnfo  i)t  in  bcr  jii'citcn  xHnflagc  ber  Cnlangev  'Jluegabe  U  bei 
iöovjug  gegeben. 


nuff  ctlidi  nrticfcU,  bic  im  luni  iciincn  nbrtinnicru  nnff 


Ih'u,  bic  bilVii  bvieff  )el)i'ii,  l)6ieu  iiiiub  h'fjcu.  (inipnit  id) 
IHortimiC'  Siittjcr,  '".Jlutiuftiucv  ',11  'il>tttcii(H'riif ,  nieliii 
untevt[)ciuflcn  bieiift  iiiiiib  nrmB  ^epcct. 

tv.j  ift  fui  uiid)  fuinuu'u,  luic  bao  ctl)lid)e  nti'iitdjrn 
iuel)nc  fc^rifft,  fimbevlid),  bic  id)  mit  beii  gclcvteii  luil) 
bcr  id)crtfc  cT,cl)iiiibclt ,  bcm  cl)nfcltiiicii  uolf  fdidjlid)  cDiibilbcii  nnnb  mid)  l)ii 
ctl)lid)cii  nvtictclH  iHn-bcd)tig  nuidjcu,  bno  nud)  cttlid),  iiiii)t  l)ni  (glauben  baW 
fcUi(\.  biivd)  fiildjc  i'l)iibilbiiiu^  lunuvfndjt ,  id)impflid)  icbcii  luui  bcr  lieben 
l)Cl)lii-\en  hivbit,  imni  fci^tenv,  lum  tyiteu  uunrten,  faftcu,  bciieu  .h.,  lum  bei 
;Kbmifd)en  fivdjeiiu  (leuuilt,  oll;  iult  bao  nlleo  iiidjtC'  iel)iiii,  Ter  balbciui  id),  ]]o 
inl  nn)v  niuglid).  hm  ielbiflcn  id)ebtid)en  ',uniieu  beilegen  uiib  mid)  luuclcvcn 
mufä,  U-Mt,  cl)n  ic^lid)  fnim  b"l)riftcn  menid)  umlt  mid)  ved)t  lunuchmcu  uub 
bell  ielben  mel)ucii  iiiuv'peteu  bolmetfdjern  uit  ))U'l)r  bau  mir  fclbC'  (ilaubeu. 

'■l^uii  bcr  lieben  l)eiiii)en  fnrbit 

5nfl  id)  nnb  l)alt  feft  mit  ber  i\an{\n\  (>l)ri|teul)ei)t,  btv>  man  bie  lieben 
l)ct)liflcn  ccvcn  nnb  anrnffen  ful.  Tan  luer  mai]  bod)  bao  )iiibbcrfed)teu,  bao 
nod)  l)cutti9i«  tni-^i-j  iid)tlid)  bei)  ber  lieben  l)ci)lifteii  eovper  iinb  iireber  90t 
buii^  |el)ncv  t)ei)litien  namen  Unmber  tbnt-'  Tao  ift  aber  tuav,  unb  f)abi- 
gefagt,  t'^  fei)  nit  t>l)riftenlidj,  bao  man  i]ei)ftlidje  nobbnrfft  nit  mel)r  nbbcr 


1— :{  Tic  iUu'iid)vitt  tcl)lt  in  iicn  «oiibcrbiucfcii  uov  bfiii   icit :  }\c  ift  [)ict  oiil  bcm  iitel 
eiitiiommcii  11   luu  iuiart)t  All  14  imuilid)  1'.  -n  l)i'uttifiiv  A 


70  '.'iithctc-  llutcvrtcljt  luif  ctlidic  -Jlttifcl  k.  löl'J. 

ultjffii^cr,  bau  hk  U'i)plid)c  bei)  bcii  lieben  l)ei)lirteu  lud)!.  il*n  h)nbt  man  ifet 
ct)ucn  bcl)liäen,  bei  umb  flebutt,  (-(Uutbcn,  liebe,  fenfd)el)t  unb  anbev  i\cl)i"tlid)c 
i^uttcie  n.iiit  angeiufrcn,  alc-  5ant  l'lnna  nnib  m)d)tnnib,  3ant  l'orcnt,  cor 
bn-j  Tciin-,  Ter  umb  el)n  bo^e  pel)n,  2ev  nmb  bih,  bev  onbcr  nnib  bao ,  %ü 
ha-i  nlß  ;n  tiovincrffen  fei),  tnnbcr  bao  ei)n  (sl)viften  menid)  bie  ^eijftlidjen  mel)v 
ad)tcn  folt  ban  bie  iiiitcv.  bie  ev  fidjt  und)  ben  tivevn  unb  l)el)ben  (]emel)n. 
Xavnber  iei)nb  etlid)  ijo  ncvvifd),  ha-i  |ie  meinen,  bie  l)el)liijen  Ijubeii  cl)uc 
mad)t  abbev  i^eiimlt,  inld)v  ;n  tbnn,  i]o  fie  bod)  nnv  finbitter  ieinb  unb  allcc< 
buvd)  c]üt  iiUenn  i-jetlion  niirt.  Xarunib  iol  nuin  [ie  fjo  anrnnen  unb  eeven, 
^  ba-i  man  ijot  buvd)  üc  anvuffe  unb  eeie,  luie  pv.  \->\.  l'lemento .  bumine, 
Xnoib,  liebend.  i]iit .  un  Tnuib  unb  iiUei  ieiuev  fanfituiutii^feiit.  'Jüfeo  und) 
'lliofec'  vox  ßot  au leeui^t  'Jlbvabain,  ,\iaiu-  unb  ,\acob,  unb  bie  fri|tenlid)e  fird)e 
in  ^Ijvcn  gcpeten  biio  jelb  cjtiv  iiml  levet. 

i*oii  Dem  /"^cflfcur 

£ül  man  feil  CiUinben,  unb  id)  iiiel)f;  bao  uuir  ift,  bao  bie  armen  ieeleu 
uniealid)c  pei)n  lei)ben  unb  man  l)l)n  bettfen  td)nlbif\  ift  mit  i'eeten,  fuften, 
almofjen  unb  linio  man  luirniaei.  ilnic-  aber  bie  pei)n  Hon  avt  fei)  unb  ol)  fte 
allelju  jni:  iviurttl)nnnrt  abbei  and)  ]i\x  beffeiuiii^e  biene.  lofljfj  id)  iiit,  uuub 
fafl  nod),  bav  ba-j  uiemant  ijungfam  lueijfj.  Xvunib  folt  man  bac' gut  befetcu 
unb  uit  claffen  uiib  auffdjrciju,  alß  luere  mau  beifelbeu  geiuife.  Ilntl  ift  nit 
luebr  befülen,  bau  l)l)u  ju  bt'lffeit,  got  luilc'  allein  luijffeu  luie  ev  mit  i)l)n 
l)aublet. 

'^Uid)  bao  man  mit  ablaf;  l)nf;  fegfeuv  vaufdjen  iinl  unb  al\]o  mit  gelimlt 
in  gutteo  l)ei)mliel)  gevid)!  fallen,  l)ab  id)  nit  loDffeu,  unb  nod)  nit  uici)i; 
',nerl)altcu  abber  ;ubeiueveu.  iilanb-:-  luer  bo  luil,  id)  loili-  uit  glauben,  e-i 
lucvb  bau  bafj  bciuei)ffct.  bar  buvd)  bab  id),  ob  got  loil.  bav  fegfeuv  nit 
borleugnet. 

i^uii  J'cm  'Jlülnf? 

oft  gnug  el)iu-m  gemeinen  mau  ;n  iin)ifen,  ba->  ablao  fei)  entlebigung 
bet  giuigtbnung  für  bie  fnube,  £;ü  bod),  bao  ev  gar  uil  geringer  ift,  ban 
gutte  luercf  fei)nu  gepotcuu  nnnb  lUDr  fd)nlbig  jiitbun. 

XHblao  ift  frei)  unb  luiUörrig,  fnnbiget  uiemant,  ber  ev  nit  loßet,  Dor= 
bicnet  and)  nid)tv,  bev  e-j  loßet.  Xvnmb  fjo  bemant  ebnem  avmeu  meufd)eu 
nit  gibt,  abbev  fernem  nebften  uit  bilfft ,  niib  bod)  meljuet  ablaR  jn  loffen, 
tbut  nit  aubevv,  bau  bav  ev  got  unb  fid)  felb  fpottet,  (iv  tl)ut  bov  uit,  bav 
gut  gepoteii  [)a{ ,  unb  tl)ut,  bao  i)iu  uiemant  geboten  l)at.  ULmiv  mehr  tion 
ablQv  ;u  UUjffen  ift.  fol  man  ben  gclerten  l)u  ben  fdjuleu  lajjen,  nnb  an 
bißcm  Uüvftanb  fid)  gungeu  la^cn. 


4    poftf    pcltii    I!  J-i    haiibilt    IS  -.'7    uuv    Icufliicl    It  :!(i    uniuitlliiiiiiiin 

:l:i  Savunili  1!       miicii   I'.  :!■>  (pott  H  M  an  bifjfii  All 


Viitlicrc-  lliitcivid)!  niiT  ctad)r  X'lvtifcl  n,   V^l'J.  71 

4*011  X'cii  (>>cvotcu  5cr  .öci)ltncii  .Uirrticii. 

Öottcij  flcpot  iiU  man  iibcv  bcr  fiidKii  i^cpot  adjtcn,  iinc  bac'  i^olt  uitb 
cbel  rtcfti'l)ii  ubcv  bac-  liulu  iiiib  itvoo,  ulfj  bcr  'Jlpoftcl  Iniitct  l.(So:  :«.  uiib  i  oi'i.r,,i3i 
toi  i)t)c  fcDiu'y  iunücl)tcii.  Xniml)  uniii  bii  iid)|t,  bac-  ii)iiei-  idjlinnct,  fliid)t, 
afftcncbt  abbcv  fcijueii  lU'djiti'ii  iiit  Ijilfft,  [50  toltii  gcbi'ucfcn  imb  unificii,  bn-:- 
bei  fclb  Dil  cifliT  t|t,  bau  bi-v  flcl))d)  am  fii'l)tai^  ifict  abbfv  bie  lyputtMi  faftcii 
bvidjt.  Xa  bind)  hab  id)  aiiilncnfi'l  a"*^'  lucvrfo  nit  luibbcv  labten,  iunbeinn 
bie  icd)teim  (^iitm  meid:  beim  i^eiinqevn  ini,)in]en.  '-.Ulfjo  l)ab  id)  tieiaflt,  bav 
cljn  giüße  uoifeiuiige  iW  in  bei  loelt  ift ,  bac-  man  gottic'  gepot  gcnli  lun^ 
ad)tet ,  llnb  bie  iuel)l  fid)  mit  mentd)lid)en  ied)ten  nnb  meirfen  becft,  unnb  nn 
ben  'InUift  nnb  feiine  iiunl  lüei)t  mel)i  fnidjt  ban  gut  nnb  guttic-  aunt.  llnb 
lüon  ic^  baC'  tage,  ßo  )piid)t  man,  ic^  loibbeiftieb  bem  'Inüift  nniib  gei)ftlid)eu 
geicdjt,  tuüllen  abci  nit  lioien,  bac-  fie  got  ielb  nnb  iel)nem  geied)t  nnneiidjampt 
lüibbeiftiebcn.  ciljt  nmn  ei)nen  eebiedjei,  lenbei,  Ingenei,  fjo  ift  e-j  nid)t-^, 
funbcilid)  fo  ei  el)n  foftlid)  patei  noftei  tiagen  fan,  ei)n  eiigen  millige  Taften 
bauen  abbei  etluan  epn  befonbein  bti)ligi'>i  t'eit.  Sju  aber  lienuint  flei)fd)  effe 
am  fietjtag.  abbei  ben  l)el)ligen  tag  nit  fel)iet ,  abbei  fonft  el)n  tiidjen  geput 
litt  l)ctt,  bei  muß  cigei  fei)n  ban  ei)n  l)ei)be,  luan  ei  glei)d)  tobten  aufftuecten 
fuiib.  alßo  l)ubfd)  gleiiijen  bie  gepot  nnb  lueicf  bei  mcnfdjen,  gottii?  gepot  nnb 
gotti-j  lueicf  fidjt  nwn  bnid)  el)nen  finftem  nebel  an. 

Xiumb  fag  id)  nod),  -J.Uan  fol  bei)beilei)  gepot  bnlten.  bod)  mit  giofiem 

Diel)»  untei   fd)ei)ben.     lan   ob  fd)on  fel)n  gepot  bei  fiid)en  lueie.   fnnb  man 

bod)  tuol  fium  iel)n  bnid)  gottic-  gepot.     "iHwi  abei  gottic-  gepot   nad)  blcljbt. 

Ro  ift  bei  {iid)en  gepot  nit  anbei--,  bau  ei)n  id)eblid)ei  fd)anb  bedcl  nnb  nuid)t 

außen  ei)u  guten  id)el)n,   bo   inloenbig  nid)t-:-  gut-j  ift.     Xei   halben   ift   and) 

melju  lab,   ba-j  mau  bei   fiid)en   gepot  el)n-:-   teijl-:-  ablegt   im  epiunn  (>oucilio. 

auft  ba-j  mau  gottic'  gepot  and)  el)u  mal  fd)ei)nen  nnb  lend)ten  ließ,  hau  mit 

ben  lid)tcu  Dielei  gepot    bat  man  bem  tag  gotlid)c>  gepotc-  gai  nal)  bie  angen 

auß  gclaud)t. 

sypu  5cu  Waten  il^errtcn 

Mab  id)  gejagt,  nnb  tage  nod).  ba-:-  nieuuiut  tan  fium  fel)u  nnnb  Wül 
tl)un,  c-5  uiad)  i)l)u  ben  gotti-;-  gnabeu  juooi  fium,  uub  bnid)  lueicf  nicmaut 
fium  lüiit,  funbein  gute  lueicf  gefd)ehu  allein  buid)  ben,  bei  fium  ift,  glci)d) 
töic  bie  fiud)te  mad)en  nit  ben  4>aum,  fnnbein  bei  bäum  bieugt  bie  fiud)t, 
Hub  al-j  (5l)iiftu-j  jagt:  ei)n  bößet  bäum  biingt  ni)mei  cljue  gute  fiud)t,  bci'.W"iiii m«. 
balben  alle  loeicf,  tuie  gut  fie  ieijub,  luie  [)i[bhi)  bac-  fie  glet)J5en ,  fo  fie  nit 
auß  gnaben  fließen,  feijub  fie  nmbfunft,  nit  gauti  nmbfunft,  bau  bie  guten 
iDcicf,  bie  außei  bei  giuiben  gotti»  gefd)el)u,  bclouet  gott  l3Cl)tl)lid)  mit  iei)d)= 


7  mcxd  li  U  luibbcr  ilvcbc  II         l:!  icl)ncii  «ercdjt  .\l'.         14   Sid)  iiion   I!     Uuimr  U 

2»;  cl)ncii  (soncilio  \H  :iil   liiibirt)  .V 


Im.  ik,  II 


•r>l.  It:i, 


•¥i  111.  1' 


72  iiiithcr-j  Uiitortidit  mit  otlidic  •Xrtiffl  ;c.   l'^l'J. 

tiimti.  LTVC.  itcvrt ,  L^cU'iUt,  fi'i'iib,  fvunticijiifft ,  fiiiift,  lunftaub  k.     \Hlifr  ba-? 
i'Uiiiic  leben  evliiucieii  fie  iiit. 

Xno  aüeo  Inib  id)  prebii^et  luibbev  bie.  bie,  allein  beo  enfsevn  ivcvcf-j  fil)cl)n 
aiiiV'ielien.  bcic  iint  nennen,  boo  c\ax  offt  pofi  ift  lun  i^ott,  bann  iintt  nal)  beni 
l)fil!en,  nit  nal)  beut  id)el)n  bev  lueirteii  viditet.  Tao  ift  fin  uill  e\eta(it:  Onitt  ■ 
luill,  bao  mir  an  nn--  ioln  iun;toei)felnn  iinb  an  allein  iint;ei'in  leben  nnb 
UK'vrfen,  aiiff  bao  rniv  evfennen,  ba-?  mir  mit  allen  nnf]erii  be[ten  mercfen  rnn- 
lel}iieii  aniien  nit  ntiu]eii  beftelien,  tnnbernn  alleDii  aufr  ieline  i^'unblof]  ivuibe 
nnb  barinl)erl;irfeit  nn-ö  iHirtroiteii  nnb  alßo  l)n  tnrd)ten  Umnbelnn  nnb 
miHer-j  c-\nteii  lebeno  ',iuunfid)t  fnllen  latjen,  3id),  bie  mercf  nnb  baö  leben,  i" 
bie  aujj  iold)eni  fLnd)tlaiiieii  bemntiiien  lierlien  iie)d)el)n,  jel)nb  i\nt ,  nnb  nit 
bie,  bie  anjjmeiibirt  idn'iinen  a,\\i ,  mie  c\\i.i]].  uill .  mnnberlid)  fie  iel)iib,  an 
iold)en  i^rnnb  nnb  ineDnnin^  iv'1d)el)n.  la-J  mil  ber  iprnd)  beo  pfaitev-3:  ^i*eiie= 
placitiini  eft  bmniiio  k.  Watt  liatt  el)u  l)erlilid)o  mnhv'faUen  an  ben ,  bie  l'id) 
imr  1)1)111  fnrdjten  nnb  bud;  anfi  )el)iic  barml)erl!irtVl)t  fid)  innlafjen.  Xann  r 
aber  fnrd;t  man  fiel).  Irmn  man  erfennet,  bao  mir  fnr  fel)nem  (V'rid)t  nit 
Iiefteen  mmien,  nnb  barnmb  Imm  fleridjt  luir  ijuaben  tl)ran  fliiien.  mit  lanib 
iprcd)en:  \X'rr  cjutt,  hanbel  nit  mit  iV'rid)t  i\ei^en  beDiiem  biener,  ban  eo  nuiii 
fel)n  lebenbiii  menid)  red)t  erfnnben  merben  fnr  bel)nen  aniien.  Vllfa  mibbevnmb 
el)n  mißfallen  bat  (lot  an  ben,  bie  fiel)  )iel)er  luifien  unb  aufj  l)l)re  (Uite  mcrrf  -" 
podjeii.  2id),  bie  ielben  Trel)en,  fiebere,  baffertii^e  iiiite  meref  bab  id)  iHinimrffen, 
anff  bav  id)  imie  bie  fd)rifftl  leret ,  bao  bie  fard)t  iiattio  fei)  ba-j  banpt  t^iit 
nnb  flaiita'y  meinen  eDiio  iru-pnen  frnmen  menfd)en,  nnb  alle  mei)f5l)el)t  nnnb 
cyite  merrf  ban  red)tfd)affen  ieDiib,  man  man  fid)  l)n  ben  felbeu  nur  i'iott 
fnrd)t  nnb  iel)ner  i^iuiben  beirret,  bav  bebft  prineipinm  fapientie  timor  - 
bamini,  bie  find)t  i\attio  ift  bao  benbt  nnb  iianl;  luiriniirten  aller  mepf5bel)t 
nnb  frnmfept.  '".'fn  merrf,  ob  id)  (^ute  merrf  tunpoten  babe  abber  nit,  bann 
bie  fard)t  (^uttic-  ift  epne  fliuibe  iiottio,  nnb  batt  fie  niemant  luni  l)bm  ielber, 
barnmb  fei)nb  alle  iinte  merrf  pufie  )uerrf,  um  bie  i^iabe  nnb  iurri)t  nit  ift. 

inui  öei   ;iiumifd|cii  .Siirri)eii.  i» 

lao  bie  'liomifebe  fird)e  luni  i\i>tt  fnr  allen  anbeeii  i^eeret  iep,  ift  tei)n 
•,mel)ffell,  bann  bofelb  ianet  'JH'ter  nnb  'J.Minl,  rloi  bebfte,  bar',n  inll  bmibert 
tanfent  iiuntDrer  pbr  blnt  ^H>rl■^ofJen,  bie  bell  nnnb  melt  nbiriininben,  bao  man 
mnl  i^rel)fen  mac;,  mie  i^ar  ebnen  befanbernn  aiiiienblirf  i^ot  anff  bie  felb 
firdjen  bnbe.  Cb  im  lepber  eo  ,',11  'Kam  alfjn  ftebt,  bao  )ihiU  befser  tnd)te,  f^o  ■ 
ift  bori)  bie  nnb  feim  nrfad)  fu'  iin'Ü.  "i'd)  Inerbeii  mac\,  bao  man  fid)  tum  ber 
fetben  fircben  rel)f;en  abber  id)el)beii  foll.  ,\a  pbe  nbeler  eo  bo  ,ini\ebt,  l)be 
mebr  man  'iiilanffen  nnb  anbanden  fall,  bann  biird)  abrebf;en  abber  innad)ten 
iLiirt  eo  nit  bejjer.    VInd)  fall   man  i\ott  nmbo  teiiffelo  luilleii  nit  lafjen,  nad) 


1  l)uB  11 


l>    (llloil    I! 


-  iiuiinii  iH')U'i)ii  1; 


-i>  lunnuiiii'U  H 


■:\  'liumijd)cit  1! 


Vutl)ct»  llntcttidjt  auf  ftlid)c  ?lrti(el  3c.  IM!'.  73 

bic  iibvii^L'ii  fninu'u  itmli  bi-c  luifjru  hdiiftcii  millrii  iiu'ljbcii.  o^  i""^'  frl)nrvIcVi 
iuiib  nbcv  iibcl.  bno  nuiii  i^i'bnirtVu  nbcr  iii'uiu'ii  iiuuv  bir  lirb  iiutvi'uncn  imb 
bic  i^cl)ftlicf)c  cl)uicffl)t  tciiU'ii,  bniui  bic  lieb  Uinimii^  alle  biiitt,  iiiib  bri  i'l)iiicfcl)t 
ift  iiid)!-:  ,(u  icfilucv,  Cvo  ift  c\)m  ict)li"ri)ti'  licbo  imiib  cDnirfcDt .  bic  l'id)  Icljt 
ficmbbc  juiibc  luutcijli'ii. 

lÜ>as  aber  bie  rtclüult  iiiib  ubivfcit  ;Komiid)i'-3  ftiiclv  luniiuiii,  uiib  luic 
feine  fid)  biejelb  itrecft,  lafj  bie  i^etfiteii  iiufjfedjten ,  han  biuiui  bei  feeleii 
iclicfeljt  (vu  nid)ty  i^-leflcii,  uiib  C^biiftiic-  iei)iie  fiid)e  iiit  aiiff  bie  euReilid)e, 
id)cl)iibai'e  i^elunlt  iiiiiib  iibiifel)t  abbev  ei)iui\e  ;eitlid)e  biiigf,  bie  ber  luelt  uiib 

1"  iDcltlidjeii  ijelafjeu  ift,  fuiibei  l)ii  bie  ijniueitbii^e  lieb,  bentiit  iiinib  ei)iiicfel)t 
gefegt  uiib  i^edviiiibel  bntt.  Xoviimb  bie  cV'lüiUt  fei)  luie  fie  fei),  i^vof;  nbei 
ctcl)iui,  gaii^  iibiv  nü  abber  ei)iiv  tenlo,  foll  fie  uitc-  gefallen  luib  luiv  ',u 
fribcu  fc^n,  wie  fie  gut  iuiRtei)let,  glel)d)  wie  twiv  ]n  fiibeii  fel)ii  föllen ,  Une 
ev  anber  ',el)tlid)e  guter,  eeie,  vei|d)tiimb,  giinft,  fünft  k.  oiif^teljlet,  iiUei)n  bei 

1''  cl)uicfcljt  füln  im)r  ad)teu  neuien  nnb  bei)  lel;b  nit  mibbev  ftveben  in-pftlidjen 
gcpotcn. 

Silie,  IUI  l)off  id),  ec-  fei)  orfeiiBnv,  bao  irfi  bcv  •Kpmifd)en  fivd)en  nid)!-? 
nemcii  will,  wie  mid)  nteime  lieben  fvunb  fdjclten,  bcvj  id)  miji  aber  etLid)c 
i)cud)Lcr  nit  gefallen  la^e,   bnnrft  niid),    id)  tl)u  rcd)t  baraii  nnb  follc  mid) 

2"  nit  bor  Waffcrblafjen  ^n  tubt  fnrd)ten.  bem  l)ei)ligen  'Knmifd)cnn  ftiiel  foll  mau 
l)n  allen  bingen  folgen,  bodi  fcDnent  l)eiid)ler  niiniev  glenben. 

ö  ^ut  tetilcn  AB  1".  *cpftti(^c  .\lt  IT  äIIk  na  AH 


m 


%\i^Ac(\m{(\  ticut(d)  ticy  'isatcninfciy  für  bic 
ciufältincu  ^^aiciu 

^aftnatlit  (J-1.  Ai'lmuni  IM  7  tuitti'  Viitl)ov  ii'iiii'  '^Ivcbirtti'U  über  Mc  ictjn 
Wfbotc,  bii-  c'v  iiadinuil-;  iclbft  hcvnibJi^iUi,  bt'Oiibi-t:  in  ben  miftctt  legte  cv  bnini  in 
ün-tfaiifenbiMi  ■J.Hivtn'icieii  bnc-  '-Initmimtcv  niic-,  Vefeti'Vi'  idivicb  i'incv  ifiiicv  Sii)iilov, 
'oDbniin  £d)iu'ibi'v  aue  C^ielebeit,  befamiti'v  iintev  bnii  Miniiit'it  VlgvicoUi.  latciiiiid) 
luid)  imb  Ui'ibfii'iittidjto  fie  ,^u  '.Hnfaiifl  bcs  toUifnbi'ii  ,\iil)ii-'j  in  bentjdjcv  i^onvbfi-- 
tnng  alv  „^'Inc-lfivmrt  nnb  Ti'ntnng  bi'->  l)i'ilicicii  'iHitniiii)i'vc-  buvd)  bi-ii  clnunivbiiv'n 
nnb  budjiV'laitcn  •Oi'vvn  "JJiaitin  Vntbi'v  h."  ÜÜic  cv  bobci  lu'vfnbvni ,  cvji'lji'n  luiv 
au-i  fcincni  SÖibiiuuuvjbrirfi'  an  (^'bviltovl)  1-*liingf  uoin  1:!.  oannav  löls,  uuu'C' In'ißt: 

Hnc  ci|icl|iiiii  iiiiitidiiis  DoiiillilcMi-  i;.\|ilaii;iliii  iiiiii  .  ul(MMi|Ur  a  nir  clllcniliiallllll. 
v\  praclcrtidiiiliiis  |iiililicis(|iir  |ii(iclaMiali(iiiiliiis  iiiciini|iaial(ilis  viri  Mailiiii  l,iiilci'i. 
prat'ceptiiris  \i\v\  imii  siiic  huiiiiris  piai^raliiiiii'  a|p|ii'llaiiili ,  liini  coiilfgi,  liiiii 
rcstM'ipsi  .  |iau(iila  rliaiii  (|iia((laiii  .  i|iiac'  (iiiKliiiric  viilrliaiiliii' .  adicci  ailtiidi(|ni' 
v\  ,    Lll    gciiiialia    liiit;ila    Icgrirlill.    cMcci. 

Cbgleid)  vaid)  niif  i'iuanbi'v  folcn'nbi'  Vlnegabi'ii  bic  l'lnrvti'nnnnii  bo,',i'"(V'". 
iiH'ld)i' Sd)ni'ibi've  yiilu'it  fnnb, '  univ  ^..'utlu'v  biui)  mit  bi'ni  'inngcbcn  ji-iiif':- Srijiiler-:- 
luiiiirviobi'n.  „(V-:-  univi'  niri)t  notb.  i'a%  nuiii  iiu'ino  '^»robigton  auf  bt'ni  Vaiibc  ivn'= 
fiilirtc",  iogt  er  mit  i^i'^ii'rt  biivonf  in  bev  "iHnvobi-  ]n  ha  i'un  ibni  iclbft  bctLnc(ti'n 
^'(n^U'gnnfl  iinb  bfflniit  ?id),  bat!  „ctlidn'  inv  ("^vcnnbidinit,  i'tlid)c  nndi  ,inv  ("s-cinb= 
fd)nft"  ii'ine  äütntc  „fabi'n  unb  tvi'ibi'n".  Tobi'v  fübltc  i'v  fid)  „iH'vnv)ad)t,  bicv 
'ISiitcvnofti'V  lüiebernm  iiiKvinLifiL'n  nnb  fid)  uu'itov  ^u  cvflftn'u",  nm  uuimiHilid)  „iiud) 
feinen  äöibevpnrten  einen  liienft  \ü  evloeifen". 

Vntl)ev  U'ollte  in  feiner  eigenen  'iV'nvbeitnüg  eine  '.iHilf-jidjvift  liefern.  "Juub 
einniol  nnl)in  er  bnrnm  ba>j  Webet  be-r-  .^Iierrn  in  Vlbenbunbaebten  um-  .Hinbevn  nnb 
üenicincn  Renten  bnreb.  ySm  Teecmber  löi.s  uuir  er  an-:-  'ilH'rt  gegangen;  nur 
langfnni   [jatk  er,   ii'eil    uiel    befcboftigt,   imvfebveiten    tbniien.      Vhn    ■>.  'Jlpvil   ].")l!i 

')  'JJJit  :lu'il)t  ipiui)t  il)V  Aj.  .s^c'viiirt,  lie  •ndiiiil  Viitln'v->  iVfipiin  IsTüi  2.  -'n,  and)  iielH'ii 
bei  ','lii->flilbf  X'iltl)CVi-  iiinl)  ÄU'vtl)  .yi ;  fic  ift  iebed)  mit  UHUJiel)!  ,(U  iH'imlicn. 


Id;^  fiiblid)  jciiif  „VlusU'giiiirt  bfiitjd)  btt  i»ati'niuJt'V':-"  iV'bviuft  uov,  nuc-biiiiflid) 
tieftimiiit  „für  bic  oiiiiältinoii  *..'aioii,  iiid)t  fiiv  bie  Wi-k-tivti'n  ■ .  «ic  nuidjtf  allcr= 
jcits  einen  tiefen  Lviubmrf.  AUiftlin  U'cift  bnriir  auf  eine  Stelle  in  beni  '.yviete  be-:- 
Status  ;Kl)cnanii-j  an  ;)Unni]li  lunn  J.  ,\iili  1">1:»  l)in,  luo  jener  önnionift  uninicl)t, 
bafe  *N.'ntt)evc-  "-yiidjev,  iniunbevljeit  feine  Vliic-legnni'i  be*  'i'atevniifevj,  bnvd)  bie  flaute 
3d)iiHMi  in  allen  Stiibten,  l'unfien.  Tinfevn,  ja  in  allen  .Viiinfevn  feil  i^eboten 
iinivben.  -CieiViOt^  (^ienn^  üon  Saelifeii  beidjnlbiflte  ben  ;Kefininatov  bei  einer  llnter-- 
rcbung  mit  i^ni  ii'iifjrenb  ber  Veip(ißev  'Siepntatiün,  bafj  er  mit  feinem  „'i!ater= 
unfcr"  iiieler  Weibiffen  Ueru'irrt  liätte:  man  ii'ai'ite  ndniliel)  nitt)t  inebr  fo  rtebanlenlu-:- 
iiMC  bi'öbev  beit  .liLifentran',  ab;nbeten.  .önbann  lUatbefiii':-  bertd)tet:  ,.^\n  '^ienebiii 
brad)te  mau  IJ.  lUartini  i'atcrunfer  in  un-lfebe  Spraehe  nnb  liefi  feinen  '.'ianirn 
au«.  3iJie  e-J  ber  liehet,  uuu  beni  man  C<rUuibuiB  inui  A)rurfeu  Ijabeu  mnfste, 
fpridjt  er:  öelig  finb  bie  Vänbe,  bie  biee  gefel)rieben ;  jelifl  finb  bie  Vlngen,  bie 
C5  feilen;  felig  u'erben  bie -Öm-ien,  bie  bem  iMidi  cjlaubcn  nnb  alfo  ]u  Wott  fd)reien!" 
SBie  gut  ec>  ber  ;Keformatuv  uerftanben,  ju  bem  4*Dlfe  ,^u  reben,  bauou  ',eugen 
bie  U'ifberljolten  "JInflageu  feiner  Sdirift.  ccbun  friil)  rnarb  fie  aurii  in  frembe 
Spradien  übertragen.  "Jlbgeietien  lum  ber  erninlmten  italieuiid)en  "-[Bearbeitung,  Uüu 
ber  U'ir  niri)t-;-  Midl)ere->  U'iffeu,  eririiien  l.">Jii  eine  lateinijdie  tU'erieluing  lum  ibr, 
uub  einer  böl)mifri)eu,  bie  uermntblicb  ]n  t>rag  bcran-igefoinmen,  gebenft  Vntber  in 
feinem  Ü>riete  an  Spalatiii  laun  :;.  ,Vbrnar  löill.  "Jiod)  nnjev  onl)il)unbert  bat 
eine  englifdje  'i>erfion  gebradit  unter  bem  litel:  AI.  l.ulhirs  L.xjio.^iijdn  dl  ilir 
Lord's  Frayer  tiaiislaled  A.\-.      I.diulcpii    Ist),   in   CftüD. 

Ü}(?1.  unfcre  fvit.  (v>i'faiiimlcui-?iv  "-i^b.  I  S.  :'';/4  if.  Ic  äl5.  1  £.  •>:i!t.  iy:{.  •.'•.':!. 'i'.Vl  (iuli 
bie  unitio  L)oiinnir;i  iiirtit,  luic  tu  bcv  "iHnlifmcrfiiiiii  ^ii  bem  iH-iefc  2.  '-'>2  auflcnoiniiirii  luivb. 
Don  bei-  fiu-,\cn  ,'voviri  i)c->  Uinteiiuifcr-i  ja  uetftilKii  ift ,  iii\l.  ä.  2.iü).  H.  Zuin^'lii  u]MMa. 
iiu-antibus  M.  Schulcru  ot  .1.  ^(■liultliu.ssio.  \'ll  5.  M.  Ic  SjS.  |  £.  •2s!^.  OJirtthrfiii-?. 
.'^iftovicii  Poii  D.  "JJi.  Siiitl)cv'5  '■llitfnnQ,  l'el)«,  l'elicn  uub  Stfvbi'ii,  14.  '4?vebigt  {Ihnu-iciiilu', 
•lii'mUievfl  M.D.LXVI.  5<l,  «-'i.  le  aiv  I  «.  öö9  (,juiii  2iitum  ugl.  ä*uift)nvbt,  \.'nil)fv->  '-J<vii-t= 
mcd)fi'l  3.  37i.  ÜlifiiiiuiiU  .»Uu"iliu  1  3.  r.'o  f.  2-58.  :'.l'i.  AhiUH-vnu,  öflwuii  ".'IftvicoUi,  iM'vltn 
1881.  S.  14  f. 

'Jlii» gaben  bei  ii?cavbeituiig  büii  oi^')H"ii  Sdjiieibcr. 

1.  „XUuflegiig  onb  Seu  1  tüg.  be«  bei)lige  öater  unfern,  bnrd)  |!  ben  (Jnoirbigru 

uub  .fiüdigelarten  |[  l)evu  l'iartin  'L'nttl)er.  ber  lieiligcnn  ||  fdjrifft  Xtutorn. 
cinfiblcr  reformiter  "Jluguftiiu'r  Crbec-;  in  2ad)ffeu  llii=  'i  cari  ,  t;u 
;Wittcbcrgf.  oi"  '-'-'i.  X.  uu  \[  ruii  iar  geprebigt.  in  ber  <saften.  unb 
fct)ncr  (sie)  fd)nler  einen  |sir|.  t.pifammen  ge=  |i  fat^t.  ||  ■'oat  gebrnrft 
flceld)iar  i.'ottl)er  ,;  t.in  Veipt^f.  lU.T.ruiij.  •'  litelrüiffcite  bebrnrft. 
-ti  "4.Miitter  in  Cnart,  lelUec-  ilMatt  leer.  "Jim  (^-nix:  „Webrurft  tyi 
l'ciptycf  Weldiiar  Vottber  im  lauient  fnnff  Ijnnbert  unb  ad)t=  [I  t,^et)cnben 
iar.    " 

2.  „lUuflcgüg  unb  [l  Seutng.  bei  l)ei)ligen  ua    ,  ter  unferä  bnrd)  ben  (vran)r-^ 

bigcn  Pub  \\  .f>Dd)gclartc  ^ern  lUartin  t'nttljer,  \\  ber  Ijcilige  fd^rifft  2oc= 
torit,    eiu=   '  fibler  reformirtcr   ",'lugnftiuer  1]  Crbc«,    in   fad)f,ieu    lli= 
caviu5,   \n  SÖitten  ;i  bergt,     oui.  j  lU.  'S.  |j  Pü.  i]  rbij.  j;  i^tar  ge--  .1  pre-- 
bigctl),  ']  in   ber   faften ,   unb  i|  fepuer   fdniler   ei)=  [,   neu,    e',u    famnuMi 


76  "?Iuslcguii(i  beilud)  bc--  i'atftiiiiict';-  für  bic  cinfaltii^cii  *N.'nu'ii.   l-M!*. 

gcfdr^t.  ■■  IHit  litclfinfiiftunc^.  litolvücffoitc  brbnicft.  24  i'lQttcv  in 
Ciiavt,  k'tite  Seite  lecv.  'Jdif  Cn'v  lunU'bti'ii  3i'itc  miv  ein  •Ool^idinitt ; 
am  6-iibi'  bev  bvitth'fetou:  ..t'  (Hi'bvmft  ^ii  Voipt;,irf  biutl)  llalten  feilm-- 
tuann  "M^  mann  t\M  luirt)  'i  (i'lirilti  gebiivt  laiijciitt)  fiiiiü  "  huiibevt 
unb  ad)ttyt)Cii  ]1  o'T'.    "    iiiib  baniiitcv  ein  .öiii,',fcl)nitt. 

•s;iiil,;id)iiitt  Hilf  bi'V  lunli'titi'ii  Si'itc:  3t.  (*l)vifUHU)  mit  bciii  Cilivifltnibf  i'uu'ii 
/lliifi  biirdiUiiilt'iib.  -Vnilsiiliiiitt  iiiitcv  bi'iii  ^(iiiprcjium:  l^iiio  .OciliclC  i^i'  '"li 
fiiicii  Irndicii  Ivitt. 

o.  „Üliillcgitii  inib  Ti'it^  !|  tüo,.  ha  licDlic^eit  Uiiter  DiifcV'>  '|  biivd)  bi'it  (?-vuniv= 
bicit'ii  uitiib  I  ■Ooduv'lavti'ii  ()cni  l'iavtiu  Vuttl)cr,  bev  Ijeiligeii  trtn'ifft 
Xinlmit,  eiiifiMev  vefLUiniter 'Jlufliiitiiier  Cvbce:  in  fad)  i|  feeit  iücaviii-:-, 
•,1t  äüittebevflt.  ,:jiii  .IH.  T.  imb  .ruii.  onv  Ij  gepvebifietli ,  in  bcr  fnftcn, 
Diib  icDitev  fri)ulcv  ei)iieit,  \n  ;j  iaiiiiiieti  geiaht.  "  litelviitffeite  bebnicft. 
2t)  U-ilöttev  in  Cuovt,  lefete  Seite  leer.  ".'Inf  bev  uovlel.iteii  Seite  niiv 
ein  •dDl,y"d)iiitt;  am  O'itbe  bev  bvittlcliteii;  „«;  (^iebvitrft  l^it  Veiplurf  ;jiit 
Iaii?cntl)  fiinff  j|  l)uiibevf  niib  aditljeljenbeit  ^dv.    " 

\li'l,)trt)ititi  Hilf  ber  l'üilelUi'ii  3iMtc:  l'uivin  nlo  Aiiiiuiii'l->fiiiilniM  mit  bfiii 
Cilirillfiiibc.     Ixmi  Oüit  111(111111  \.'niib>>lH'Vi(  in  *>.'i'ip,jlci. 

4.  „Vtitilcgüg  Uiib  Seii^  |j  titg.  be-:-  l)ei)ligeii  luitev  Uiitev-J  1|  btivd)  bett  (vviin)v= 
bigeit  Uitiib  ■  •C-)oel)gelnvteii  lu'vii  Mliavtiit  Viitthev,  bev  lieilige  id)vl)fft  . 
JiDctovii,  eitijiblev  vefinntitev  Vliuinftiiiev  Cvbec-,  in  )ad)  '!  ^eit  '4.>itaviuo, 
\n  aiiittebergf.  om  .Hi.  T.  nnb  .vuij,  ;äi''V  1!  flfV^'i'^'fl'-'^').  '"  ^i-'i'  Wt"'. 
rmnb  feijuev  id)iilev  ei)tieii,  litt  [[  iamiiicii  getatU.  "  litelviicfjeite  bc- 
bviifft.  2ii  i^ltittev  in  Cnavt,  leiste  Seite  leev.  yinf  bev  uovlebtcii 
Seite  niiv  ein  .t>ol,iid)iiitt;  om  ('i-nbe  bev  bvittletjten :  „«i  (»iebvnift  i.ut 
Veiptjiif  ^\u  ianientl)  iiinti  j|  l)ititbevt  imb  adjttjeljenben  ,!oav.    " 

■Oül.iirijiiitt  fliit  bev  uovU'tjtou  Seite:  "JJi'iivio  nlv  .fiiiiiiiielc-foiurtiii  mit  bem 
(»Jiriftfiiibc  im  ^?lrm   ciiif  i'iiu'i   ").l!iiiib)iil)d. 

ö.  „3(ti)leguiig  uiib  !|  Xeiitiuig.  bei-  l)ei)ligeii  "  Unitev  nnjev«  bitvd)  ben  ^v^ 
U'ivbpgen  unitb  |l  .öi.Hi)gclavtl)eii  l)evn  'lUavtin  >v'iittl)ev,  bev  [l  l)eilige  |d)vitft 
luetovii,  einfiblev  ve*'ovmtvtev  '.'lugnftiiiev  Cvbeiic\  in  taditjen  'iWcaviite, 
,',n  älMttebevgf.  om  .l'i.  X.  vuii.  ,\av  gepve=  ji  bigetl),  in  bev  faften,  Pub 
jeljnev  id)nk'v  ev)^  '^  neu  liiiiatm'ii  gejat,\t.  "  ''JJiit  liteleiiifaffnng.  Iitcl= 
viirfjeite  bebviuft.  25  '4.Mättev  in  Cnavt.  Vlin  t<-nbe:  „n  Webvmft  tjii 
Veipt'iirf  '^sM  lanientl)  intiff  ,i  l)itnbevt  uitb  iieiint,;el)etibeii  ^av.    " 

SJicllcidjl  l)nt  bn?  2(>.  Sücitt,  biiv  in  bem  luni  ini>>  beiiiititfii  t'i'irmplnv  jolHlr, 
Hilf  bev  ftftcii  Seite  i'iiti'ii  .^loljjdiiiitt.    Ivitd  nun  Itlnvlin  *^.'iiitb-:-tu'V(i  in  ^'cip,(in. 

Im  üvbvnrf  bev  „Vlustegung  nnb  Xeittting  be>>  heiligen  'Jnitevnnievv"  liaben 
iinv  nlinc  ;^liieitel  in  'Kv.  1.  ,^Vi  bie  Sammlitiigett  Vntl)ev)el)ev  Selivifteii  ift  fie  cvft 
fpüt  aiifgenpinmen;  fie  finbet  firi)  im  ■(lalliid)en  21)eil  S.  !•"  !!'•,  in  bev  Vcip= 
;iigev  \Hnc-gabe  l\  S.  -V^l -  :i4t)  oljne  bo'j  Uiteiiti)d)e  Ä'ibinnngoiebveibeit  nnb  bei 
Müld)  VI!    Sp.  1028  —  1087  mit  bem  ÄiJibmnngc'bvieie    in   bev  '.iUnvebe  S.  I<M 


'.'Iiic-U'fliUK.l   bc'iitjdi  bi'v  'Jniti'Vililii'i--  für  t>if  ciiltiiltmi'U  Viiii'ii.    I-M'.t.  77 

^Jlu^gnbt'ii  bcr  uoii  V'iitl)i'v  it'lbtt  In'nvlu'it  et  i-u  3d)viit. 
A.   „'.Hiiih'fliiurt  ;  bi'iitid)  bc->  'initfv  umiicv  ,  fiu'v  bi)f  eiiifcltii^eii  Www  \\  Xoctov 
iUcirtiiii  Vutl)i'v    yiugui'tiiicv  1,511  äl*itte=  H  bexa,i.  \<  'Jiidjt  fiiv  bic  gclcitni. 
r  'Um  'Biflrt)inv  Dotters  bviirffvclj  ;i  t;,it  l'ciiptjf.  ^"    'JJüt  lih'ldiifniiiuuv 
liti'lvüifioiti-  bcbvlirft.     ■'>'<  ^iMiüti'v  in   Ciiavt,   Ictiti-  Sfitc  leev. 

1!.  „lUiijli'firm  bcutiil)  ^  &0'5  'i»ati-v  uuiir  iiu'v  &io  t'iii=  |j  fcltiflcn  leyeii  Xoctüvi« 
-JJinvtini  Viitbi'v  ;|  Vliii^uftiiin-  tui  "il'ittcnbi'vgf.  ji"  2)aruntfv  ein  Ö0I3-- 
fdliiitt.  iitelviirfteitc  brbviuft.  -'.o  ^^Irittcv  in  Cunvt,  letUe-j  '^Intt 
leev.  Vlni  t^nbe:  „(^iebvnef  |sir|  Iju  V'eijpfirf  burd)  Unleiitin  1,  «djnmnn 
anno  .^J3l.3).i-ir.  ''<" 

Iitfll)ol,(id)iiitt :   "Wuniii   mit  bi'iii  (>ln'iftfiiibi'  niif  i'iiu'v  flunibiiilicl   ftiiirilb. 

C.  „xHuflegung  beH=  'i  tid)  be?  llnttev  uniev  ]'  fnev  bi)e  einfeltic\en  ||  U'i)en  T^oe-- 
torie  Wnvtini  l'utliev  ;]  -'hiflnftinev  tjn  2i>itton6evflf.  'j  'ilm  Wcniacl)t.  !" 
ünvuntev  ein  ■*ÖLi|,(id)nitt.  l'fit  liteleiiifnffnnfl.  iitelviiifieiie  bebvmft. 
:!f>  'iAiiittev  in  Ciuivt,  lefete  Seite  leev.  '.'Im  (vnbe;  „i  (^iebvndt  tju 
l'fljptjif  bnvd)  '•lHavtinnni  '!  tievl'iV'olenfiein  ,^ll  bev  -liittev  ftvafi.  |[  löl9.  |j 
«oli  Tco  donnv  et  Wlovin.    " 

Iitell)oliiil|nitt :  Tii'  ilH'iii'ii  iiii->  boiii  "Wuniiciiliiiiöi'  Luniin'ii  tn'ni  ,'si'iii->fiiii)i' 
ihre  Wnhrit  bat.  Tic  .Seile  nnrt)  bin  ,\nliv,iiil)l  iiii  Jsinlni'iiiiiii  iil  in  bcii  iilnnini 
-'lii^iVU'rii  bov  £rf)liif!  bev  "-'InvU'tiniHV     Xviirt  Hüii  'JJImtiii  Viitib->luViv 

ü.  „lUuieleflung  ||  tditjd)  bce  inittev  nn-  fere  fiiv  bie  ainfeltii^en  1,  lni)en  Soetov 
'JJiavtini  \]  l'iittjev  '.•luipiltinev  \\\  '  SPittenbevcv  ',  "Jüt  tue  bie  liierten. 
M.l). XIX.  "  iUit  liteleinidjiniuv  litelviirfjeite  bebvnrft.  :!t  '.IMnttcv 
in  Cuüvt,  leiste  «eite  leev.  "Jim  (5-nbc:  „Selifltlid)  i|"t  qebvncft  ünnb 
oollenbt  biR  '•jvitev  noftev.  ||  ^11  'Hufifpuvfl,  bnvel)  (Eiliinnnni  Ctiiiov  bei) 
jiint 't 'iivjnlen  eUiftev,  ".'Infi  ben  .riiij.  tafl  ".'(nflnfti,  i|  bcc^  fiintl.telien- 
bnnbevt  uii  neiin,U'l)enben  |i  C»fiv^.   i" 

K  qennn  luie  D,  niiv  bn-j  :>\nunff|iiin  Uiiitet:  „Seliftflid)  ifl  c^'bviuft  unnb 
ULillenbt  biK  llntev  imftev.  Tuvd)  5ilnanniii  Ctnmr  bei)  iani  "i*vfnlen 
elüftev,  II  yinff  ben  .riiij.  ia(\  Vlneinfti ,  beo  innttu-lienlinn  |  bevt  Unb 
iu'nn',el)cnben  .^»nv-:-.     ■ 

F.  „"iifileflnnfl  j|  bütjd)  bec-  ".Inittev  |'  uniev  fiiv  bie  einfei  \\  tigen  lel)en  bnetuvc  J 

93fovtini  l'ntl)ev  nn  |,  iinftinev  ,',11  "ÜH  ||  tcnber^f.  Ji  öetvucft  ju  Ü3afel 
buvd)  Vlbii  ".^H'tvi.  "  "J.Viit  liteleinfnffunfl.  litelriirffcite  bebvneft. 
■>(i  "iMnttev  in  Cnnrt,  leljte  Seite  leev.  ".'(in  (vnbe:  .,«.  ©etviidt  ',11 
*nfel  bnvel)  l'lbam  "iu'tri.  IK.D.rir.  ij" 

G.  „"iifjlegniui  '!  biitid)  bec-  'i«nttev  1;  nnfev  fiiv  bie  einfei  Ij  tit^en  teDen  Toetov 

l'iiivtini  Vntl)ev  nn  j|  ftiiftiiiev  ,(ii  iWt-  ;|  tenbevi^f.  jj  (■^Jelvndl  \n  "i^ifel 
bnvd)  ".Hbnin  "In'tvi.  "  Mit  liteleinfaffniifl.  litelviirffeite  bebvutft. 
:l(i  "^liittev  in  Ciinvt.  "Jim  (viibe:  „«[  "J'nb  nlfLi  l)nftn  öff  bac'  nl-  ||  Icv 
nntjlid)eft  ein  fnvljen  beflviff  unb  nRlegnufl  bee  Ijeilifle  1|  l'attcv  »nfev, 
in  iiH-ld)ein  fid)  maniiiflid)  bel)elffen  unb  ev  ',  fnven  ninfl  luie  ev  vfd)t 
unb  bem  nllmed)tiflen  ^utt  luolfle  [  fcUig  betten  fuH.  Wetvncft  ,]ii  "i>afel 
bmd)  ben  fiivfidjti  ;i  gen  "Jlbnui  '4>etvi  IUI»  man  jnlt.  W.lS.iiy.    " 


78  ■.'(iisicfliiiii^  boiitidi  bf-?  "initcvmiii'v-:-  fi'iv  bio  oininlticu'ii  Viiioii.   1-t19. 

H.  „Vlufilcfliiiu^o  ";  bciitid)  bi'c-  im  .|  tov  uiiiiicv  fiiev  i|  bin-  i'Duri'ltigcn  leiicii 
Xüctovic'  lUartini  "  \.'iitl)cv  ',Hii(iiifti=  |!  ucv  ^511  mitton  :|  lu'vgf.  ||  C^ietnirft 
l'iclriiiov  ^.'nttlHT  t',u  j,  ^.Vlipt'.f.  ^'Iiiuo  bni  "»l.D.XX.  '"  'JJiit  liteU 
^iIIfnifun(^.  litolviiiftoitc  lu'bvuift.  :1S  '-I^liittev  in  Ciiavt,  Irlfte  Seite 
U'cv.  Villi  ti-iibc:  „Wfbviuft  t',11  V.'i'l)Vt^f  lliclrijiuv  V'pttlH'v,  fnul)  ]  l<l)vifti 
(Vbiivt  Iiiiiifiit  tiniftl)inibert  !|  niib  tyi'cDittugf.    " 

I.   „'Jliii',lfflfi(^  bfiitirt)  bcc-    "innttev  viiiiü-v  fiiv  bie     (n)iifeltifleii  *Joi)fii,  Xoctovi« 
l'tnrfiiu  Vutlu'v,  Vliuiiifti=     lU'i  tyi  'iiiitti'iiitu'viv    'Tikl)t  fiiv  bif  iifh'vtou.  " 
l'iit    liteU'iiifciiiiiiuv       litilviirfieiti'    bebnifft.      ■'•*'<    i*l(ittcv    in    Ciinvt, 
Iffetf  Seite  leer. 

Tviitf  uon  llii'lrtiiov  VLitllH'v  in  ilMttonlH'vii,   iiidii.  tnii'  "ilH'lli'v  ''iv.  ll'2s  nii- 
iiiitinit,  in  l'oilViifl.  i.  2.  7!i. 

K.   „xHiii^lefluiifle  |i  be-3  l)ai)liiien  '.iMitev  im--  '  teiv;    iiii   bie    niiireltiiV'it  ,1  Ifllieii 
Soctov  'Ficiitini  l|  i.'iitl)ei-5  Vluguftiiuv  ',11  li  5ß!itteiibevfl  }C.  Ij  <i  Jvteiii  am 
fiivlje  iiüljliri)e  auSleflinifl  ||  bc*  'Knitter  Diiievv,    fürficl)   Dn   ftinbevtid). 
Itiit  fiiv  bie  ^eierten.  lliit    liteleintnüiiiu],    looviii    oben    bie   :^uiliv= 

,iaijt   „M.  D.XX."     litelvürfü'itc  tH'bviiift.    '■'•><  'l<lättev  in   Cimvt,   letite-? 
'^liitt  (eei.    V(m  (vnbe:   „£eli;^flid)  i)t  (lebvurft  minb  uoUeiibt  biiV-|.Hitev 
iioftev  Ij  ,',11    Vlut^ipuvii    Xiivcl)   Siliiamiiii    Ctniav    bei)   iniit  n  'ih'iiilen 
i'lofter,  oiiff  bell  .vriiii.  ttici  be^;  ,,'\eii=  |  iieve,   im  Tüiifliehenbnnbevt  imnb 
'iU'ni)ii(5iiviten  ^ax.    " 

1,.  „■,'luiÄle(iiiii(^e  []  be«  Iinl)lirten  imtter  im-- [!  teve:  iüv  bie  (liiireltiiV'U  ||  InDeii 
Xortov  "J.'lnvtiiii  jj  Viitlierc-  ''luniittiiiev  ',u  '  äl^ittellbel•ll  k.  |j  «i  ^^telll  niii 
liir^e  niililirtie  niiBleguiui  i|  bee  'inittev  uiiievo,  tüviiri)  imb  binbeiiiri). 
'Jiit  fiiv  bie  flelevten.  "  lliit  liteleinfnfiniu^,  umviii  utieii  bie  !,uil)iinl)l 
„M.D.XX."  litelvürtfeite  bebvurft.  :!<;  ^^lättrv  in  Ciiovt,  letitev  ii^lntt 
leev.  Vlm  ('fnbe:  „Seliflflid)  ift  gebvurft  Uiib  luilleiibt  bife 'Initev  laiftev 
',11  yiuqipiivfl,  biivd)  Siliiamiin  Cttiiinv  bei)  innt  I'  'i(vtiilen  iloftev,  niii 
bell  .viij.  t(\(\  be^  ■Oeiinume  ij  im  is-üiiffl!el)i'nl)iinbevt  imb  ;iiHiiiit!i--  ||  giften 

M.  „'•^difeleflunge  jj  bec-  IjUDliflen  imttev  im=  ||  jevv;  fiiv  bie  ninfeltiiien  i,  lal)eii 
Xüctov  lUnvtini  i  \.'iitl)ev->  Vliu^iiftinev  ,',11  r  äliittenbevii  a.  ''  t  ^'lUm  nin 
fiivljc  miljlidje  niiüleflinit}  ||  bee  'iJattev  uiifev«,  fiivfid)  uiib  binbcvfid). ' 
'Jüt  fiiv  bie  (\elevteii.  "  Wit  liteleiiifofiiiiii^,  iinivin  üben  bie  ;3al)v^ 
5al)l  „M.D.XXi."  litelviiiffeite  bebvmft.  :!ti  ^^liittev  in  Cunvt,  leljtec- 
iMntt  leev.  ".'Im  (iiibe:  „3eli(\flid)  ifl  rti'bvueft  imb  üulleiibt  bifi  '^nitev 
nuftev  i;  iii  ^'liifiipnvn,  biud)  ciliuiiniin  Cttiiuiv  bei)  fnnt  n  *i!vfiileii 
elüftev,  auf  ben  .viij.  tnii  bev  öeiinum-:-  "  im  Aiiiifflu'henhunbevt  imb 
liiminiii-  ;|  fliften  ^vnv.    " 

X.  „1'9S  \'AT  li  'l"l':i'  VNSER  (1).\S  ISTDIK  :;  l.efonbeve  leve  Im  gebet 
)D  II  un»  (>"l)viftiic.  gegeben)  ||  bitvd)  lllnvtiiiiim  ;:  Viitljev  ','lngiifti  1]  iiev  )n 
JlÖitteii  ■'  bevg  Dfjge  |;  legt.  "  Iiinmtev  uiev  i*Iättd)eu.  "JJlit  litel- 
einfaffung.  litelvürffeite  bebviirtt.  "i^  iMiittev  in  CftnD,  Uitec'  '-l^lott  leev. 
.\ii  ciiiuieii  (vvciiiplnvcii  ift  yjlntt  .'.  bc*  evfifii  'i^ogoiu-  ivvig  Sv.  in  niibcvii 
vid)tiii  ;iv  ngiiivt.  Xvilrf  uoii  5'iiU'iltili  (Mivip  in  U<nii'l.  l'iitlifv.j  Sc1)viit  lnunii 
ftfljt  eine  (♦vmnliiiung  nii  bcit  rijriftltdjcit  l'cia  uom  19.  ^(uli  1">1.''.'. 


■.'lii*lfflmm  bfiitjri)  bc-j  4<rtti'viinii'vc-  iüv  bit  fiiiinltii^rii  '..'oifii.   IM'.'.  70 

Ton  lUbnicf  bfv  ,  'Jlii^lefliiiifl  bciiticf)"  T)olii'n  luiv  in  A.  M.  i\-.  11).  Sii)Uiibev. 
D.  'OJiavtin  ^nlfjov«  deiner  .Watcdii'jnin-:- ,  'J.ifvliu  Is."):!  S.  xviii,  ift  lUniv  gcui'igt, 
I  bcifür  p  l)altfn,  itnb  '4^().  S)ieö,  ÜlUhtfiiuiri)  ^ii  ^.'nthme  bcntfctteii  Srinifton, 
Vcip,5ifl  ISTfi  I  5.  ,\xvi  f.,  t)nt  firi)  ilini  niiiiciri)Ui)icn,  allein  luiv  fbnneu  ilincn  nirt)t 
,',uftinnncn.  eidjcr  nn-ift  bic  litclcintnifuMii  lum  I  anf  lliolrt)iov  Votthev  in  älütten- 
bevg  nl«  Snicfi'v  hin;  inbcf;  bicicr  licB  (ict)  Ijii'v  evft  jpätcv  niebcv.  .^nt^fv  ici)veibt 
nod)  bell  8.  l'tai  LMS'  an  3palatin  (Te  SB.  1  S. -ö7j:  \eiiit  .Moiciiior  LoUem.- 
iuslruclus  oplimis  Ibrniulai-um  malricilxis  a  rrolimio  acreptis.  paratus  apiul  iios 
ortiLiiuun  excusüiiaiii  instiluoic:  ','lniani'(  ",Hpvil  at'ev  iiHivb  iinieve  2ri)vift  fd)int  ucv= 
janbt.  Ubevbie«  erhellt  au--  beni  U'eitcn'ii  'iMiirl;  be-j  -öol'iftüi-fe-:-  ber  (yinfajjuuti, 
baB  I  evit  nacf)  bev  oevniehvtcn  ".Hnflaiv  von  Vuthevc-  Srtu'ift  „an  ben  d)riftlid)en 
■•.'Ibel  bentidiev  ^JtatiLin"  iiebvu(ft  iein  fann,  alio  iuri)t  lun'  SelUemlu-v  l.')2<i.  *J3e= 
ftäliflt  ii'ivb  nnjere  '.Hnnnhnie  m\\  A  al':-  Ihbvnif  buveh  Vnthev-:-  eiiienhiiiiCiii^e  Sßib^ 
niuiig  auf  einem  (»reniplar  bev  mm  £d)eur['id)en  ("vaniilienhibliothef  in  "Jüirnherfl: 
.D  Doclorj  (;iiiil1i)phc>ni  Srliciiiiii- ;  benn  lunanc-tetjlid)  uerjenbet  bev  ilunfaiiev  einer 
2d)virt  feinen  Miad)brucf.  'inm  A  hünflen  alle  iituirten  ','lH-:(\alien  nnmittelhav  obev 
mittelbar  ab,  iinv  trafen  (ie  in  ben  Spradifornien  bac-  (^je^n■lil^e  ihve*  Xvncfovte^  an 
fid).  K,  L  nnb  M.  jönuntlid)  an-:-  5illian  Ctniavc-  Cffiein,  halben  al-:-  '.'Inhanfl,  bev 
aber  nic^t  hicvhev  qehint,  nod)  „eine  fnv',e  niil}lid)e  yinale(\nn(i  bee  'l^atevunjeve 
uor  fich  nnb  hintev  fid)". 

Unter  ben  Sanimlnnflen  bringen  bie  „".'In'r'leflunci  bentid)'  .(nerft  „llJartini 
*^'ut^ev5  niandjevleii  bnrfilin  nnb  traetetlin  ■  l'lnefl.  noni  lUai  l')20  i&i.  i"— xxxix'', 
unb  'Ühisg.  öoni  Cftober  l.T2n  231.  r'  xxxviir',  bann  l'nthev?  Sl«erfe  l">.'>:i  VI 
*^1.  :VJ''  — 54»,  ofiia  K..".-'>  I  ^J31.  H9''  -HT',  -.»lltenbnirt  I  3.  7ti— lul,  Veipjifl  IX 
<B.  346—374,  9Bald)  VII  Sp.  108G--117!i  nnb  (vrlaiiflen,  bentfd)e  5d)riften 
'.^b.  XXI  6.  159  -  227  unb  3?b.  XLV  2.  204-207.  eonberbover  äöeife  hat 
bie  CJrlanfler  '.^hisivibe  ben  lert  au^einanbev  fleviijen  unb  bviiiflt  au  evfteveni  Cvte 
bie  XHuelefluufl  ohne  ben  „fnr^en  '-^eflrirf  n."  am  Sdiluife  anc^eblid)  nad)  A.  in 
ai'irflirijfeit  nad)  M.  an  lefeterem  ben  „fur,',en  i^eflriff  u."  ebenfalls  naeh  M.  jene-:- 
3tiicf  als  uom  Jy.  l-MS,  bicfec-  nie-  uom  v»-  1520,  obflleid)  beibe  in  allen  (*inieU 
ausgaben  eng  uerbunbcn  iinb. 

\'lU'>c^nhcu  bev  lot  eiui  idicii  Übcricljiiiui.  ^ 

a.  „^rplauatio  bo  1|  minicae  ovationi«  in  la  j|  tinü  verfa.  fed  a  Reueeeiido 
pa=  II  tre  Maitiiio  Liitliem  i  ver=  ü  iiactilo  p  [implicioi-i=  ||  liiis  laifis 
oonipo^  II  fita.  iV:  aedita.  |j  ljipfia\  px  oflifina  Mfkliioris  Lolllieii.  [  Anno 
falulis.  M.D.XX.  "  l'Jit  liteleiufaffnng.  30  53lätter  in  Cuart,  letjte 
Seite  leer,  l'lm  &nbe:  .Lipliav  ix  uMiiina  Mclcliiori.«  Lolllieri. 
Anno  lalutis.  M.D.XX.  il^ 

„bo"  3-  1  ''i'bct  einen  3?iirf)ftn()fn. 

I).   „».KXPLA».  II  NATIO  DÖMINICAE  ||  orationi?  in  lalinuni  vorfa,  ||  IWl  a 
Reueieiulo  patre  ||  Marliiio  Lutlieio  in  ||  vei  iiarulo  pro  fiinpli    piorihus 
laici>  coni^  I,  pollta.  A;  a'ilita.  ;   •  :   :  :    "     'OJiit  liteleinfafniug.    litel-- 
rürffeite  bebrucft.     40  2?lätter  in  Cuart,  letjte  Seite  leer. 
Xviicf  von  ■JJiic^Qcl  i!>iUfniH*  in  ■JlutWevDcu. 


80  Jliic-U'fliiiifl  bcutid)  bf^  ■jMUi'Viiiijfrc-  fiir  bic  ciiijnltiflfii  l'iiicii.   l-M'.l. 

c.    ,>EXP1..\^  i;  NATU)   DOMLMCAK  ü  oiationis    in  laliiiü   \ov\\i.   \\  fed    a 
Üeiieivdd  patr«-  !]  Miiiliiio  Liilliom  \\  in  vernac.iilo  pm     limplicioribus  ^ 
lair-is  (•f)|)o=  [:  MIm  .  .V  a'di  \\  la.    "      "Miit  Itti'lfinfafiiuiiv      litelrütffeite 
bfbvutft.     40  "J^liittff  in   Cunvt,  U'ljtc  £fitf   Wn. 
Xviiff  0011  l'i'iri)nfl  ■S>illi'iiiii->  iii  'JlmnicvinMi. 

-liod)  i'lH'  bio  „XHiielofluiig  bnitid)'  \nt\ci,  iv'bviiift  iiniv.  lintte  «palatiii  t'utftcv 
iV'lH'tfU,  IT  ituidjto  fic  ine-  V'ateiuiidK  iiln'vji-tjen,  Vuthi-v  ntn'v,  uu'il  ',ii  tiffrfjäftiqt, 
i'i  iitigeh'hid,  i.  Xe  ÄV  I  2.  •_':!(>.  SiU-v  mm  bic  ",'lrtii'it  ülH-vnoiiiiiini  hat,  ift 
imbffniint.  ol)vo  evftc  Vliiegnlu'  (intn'ii  nnv  in  n  :  biivnn'j  fiiib  li  nnb  r  abgi'bvmft. 
3onft  finbet  fii'  fid)  niiv  nod)  in  laillnTi  i.p|).  I.ii.  r-d.  Wiiolicrs-.  ir.'.s  VII  '^1.  *H)  ff. 
nnb  in  bon-n  foliionbcn  OlnflncV'n. 

Aüv  iniiiTc  fritijdii'  Wi'iaininton-Jivüu'  legi'n  luiv  bon  loit  non  A  ^n  (^Ivnnbt', 
nu'Vfen  abfv  bie  V.'e-iarteu  oon  I  nl-:>  älMttiMUu'vgev  Xvurf  nn;  bo  it'bud)  in  I  fnft  bnvd)ii'eg 
„ober,  obbev  ftatt  „nbfv,  nbbt'v"  ftcl)t,  fu  notiven  mir  bieie  jvorm  nidil  nod)  bi;= 
ionbere.  '-t^t'nirfficl)tigt  lioben  nur  nn  i'in;,t'lnen  Stellen  H  nU  jnn'ite  "Jüiflage  Don  A. 
;;*ot)ann   idineiber-:-  iH'iubeitinui  beiin^en  irir  hin  nnb  roirber  \ux  l*rläuterung. 


ciufcltificu  lci)cu. 

4*  ü  r  r  c  b  c. 

/^•?  nunc  nit  mit,  bno  iiicui  uiriu  pvi'McV't  nnb  uuntt  lUiff  bnii  lonbe  ijrve 
furet.  Seiiibt  luol  onberr  biid)ev  innlionbcn,  bio  unvbirt  iiiib  niili  loevt'ii, 
txm  polf^f  tili  pveMi^cn,  ilnio  nit,  Uiir  biirrt)  i^otec-  i\cid)if  id)  l)no  jpil  (limine, 
boo  i'ttliri)  !.',iiv  fveinitid)nitt ,  ettlid)  niid)  luiv  feintid)aftt  uu'iii  luovt  fal)fii 
iiniib  treiben.  Xev  l)albcn  iri)  buviuind)t,  bi-ö  'ipatev  iiufter,  tun-  l)i)ii  bind) 
iiietinc  fiiitte  freimbt  oiii^(Viuc\eii ,  liiibeviuiib  aiililuilnfini ,  niiff  bac-  id)  inid) 
uiei)ter  inni-leret ,  ob  eo  nuiiilid)  mere,  und)  meinen  miberpiuteu  miicl)t  einen 
binft  ert.',eifle" .  bn"  nieiii  ibii  ift  Dbe,  bno  id)  libermtiii  mitilid).  ntjemant 
id)eblid)  mere. 

1  i.   2ic  Uüeiidiiitt    li:    iinrti    t'tm    iitel    outi  A  iifimmt  i.  qottiv  1 


iMu^legung  bcutid)  bc*  'iMitin-iiiiifr»  fiiv  bif  finfnltiiioii  Voicii.  1M9. 


81 


0  Mt-  \unc\i:x  (,'>l)vifti  luitl)i'n ,  bno  n  fic  kxd  bdl)n\. 
iac\t   cv:    iLvui  l)v  ktl)ct,  folt    iv    iiit    i'il    uunt 
iunri)i'u,  nlv  bic  licl)ben  tl)iiii,  bic  bo  iiu'1)iumi  ,  fic 
Uicvbi'it  cvl)iuTt,  Uniii  fic  Dil  Irovt  iiuiri)cn.  TnviinUi 
)Lilt   l)v   i'iid)   bell    i\'Uh'ii   iiit   cVlcl)ci)t'ii.   Xmi    ciucv 
iHita-,   bov  DIU  l)l)im'l  ift,   \w\y:-  Uuil,   tnao  i)v  be^ 
biivni-tl),   cl)c  i)v  t)ii  bittet.     Stinimb  jolt  l)v  nlfo 
bctbni:   '4.Hiti'V  imia-,    bcv   bii   bift  Dii  bnii  liDiiid 
iicl)i'l)lic-ii't  Uu'vbt  boin  luiiii  k. 
".'luv   bieten   Uiovtteii  (^l)vilti    levueii  Uiiv  bel)be  uunt    uub  meio,   bao  iit, 
luif  uub  unvj  uiir  betljeii  iolleu,   uub  bi)iu'  limei)  biui^  uotli  ieiu  lui  miiieu. 
Kjum  erfteu  bie  lueDie;  mie  luiv  beteu  inlleu. 
S)te  lnel)1e  ift,  bivi   man  luenici  luoit  uindje,  nbev  Hill  uub  tieffe  uu'D 
uungcn  aber  fljnneu.    ^\l]c  lueuiivv  Inovtl),  il)e  beijev  iiep^'t  -   0\l)e  uieev  Unnt, 
1.  il)c  cvt^ev  f\epct:   meuic^  Inort  nnb   uil  uu'l)nniui  ift  Ciljviftliri),   uiU  univt  uub 
ipcnit^  incljuuni^  ift  l)el)beuifd).     Xiinnnb  ipvirijt  ev,  folt  uit  uil  vcbeuu,  umu 
l)v  betet,   tPl)e  bie  t)el)ben.     ^\km  .^ohm.  iiij.  lui    beui   lH'l)beuifd)eu    uici)bliu 
fprnd)  ev:  luer  got  Inil  au  betbeu,  ber  uiuf',  \)u  beui  (lebft  uub  Du  bev  U)avl)ei)t 
a)ibeteu.     Tan  fuld)  aubetev  iud)et  bcv  uatev. 

'Jin,  in  beul  geDft  beten  abbev  gciftlid)  bctcu  ift  iieac"  i^^''"  leDplid)eu 
gebet  atfo  genent,  Hub  beteu  in  bev  Unn-l)el)t  gegen  beui  gebet  pn  beui  fdieDiU' 
gencnt,  bau  ba^  gebet  Di"  fdjeDue  uub  leDplid)  ift  bac-  euffevlidie  inuuiuu'len 
unb  pleppeveu  mit  bem  uiuube  au  alle  ad)t.  Tau  ba^  fdjepuet  uov  beu  leutl)eu 
uub  gefd)idjt  titit  bem  lepplidjeu  uiuube  uub  uit  Umvliafftig.  '')(bcv  ba§  gel)ftlid) 
•■!■•  unb  ttiavljafftig  gebet  ift  ba-J  iuuevlidie  begivbe,  feuffl;eu  uuub  Uovlaugen  am 
lievtien  gvunb.  Tno  evfte  marijt  beurijlev  unb  falfd)  fid)eve  geiftev.  Tuv  aubev 
marfjt  l)cl)ligen  uunb  fovdjtfame  tinbev  gottio.  Tori)  ift  l)l)e  tju  mevrfeuu  epu 
untcvfd)cl)b,  ban  ba«  euffcvlid)  gebet  gefdiid)t  in  bveievlep  )tjel)fe. 

(5]\im  evftcn,  aufi  lauttev  gebovfam,  nl-ö  bie  ^4-^viftcv  unb  gel)ftlid)en 
™  fingen  uub  Icfcu,  '.Jlnri)  bie,  bie  auffgefelite  puf^  aber  gelobte  gebet  fpvec^en. 
3n  bl)fen  ift  bcv  gel)ovfam  faft  bn§  befte  uub  mil)e  glcl)d)  el)nev  nnbevu  IcDp 
(i^eu  evt)el)t  bcv  gcliovfiam-j  (fo  aubcvo  fnldj-J  auf,^  cl)nfeltigcv  gebovfam-- 
mcl)uuug  gcfdjidjt,  uit  umb  gclt-j  abev  eve  uub  lobe  Ivilleul,  Tau  fo  Pil 
iinfpvcd)tid)ev  guabe  ift  D"  ^n"  ^vi)x\  gottio,  ba«  aud)  mit  bem  mnnbe  au 
'•■^  anbarf)t  gefpvod)en  (pu  gebovfamo  metjnnng)  epn  fvud)tbav  gebet  ift  uub  bem 
teuffet  loctjc  tt)ut. 


JInlllll  i;.7fi 


Mii'allii,  t\,  7. 
."voll     1,  -jJ. 


IS   „miiij"   fel)lt  1  2: 

32  orteit  I  :J4  on  onbad)t  I 

£ut^et§  Wixte.  II. 


ciiffetlid)    1 


L';;   plctiVf^'"   i"'t    bem    mmibc    on    nUc    I 


82  'J(ii*(ogiing  bfiitid)  bc-j  änitetiinKt-:-  füv  bic  eittriiltiiicii  Makn.  1-Mi'. 

6,yim  aiibcvn,  an  c\ctioviain ,  cibcv  mit  unuiiUcu  unb  unliift,  aber  uiiib 
j^elt ,  cvc  aber  lobo  tpiücii.  5iilci)c-  cicbctb  iiu'v  bciicv  imtevlaijen ,  bodj  unvt 
im  liie  i)v  lücii  bnimb  tvbcn ,  c\\ü  aber  crc  licitlid) ,  Une  bnii  c\o\  bic  fm-dit 
rtblonct,  uiib  iiit  bie  fiiibci. 

(i^inii  bvittcii,  mit  anbad)t  bc-^  bcvljciin,  bo  mirbt  bcv  fc^cl)ii  in  bic 
lunvtH'it  tU'lioi^i'ii  nnb  bov  niifcvlid)  mi  bn-:-  innerliri).  ^\a  bic  inlucnbii^e  \vax= 
l)Cl)t  lu'idjt  iH'vano  unb  Iciiriit  mit  bcm  cuiicvlid)cn  id)cini.  "-Hbcr  co  ift  nit 
mufllid) ,  bii-:-  bcv  uil  liuut  mad)c,  bcr  c\el)ftlid)  nub  i^vnnblid)  betet,  hau  bic 
fccl,  maii  )iic  lymiiv  mivbt ,  imvj  fic  ipvid)t,  nnb  l)n  bcv  fclbcnn  lietvad)t  anff 
btie  ]voxü)  nnnb  ii)nnc  bencft,  mni,^,  fic  bic  uunt  favcn  laffcu  unnb  bcm  finne 
iinlianflcn ,  aber  unjbcvnmb,  bcm  finn  nini]  fic  fallen  nnb  bcn  triortten  nad) 
bcnrfcn.  2avnmb  icinb  inld)  ninnbliit)  ivbctl)  nit  mei)tev  anluincmen,  ban  alo 
cl)n  anvcl)l!nn(\  nnb  beiiici^inqc  bcv  iclcn,  bao  )ie  bcm  finne  nnb  bcn  bcc\ivbenn 
nad)  benrfe,  bic  bie  inovt  antseiHvn.  XHlfo  ift  X]n  nilcn  '4'ialmen  bic  ulievidnifft 
nnb  litcl:  "^Ib  i^ictoviam ,  'ilb  ^^nnitütovium ,  bac-  ift.  bao  bic  felben  flcbet, 
ab  fie  i^lclid)  luenit^cv  iiuivtl)  fei)n,  bod)  anvctiluini^  unb  beineiinnfi  fein  bcm 
l)cvl',cn,  etiiHiv  ipit-j  Im  bcnrfcn  aber  bciicven.  'Ülud)  feiub  cttid)  pfalmcn  mit 
bem  uuntleDn  '3cla'  Iba-J  ift  'vui^el  nntevfd)cl)ben  nnb  Inivt  imd)  flclefcn.  nod) 
ficfnnc(en,  Im  mninanen,  bac-,  um  ein  innbcvliri)  fturf  firi)  euc^et  im  t^bet,  bac- 
man  ba  ftill  l)alt  nnb  xu(\( ,  bic  mcynunfi  UuU  liubetvadjten  nnb  bic  Uiovt  fo 
lantic  favcn  laife. 

CV'jUm  aubevn:  bie  Uunib  unnb  lua-?  miv  beten  follcn. 

Tic  Uiovt  icinb:  TmiIcv  nnfev,  bcv  bn  bift  oc.  Tan  bic  meil  biv 
i^'bct  imnn  nnfevm  lievn  ein  uvtiivnuc^  bat,  mivt  e>j  an  tnnciifcl  bao  badifte, 
ebclftc  unb  befte  flcbetl)  ieini ,  ban  l)ctb  ev  ein  befjevc'  iieUnift,  bev  ivnm  tvem 
fd)ulmciftcv,  ev  univb  eo  un->  and)  i^elevct  baben. 

Xac-  foU  man  alfo  bovftcen,  "Jüt  bao  alte  anbeve  i^bctb  bofje  fein,  bic 
bife  Uuntl)  nit  liaben,  ban  imv  b"liviftn-<  i^ebuvt  bil  bei)lincn  flcbetl)  l)abcn,  bie 
bife  Umvt  nit  lytunl  baben,  5unbevu  bav  alle  anbeve  iicpet  uovbedjtic^  fein 
iollen,  bie  nit  bifcc-  i^ebctcc'  inbalt  nnb  mel)uuni^  luUuubabcn  abev  bci^vciffen. 
Tan  bie  pfalmcn  aud)  iiutli  cybet  lein,  aber  nit  i',o  elav  bio  ciebct-ö  cljgcn^ 
fd)afft  an)',bvurfen,  wie  Uml  flanl;  l)u  firi)  beid)liifeu.  Tavumb  ift  e->  ein 
ivtl)umb,  bac  man  etliri)  anbeve  (icbet  bitem  iiebct  biniVei)d)en  abev  and)  fncv= 
tul)cn  luil,  fnnbcvlid)en  bic  mit  votbev  binttben  nbcvfd)viben  Im  iicid)mnctt 
feinb,  auff  mel)nnnii  allein,  bac  nnc  C[ot  bie  flciuntbeit  nnb  hincicc  leben, 
(Vittev  unb  eve  biivlel)be,  abev  aud)  ablac  bev  pci)n  inlofcn,  nub  bev  r(leid)en. 
^^u  U)eld)cu  meev  unfev  Uiille  nnb  eve,  bau  i^ittic  eve  nnb  Unllc  flcfud)t  mivbt. 
Xcv  uiei))')e  3aut  'init^itten  funfflicbeii  iiebet,  ;)ioicu  cveuli,  Ismimcn,  '4>faltev 
nnb  bev  (\kX)d)  baben  nbev  banb  iiennmcn  unb  uu'cv  bau  bac  ^iMitev  nuicv  fuv 


I   on  geljoviam  I  -2  3olri)-5  I  '.i  bcii   ji-Hirn    I  1">  flcUct ,  oli  I  Is   iiori) 

(Iftcicu  I  29  Sjonbcvit   1  :!"  milcf)cn  1 


9(ii?[fflilllfl  bcutid)  be-5  Snitciiliiffv?  fiiv  bii'  oiiifäüiiioii  Vaicii.  löl!).  gc} 

fid)  fclb  c|cad)tct  iciu,  'Jiit  bno  id)  fic  innim)vif,  Siiiibrvii  bac-  bic  Imüoviidjt 
niiff  bif  folb  munblidjcii  iicbft  Im  uil  ift  iiiib  ba  bind)  bivj  vcd)t  cieiftlid), 
iiiiu'vlid),  nnuljnfftiii  '^.Hittev  uin'ev  lunaditct  mivt.  Xan  iiUcv  ablao,  allcv 
nu^,  oUe  gebencbciiiiiflc  iiiib  alle-?  iuac<  bev  menid)c  bcbnvff  nii  leib  iiiib  icel, 
l)io  luib  bovt,  bii-J  ift  l)l)vl)uuc  iilnn-fliiifici  tfc'iviffcii ,  Hub  k-  uhhc  licfjev,  bii 
iH'tctt  ein  '-iHitcv  uniil;cv  mit  lKvt',lid)cv  bi-iiiib  luib  mi'l)iniiu^  bev  inovt,  baiaiiv 
bciicvlinc?  bel)ne'j  leben;-  evlinidjvi,  bau  bivj  bii  nEcv  fiebet  ablav  evlmubcft. 

■Dhi  Inivt  bic'  c^ebet  (letei)letl)  in  Imun)  ftiicf,  (v;iim  evfteii  ift  ein  lun-veb, 
tiiifaiu^  uiib  bevei)tunii,  (5]mn  anbevii  feinb  fibeii  bitte. 

3>ntcr,  &cr  öii  bift  iiu  beut  l)\)mti. 

Sev  6cftc  anfanc^  iinb  mnvebe  ift,  ba-:>  man  inol  ivifje,  Unc  man  ueuueii. 
even,  f)nnbclcn  fol,  beii  man  bitten  mil,  unb  luic  mau  fid)  i^eflcu  i)m  evtieiii^eu 
foU,  ba>^  man  ijii  ipiebii^  unb  (leueii^et  utad)e  lui  boren,  ''.tiu  ift  fein  name 
uubev  allen  nameu,  bev  mein'  iiefdjidt  umriie  uno  iiei^eii  iiatli  bau  'natev',  bac- 
ift  ein  c[ax  fvuntlid),  fuffe,  tieffe  uiib  l)evlUid)  vebe.  ('>-o  Hier  nit  fo  liblid) 
aber  tvoftlid),  man  miv  fpved)en  'bevv'  abev  'i^otl)'  abev  'vid)tev'.  Tau  bev  nam 
"iSiottev"  ift  oon  uatuv  eiiui^ebovu  unb  natnvlid)  fuff',.  Xevl)alben  ev  and)  c\ot 
am  aller  befteii   gefeit  unb   nu>:-   Im   boren  l)u   am  aller  mebften  bewefll,   bef-- 

i"  jclbeu  i5lcl)d)eu  Irir  nnc-  l)n  ben  felbeu  befenium  alv  fiuber  flottiv.  Tar  bnrd) 
aber  macl  Itiir  got  gar  innerlid)  bemegen,  bau  nit  lieblidjer  ftljm  ift,  bau  beo 
finbts  Imm  natter.  Tavlm  l)ilft,  ba-j  miv  fageu:  Xer  bn  bift  i)u  beut 
bUmel.  ißeld)-?  feiubt  mortl),  ba  mit  mir  nnfev  eletilid)  uobt  unb  cleub 
aulicigenb  unb  unc-  Iju  bitten  unb  got  tui  evbarmenn  emfidlid)  bemegeun. 

-'••■  Xan  irer  anl)ebt  Iju   bitten   'iMitcr  uuf,5er,   bev  bu  bift  in  bem  l)imel' 

unb  tfint  ba-ö  mit  lievtje-j  gvuubt,  bev  befeunet,  ba--  ev  einen  'initev  liat  unb 
ben  felbeu  Ijm  l)imel.  (fr  feuuet  fid)  l)m  eleiib  unb  borlaffeu  auff  evbenn. 
Xaran-j  bnu  folgen  muf,^  ein  herl^lid)  feucn  ,  gleiel)  mie  einem  finbe,  ba-j  auj 
fcinc-J  Pater-?  laub  unter  fvemben  (entben  im  elenb  unb  jauu'v  lebt.    ','11-?  fpred) 

*'  er:  'M)  bater,  bn  bift  im  l)l)mel ,  ^ri)  bein  elenb  finb  auff  erben,  im  elenbt, 
iTJC^t  bon  biv,  in  aller  fcrlirteit,  im  jamer  unb  notb,  unber  ben  tenffelen  unb 
groftcu  fel)nben  unb  mandjerlel)  ferlidebten. 

Xer  alfo  bctt,  ber  ftebet  mit  eljuem  ridjtigem  anffgebaben  l)erl!eu  t.m 
got  unb  ift  gefd)i(ft  Im  bitten   unb  ]\i  beluegcn  gotti--  guaben.     Hub  ift  bif; 

•■•■1  att3o  elm  llol)C-j  mortti,  ba-^  e-j  nit  muglid)  ift  an-:?  be-:?  menfri)en  natnr  t.m 
vcbcn,  f:-  fei)  bau  ber  geift  (Mirifti  im  berlien.  Xan  Wau  man  e«  innerlid) 
fud)en  lüill ,  fo  ift  feDn  nieufd)  fo  bolfommeu,  ber  mit  unirbeit  fageii  mnge, 
cv  fjab  tcl)ncn  imtter  l)i)c,  er  l)ab  uid)t-:-,  er  fei)  ganli  fvembb,  unb  alleiue  got 


13  ^anbctn  I  :;i  in  jamcv  1 


84  Sliijlegimg  bnitfcf)  bc-5  Saterimiev?  iiii:  bic  ciiifäüiflcit  l'nifii.  1-M9. 

for  ct)ncn  fattev  lialic,  bau  bic  iintiiv  ift  io  bofje,  ba-j  fie  De  ctlna-j  auff  cvbcii 

fud)t  unb  QU  got  l)nt  t)itnel  nit  genügen  left.    S)otl)  h)el)ft  bnc-  movt  aiiv  ein 

^ntioviici^t  gegen  got,  bie  lt)ir  allein  nnff  i)n  hnden  follen.   Xnn  nnc-  nienumt 

■>ii  3, 13. tiu  l)i)niel  iH'lffen  fan,  bnn  bev  cijnige  imtev.    '}[[■>  gcicl)viben  ftel)et:  'Jüemnubt 

ftct)gct  nnff  in  ben  biniel,  ban  allein  bev,  bev  l)evabev  geftigcn  ift,  bev  fun  be-s    :■ 
nienfdjen.     ^^mi  be-j  tiant  unb  anff   feinem  vncfen  ninffen  Iniv  l)l)nanff  ftel)gcn. 
v'llfo  mngcn  min  bio  gebet  beten  all  avbelitenbe'  lentbe,  unb  bie  aud)  felb  nit 
iDtfi^cn,  Xücii  bie  movt  bebenten,  unb  bao  balt  irt)  fuv  ba-j  beftc  gebet,  ban  bo 
vebt  bao  bcvi;  nieev  ban  bev  mnnbt. 

Cv.j  fteliet  bie  UU'il  ein  nnbev  in  bev  fivdien  nnnb  irenb  bie  blettev  nnib,   "j 
Ijclet  bie  patev   noftev   fovnev   unb  flappevt  faft   ba  mit,    nnb  bencft  mit  bem 
l)evlicn  mei)tl)  Hon  bem,   ba-^  ev  mit   bem  mnnbt   befcunet,   bae  l)cift  iiid)tv 
■Sei,  i'.v  ij  gebetet.     Xan  Im  ben  fpvirijt  föot  bnvd)  ben   '^U'opljeteii  ^^faiam:   Xi-?  imlrt 
betl)  mid)  an  mit  bem  mnnbt,  ülnn-  iv  lievtj  ift  Itiept  üon  iniv. 

^^tlfo  finbt  man  and)  eine«  tcl)!-?  *|h'ieftev  nnb  Weiftlidien,  bl)  ivc  gckl)tc-  '^ 
nn  alle-:-  intnenbigeo   begivbe  fdjlappevn  ubev  lU)n,   bovffen   bannad)  fagen  an 
alle  id)am  '(>'X)  nun  bin  id)  fvolid),  0^d)  bab  nnfevn  l)evn  nun  betjalet',  mcly- 
ncnbt,  fie  baben  gotb  allo  gnng  getban. 

3d)  fag  biv  oliev  unb  geb  eo  l.m,  bao  bn  bev  fivrf)en  gebotb  lnt(eid)t  gnng 
aHntth''ir,,'s;t')i'''ft'  "t"-'^'  9.^^^  '^'•'•'t  bii  biv  fagen:  Xa-J  luilcf  evetli  mid)  mit  bem  mnnbt,  j'^ 
abix  t)v  l)evt',  ift  fevv  mm  ntiv.  Unb  ift  Im  befovgeu.  bao  fie  fid)  anff  baffelb 
gebet  lunlaffcn  nnb  nljmniev  meev  ein  gebet  Im  gut  fenben.  Unb  alfn  bie  am 
allev  )iienigften  beten,  bie  bn  fd)ei)nen  am  allev  mepften  beten,  nnb  tmibevurnb, 
bie  am  allev  meiftenn  beten,  bie  bo  fd)et)nen  am  roenigften  beten. 

l'lbcv  itjnnb    fetücn    luiv  nnfevn    tvoft   nnb   Imliovficbt   i)n  Pil   geplevve,  ■-'■•■ 
wniih.  .„  7  gcfd)vel),  gefeng,  bao  bod;  (^'bviftn-j  viovbotten  l)at,  Vllv  ev  fagt:  '.Hiemnnt  mivt 
bnvd)  oill  inovtb  niad)en  evbovet.     Sav  nuid)en  bie  nngefd)irfte  '|U-ebigcte,  ba 
mit  man  ba-ö  Polrf  nit,  unie  oovlu'pten  bie  lieben  oettev,  mit  evbel)t  nnb  nuil)e 
tm  bem  ved)ten  gvnnb  nnb  inUieubigen  gebet  fnvet,  fnnbevn  in  ben  euffev!id)en 
fd;ei)n  nnb  allein    iiiv  mnnblid)  gebet    unb   allev  meiften,  bo   iv  eigen  nnlj  ■■" 
gcfndjt  lüivt. 
i'iic.  IS,  I.  Wiod){    einev    fagen    'Stebet    bod)    gefrf)vibenn    Vnce  vPüj.  jiv    fott    nn 

önbcvlaf',   beten',   iHntlmul  id):   Sid)   bie   nunt  ved)t  an.     ^'»■v  fpvid)t  nit   '.jv 
folt  an  nnbevlaf,5  blettev  umb  »ucnbcn,  "ißatev  noftev  ftein  liilicn,  Pil  tnovt 
mad)en,   unb  bev  gtel)d)en\   fnnbevn  'beten  folt  iv  an  nnbevlaff.     ill^a«  abex  a.'. 
beten  fei),  ift  gnug  bvoben  gefagt. 

l'Ufo  fein  .Üetljev  geluefen,  bie  l)i)ffen  (nid)iten ,  bao  ift  betev,  bie  inolten 
ba§  tBort  (^()vifti   t)nlten  unb  betten   {hac-  ift,  fie  plappcvten  mit  bem  mnnbt) 

2  Ocnuflcn  I  Ii;  oii  nllco  1     bnniotf)  I       on  nllo  I         17   „i^"  fc()tt  .\         1>!  tl)nii  I 

29  inroenbiflc«  AI        :l-2  tuet.  li.  .VI     iolt  pii  1         :!:!  Sil)t  I        'M  joU  oii  I         :;■'>  on  mitevlnfj  I 

';  lal)onintc.<.  ucil.  'JJinltl).  11,  ■J>!.  -j  jjrpt'i'.s  lioniriai'  in  bor  liitiMiiiirin'ii  llbortc^mtg. 


Ülu-Mcgiiiiti  beutjd)  bc-i  iiolctuniev*  füv  bic  «iifuUincu  \.'nicii.   l-)!',).  8.) 

tni^  imb  uacf}t  iiub  beten  fünft  iiirfjtv  iinb  fal)cu  nit  an  iv  tinl)cl)t,  bau  Uu-u 
fic  äfften,  tniurt'cn  aber  fdiliffi'n ,  bao  gebet  uiitevlnffieu  imifteiui.  Xmiimli 
ift  ba-j  lumt  (itjrifti  uom  flciftlidx"  flcbct  ficfogt,  ba-j  imifl  an  unbevlao  (\( 
fd)ccn,  aiicf)  lin  leipliitev  erbel)tl).  ÄMeluol  nlictuant  bo-?  ivnlUid)  uolnlnin(^t. 
'San  lüer  maa,  alljoit  fein  iievl!  Im  i^ot  evljebcn^  Xarumb  i|t  baffelb  Uunt 
eilt  tU)l  gcfctit,  biunad)  luiv  iin-j  ridjten  foUcn,  uiib  tuen  Iniv  fctienn,  boc-  luir 
e-j  nit  tt)nn,  bivi  luir  iin-j  evfennenii  als  fdiluad),  flebred)lid)  menid)cn,  uiuib 
flebcmutiflet  ttievben  unb  gnnb  bitten  über  iinfeve  i5cbied)lifel)t. 

'.'lifo  bcfd)liffen  alle  lerer  ber  fdjrifft,  ba>5  ba>3  Inefeu  nnb  natnr  beo 
flcbet»  fcl)  nid)ty  nnber-j  ban  ein  auffbebnng  bee  c^enuitC'  aber  bergen  Im  flot. 
^^ft  aber  bie  natnr  nnnb  artb  bec'  gebetc-  beo  bcrl;,en-ö  anffl)ebnnf\,  fo  folget, 
bnC'  allec'  anber,  iimc'  nit  beö  bertjeni?  erbebnng  ift,  nit  gebet  ift.  larnnib 
ift  gcfangf,  rebenn,  pfcifieu,  tuan  bao  bertUid)  onffftebgcn  nit  ba  ift,  gleljd) 
ein  gebet  al-?  bie  pnljenn  i)n  ben  garten  menfdjcn  fein.  Tao  luefien  ift  nit 
ba,  funbern  ber  fcl)el)n  nnb  nanien  allein. 

Xqö  bctDcret  and)  5.  .'pieronljmnc- ,  ber  fd;rel)bt '  uon  ei)neni  beiligen 
oatter,  'Ülgatbon,  bao  er  in  ber  umften  rrr  jar  ein  ftelm  in  feinem  nuinb  tvng, 
bac'  er  moU  fdjlueiigen  lernen,  ilu)  mit  bat  er  aber  gebetet '.  an  tiluciffel 
innerlid)  mit  bem  bertjen,  bas  got  am  meijften  anligt,  unnb  and)  baffelb  allein 
Qufidjt  unb  fudjt.  6c'  bilfft  aber  lool  bartjn,  f^o  man  bie  lüort  Ijorct  unb 
alfo  urfad)  uberfommct  tmtrad)tenn  unb  recf;t  lui  beten,  lan  luie  oben  ge= 
fagt,  foUcn  bie  mnnblidje  Inort  nit  anbeiv  gebaltenn  merbeit,  ban  alo  ein 
trometcn,  brummet  abber  orgele  aber  fünft  ein  gefdjrel),  ha  mit  ha-j  bcvl> 
belnegt  nnb  erl)aben  Inerb  l.m  got.  !,^sa  eo  folt  nicmaub  fid;  anff  fein  l)erl! 
oorlaffen,  ba-j  er  an  liunt  inolt  beten,  er  fei)  bau  lool  geübt  l)in  geljft  nnb 
crfarung  l)ab,  bic  frembben  gebancten  anc-  tjufd)taf)en,  fünft  lourb  l)n  ber  tcuffct 
gar  nnb  ganli  oorfiiren  unb  fein  gebet  im  b^'^tjen  balb  liorftoren.  Sarnmb 
foU  man  fid)  an  bie  loortl)  l)alten  unb  an  ben  felben  auffftei)geu,  fo  lang 
baö  bic  feber  lriad)ffen,  ba»  man  fll)l)en  ntagf  an  luortb.  San  ba-j  munbüd) 
gebet  aber  bie  linirt  norlnirff  id)  nit,  foll  and)  ni)emant  Uormerffen ,  ^a  mit 
groffcm  bauet  annemcn  alü  fuuberlid)e  gro-j  gottio  gaben,  l'lber  baj  ift  ,5n 
Dorlücrff cn ,  ba-j  mau  ber  Inort  nit  Iju  irem  ampt  unb  frndjt  gebraud)t, 
ncmlid)  ba-i  Ijerlj  t.m  bclncgen,  funbern  i)n  falfd)er  tuuunfidjt  fid)  Porleft  bar 
auff,  bo'ö  man  fie  mit  bem  mnnbt  nuer  gemnmutelt  aber  geplepperct  bat  an 
alle  frud)t  unb  bcffernug,  ^Vi  mit  ergerung  bec'  bcrlien. 

'.Jlnd)  l)utl)  fid)  ein  i)ber,  man  er  nun  neben  ben  luortteu  aber  fünft  ein 
fuucflein  empfebet  unb  anbad)t  fneletb.  bao  er  nit  ber  alten  fd)laugen  i'orgifft, 


:5  on  untextofj  1  4   ovbc»)t  I  12  bcs  l)ct^cii  1  -.'o  aiijit)t  I  2:i  joiift   1 

2ö  OH  iBort  I  26  fonft  I  29  on  loortl)  1  U  on  olle  1  '■»>  jonft  I 

'1  C^ii  Ctotjann  Sdjncibcv-:-  XHuc-g.  bot  „'Jlnslcfluitci  uub  TeutiniiV'  S:*!.  9t  4"  ift  bic  Stdlc 

ongcgcl'cii:  „in  bem  Luid),  ba-;-  er  Dan  bcin  leben  ber,  bic  cijn  cijiiJQnt  lebe«  gcfiivü),  gcmadjt  l)Qt". 


8(i  ■.Uii-;lcflUiifl  bt'Utid)  bes  iHilctuiiict--  für  bic  ciiifaltii^eii  Viiicit.  löüJ. 

ha-j  ift  bic  nunbcritd)i'  lioffnvt,  folcic,  bic  bo  iinicf)t  ''.Hd)  id)  bete  min  uütfi 
bem  ()cvt!Cii  iiiib  imiub  iinb  l)abc  fiild;  anbadjt,  bao  idj  tialt,  cy  lucib  idjlDcrlid) 
tciii  ein  anber,  bev  l)ni  tu  icd)t  tlint  alö  id)',  bou  bic  i^cbnnctcn  l]at  bir  ber 
teuffcl  eingeben,  nnb  luirft  bo  mit  cvfler,  ban  atlc  bic,  bic  bo  nit  beten,  O^a 
ift  nit  IrcDt  Pon  gottic-  Icftcrnng  unb  luinnalebeljniui  inld)ev  gcbniictc,  lan 
nit  bid),  iunbcvn  got  intt  bn  loben  in  allem  gute,  biiv  bn  fnelcft  aber  l)nb)"t. 
(J^iim  letitcn,  ^'sft  tui  mevcfen,  luie  gar  orbcntlid)  (^l^iiftu!?  biv  gebet  gefcljt, 
ban  er  Icft  nit  Im,  bcvö  ein  iljlid)cv  ]mx  fid)  allcinc  Inttc,  iunberii  fnev  bic 
gnnfj  famUing  nllcr  nicnid)cn.  Xciu  er  Icvet  nnc-  nit  jagen  'lllcin  Datei', 
innbcrn  ''45atcr  nniev'.  Tao  gebet  ift  ein  gciftlid)  gemein  gnt,  banimb  fall  i' 
man  lücmant  be-j  berauben,  and)  nit  bic  tcinbc.  Xan  fo  er  nnfer  aller  Initer 
ift,  luill  er,  ba-3  loir  nuber  cinanbcr  brnber  fein  foUcn,  freuntlicl)  liben  nub 
fner  cinanbcr  bittcnn  glci)d)  mic  fnev  nnc-  fclbft. 

(Cci)liimj  ijc'j  DatiT  uuhtci. 

!3n  bl)fcm  gebctl)c  finbet  nmn  ii)bcii  bitt.  i- 

Xie  crftc. 
Weljeiligct  locrbt  beiu   imbm. 

Xie  anber. 
2',n  tum  beiu  vcid). 

Xie  b ritte. 
Xein  tutU  gefri)el)c  al>j  i)m  l)i)mcl  nnb  mi  ber  erben. 

Xie  liier be. 
llnf^er  tcgltcf)  broct  gib  nn>j  l)cutc. 

Xie  funffte. 
llnnb  t'crlav  nnc.   nnfer  fdjnlbc,  nie  tuir  ncrlafcn  niifcrnn  id)ulbigcrit. 

Xie  fcd)ftc. 
llnnb  fnrc  un-j  nit  l)n  bic  ocrfnd)ung  anfcd)tnng. 

X  ic  il)bcnbe. 
Snnberii  cvlojic  nno  oon  bem  nbel.     Vlmcn. 

Xiffu'  fiben  ftuef  mugen   aud)   luoll   fibeuu   gnttcv  lere  unb  in'rmanung   •" 
geiient  loerbcn,   bau  alv  and)  ber  licilig  bifd)off   nnb  martercr  3.  CMiprianno 
benivct,  fciubt  ci5  fl)beu  anljciguug  nnferv  elenbc-  nnb  bnrfftifeit ,  bnrd)  locld) 


1    Uli    I  <i   iüll    I  7    üvbcilUd)    I  s    ioiibi'vu   1  Iii   iioiibi'vu    I        iol    I 

II   iiiijcv   1  r.i  (Olli   I  ■-'■■.  l'OvUi«  I       Düvlajcii   I 


jlu^lcguiitt  öciitfd)  bcj  iiatcriinicto  füt  bic  einfältigen  ^'uicii.  I-Mü.  ^7 

bcr  mciifd;,  Ijii  fein  icUK'  eifcntliuic'  gcfurt.  icl)uu  miu],  luic  gar  i)ii  einem 
fcrlid^cn  iinnb  jamciiidjcii  leben  er  l)ic  auff  erben  lebt,  bnn  e-j  nit  anbcr-j 
ift,  ban  ein  tefternng  gottec-  nnmen,  ein  nngeliortnm  gottec'  Inillen,  ein  Uov- 
ftofiung  Pon  gotte-?  retd),  ein  liungerigec-  lanb  an  brot,  ein  iunbige-j  luefcn, 
ein  ferlid)c<  roanbeln  unnb  altco  ubelv  ooU,  alC'  bann  lil)ri)"tuc'  fclb-j  nennet 
l)n  bifjcm  gcbect .  Inie  tiernad)  mir  l)iuen  werben. 

T>ic  iivm  öitt. 

(^et)ciltgct  werbt  Dein  itanic. 

£  ein  grov  ubevfd)luenglid;  tieft  gebet,  fo  ec-  mit  bem  lierhen  gebetl) 
tütrt,  lote  tüoll  oou  furtien  iDorten,  unb  ift  uuber  bcn  fl)bcn  bitten  fein  gvoffer, 
ban  bac'  luir  bitten  'bein  name  luerbe  get)eiligct*. 

-JJlerrf  aber,  ba-i  gottec-  name  in  fid)  felbc'  l)eilig  ift  unb  lum  unc-  nit 
gcliciliget  inirt,  ija  er  alle  bing  unnb  aud}  lui-?  l)cl)liget,  funbern  (ciic-  üinct 
(^iprianiic-  läget l  bac-  er  >)n  nn--  gcbciliget  liierbcn  faü.  "S^an  barinnen  luirt 
got  alle  biugf  unb  ber  menfd}  gar  Im  nidjt ,  bar  Im  bincn  nnnb  lül)en  fidj 
auc^  bi  anberu  fed)«  bitt,  bac-  gotec'  name  gebciligct  luerbe,  luan  bac-  gcfd)ehen 
ift,  fo  ift  alle  bingf  inol  gcfdjelien,  alc-  mir  boren  merben. 

XüC'  mir  aber  fel)en ,  mie  gote-3  name  gcl)eiligct  meröe  ijii  nn-i ,  moUeii 
mir  Diu'bi"  fcbeii,  mie  er  uorunbeiliget  unb  nornneretb  mirt  i)n  unc-.  Unb 
2"  beutlic^  auff»  grobft  ba  imn  ^u  reben,  mirt  er  ^meierlci  meif^e  i)u  nnc- 
üorunerct : 

ijum  elften,  mau  mir  fein  miipraud)cu  Imn   funbenn,  Ijum  anberu, 

man  mir  l)l)n  fielen  unb  rauben,  gleid}  al»  ein  l)eilig  gefef,}  ber  fird)eu  mirt 

limeievlei  meic-  iioruut)ei)liget ,  l;um  crftcn,  mau  umu  fein  gebraud)t  uit  Im 

gote-5  binften,  funbern  Iju  fleifdjlict)cm  millen,  tuim  anberu,  man  mau  e-j  ftilet 

unb  rambctt). 

'^üfo  lunn  erften 

il>irt  ber  name  gottcc-  borunl)ciliget  in  unn-:-  burd)  bcu  mifipraud),  alc- 
man  mir  i)u  autul)eu  abber  praudjen  uit  Im  nn^,  befieruug,  frummeu  unfer 
»<  feclcn,  funbern  luiimlbringen  ber  funbe  unb  fdjaben  unfer  feeleu,  alv  gefd)idjt 
t)n  mauigfcltigen  fturfeu,  mit  l'ctiuberei,  fegen,  ligeu,  fdjmereu,  fludjeu,  trigen, 
mie  bau  auijmeifet  ba-?  anber  gebot  gote»;  Xu  iolt  bcn  uameu  beine-j  gottiv 
nit  unuulj  annel)mcu.  Unb  ift  fnrljlid)  t)u  ber  fumma,  uuiii  luir  nit  leben 
alüi  gottiv  finber. 

Ul>l)e  gottic'  tinber  geuaturt  fein. 

Ijin  frumec'  fintt)  nennet  mau,  ba»,  Don  frumeu  erlid)en  eitern  geboru, 
bcn  fclben  ijn  aller  ma»  nad)folget  unb  gleidjforuiig  ift ,  bav  fclb  tint  mit 
rec^t  bcfi|t  unb  erbt  bie  guter  unb  alle  itamcn  fci)uer  eitern.    "Mio  fein  mir 


1  jct)ciiii  I         4  QU  bvott  1        'J'2  iju  jiinbcnit  I        o'i  iju  uolnbriiigcn  I        -y-')  anncl)ciiicn  .\ 


Sf^  ■ilii->U'i^uiu\  bcutid)  bei-  'iHitctimietC'  fuT  bic  aiifiiltifli'n  Vnicii.   1">19. 

(<l)vittcii  bind)   bk  taiiff    iiriu   (^clnuii   uiib   ciotic'  tiuba'  luiubcu,   uub   io  luiv 

iiitünm  Pater  uiib  i>l)iicv  nvt  iiad)  folcicn,  jo  iciii  nlh'  jt'iiu'  lyitcv  uiib  iiamcii 

lind)  iiuiiH'r  cvbi'  L'Unt^flid).     l'lu  i|t  iiimb  i)cl)lt  iiiiicv  luitcv  bnvmlicvt.ufl  iinnb 

i.'iit.  s,  ii;.  t^ntiii,  ab:-  (^biiituo  iniit:  2t'i)tl)  bavmlH'vliig,  alo  imlh'v  [)i)iiu'li)d)cr  irntti-v  bmiii^ 

?.'uiiii].ii,;'.i.  I)cvl;iö  ift.  ^\tcni:  Icviu't  i'ou  iiüv,  bau  id)  bin  taiüftmiitii^f  unb  iiou  berljcii 
bciiuititv  '.JUlo  aiid)  ift  ([ot  (V'iTri)t,  ici)u,  unnliatjtiii,  ftavcf,  ciiifcltifl,  ld)lcd)t, 
liH'ic'  ,'c.  Hub  bic'  iciii  alh'-:  i\ottio  uaiiu'ii ,  bic  aüo  ciuncid)U)ii,|i'Uu  luabi'u  Du 
bnn  Uuntlcin  'bciii  iiaiiu''.  bau  aller  tiuicubeii  luimeu  leiii  i^ottic'  iiameii.  lie 
mel)!  mir  bau  i)u  bi)ieuu  iiameu  fletaufft  feiu  uub  burd)  fie  (V'Un'l)liet  uub  (\(- 
l)ei)li(iet  uub  il)c  iht  uujcr  luuueu  Unnbeit  t'eiu,  uoh-iet,  bao  alle  i;(ottio  fiiiber 
l)el)tieu  uub  foUeu  t'eiu  ipitig,  banuljerlufl,  i:eufd),  fteredjt ,  luarliafftifl,  eiu^ 
feltii^,  freuutlid),  fribjaui,  eiuü  fuftcu  iiertieu  lui  eiueui  iciflidjeu  uuMijd)cu, 
aud)  fciiicu  feiubeuu,  Xau  ber  uame  gottio,  bariiiue  )ie  i\etauf|t  )eiu,  luirrfet 
iuld)':-  alc'  iu  l)u,  aber  foUeii-j  i)e  bitteu,  bao  alin  ber  uaiue  iiotti-ö  in  Du  fei), 
luirrte  uub  gclieiligct  luerbe. 

Ä^cv  aber  Ijnruig,  uufribfam,  uei)btjd),  bitter,  uuiiutig,  uubaruilierljig, 
uufeuid)  ift,  uub  flud)t,  leugt,  fd)lueret,  treiuit.  affter  rebt,  ber  ll)ut  uiu-re, 
leftert,  inn'uul)ei)Iiiietl)  beu  gotlid)eu  uameu,  iu  lueldieiu  er  i\ebeiu'bel|t  uub 
taufft  aber  beruffeu  ift.  uub  uuter  bie  (ibrifteu  gel;elet  uub  unter  iiottic-  lu'lrt' 
iHu-fauiiiu'let.  Tau  ber  felb  erel  uuter  beut  litel  beo  in'tlieOeu  uauteuc-  bec- 
leuffelo  imiueu ,   bau  ber  felb  ift  ein  lugeuer,  uureiu,  affter  reber,  lieffigf  ,'e. 

aicior).  ■.■, 2:..  S)cm  folgen  (Sagt  ber  lucliff;,  mau),  bie  l)ni  lunluanbl  uub  fein  geuoffcu  fcl)u. 
'Sl)l)e  iiu,  bt)fe  tl)nu  uit  aiiberc-,  ban  alc-  luen  el)n  'jlriefter  einer  falu  aui  beut 
llrt)ligcun  (cid)  tju  brind:cu  gebe  aber  faulen  uiift  ba  mit  fd)epffct.  'Jllfa 
lu-meu  ftc  t)vc  fclc  uub  lel)p,  ijn  ineldjen  ber  luuue  golio  luonct  unb  fic  gc- 
bciliget  l)at,  unb  biencn  ba  mit  bem  tcuffel,  bac-  laugt  alc-  luiv  fd)mal)e  bco 
l)el)ligen  gotltd)cu  uameu,  bariune  fie  gc>iiel)l)ct  fein.  8l)l)e,  uu  lunfteeftu, 
iimc'  l)ei)ligeuu  l)ei)ft,  \va':'  l)eilig  ift,  bau  cü  ift  nit  auber-i,  bau  cl)n  abfnnbe= 
rung  üon  bem  mif^pvaud)  tut  bcm  gottidjcu  pvand;,  liit)e  ein  firel)  gemeijljet 
luirt  unb  nltciu  \\i  gotlid)'?  binfto  praud)  Donnbent.  \'llfo  folleu  Unr  i)u 
allem  leben  gel)el)liget  Inerben,  hau  iu  uno  fein  prauel)  fei),  bau  beo  gotlid)en 
uameu,  bay  ift  gutifel)t,  Uiavl)eit ,  gerecl)tidel)t  je.  Tarumli  Unrt  ber  uaui 
gottiv  uit  allein  mit  bem  munb.  fnubern  aud)  mit  allen  glibmaffeu  ieibv  unb 
feie  gel)eiliget  aber  iunuul)eljliget. 

(?^um  VI n bem 

Ä^irt  gottic'  imuu'  lunnubeiliget  burd)  rauben  unb  fielen,   uub  luie  luol 

CC'  bei)  bcu  fd)arfftnuigeu  unter  bem  elften  begriffen  )iiirt ,    fo   ift  eo  bod)  beu 

ciufeltigeit  tut  fnbti)ll,  baffelbe  Im  merrfcu.    San  bi-j  trifft  uu  bl)e  boffertigenu 

nii,  bic  iu  firf)   felbft  frnm  unb  l)el)lig  fiel)   bum'fen   unb   uit  uieDiu'n,  bao  fie 

H    jolc^fi   1  In  lurUljC   I  :'.::   iDllbcvu   I  :!n   bnjjrllH'll    AI 


9(ii?lcflunfl  beitlid)  bc^  3!nlenntirv->   für  bif  einiulügfii  ^'aicti.   IM',).  80 

gotttC'  luinu'it  lun-lcftcvcii ,  luic  bl)c  cr)toii,  iiiib  (^-bcii  l)ii  iclb  bcii  iiniiifii,  fic 
fein  (^cvfd)t  iiiib  lH'i)liil  iiiib  limi1)attt ,  raiilu'u  uiib  ftclcii  (\ot  üniicii  luuiU'U 
bal)i)n  fvL'l)  ein  alU'  iinrf)t.  lliib  bcv  i|t  il.uiiib  nm  alUHiin'l)ftcii ,  iiiiibinlid)  Um 
CC'  id)ciiit ,  bao  fiuin  iiciftlid)  Icutd  tt'tii.  Tan  bic  icU'on  fid)  (V'biinrt'cn,  inib 
l)vc  luovt,  nu'ict,  unn)f;l)cit.  jiiito  luniiiiuini  fid)  on  nenu'n,  baium  bciinnct  uiib 
f^ccret  fein  liuiücn.  'Jlbcv  in  bno  nid)t  ncid)id)t,  linnbcn  ii)c  iiuitnibt  nnb  bobciib 
Pov  laivn,  iinb  bl)ic  licDÜcn  in  bei'  fdjvirit  pvofnnbi  covbi',  eino  tieften  l)evl;en, 
iilfo  bac-  i^ot  allein  fie  vid)ten  nnb  evfeniUMi  nuif],  nnb  c\ax  nil  nüt  l)n  lui 
ft^offcn  l)Qt,  Tan  alle  bind:  ii)e  in  nbev  ano  fnniien  fd)nuirten,  bao  fie  iell'ft 
Tiit  anbevo  luiffcu,  c-ö  fcl)  allec-  i^vunbt  ivit  mit  in,  nnb  baffelb  iv  ei)cien  \mü- 
flcfallcii  nnb  inlucnbirtev  vnmen,  lnad)teii  nnb  pvel)fcn  ift  iv  moftev  !evlid)ftev 
fdjnb,  nnnb  bac-  man  fie  evfennen  mojV  iinb  ein  iglid)  imv  fiilel)em  nnfall  fid) 
belDaveii,  luoäen  luiv  lueiitter  baium  vebeii. 

2Bcl(^ä  bic  fd)cbclid)ften   nnb  eii^eften  meufeljen  fein  in  ber 

cviftent)el)t. 

(tV^nm  Ci-rftenn  fnven  fie  bao  iDortlein  'all.ieit'  in  Dveni  mnnb  nnb  baium 
fid)  i'umen  nnb  fpved)en  ''M].  id)  l)ali  fo  ein  (jnte  nu'ljnnniv  ,'u"l)  nu'line  eö 
f,50  l)erljlid)  gutl),  bev  unb  bi)iev  luil  miv  lüt  folgen.  l^\d}  liuilt  Dm  bao  l)evl.! 
l)m  lel)l'e  mit  tel)len'.  C  l)iibt  bidj,  l)nt  bid)  mn-  ben  umlffenn,  bie  in  inld)en 
fdjaffc'  elel)bevii  liHinbcren.  (5-o  fel)n  vof.jen  bovnev,  aber  feljn  fepgenn  li)ad)fi;,en 
ha,  fniibevn  cljtcÜ  ftadjel.  Tavnmb  alä  Kljviftnc'  jagt:  ''^luc'  l)ven  fiiid)ten  ■"nuin. -, k; 
fcunct  fl)e.  'il»eld;e  fel)n  aber  bie  frndjt '  3tad)el,  Spit.ien,  .Sivotlicn,  ;)un)if;eiin, 
Setzen,  nnb  fein  gntl)  mortl)  aber  lueid.  il^lje  ae)d)id)l  ba-j'.  'JJieirf.  'il^an 
bt)c  fclbcnn  nun  bei)  fid)  befd)lüffcn  l)abcn,  bae  fl)c  fnim  fcl)n,  gutl)e  mel)nung 
l)obcn,  unnb  i)r  leben  bcfinben,  bac-  fl)c  mebev  betcun,  imftcun  unnb  anbeic 
9utt)c  iDcrct  tl)un,  unb  mel)ev  lunftanbt  unnb  gcnabe  lum  gotl)  l)aben  ban 
anbcv  Iciitl),  ^£0  normogcn  fl)e  nit  fo  bil,  bae  fpe  fid)  fegenn  bije  meff',eii, 
bl)e  ()ol)cv  unnb  beff,^cv  fc^ii,  fnnbbcin  l)altcnn  fid)  fegen  bl)e,  bie  cvgei  nnnb 
geringer  fd)ct)nen.  ban  fl)e,  'inirgefl^en  aiid)  balb,  bac-  gottio  gnter  fein  ak\ 
ha-j  fl)e  l)aben,  fjo  ninf;  alc^  balb  and)  folgen  rid)ten.  nrteljlen ,  lunipred)en, 
afftcrrebcn,  Porac^tcn  unb  fid)  fclbft  über  l)berman  beben,  unb  fareu  alfo  bat)er 
l)un  bcr  boffart  nnb  lHn1)artten  pn  fid)  felbft  an  alle  gotic  ford)t,  nid)tc- 
mcl)cr  tl)un,  ban  bai  fie  fid)  im  berljcn  nnb  mnnb  mit  frembbcn  funbcn 
trageun  unnb  befd)el)ff,^enn. 

5id),  ba5  fcpn  bpe  frnd)t  ber  bpeftel  nnb  bovneii,  Tav  fepn  bpe  rad)eun 
bcv  luoljfe  unber  beu  fd)aff-j  flepbern. 

Sid),  bac-   bepft  gottiv   nameii  nnb  ere  geftolenn   nnnb  pm  felbft   l.ui^ 
gcfd)ri6en.     £)an   gotl)  gebiut  allepn  bn  nebten,  Ul^)e  l^pviftnc  fagt:    ^r  folt  »uiiih.  7,  1. 

:l  Oll  alle  I     l)tit  1     ionbctlid)   1  1-'  moflcii  M     ein  iialidK-  I     ioldjcm   1  II   id)cb= 

lic^ftcii  I  -20  maiibcvii  1  'Jl   JDiibcvii  I  -JT  iiormiincu   (io   iiidit    1  J^  ioiibovn  1 

32  011  alle  1  -U  unnb  bcjdjütfj.ieu  I 


iiit  vid)tcii ,  biv:?  i)r  iiiti)  i^eiidjti-t  liu'vbi'ii.  iHiid)  iiottio  luiiiu'  ciUel)n  ift,  boy 
cv  l)ci)liö.  inim,  ciutt)  icl),  'Mjv  all  Ijugli'iid)  tiiiibcr  tun-  ciotl),  el)nev  lul)c  bcr 
aiibcr,  an  alle  uiitcv)d)Ci)t.  Hub  150  tiniinntl)  ctlim-?  l)(it  fiu-v  bem  aiibcvu, 
ip  ift  i'-ö  bod)  iiit  ü'i)ii,  iaubi'V  rtotti-j  alli'i)ii.  Xcv  fi-lb  ioll  aiid)  aUcl)ii  haben 
lum  bi-n  idincii  bi-ii  iianieii,  i'ia-j  iLuiliviaUcmi ,  bao  niineit,  bav  vid)tcii  k. 
Uiiiib  baniuUi  uu'v  bciiclln'iiii  iid'vaudjt  iiitl)  t;,ii  biciift.  fiiiibrvii  luiv  lHn'ad)tinu\ 
ü'i)iu'o  ucl)i'ftt'iiii,  bcv  icUi  ift  i'l)ii  rt^'ttiC'  «t  bip,  uiib  loil  bao  fL'i)ii  imb  iH'ljffiCH, 
bac-  ii"-'*!)  ""^  Ciotti--,  iiiinb  nitl)  fcljii  ift. 

51]1h'  bi'v  fd)cblid)eu,  fvcl)t'n,  fvclu'U'u,  iuu^otl)fiivd)tirtciiit  (\(X\\ti:i  ift  itit 
bl)e  liH'lt  inUl,  bi)c  biird)  i)i  i^utc-j  leben  iiottio  nameii  leftevlid)er  lmviiul)el)liiieu 
bau  alle  anbere  mit  lireni  bofeu  leben.  Xl)e  l)ei)fj,i  id)  bie  l)i.iffei'tic\eu  l)el)licieiui 
^•iic.  iMi.  uiiiib  bi'o  teuffelv  luevterev,  biie  iiit  fei)u  lul)e  aiiber  lentl),  nteljd)  lote  bev 
(■(lei)fiiev  X)m  (vuoiu-(elii).  Sie  felbeii,  i^eiab  alö  luevcii  fije  nitl)  fnnbev  unb  bof;. 
limllen  nitl)  lel)ben  bie  bof',en  nnb  nniievedjten  aber  mit  l)n  t;,ufd)atten  l)abeii, 
baC'  man  De  nitl)  faiie  'C  c-(eetl)  bev  mit  ft)ld)enn  umb,  id)  bell)  t)n  bil  fvnmmev 
ciet)alten',  (5Tfenneii  nitl),  bao  (lotl)  Dii  fner  anbev  bavnmb  bat  mebev  flenab 
neben,  baC'  fi)e  mit  ben  felbenn  ipuiben  bi)nen  follen  nnb  (ilei)d)  Uil)bev  anfv 
tcl)len  unb  iuiui)evn  mit  bev  ielben  tviaben,  bao  ift,  fii'  folten  bitten  bov  fie, 
l)clffeH  raten  nnb  eben  i)n  tbnn,  )iiie  Du  (lot  cietban  bat,  bev  l)n  bie  iienab 
nmbfunft  c^eben  unb  fie  iiit  luivaebtet  iievid)tet ,  io  faveu  fl)  Im  unb  bebalteu 
bie  ivuib  nit  allel)n  uufvuel)tbav.  fuubevn  luniHilc(en  auel)  ba  mit  bie,  ben  fl)e 
i'i- 18, sT.ba  mit  belffen  fLilteii,  buv  fein,  bie  bie  fd)rifft  l)el)ft  bevuerfuv,  "l^fal.  vbij. 
(^um  pevberfo  periierteri-j,  bie  iHU'fereten. 

(^',uin  aubevu,  UlVu  fie  nun  bili  allev  boven  iai^en  .  bao  c\oi  allein  bev 
name  unb  eve  c^ebuve.  fa  ftellen  fie  fiel)  abev  fel)n  unnb  betviei^en  iiod)  mel)ev 
fid)  felbft  mit  irem  fd)ein  unb  faiien ,  ,\n  allem,  bac-  fie  tl)un,  luollen  fie 
flottic'  eve  allein  fud)en,  unb  tboreu  )iu)l  )d))ueren  bavlui,  fie  fud)eu  nit  l)v 
eve,  fo  (\ax  iieiftlid),  t^vuublidj,  tiff  iein  fie  bafe. 

Vlbev  merrt:  auff  bie  fvnd)t  unb  luevrl,  f;ii  mivftu  fiubeii,  luen  i)ve  iiov= 
nemeu  nit  fnev  fid)  i^ebet,  fo  bebt  fiel)  ein  elafien  unb  )imnbevu,  bac-  uiemaiit 
nuii^  mit  1)11  uinfimimen.  Xa  fevet  bi'ranf,] ,  bac-  bie  nit  uml  tbun,  bie  fie 
l)l)nberu,  unnb  funnen  nit  luniieffen  fnleb-ö  leljby,  (iil)beiin  an,  bao  mau  c\attic' 
eve  iuivl)l)ubevt  bnbe  nnb  bem  fluten  luibbevftrebe,  bao  fie  (lefnd)t  unb  flemeljuet 
baben,  Unb  alfa  i)r  luirfluebt  vid)ten  unb  afftev  veben  nit  lauen  funiu'u  .  fo 
fidjt  num  bau.  luie  fie  eo  fleuu-Dnet  haben,  bao  fie  nit  bavnmb  lunueu  ,  bao 
ba-j  flut  nuub  iinttic  eve  iH)vl)i)ubevtb  ift,  funbevu  bao  l)ve  flutbunden  nnb 
mel)uuni\  nit  fneviviuiien  ift,  eben  alo  funb  l)re  lyit  bnuden  nit  bof.ie  fein, 
nnb  fa  (\iü  fei),  bao  auel)  got  uit  borloerffen  mod)t,  bau   Unin    fie  uit  felbft 

:l  Uli   nlli'   1        biiii  ttubi'v  .\I  i;   joilbcvil    I  In  live  iiiitcv   .\l  II    iH'ÜnvtiiH'il   I 

lii  gitflb  I  I')  l)i'lijvn,  vnbtcii  I       niiab  luniiiiift   1  -1  joubcni  1  -J-J  Ijnltcii  joUcii  I 

:;o  iii'l)t    I  :!J   iolrtli   I  'M   joiibcvii    I 


Slujli'giiiifl  bcutjd)  bc->  äiati-vuiijcvo  füv  bic  i'iiifaltii(i'ii  '>.'aioii.  I-Mü.  f\\ 

1)11  iiild)-?  i^itt)  lui  niefieii,  fo  Univbcii  fio  linU  lcl)bcii,  bno  iiinii  i)iT  iiicliiiuiii'i 
Doi1)l)iibevtl).  ".Hbcv  bic  ticffc  L)oifiut  liiil  nii1)t  bofu'  »'id)  ucniid)  iicljaUcii 
fein.  Sanniib  imifjcu  i)i  oll  aiibi'vc  lunicu  uiib  bo'h'  iciii.  Siel),  luic  ticff 
bic  flüttii?  leftcnnu^  in  bl))en  t^ri)iti'ii  lunlunucn  ift .  bii'  De  bn-?  ieiii  unb  l)citn'ii 
lüoUcu,  biiC'  i-jpttiv  nllnii  ift,  biic-  ift,  UH'i)iU)i'it,   iii'U'd)ticfcl)t,   luimcii  iiiib  eu'. 

(i]mn  bvttti'u,  iimii  iid)C'  bi'ciibt,  boo  man  )af\t  nbev  picbiflct,  bac<  c\vA 
bic  crc  banimb  lypuci  imiib  bcv  uaiiie,  bav  er  alle  biiui  id)afft  unb  alle  biiirf 
iciii  fciiib,  fo  feiub  jl)e  (^elerU}er,  bau  alle  pvebiciev,  auel)  bau  bev  l)ei)liiie  fteiit 
fclbcv,  tuTUieu  aud)  t)benuau  leren  uub  biirffeu  uit  ineljev  id)uler  )el)u, 
iprcd)cu  'o  töcr  loci)'?  bao  uid)t  r  uub  l)alteuc>  barfuer,  fie  uorfteeu  e-j  taft 
lüoU.  äBan  cö  aber  an  eiu  treffen  !iel)et,  ba-ö  mau  l)n  an  i)r  ere  rebt,  l)elt 
fic  gering  aber  üorad)t,  ui)mpt  i)u  etuiac'  aber  fonft  ein  linbbermertirteit  beiie= 
gcnb,  fid),  al»  balb  ift  bic  fünft  luirgcffen  unb  briuflt  ber  borneu  bnfd)  fei)ue 
fvud)t,  bie  ftad)cl  unnb  fpiljen.  Ta  ciiu^ft  ber  ef^el  mit  fcDneii  oren  burd) 
bl)C  lalDcn  l)aut.  2au  l)ebeu  fie  au  '".'Id)  c{oü]  mm  l)i)mel ,  fid)  l)erab,  mie 
gefd)id)t  mir  fo  gro-ö  unrcd)t',  fallen  in  fo  ^roc  tl)orl)eit,  bao  fie  borffeu 
fageu,  l)u  (■(cfd)el)e  and)  uor  (\^Al)  nnredit.  '-11*0  ift  nun  einer  tiro-j  oorftaubt, 
ha  l)r  fac^t ,  alle  bingf  fein  gotti^j  iiunb  luiu  ftotl)^  C  bii  armer  meufd),  ^^ft 
Cä  qotti-j  allein,  iriarniiib  foll  er  eo  bau  uit  uou  bir  iiuiHirl)i)nbcrt  nciiien, 
(\cbcu,  1)1)11  uunb  l)er  merffcn  ^  y\t  ec*  fel)u,  fo  folteftn  ftill  ftelieu  unb  im 
laffcii  fc^affcn  barl)u,  iiil)c  er  iiuilte,  bau  Iran  er  bao  feine  ui)iupt,  fo  iiefd)id)t 
bir  nit  uiitcdjt.  SBl)c  ber  l)el)lif(e  ;\ob  fprad),  ba  er  alle  guter  unb  fiuber 
liorloren  t)etl):  Wotl)  l)at  c«  gegeben,  gotl)  l)at  eo  geuomeu,  mie  ec«  gotl)  ge=  v^n.  i.i'i. 
fallen  l)at,  fo  ift  eo  gefd)een.  Wottic'  iiamen  fei)  gebenebepetl).  öid),  ba-ö  luao 
ein  vcdjter  man,  bem  niemaut  uidjto  iiemeu  funbt.  Tan  er  uid)tc<  liattbe,  bnc' 
fein  luaii,  ban  got  fprid)t  ^\ob.  rli.  Cmuia,  que  fnb  celo  fiint,  mea  funt,  '.HlC',  vhhi  n,j. 
lua-:'  uuber  bem  l)l)minel  ift,  ba-j  ift  mein,  \}^d]  bab  eo  gefri)affeu.  '-IImio  bernmeft 
bu  bid)  hau  be-?  bei)ueun  uunb  be-?,  ba«  bir  uured)t  gefd)ee  ^  (^ireiifft  man 
au  beine  cre,  gut  gerudjt,  giitl)  unb  lüa«  bu  Ijaft,  f,p  grel)fft  mau  uit  in  bel)u, 
fnnbern  i)n  tsl)riftu-j  giitl),  Hub  bac'  er  bid)  baffelb  lere,  fo  fuget  er,  ba«  bir 
genommen  incrb,  Uui-j  bu  mci)ncft,  eC'  bein  fei),  aiiff  ba«  bu  erfeuneft,  ba«  uit 
bcin,  funbern  fein  fcl).  Sil)c,  alfo  finbet  mau  allicit,  ba«  goti-«  ere  unb 
nomc  nit  lautl)cr  gefudjt  luirtl),  uub  fnuberlid)  bie  l)offertigen  l)ei)ligeu  pe 
and)  etlim«  feiu  uunb  baben  luolleu,  ba«  gotl)  allein  luigeboretl). 

2o  fprid)ftn:  "iiian  ba-ö  loar  ift,  fo  folget,  ba«  niemaut  auff  erben 
gotti«  uamen  gnngfam  bepliget.  Vliulj  loeren  bie  alle  nnredit,  bie  nor  gerid)t 
mit  eiiiauber  baubeleu  umb  gut  aber  ere  unb  anber  foepen'. 

',Uutl)nuntb  id)  CV;uiu  erften.  Tarnnib  bab  id)  broben  gefagt ,  ba«  bpfe 
erftc  bitl)  iiberfd)luenglid)  ift  unnb  bie  oller  groft ,   bpe  anbern   alle  pii   fid) 

1    ioicl)C.  1       io  luovöi-ii  A         2  uid)t  büjio  uodj  1         :!   2i()  1  l'J  sottcv  I         -in  ioii= 

bcvii   l  M  joubcvn  I  :!:!  jüiibctlirt)   1  :17  Ijaiibeltl   I 


92  5liii-U'9iiiu;  tfiilfd)  bi'->  'i'>iUrviiiiift-j  für  bic  cim'altii(Oii  V'iiu-ii.   1519. 

bfc^rctffciib.  Xnii  lo  ijcmaiit  lucvc,  bcv  ciottic'  iiaiuc  lyiiirtinm  licl)ltiict,  bev 
biirfft  lüt  iuet)cv  ktcii  bao  patev  iioftcv,  Hub  \wc  fn  rcl)n  lucvc,  biV3  cv  fid) 
tcl)iicC'  biiiflC',  fcDner  cve  (\)C[cn  aniu'im-,  bcr  locic  c\ani]  vcDii  uiib  bev  nanu- 
i^ottio  fliiiil;  luilfummcii  (-(clidlirtct  i)ii  l)m,  biv^  iidiovt  alu'v  nit  ijii  biJ  leben, 
fiiiiberu  in  ben  ()i)nnucl.  Tavnmti  ntnff,',rn  \mx  beten  unb  evnftlid)  bei^H'enn,  ■' 
bl)c  lueljl  im)v  leben,  biiy  flotli  tel)nen  minien  l)el)lii^e  Dn  nnno.  Tan  ein  l)i^lid)er 
mcnfd)  befiinben  luivt  ein  lefterev  cyillid)eo  nnmen,  el)nev  niebev  bau  bev  anbev, 
ob  ec-  bl)e  boffertirten  bebli'ien  uuU  nitb  flleiiben  limUen. 

Xiirninb   liab   id)   anel)   (KJni^t,   bao  biv,   ([d^t   fei)   nit  iitleDn   ebne   bit, 
iunbevn  and)  ein    bel)l]iinie  leve   nnnb  iinl;el)iinni)   iinfevo  eleuben   luivbnntplen  m 
leben-j  oitft  eiben  imb  anvift  ben  nienid)en  bernlibev  l)n  tein  ei)c\en  eifentbnnl^ 

San  i]ü  luiv  bitten,  ba-?  fei)n  iianie  im  uno  iult  c]el)ei)liiiet  loevben,  juli^t 
bancben,  ba-<  er  nnel)  nitb  hebliii  fei)  in  niuiv,  ban  luer  ev  beilig,  f,io  bnrfftcn 
mir  nitb  barninb  bitten.    Xaranf;  ban  luebtber  fiUc(et.  ba>>  mir,  bbe  loeit  U)ir 
leben,  fdjenben,  leftern,  iineren,  innnnbebliiienn.  entbluebben  iiottio  namen,  mit   >■' 
nnf5evni  cbgeii   gebet    nnnb  iniinbt   be',engenn,    bao   mir   iiottic>   lefterer   fel)n. 
■"Jhin  iuel)f',  id)  l)n   ber  tvintjen  gefel)rifft  fei)iie  lere,  bbe  med)tiger  iinb  ntcer 
fd)med)t  unb  luirnidjtct  iinfer  leben  ban  bic-  gebet.    '•llH'r  luolt  bad)  iiitl)  gerne 
balbt   fterben    nnb  bifem  leben   feint  fein   {i]ü   er  anbero  gottiiS  namen  l)olbt 
ift),  fiu  er  berlilid)  bcbenrft,  bae  fein  leben  in  fnld)em  luef.ienn  ftel)et,  barl)nne  ■-■" 
gottic'  name  nnnb  ere  geleftert  mirtb '.     '.'Uid)  mer  nitt)  iiteber,  ban  ba>3  Dater 
nnfer  mol  norftnnbt,  bette  lere  gnng  mibber  alle  lafter,   fnnberlid)  ber  buf= 
fart.     i-au  mie  mag  ber  frolid)  aber  boffertig  fein,  bev  im  luiter  uiif,^er  fo 
groffie  granf^ame  gebred)enn  lum  i)m  felbft  befennet,  ba--  er  gnttio  name  nn 
erctb  nnnb  tegliii)  luibber  ba>:?  anbev  gebotl)  guttic?  l)anbelt,  fein  namen  numitjlidj  -••. 
antjibenbt. 

0',(iim  \Hnbern  ^'Intbluurtb  id)  in,  ba-J  geriri)t>j  benbel  feinb,  ift  nid)t  baö 
befte,  meve  beffer,  e-j  mere  teljiiev.  Vlber  Ijn  luninei)bcn  gruffer  nbel,  feinb  fie 
nadjgelafi^en  nmb  ber  nnbolfomnien  millen,  bie  iiod)  nitb  mngen  alle  bind' 
faren  laffieii  nnnb  gotte  mibber  tut  el)gen.  m, 

■"Jfidjt-;-  beftemeniger  ift  luuiy  ein  mael  gelegt,  ba  mir  bbn  erbei)ten  foUen, 
bau  ift,  bnö  miir  bon  tag  lui  tage  lernen  unb  uiiy  nben,  bao  gottic'  name, 
ere,  guter  nnnb  alle  bind  lum  uiio  empfrembet  unb  mir  alf;,o  gauti  gcljeljligct 
merben. 

(5yi  ber  ubunge  ift   nnc-  biv  gebetb  gegeben,  ba-j  Uiiv  an  uubcriaö  im  x. 
bcvtjen  bcgeren  foUeu  gntic-  mimen  gebeiliget  merben. 

Unb  ab  fd)on  einem  (^'brifteu  menfd)eu  alU'v  genommeu  nmrbe,  gut,  ere, 
fvcnnb,  gefnutbeit,  meifibebt  .'e.  bav  luere  nirijl  tm  mnnbevn.  ,Vi  e;?  mnf;, 
bod;  bo  bpn  enblieb  fnmmen,  bac-  allec-  fein  bing  bn  nid)t  mevbe  nnb  ev  lum 


"i  junbcrn   I  In    ioiibcui   I  II   evtciiiiül!   I  II    „luiv"    l)iiitcv    „biiii"   ji'hll   AI 

IT   'Jiii   I  20  ioltl)ciii    I  2:1  jvolicl)  lUu'v  liuifntin  .\  :'.7  ob  jdjüii  I 


?(ii?lc(nnig  bciitfcf)  bc?  S^atcriinicr«  jüv  i>io  i'iiifiiltiiicii  'iaim.  1019.  C);{ 

aÜcn  binc^cn  n%'fuiibcvt  un-vb,  dir  er  3cl)ciliflct  iinb  bcii  uomcn  nottij  hcilii^c. 
Jsan  bic  lucil  ctum-j  bii  ift,  bic  KH'il  ift  niidj  i'iii  miinc  bn,  banimb  muj; 
ntd^t§  ba  bleiben,  ba-ö  aUciii  qot  iiiib  gottic-  alle  bindE  uiib  alle  iiameu  bleljbcii. 
San  Inivt  ba§  Univ,  ba-?  bie  iv'ved)teu  l)u  bev  Idjvifft  neneut  uun-bcn  '.'Inne 
nnb  liifl)i,)eii ,  bie  ijvev  eitern  beraubt  nub  fi'Diieii  troft  babeu. 

Spric{;itu  aber:  'So  Uiir  alle  i'antpt  nit  cinnt^ijani  tiottiv  nanien  crenn, 
icl}nt  loir  aber  bannnb  in  tobfnnben  nnb  innbanipt  f'  'JliitUnat  iri):  (Vy  inere 
allzumal  tobfunb  unb  innbanilid) ,  luan  i^otl)  mit  ber  idjerft  banbeleiin  lüolt. 
2)an  flot  mag!  fein  funb  lel)ben,  H)l)e  flerini^  fie  fei).  '.Hber  e-:-  fein  t!H)ei)erlei) 
Oülrf.  (ftlid)  bie  ertennen  nnb  tla^en  bao  felbft,  hau  flic  nitl)  (inngfani  t)el)= 
licjenn  bcn  namen  cinttic-,  nnnb  ernftlid)  barnntb  bitten,  nnb  firof;  ad)ten,  bac- 
ftc  fo  nnfelig  feinb.  Jen  fclfaen  i^ibt  er,  Umc'  fie  bitten,  nnb  bavnnib  ba-?  fic 
fid)  felbft  uvtcl)len  nnb  rid)ten ,  abfolbiret  unb  uorleft  i)n  gotl),  Univ  fie  nit 
c\nucitliun.  Tie  anbern  fretien  nnb  leid)tfertic\en  OTftt'H.  bie  fnld)  l)re  ftepreften 
(\erini\  ad)ten ,  flu  ben  linnb  id)lal)n ,  aber  and)  i\ax  nit  |el)en ,  and)  uitl)  bit= 
tenn,  Incrben  am  enb  finben ,  mie  i^roö  fnnb  iel),  bao  fie  i'iar  nidjto  c\cad)tet 
Ijaben,  nnb  barnmb  innbanuit.  barnmb  fie  lunnieljnten  aller  nu"l)ft  felifl  Im 
löerbcnn,  'JU-j  Cvbriftuc-  Ijn  bcn  i^lel)f,;nern  jai^t,  bac-  ji)e  nmb  i)re  lanc^e  c^ebet '";.inii,L.:i,i4. 
bcftev  groffcr  norbaninii?  Ijabcn  linirben. 

Sid),  alfü  Icvent  bid)  bao  initer  nnfer  Imm  erftenn  ertennen  bein  groo 
clenbt  unb  uortcrben,  bao  bn  ein  gotv  lefterer  bift,  alfo  ba-j  bn  muft  üor 
beinern  eljgen  gebetl)  erid)red'en,  man  bn  bebendcft,  Inao  bn  beteft.  Dan  ev 
muf,i  mar  fel)n ,  bac-  bn  iiottio  munen  nod)  nit  gel)el)liget  babft.  2o  mnfj 
and)  mar  fein,  mer  i:\otti-?  namen  nit  beiliget,  bac-  ber  i)ii  uorunbeilige. 
Xaruad)  aud)  Inar  fein  mno,  bac-  gote-j  namen  nneren  id)mere  innb  iel)  nnb 
bcs  eloigcn  fcJnre-j  fdjnlbig,  fo  gottiC'  9ered)tifel)t  rid)ten  iollte.  ilni  miltu 
bau  nun  fiDn  ^  bein  et)gen  gebetb  ftrafft  bid)  nnnb  ift  mibber  biet),  beluniiit 
bid;,  beelagt  bid),  ba  ligftn,  mer  belfft  bir^ 

S^t)c  nn,  man  bu  alfo  ernftlid)  l)n  bid)  gefd)lagcn  nnb  i)n  bein-:?  elenb-> 
erfenteni--  gebemutiget  bift,  Tan  Imm  anbern  fnmpt  bie  troftlid)  lere  nnb  redet 
bid)  mibber  anff,  ba-:-  ift,  ba-j  gebet  leret  bid),  bas  bu  nit  uorlimeiffelen  folt, 
funbcru  gottiö  gnaben  nnb  l)nlff  begeren.  San  bu  gclnif]  bift  nub  feftiglidj 
glenben  fall,  hai^  er  bid)  barnmb  fo  l)at  leren  beten,  bac-  er  bid)  erl)oren  loil. 
Unb  alfo  mad)t  ba-j  gebet,  hai-  bir  got  nit  tmred)net  bie  funb,  nnnb  nit  l)u 
ber  fd)erpffe  mit  bir  Ijanbelet.  Unb  allein  bell  bie  got  Por  gut,  bie  bo  ernftlid) 
befcnncn,  ha-i  ft)e  gotti-5  namen  nneren  unb  ftctiglid)  begeren,  ba-j  er  innge 
gcl)ciliget  loerbenn.  Tl)e  aber  fid)  anff  i)re  gemiffen  lunlaffe)i  nnnb  nit  ba 
fiicr  l)alten,  bo-ö  fie  gotti-r-  namen  nneren,  ift  nitl)  mnglid),  bao  fie  bebaltcn 
Ircrben,  bau  fic  fcinb   nod)  tiu  frei),   fid)er,   boff ortig  unb  ungotford)tig,  fie 


1  ^c^tigen.     San  I  14   folrf)    I  21  »oii   bciiicm  I  ■'<>    forntU   I  MI  ba§ 

ift,  ba?  bo»  gebet  AI  :;2  i'onbevn  I  -i'-'  fllauben  iolt  I 


C|4  'Ü(ii-?lr(\iiiu)  boiitjrl)  bc-?  ä"ntcviiin"ev<'  iiir  Mo  rintiilticv'ii  Vnini.   1-MO. 

»(.Ulli. n.vs. fein  niid)  nod)  iiitt)  iinbcv  bcm  l)aiiffcu,  bn  (^liviftiiC'  üii  iprid)t:  .Uomiiu'ut  Im 
mir  alle,  bie  i)v  bcciH-(ftii^et  fcl)t  imb  bejdjiueret  ieiib,  id)  luil  cud)  i-rnuirfcii, 
bau  fie  norftehcii  ba-j  patcv  mifter  nit,  Unfi^eii  nid)t  um-?  lie  bctlicii. 

U.MM'd)l  "•>■ 

^^ft  mm  bic  mcDinnui  inib  imiima  bi)ier  bit:  \'td)  lieber  uater ,  beiii 
naiiie  merbe  iiel)ei littet  in  uuo.  bo-?  i|t.  ^\d)  befcniie,  bao  id)  leljber  beDnen 
luiinen  offt  luinineretl)  l)ab  iiiib  and)  nnrf)  mit  haffart  niib  biird)  mel)ne  el)c\eii 
ere  iinb  iiameii  beineii  nameii  leftere,  bariimb  biirel)  beiiie  (\n(ibc  l)i(ff  mir, 
bao  1)11  mir  mein  nanu-  abgebe  nnb  id)  Ijn  iiid)te  iiH'rbe,  onft  bac-  bu  nüein 
nnb  beiii  name  nnb  er  l)n  mir  leb.  M^  biui.  bao  bii  and)  cvuiqiaui  imr 
ftaiiben  l)ab|t,  ba-?  bao  inortlein  'beiii  luime'  beiiffe  fo  nil  alv  'bein  ere  abber 
lob',  bau  ein  iiiiten  nainen  bcblt  bie  ld)riTft  ere  niinb  lob,  einen  böigen  iiamcii 
ein  id)aiibe  mibe  boie  i\ernri)t,  \Hlto  bav  biv  iiebet  nit  anbero  mill,  ban  bao 
rtottiv  ere  oor  allen  nnb  nber  allen  nnb  in  allen  biiuieii  (leind)t  merbe  nnb 
alle  linier  leben  eloiiiflid)  allein  l;,ii  notti-?  ereii  iielaiuv,  nid)t  tui  niiierm  nnl!, 
and)  iiitl)  Ini  imier  ielifcit  aber  etuniv  untv,  ec-  iel)  üeitlid)  abber  emiflf,  eo 
iel)  bau  Im  iiottiv  eren  nnb  lob  eiiblid)  innorbent.'  Xarmiib  ift  bi-?  bao  crfte 
liebet.  I^aii  i^ittio  ere  bao  evi't ,  lebt,  bod)|'t  ift.  bao  imir  im  (leben  fiinnen, 
nnb  er  and)  nid)tv  meber  iud)t  nnb  torbert.  'JlMr  toiinen  im  and)  timft  nid)t'i 
lieben,  bau  alle  anber  ipitev  iiibt  er  niK-,  bie  ere  aber  bebi'lt  er  nm  allein,  bao 
mir  crfenneii ,  iaqen ,  fiiu^m,  leben,  mirefen .  nnb  alleo  U)iin  nnnb  lrt)benii 
"i=i  111,:;.  i,el3eii(ieiiii,  bao  (-(ottiv  alle  binr!  iel)iib,'  '^Inft  bav  bo  heftebi'  ber  iiuiid)  ivj.  er. 
(nmfeiiio  et  maniiificentia  opiio  ein-?.  Vob  uwi^  iiroc-  ere  ift  fein  mevd,  nnb  fel)ne 
(lered)ticteitl)  blel)bt  emiiiliri).  lav  ift  io  oil  (lefaiit :  ,\n  un'ld)ein  menfd)ni 
!lot  monet  nnb  lebet,  beffelben  ineiifd)eii  merrf  tbnn  nid)tv  aiibero,  bau  ba-?  fie 
(■(ot  fii'Ov  lob  nnb  ere  neben  nnb  l)iii  alleo  l,mfri)rel)beii.  lariimb  fo  ad)t  ber 
felbic^  iiieufd)  nitl),  bac  man  in  nnerei  nnb  luirarijtet,  bau  er  HH'l)f,5,  bao  alfo 
reri)t  ift.  llnb  fo  im  iit)emaiit  i.iorad)teii  Inil  nnb  iinereii,  i]l^  Umt  er  ee  felber 
nnb  \\mc\  nit  lebben  fel)n  lob  nnb  eve.  llnb  banimb  ift  er  (lered)!,  t\ibt  i^it, 
Rin-j  c^ottio  ift,  nnb  Dm  felbft,  Ina-J  fel)ii  ift,  i^otb  bie  ere  nnb  alle  binrf,  Ijm 
fclbft  bie  frbaiib  nnb  niri)to.  Ta  ift  bl)  nereri)tifel)t,  bie  emit^lid)  bleibet,  man 
Wdute.iw  fie  flcfellct  nitl)  allein  beii  lun)tlid)en  iiu'iifd)eii,  loie  ber  U)orid)teii  OMinrtframenn 

U  niciiio  iintiio  .\l  m  bcine  iinnu-  \i  l:;  mib  Ooiic  1  Kl  iniift  1         2\  .Siintcr 

„leljbenn"  ftaOcii  .\   iiiib  1  ein  .«onima         :il    iiirtjto  bn  ift,  Mi  «nrclititriit  .\       iiirtjto,  bn  ift  bic 
(irvccfjtiteil  I 

')  .öicv  otlun  iitiifi  V.'iitl)cv  beim  niüiibliclicii  'JUu-un.i  luij  ji-iiioii  Scviiuni  noii  ;^,iul)ciii'> 
().  iiiiffvc  "JluÄfl.  '4*b.  I  e.  i»4  ff.)  l)iiincniifii'ii  IjnlH'ii ;  beim  in  .Csulinn"  £rt)m'ibcv*  Slil-jcialic  Ijcifjt 
r-5  IH.  ä"':  „ÄU)  «bov  C[ot[)  tuill  nücliii  bio  crc  litibni,  l)nbf  irf)  in  bnii  Sorinon  Hon  .^>rt)fi.i 
r(cnii(i)nin  gcjnact."  ■)  2rii  Sinn   c\kbt   nnl   bio   lutoiiiijoljo  iUiovfotiiinfl:    Ergo  fiiiiocjuid 

intclligimus,  loquiimu-.  «iniuni.s,  viviuuis.  o|,ci:iniiir  d   oiiini;i  .|ii;ic  ii^^nimis  et  inifiiiiiii-. 
arf(uiiipnto  sunt,  nuiuin,  ilci  ipsius  pssi'. 


"■llitÄli'guilfi  bciilid)  bcö  i!atcniiijov-5  jiiv  hw  einfältigen  Milien.  IM!*.  (|."( 

lompcn  iiitb  bcv  fdjcDnenbcn  (icilincn  fvoinfeit,   iiiiibevii  bcm  duii^cn  iiot,   Uov 
bcm  fijc  bau  oud)  eiuifllid)  bU'DLu't. 

■Jhi  merdleftu ,  biv?  bie^  flcM  imibbcv  bic  leijbic^e  l)offavt  fidjtct,  bic  bnii 
biii-  iKul't,  leben  imb  ivinlicc-  liieicnn  aller  iunb  ifl.  Tnii  l'.ii  iileljd)  luie  feine 
tui]ent  lebet  abbev  flut  ift  bei)  bev  liofiart,  al)o  lin)bbcrumb  lebet  abbev  )d)abet 
fcl)nc  funbc,  Iro  bie  hoff  ort  tobt  ift.  Unb  tuljc  ein  fri)lanc(e  all  iv  leben  Dm 
licnpt  bat,  nnb  limn  ba-?  tobt  ift,  fo  tl)nt  fie  nflemanb  nid)tv,  alfo  man  bie 
boffavt  tobt  mcve,  f^o  loeicu  alle  funbc  iinfdjeblid),  ja  c(roy  forbcvlid).  Xavnnib 
unic  nl)emant  ane  boffiU't  ift,  unb  cljflene-?  namen  unb  ere  flcl)l!,  alfo  ift  nie= 
niant ,  bem  bic-  gebet  nit  bod)  not  nnb  nutj  fei). 

Vk  ?tnbiT  tiitl). 

(f,v<    fominc   belli    rcid). 

Ti)f,',  aubcv  rtebctb,  toie  bie  anbevn,  tbul  IjunD  bini^f,  evni)bevt  unb 
erbebt  nm:  Ch^nljbcvt  ba  mit,  ba-j  un-j  loriingt  tui  befenncun  mit  eD^enem 
inuube  unf^ev  c\xoi]  eleglid)  elenb,  y-rbcbt  aber  bamit,  bac-  un-?  licl)gt,  loDe  lnl)v 
un-j  l)n  iulrf;em  ernl)bern  beben  follen.  'illjo  bat  ein  itUid)  luortb  dotti-j  bie 
ort,  tav  Cr  cvfd)rccft  unb  troftet ,  fdjlcflt  unb  bebtet,  tnibridjt  unb  balocl, 
vetjffjet  au-j  unnb  bflankt  unjbber,  bemutiget  nnb  erbebet. 

6,5 nm  erften 

Tcuintiget  e§  uns,  ba§  h)l)r  bcfeuncn  offentlid),  bao  gottio  rebd)  nod) 
nitb  tommen  fei)  tut  unn^.  ^ilVldv:-  )]o  ec-  mit  eruft  bebad)t  loirt  nnb  ttrunblid) 
gebet,  erfd)rerfliri)  ift  unb  ein  ililid)'ö  frum-j  bci'tj  billid)  betrüben  unnb  faft 
fmnmevlid)  belregen  foU.  Jan  barauc-  folget,  bac-  unjr  nod)  oorftoffjen ,  i)m 
elenbt  nnb  unter  granfamen  feinbeti  ieinb.  beraubt  beo  allerlibften  naterc'  lanb. 

ilH'ldKc-  bau  luoeen  lei)bige  ilegliebe  td)abenn  feljub.  Ter  erfte,  bao  got 
bcv  Datcv  beraubet  ift  fcino  reidjc-  i)nn  nnitv,  unb  ber  ein  berr  l)n  allen  bingeii 
ift  unnb  fein  ioll,  allein  burd)  nn-?  iold)er  feijner  gemalt  unb  litcU  üorbl)u  = 
bcrtb  ift.  '-iLVldic-:?  nitb  menig  gelangt  lu'  febner  unere,  al-j  fei)  er  ein  l)err 
ane  lanb  unb  fein  almcd^tigev  litcl  glcirf)  Im  fpotb  iu  nnno  mivtb-  Jo^' 
muo  an  lnoel)ffel  mcbe  tbun  allen,  bbe  gotb  lieben  unb  gut  gunnen,  bartju 
aud)  fd)rcctliri)  ift,  bac-  lubr  bbe  iei)".  i'i^'  gottio  reid)  ringeren  unb  bbnbevcu. 
'-ilHid)c  fjo  er  molt  gcftrcnglid)  ridjten,  billid)  mocbt  alo  fcl)nc'  rcid)C'  feinbt 
unb  rcubev  oorbauuu'n.  Ter  anbcr  fdjabe  ift  unfcr,  bciv  mbr  l)m  clcnbt  unnb 
fvcmbbcn  lanben  untter  f',o  groff',cnn  fel)ubcu  gefangen  li)gen.  lan  fjo  cy 
fdjrccflid)  unnb  eleglid)  mcre,  man  eljUv  bel)tlid)eii  fuvften  fiubt  abbev  el)n 
gan^  lonbt  unber  bem  lurcten  gefangen   oil  fdjmabe  unnb  lel)bcnc-,  lui  lebt 

1    fonbctn   1  ir,   ioltf)on    I        iljtlirf)    I  20    „es"   ffft't   1  24    uottcvlnnb   I 

ol   (linbcvn,  luclrtje   1 


96  4liic-lo(iutifl  beutirt)  bfr  'i'ntfriiiifcv?  fiiv  bif  fiiiiältic^fn  'inien.  1-">10. 

aucf)  bcn  fdjcubliriiftcnn  tobt  dnibenn  iiiiift,  'ii^in'  niU  iitcl)ev  ift  bao  cvbcvTnttrf) 
toi  clafini,  bao  un)i;  untl)cv  bcii  Inii'icn  i^ctiftcn  l)ii  bt)icin  clenb  iciii  iiiib  allerlei) 
fevlifci)t  letibä  iinb  feie,  tili  le^t  aiid)  bcii  cluiflcn  tobt  alle  augcnblict  flctüattcn 
uninienu,  bao  elinein  inoct)t  liilltd)  üov  fetinem  el)(:\cn  leben  melier  bau  Dor 
fliiiibevt  tobten  i^ralren,  f',o  er  eo  red)t  anielie. 

(^  ;iini  anbevn. 
llHin  inld)  bebencfen  nnno  evni)bert  nnnb  uniern  jamer  iino  evoifcnct 
l)at,  io  folget  ban  biie  troltnnc^  unb  levet  um  bev  frnintlid)e  meifter  linier 
l)er  (iliriftiio,  bao  iiiir  iolleii  bitten  nnnb  lieferen  ano  bein  elenbt  lui  fuiiiiueii 
iinb  nitl)  inirtniielifielen ,  bau  ben  ielbeii,  bl)e  ioldjo  befennenn,  bao  fie  flottio 
rcid)  brinbern  nnnb  cleglidi  bittenn,  bao  bod)  iiiiu^e  fonimen ,  inivt  flotl)  niub 
fiilc^o  l]x  leiibt  niib  bitten  lui  C[ii{  balten,  bao  iv  iiinft  billid)  ftraffcn  tourbc. 
Xl)e  freuen  c\(X)ik  aber,  ben  nit  oil  baraii  iielei^n,  um  flottto  reid)  bleibe,  imb 
iiit  lierlUieb  bariniib  bitten  ,  njirtb  er  fuer  mar  mit  ben  tliranneii  unb  bor- 
jtorer  ieiiio  reidjo  iiad)  ber  idierff  ridjten.  Iiaii  bie  mel)l  ein  it,lid)er  bio 
ciebctl)  imii',  beten,  io  folget,  bno  nl)emaiit  iinidinlbici  ift  an  ciottio  reid).  3^ao 
tjiinorfteben ,  ift  lui  miifen,  bao  t,ftiei)  reid)  fel)n. 

T  a  0  c  r  f t  e 

3on  if..  11.  3ft  i'i"  i'fid)  ^f"^  ienffelo,  bcn  nennet  ber  lierr  im  (.voant^elio  ein  {yurften 

abber  Ainuic^f  bl)fer  mettb.  '2'a-:  l)et)ft  ein  reid)  ber  iiinbe  iinb  iiiuvl)ovfant, 
bao  iol  aber  ben  fnimmen  t^nr  ein  i:\roffeo  elenb  unb  iV'fcncfnio  fein ,  äl^l)e 
ban  üipirirt  ilt  imrl',cl)ten  biird)  bie  fiiiber  Hon  ^Airael  in  (vt^ipten,  bie  bo 
muften  bafielb  lanb  mit  cirotfer  erbebt  unb  jamer  bameii  iinb  bod)  nidjto 
baooii  betten,  bau  bao  man  fie  ba  biird)  Im  toben  flebadjt.  '.'Ufo  mer  bcm 
lenffel  iintertban  bienet  i)n  tiinben,  inuo  uil  lelibeii ,  iimberlid)  bnt  i^emiffeii, 
nnb  bod)  tili  leljt  ben  elöigen  tobt  ba  mit  borbbnet.  'Jhin  teinb  mi)r  alle  l)ii 
biiem  reid)  alfo  lantj,  bifj  bao  reid)  flottio  fomnict,  bod)  mit  iintcrfd)el)bt. 

l:m  bie  fnimmen  feinb  alfo  barijii,  bao  fie  teglid)  mit  ben  funbcn 
fed)ten  unb  beo  fleifdjeo  Inft,  ber  inerlt  rcbljen,  bco  teuffelo  eingeben  ]ldia, 
unb  ocftiiilid)  lüibberftrebcn.  T:an  luie  frnm  luir  fein,  f^o  loil  bod)  l)C  bie 
boi>  luft  in  iiiio  mitl)erfd)cn  unb  umlt  flerne  alleine  l)erid)cn  unb  ubcrbaubt 
babciin.  'JUfio  fid)tet  gottio  reid)  mit  bco  tcnfielo  reid)  an  iintcrlafv  Unb 
bie  fclbcu  Uu-rbcn  barumb  behalten  unb  fclifl,  bao  fie  alfo  ftrebtcn  in  im 
felbft  iPDber  bao  tcuffclo  rel)d),  iimb  flottto  vcl)d)  loiUen  ju  bonuercii.  Unb 
bao  feinb  bie,  bie  bio  i^cbct  mit  Inorttcn,  bcrlien  nnb  mercfen  beten.    Vllfo  facit 

siörn.  c,  12.  ber  l)el)lifl  VUpoftel  '4-Uiiiluo,  bao  loir  nit  füllen  svftaten,   bao  bie  funbe  rcivrc 
in  unfcrm  tcl)he  tjii  folgen   fct)ncn   bcflirbcn,  "^lo  fpred)  er:    ^\r  merbet  Inol 


7  \olai  I  S  fteiiiitli(ft  I  IJ   ioltfts  I        ioiift  1  2i)   in  loclt  I 

untettnij  1 


9lu?legung  beutid)  bcs  üntcriinjorf-  für  bie  einfältigen  Snien.  1Ö19.  97 

fulcn  iinb  t\abm  boic  luft.  liebe  unb  neliflunf^  Im  luirn,  I311  flcl)!.!,  kn  imfoiiidirit 
unb  bcv  slctjdjeu,  bic  cud)  Ijijtieii  liuiUcn  i)n  bcv  tciiffrlv  vcirt),  ba-j  ift  Im 
fiinbcii,  ha  fie  {)er  !ommen  unb  felbft  aud)  iimbt  fein,  ober  l)v  folt  Du  nitl) 
folgen,  ninbcrn  fedjten  imb  bie  iclbcn  nQd)flelaff5ene  uovvcthev  bcv  alten  teuffelv 
rcljc^  Ijtoinflen  unb  berapffcn,  Un)e  bie  fimbev  con  ^s\xad  ben  :;\ebufei-j  unb 
?lmorrci5  tlictcn,  uunb  calfo  flottiC'  tcid)  Ijn  eud)  (ba§  bas  rcdjt  gelobt  lanbt 
ift)  mcven.  S;ie  anbcrn  aber  feinbt  ali^o  bavt)nne,  ha-:'  fie  luft  bavlm  haben 
unb  folgen  allen  begnvbcu  be-j  flelifd]-:' ,  bev  Uicrlt .  bec<  tenffel-ö .  molten  aud), 
fo  fie  modjtcn,  i)uinicv  baiiiuncn  blei)ben.  1X))]c  rcijnien  bem  ieuffel  cl)n  unb 
rljngeren,  auc^  Oorluuften  gottis  rcid).  Savumb  fomnteln  ft)c  guttcr,  balücnn 
brcd)tlid).  iud)enn  alo  luao  bt)c  loelt  tioiinaiif  iiebeu,  glcl)diiaut  fie  emiiif  liDe 
blcl)beu  niolteu,  gebenctcn  nit,  ba--  liil)r  bie  fein  ftabt  l)aben  ^u  bleDbenu,  "..Hlv 
Sont  '4-'auluc-  fegt.  Stjfe  beten  bi»  gcbcet  mit  bem  munbe,  aber  mit  bcmO'in  i:mi- 
beikn  mibbcvfpred)enn  fie  bem  fclbeu  unb  feiub  iilei)rf)  ben  pletievn  ovgel  pfeiffen, 
bie  plcvren  unb  )d)vci)eu  faft  i)u  bei"  fivdjen  unnb  baben  bod)  ineber  uuutb 
uaö)  Dorftanbt,  unh  DiÜeidjt  fcinb  bie  ovgelen  bcv  felbcn  fcnger  unb  betev 
figur  unb  an^cljger. 

Sa»  aubcr  vci)d) 

3ft  ©ottis  wc)ä),  boa  ift  ein  reid^  ber  gcrec^tifet)t  unnb  ltiarl)e^t,  Saoon 
(5l)viftui5 Jagt :  Sudjt  Oor  aUcn  biugcn  ba?  reidj  gotti^  unb  fcbne  geved)ticfel)t. -«'i'»!  i"'. -'• 
''Ma-Z'  ift  gottic'  aber  ict)n>3  vcic^»  geved)titfel)t  ?  2^ao  ift,  man  fein  fuiibe  mebev 
X\n  uuuv  ift,  funbevn  alle  unfieve  glib,  cvafft  unb  mad)t  got  unterttian  unnb 
X)n  fcl)nem  prauc^  fepnbt,  ba?  n.n)v  mit  ''^^aulo  fagen  mugen:  ^d)  Wie  iljt,  «ni.  j.-.-o. 
aber  nit  id),  funbeiu  (Sbriftuo  in  mir,  unnb  luin  (unintliern:  f\r  feiib  nitl)i.<?or.r.,r.M. 
elocv  felbft  et)gen,  ^r  feijbt  gefaufft  mitl)  ei)nem  tbeuveu  fdjati,  Tavumb  f]ii 
folt  l)r  got^  toirbigenn  unnb  tragcnn  l)n  clüvem  letjc^nam.  '^llv  fpved)  ev: 
6t)riftu-j  bat  cud)  faufft  burd)  fid)  felbft ,  Tavumb  iolt  nv  fein  fei)n  unb  pn 
laffen  l)n  eud)  leben  unb  vegiven.  Xav  gefd)id)t  aber,  limn  tepn  funb  in  uns 
regivt,  funbcrn  aUepn  Ct)viftu5  mit  fepnen  genaben.  'äUfii  ift  goti-?  veid)  nit 
onbcvö  bau  frib,  ^ud)t,  bcmntigfeit,  feufdieit,  liebe  unb  allerlei)  tugentb.  unb 
ba»  nit  ba  fep  |orn,  bnffv  bitterfeit,  unfeufd)eit  unb  atlcj  beo  glel)d)eu.  5hin 
probir  fid)  ein  pglid)er  felber,  ab  er  bpe  aber  bar^u  genepget  fid)  finbct,  fo 
toirt  er  t)nnen,  pn  lDeld)em  repd)  er  fep.  ''hm  ift  niemaut,  er  finbe  nadj 
cttoa?  in  pm  Pon  be-?  teufiel?  repd).  Tarumb  mui^  er  bitten  'Imfomme  bein 
reid)'.  lan  gotic'  rcid)  mirt  l]\)c  luol  au  gefangen  unb  npuipt  lui,  6c'  mirt 
aber  pn  pencm  lebenn  Polnbrad)t.  \!llfo  ift  e§  !ur|lii^  gefagt:  'Cjufommc 
bepn  rcic^.  i'icber  oatter,  la-?  um  lipe  nit  (angc  leben,  auff  baö  Polfommeu 
trcrb  in  unc<  bein  repc^  unb  mir  erlofct  Iverben  gcnljlid)  Pon  bc-?  teuffcl-? 
rcpc^.    atbber  fjo  birj  alfjo  gefeit,  noc^  lenger  in  bifem  clcnb  uns  ^u  laffen, 


4  jonbcm  I  8  bn  Welt  I  16  noS)  oorftnnbt  I  24  ionbcrnn  I       fjum  Po= 

rintljcrn  I        29  jonbcrn  I        :J2  ptobirt  1        :J:J  nodj  etmnä  I        :i'J  §tcr  l)at  aud)  1  .'abbet' 
Sut^exS  Sßertc.  11.  "^  "' 


98  "JluJlEginig  bcittjcf)  hc-J  4!nteriin)i't-5  für  iJif  fiitfnlticicu  Sinii-n.  1519. 

i\o  c[\i  imii->  bcflnc  flcnabc,   hai  mir  bnii  velnl)  l)n  iinc-  miigcn  anfieficu  unb 
an  uiibevliio  incrcii,  bcm  tciiffel  fein  rcid)  iiiinbcvit  uiib  Iniltoreii'. 

^.Uim  iiicrcf. 

(*y  fein  Iflpcu  (^roi?  t)itt)iim  in  bijt^ci'  matcvi). 

Sev  cvfte:  2ic  bo  t)i)n  unb  t)cr  lanffcn,  bnc-  )ic  fvniii  uu'ibcn.  Im  gotti-ö    -. 
rcid)  fnmmni   unb  fclict  lucvbcn,  (vi)ncr  gen  'Kom,  bev  lu!   fant  ^öcob,  bev 
batüet  ein  (nipcLl,  bev  ftifft  bif;;,  bev  ba-^.    '^Ibev  liu  bcm  ved)ten  punct  InoUen 
1t)e  nit  gvciffeiin,  biiv  ift,  ba-j  fic  inlueubig  fid)  ielbft  got  ^n  eligcnn  geben 
unb  fein  reid)  unnben,  tliun  üiU  fuldjev  euievlid)er  luerrf  uub  glet)ffeu  faft 
bnbfd),  blel)ben  bod)  inlucnbig  Hol  bofev  turf,  tjoruc-,  l)a\i],  l)offint,  ungebultig,   in 
nnfeufd)  h\ 
L'Mc.i;,  Mr.  ÜBibber  bie  ipridjt  (5l)viftuv,   ba  er  gefvngt  iinnt,  iimu   bao  reid)  gottiv 

ferne:  lac-  vcidj  gottic-  fommet  nit  mitli  cimein  euficrltd)cu  geberbe  abber 
fdjeljn ,  'DJentpt  ituir,  bac-  reid)  gottic-  ift  in  eud)  iinueuienbig,  aI-5  er  aud)  au 
•iKaiiii.  24,''jj}Qt(,  xxuil  fagt:  lUan  luirbt  nitt)  fagenu  'fid;,  ba  abber  ba  ift  (•>',  Uuub  i'. 
f,^o  mau  eud)  intrti)  fagcn  'fid),  t\t)  aber  bo  ift  es",  fjo  fült  pro  nitt)  gleubeuu, 
San  fy  iepnb  falid)  prophetenn,  ala  fpred)  er:  ißolt  pr  ba-5  reid)  gottic- 
toiff^en,  fo  burfft  irc-  nit  luept  fnd)cu,  nod)  über  laubt  lauffeuu.  fe  ift  nal) 
bep  bir,  fo  bu  Inilt,  ja  ec-  ift  nit  allein  bep  bir,  funberu  pn  bir,  ban  Ijudjt, 
bemutf),  tt)art)cpt,  fcufd)ept  unb  alle  tugentt)  (baä  ift  ba-j  marc  reid)  gottiö)  -o 
magf  upcmanbt  über  lanb  aber  über  meer  holen,  funberu  e-?  muf^  pm  perljcn 
auff  geben. 

üarumb  beten  mpr  nit  alfo  'Sieber  Pater,  la-?  unc-  fommcn  tm  bepnem 
reid)',  alfo  folteuu  mpr  barund)  lauffeuu,  inuber  'bciu  reid)  fomme  Im  nno'. 
Tan  gottiv  guabcu  unb  fepu  reid)  mit  allen  tugcnbeu  niuc'  l;u  uniiv  touniu'U,  -:. 
füllen  mir  c-s  uberfommeu,  mpr  mugeun  upmmer  meper  tüi  pm  fummeu, 
ftlepd)  mpe  b'priftny  t.ui  unno  üom  ppuu'l  auff  bpe  erben  fomiueu  ift  uuub 
nitp  mir  uon  ber  erben  tju  pm  geftigen  feinbt  pu  ben  ppmmel. 

Ter  anber  prtbum,  baS  Pill  fepnb,  bpe  bif^  gebctp  fpred)en,  allcpu  forge 
gebabt,  ba^  fic  nur  feiig  mcrbeu,  Uuub  innftepeu  burd)  bac<  repri)  gottic  nitp  :;o 
anbcrv  bau   frcubt  nnnb   Infi  pm  ppmel,  lupc  fpe  ban  auv  flepfd)lid)cr  ipn= 
litcit  benc!en  mugen,  Uub  mcrbeu  ba  burd)  gebruugenn,  ba-5  fpe  bpe  pell  furchten 
nnb  atf,50  nur  hac-  prc  unb  pren  epgen  nulj  pm  ppmmel  fud)eu. 

Tpe  felben  miff',euu  nitp,  bao  gottiy  repd)  fep  nitp  anbero  ban  frum, 
ljud)tig,  rcpn,  nült,  faufft,  gutig  uub  aller  tngent  uub  guabcu  Holl  fein,  nlfo  :■■•. 
bnö  got^  ba-i  fein  pn  uno  pabe  nnb  er  allein  in  uuo  fep,  lebe  uub  rcgire. 
Tic'  folt  man  am  pod)ftcn  iiub  crfteit  begeren.  Tan  ba^  pepft  feiig  fein, 
loan  got  in  und  regirt  nnb  Inir  fein  reid)  fein.  Tpe  frenb  aber  uub  luft 
unb  alles  anber,  bac-  mau  begeren  mag,  burft  umu  uit  fiid)cu  uod)  bitten 
uod)  begeren,   fuubcru  e-ö   luirtl)   fid)  alo   felbft   fiubcii    unb   folgen   beut  reid)   i" 

1   fil)elioii  I  '1   tiintrvij  .\  ir,  bn  obbi-v  bd   I  ls  iiarti  W\i  1  li)  ei  nit   1 

•21  nOcrlanb  A  .■!.">  jniifftfliitijj  AI 


9tu§(0()uii(i  bciitfil)  beo  Ürttcnmfcvi  fiiv  bie  einfältigen  Milien.  1519.  ()C\ 

gotts.  Tiin  tuie  du  unter  Uioiii  iiiiiii  uit  iietniiirEeii  lueibfu,  ov  {mnc[{  Don 
Ijm  icUi  mit  iniiiciiidjt  foiiicii  liift  iiiib  fvcub,  uiib  m(\C[  uit  lun1)i)nbcrt  Unubcii, 
^illfo  bil  infcv,  Uniii  bic  cvinbcii  iiiib  tiijioiibcn  (bivo  veid)  f^otttu)  öülntonnucii 
Uicvbcn,  fo  iniii;  nii  uiif,5or  luittiiiii,  iiaturliri)  inib  uiaiovl)i)iibcrt  folcicii  fvciibt, 
frl)b  utib  iclicfiDt  iinb  aller  liift.  Sariniiü  bnc-  fal)ri)e  iiiib  ei)(\eiiiit!iii  niu^e 
abe  ^iilrenbeii ,  t)ei)i"t  iiiuiC'  0"l)riftiiS  nitf)  bic  Imlflc  bc-:<  rel)rf)o,  fnnbcrn  hüi- 
xeXjd)  ciottiv  felber  bitten  niib  )nri)enn.  ^Mieue  nbcr  lnd)eu  bni-  l)l)nberft  iiiib 
le^t  f3Hm  erfteu,  nnb  ba-i  erfte  ad)tcn  fie  nidjt-ö,  aber  ad)tcny  allein  unib  beo 
legten  Unllcn.  Tanimb  tuerben  [ie  Ijr  feine?  uberfoniuten,  )l)e  lUüUen  ben  \)ox- 
(\anc\,[  nit  rcd)t,  i]o  Inirt  i)n  bije  foUv  and)  nitl). 

T>ic  brittc  iX3itt. 

^eiit  lotUc  gcfdjcc  ald  l)m  t)i)titcl  itiib  aitff  erbot. 

2;i)i]e  bit()  übet  ond)  bic  lünel)  bingf,  bl)e  tjn  luirfianflcncr  bitt  iiefiicit 
feinb,  5)lcmlid)  fic  ernljbevtf)  nnb  crliebt,  niadjt  funbev  unb  front,  ban  bie  tjlucl) 
ftndf  ^snbicium  et  iiifticiant,  flcridjt  nnb  flercd)titeit ,   luirrfet  baö  loort  flottiy 
allciu'l)t,  atv  ficfdjrieben  ftet}et:   i\'ati,  qni  faeinnt  inftieiant  et  inbicinnt  tnt-i.  nw,  a. 
omni  tempore,  5elic^  fel)nb,  bl)c  bo  üben  ba-3  iieridjt  nnb  gercdjtiieljt  aUel3el)t. 

S)aä  ficrid)t  ift  nitl)  anber-?,  ban  ba-5  ein  menfdj  fid)  fclbft  ertenne, 
vid)tc  mib  borbnmne,  nnb  bao  ift  limrc  bemuticifel)t  nnnb  iein«  felbft  crnlibernnfi. 

Tic  geredjtifelit  ift  nitl)  anbero,  bau  luan  ein  menfdj  fiel)  fclbft  alfo 
er!ent^,  c^nabe  nnb  biilffe  Inm  c^ot  bittet  nnb  fndjet,  biird)  liic(d)e  er  bau  lior 
r^ot  erljabcn  mirtl). 

S:'l)fc  tjlüel)  ftnrt  uuUlcn  uii)r  fcl)eun  l)n  bi)fem  flcbet. 

(S'ium  crftcn 
'Jiid)tcn  mir  nn-?  felbcr  unb  liorcla(\en  un-J  mit  uufern  i:\]c\m  lüorteu, 
boä  lüir  gotte  uugel)orfam  feiub  unnb  feinen  IniUcn  nit  tl)nn.  Xan  tuen  d- 
alfo  rnitb  iiuv  ftunb,  ba-J  lin)v  gotticj  millcn  tl)ctcn,  fo  lücr  biö  gcbetl)  umb= 
fünft.  2)animb  ift  ti-  crfd)rcrflid)  t.ui  l)orcn ,  ttiau  tm)r  fagcun  'bcl)u  trilt 
gcfd)ec\  lan  \vai  magf  fd)rerflid)er  feljun,  bau  bns  gottii?  millen  nit  iiefd)id)i 
nnb  man  fein  geÖDt  Dorad)tct,  ba-?  loi)r  elerlid)  Uil)bber  unö  fclbft  Ijn  bt)f3em 
gebctl)  befenuen^  Tan  eo  muo  mar  febu,  ba^  mir  gotti-3  Unlteu  uit  tl)nn 
aber  getl)an  Ijobcn,  fl)ntcmal  mt)r  allercrft  barunib  bitten.  Tan  Hör  gottiv 
augcn  ^ilfft  nit  I)cuc^lcn  aber  fpigelfcd)tcn ,  funbcru  loic  man  bittet,  fo  muo 
c§  and)  grnnbt(id)  mar  fein.  Tic  loci)!  bau  loir  bic-  an  uufcr  cub  bio  gebet 
beten  muffen,  fo  folget,  bau  mir  and)  bio  au  nnfcr  enb  erfnubeu  nnb  gc= 
fd)ulbigt  tncrbcn,  alö  bic  gottiv  milleu   nngel)orfam  feiub.    UOcr  magf  bau 


4  011  iiiijtv  I         14  frum  1  li)  ninvo  bi)  bemntiflteljt  A         20  wan  c^  I         27  \m\1)= 

jonft  I  -Js  Wille  1  :l:l  jonbevn   1 

7* 


100  9(ii31fgmtg  bi-iitid)  be?  l!atcriiiticv-5  für  bie  oiiifaltiiv'n  *,.'(iieii.  1519. 

mm  ()oücvti(i  fein  nbcr  bcftcben  lun-  ieincm  ci)C[m  c[cM,  baviniic  er  finbetii, 

biiä  flott),  fo  er  luolt  ber  i:iercd)tifel)t  und)  mit  im  liciiibelen,  in  aller  billifeit 

aUi  einen  nn(yI)orfamen,  bnrdj  fein  eljflenn  mnnb  U'fantli  niib  nberluni!-(t,  aUe 

aiuyntilirf  lunbommen    nnb   lunUierffen   nuid)t  ^     VUio   mivrtt   biy   flebet   eine 

iirnnblidje  bemntiqteit  nnb  fordjt  flotti-j  nnb  feineo  nrteljly,  ba-s  ber  menfrf)    :. 

fro  Unrt,  bac-  er  f}Pttiy  i'jeridjt  nnr  cmpflt()e  nnb    an-5  lauter  cinaben  nnb 

bannlicrliic^teit  beljalten  luerbe.    Sa-ö  l)el)|"t  fieriditet  fid)  felbft  unb  ba^  ficridjt 

i^nbet  bpr  flotti-j  auiien,   |id)  i'irnnblid)  erfennen   nnb  beclni'ien  .   Uil)e  ban  bi« 

i-(elietl)  anv  Uielifet. 

1:^5  nni  onbern.  m 

Tie  (■(ered)tirt'eit  ift,  lilHin  unir  nnc-  felbft  nlfu  iieridjtet  nnb  erfanbt 
baben,  bao  lin)r  ban  nit  bur^aiienn  bor  beni  i^erid)t  i^attiv,  be-J  luir  nn-j 
irf)nlbif5  crfinben  bnrd)  antjeliqnuii  bl)ie-j  iiebct'^,  fniibern  Im  güttiy  cienaben 
inflndjt  l)aben  unb  in  l)n  fcftlid)  borlvatrenn,  er  UioUe  uu-?  erlof]en  bun 
beut  niuvborjani  nnb  beut,  bn-j  Inir  feineu  millen  nitt  tbnn.  "ilan  ber  ift  i'' 
(\ered)t  uor  flott),  bev  feiiuMi  uiuvbovfam  niib  fnnb,  and)  uorbiiite  urtel)l 
bemntiftlid)  betennet  nnb  barnber  berlUid)  rtnabe  bittet  nnb  nit  baran  Ijluel)!-- 
■w"!:  :i:!i:fi.'lt,  fie  merb  Ijm  f^eiiebeii.  '^Ufo  leret  ber  l'lpoftel,  bao  cl)n  fleredjter  menfdj 
nljubert  bun  aubcrcn,  bau  bon  feinem  ftlanbeu  nnb  bnrtraluen  in  flot,  beften 
muflc  unb  alfo  nit  feljne  luerrf,  fnnbern  bie  blofie  barml)ertufeit  (^ottio  fein  •-■o 
troft  nnb  tmborfid)t  ift.  5ibe  nn,  luie  el)nen  bapffern  fdjlappen  flibt  biv 
(■^ebet  bifem  borneni^flid)em  elenben  lebenn,  bac-  baffelb  nit  anber-?  fei),  bau 
ein  uufleborfiam  i^otlid)-?  UiiUen-?  nnb  alfo  ein  iicluiffcr  ftanb  bco  elniiien  bor= 
bamniv,  allein  ba  mit  erbalten,  bao  Uit)v  baffelb  erfennen,  claiieu  nnb  bafner 
bert',lid)en  bitten,  llnnb  loer  nlfo  biv  lybet  unb  bie  aiibern  red)t  bebedjt,  ber  •-'■■ 
lonrbe  lunluar  ebn  iieriniie  Inft  lui  bbfem  leben  babeu,  mer  aber  luft  barlju 
t)at,  ciibt  tui  borfteben,  bac-  er  bac-  '^Hiter  nofter  nnb  ferlirtebt  feino  leben-? 
flar  uid;tC'  borftebet. 

'iiias  fcl)  'flottiö  lüilleu  C(cfdjeT)eu   nnb  nitl)  nef(f)eT)eu\ 
'')U\   Ijlocijfel  'i^ottiC'   lüiUen  iiefdjeben'  ift  nit   auber-j,  ban   feine  ^ebotb  ■■" 
l)alten,  bau  burd)  fei)iie  flebot  l)at  er  febneuu  Uiillen  nno  eroffiu't.    .'öie  uiuv 
man  nun  miffen ,  Um-?  i^otti'?  i^ebot  febn.  nnb  fbe  borfteben,  bac>  ift  ein  Uu'bt^ 
lenfftiiie  rebc. 

>Hnffo  turliift   ift  eo   nit  anbero   ban   ben   alten   '.Hbam   bn   nno  tobten, 
äi5l)c  ber  tjcilig  '^Ipoftoluo  nno  an  ODlen  orlern  leret.     Ter  alt  '«"Ibam  ift  nit  :•■ 
auber-5,  bau  ba-?  Uiir  in  uiiv  finben,  bof,(e  nebiiniu^  l.ui  tunii,  biifi.  nufenfdjeit, 
C[(\)i),  ere,  l)offart,  unb  beo  i^lebd)en,   ban  fuU'be  bofe  bud  unb  find  feiiib  uu-ö 
üon  ^2lbam  nuff  jV'erbet  nnb  ancv'boreu  oon  mntter  lebbe.    Vluv  meldjeii  folgen 


2  ftniibftn  I  I.'i  jrtiulbiii  rinpfiiibni   I       ßiinbcii  I  M   foftidlirf)  I  20  jcmbovii  I 

:{s  luflrfjfiii  I 


3(u^(egung  bcutfd)  bes  S3otcrini|cr«  für  bic  einfältigen  Saicn.  1Ö19.  101 

oEcvIct)  6oi,]c  li'crcf,  tobten,  ccbvcrf)cn,  vnubcii,  uiib  bcr  glel)d)cn  gottiä  gc6otti-j 
Übertretungen,  unb  n(fo  bnrd)  nngcljorfam  gotti-5  Uiillen  nit  gcfcf)id)t. 

2)cr  alt  3tbani  tnirt  in  lUiuijer  luelif,^  getobtet  unb  alfo  gottiü  IciUen  gefdjcticn. 

6  3  um  ßrften 
Surd;  nn-ö  fclbet.  '-li-nin  Uiiv  nnfer  Iiofje  neliguiig  bvntfcn  unb  t)l)nbevn, 
mit  faftcn,  UHid;cn,  bctlicn,  evbeljten  bie  nnfenjd;eit  tjiüiugen,  mit  almufcn  unb 
freuntlidjeu  bicufteu  gegen  unfern  feljnbeu  ben  tjafj  unb  unluiEen  brechen, 
unnb  tuvlüid}  l)n  allen  ftncfen  unfern  eligen  luitlcn  I3ved)en.  Tan  \vo  ein 
mcnfd)  feljuen  meifter  unb  lerer  l)at,  beni  ift  blje   lere  Iju  mcrcfen  unb  ^u 

'"  üben,  bay  er  fid;  bruffc,  toa  Iju  er  cl)ueu  tnitten  ^at,  baS  er  haii  ije  nit  tljnc, 
unb  tva  tju  er  nitl)  (uft  l)at,  ba§  er  ba-i?  tl)uc,  fuuber  allcljeit  loibber  feljnen 
luillen  tt)uc.  '2an  ba-?  mno  er  frei)  bafner  l)altcnn,  bas  fein  lüille  nl)mmer 
gut  fei),  er  fdjeiue  un)c  Ijulifd)  er  magf,  er  fcl)  bau  gelmningcn  unb  gebrungcnn 
ba  t)t)n,  ba-j  er  lieber  nad;  liefie,  ban  Jm)e  gefügt,  Uiau  ein  guter  toiUc  l)n 

'■•  un»  iDcre,  fo  burfftcn  lul)r  blife-J  gcbct&  uit. 

Unb  alfo  fall  ein  menjd)  fidj  felbft  üben,  ba-j  er  eljueu  über  tuiEeu  Ijabc 
toiber  feinen  luiUcn  unb  uljmmer  unfid)er  fei).  Tau  luen  er  fljnbet,  baö  nur 
ein  tüille  unnb  nitl)  Ijlueue  IniÜen  luibber  el)nanber  in  l)m  feinb  unb  alfo  fid) 
geUjeueu  bem  ubcrluillen  tju  folgen  gegen  feijueni  luillen. 

San  h)er  fernen  luiüeu  t)at  unb  tf)ut,  ber  ift  getüifilid)  lüibber  gotti-3 
lüiHen.  9lun  ift  fein  bincf,  ba5  bem  meufdjen  fo  faft  lieb  unb  fo  fc^mer  Iju 
[äffen  ift,  als  feijn  luille.  ä>il  tl)un  groffe  gute  luercf,  aber  l)iem  millcn  unb 
aUcr  neljgunge  tl)un  fie  gaiilse  folge,  unb  mel)ncn  bannod)  fie  feljn  lool  brau 
unb  nid)ti'  ubelc-  tl)un.     Xon  fie  tjaltcnc-  bafner,  3i-"  li^iUe  fei)  gut  unb  redjt 

-    unnb  burffenbt  bl)fjc5  gepctS  gar  nid)t§,  2el)nb  and)  an  alle  gotti-j  ford)t. 

Sjum  5lnbcrn 

2;urd)  aubere  mcnfc^cn,  bie  nnci  Unbbcr  feinb,  aufcd)ten,  unrugc  madjcn 
unb  uuv  1)11  allem  unferm  loilieu  lul)bberftrebeu ,  and)  l)n  guten  geiftlid)eu 
Ircrdfcn   unb  nit  allein  l)u  licl)tlid)en   gutern,  aly  bie,  bic  unfcr  beten,  faften, 

■'  gute  luevcf  iuiripred)en ,  narl)cit  ad)ten,  unb  tnrljlid)  l)u  feinem  bingt  un-3  mit 
fri)b  laffen.  C  baä  ift  un)d)eljlid)  foftlid)  bing.  Sold)  anfed)ter  folt  man 
mit  aüem  gut  teuffen.  San  bie  feinb,  bic  bi§  gebet  l)n  un§  lüircfen,  burd) 
lr)e[d)e  gotl)  unfern  linlleti  brid)t,  ba-j  fein  inille  geid)e[)e.  Tarumb  fagt  Ü"l)riftu3 
'JJtatliei  ü.  Xn  fall  mit  bel)uem  lüibberfad)er  eine-  fein  auff  bem  Inege.    2 a5  »iitiii- 5, l's. 

•■'■'  ift,  büu  lüir  unfern  Inilleu  foüen  faren  laffjen  unb  bcö  iDibberfadjero  Irillcn 
laffcn  red)t  l)aben,  fo  Inirt  uiif^er  lüitle  gebrocf)en,  in  unferi-  inilleuä  bred)eu 
gcfc^icf)t  aber  goti-j  tüillcn,   bau  fein  luolgefallen  ift,  hau  unfcr  lüiUe  iior= 


10  nit  t^un  AI         12  luiUcn  tl)un  .\I         17  3an  loaii   I         21  tiefit  AI        22  obbct 
^rcni  AI  2.5  on  oUc  I  26  unjctn  I  34  folt  1 


li(-J  ^luslfguiig  bciitid)  bi'>>  äHitoviiitler-:-  für  bic  ciiifiiltiflfii  ^'nifii.  1-Mi>. 

lliubcvt  iinb  Im  iiid;tc  tucrbc.  Tanimb  Uhiu  bid)  Ijcnmnb  üov)prid;t  iiiib  Uni 
biri)  luim  iiiirvcn  luadjcn,  fnltii  iiitl)  ba  luibcr  luoUcii,  fuiibcni  ja  bmlm 
jaflcn  unb  biK-  icdjt  bid)  biinrti'n  la)f]cu,  nlo  bnii  aiid)  luirkinr  Imr  flotl)  vi'djt 
ift.  Sßil  er  biv  ctlufly  m-men  imb  id)abcn  tl)un,  fo  faltii  co  folgen  laffcn, 
als  öeld)el)e  bir  vcdjt  bavaii,  bau  lUt  IjUnniffel  ift  eo  redit  l'or  got,  ab  auä)  ■"■ 
ber  unvcd^t  tl)etc,  fjo  gcfdjelje  biv  büdj  lüt  imredjt.  'S  an  cc-  ift  alleö  gottic^, 
bev  mag  bivö  buvd)  einen  bofcn  aber  gnten  nemen.  Sa  fal  beiii  Unlle  iiit 
tüibcr  ftrckn,  fnnbcv  fagcn  'S^ein  Ivill  gefd)el)e'.  'Jllfn  in  allen  anbevn 
bingen,  Ieiblid)en  nnb  gel)ftlidjenn ,  Wcx  bir  ben  rod  nl)mpt,  gib  ben  mantel 
snuii).  .■., w.  bavlm ,  fagt  0"l)riftnc-.  i" 

£pvid;fln  aber  '\x'i)ft  hau  gottiy  luillen  gcfc^ecn,  luer  magf  ban  fclig 
U'evben?  Iner  tan  bac'  t)odje  gebot  l)nlten,  bac'  er  alle  bind  laffe  nnb  in  feinem 
feinen  luiUen  I)abc?'  antluort  id;:  Tarnmb  lerne,  il^lje  gvo-5  nnb  nobt  nnb 
mit  lüas  ernft  nnb  t)crlien  bi^?  gebet  Inil  gebetet  fein,  nnb  loie  groo  e»  fei), 
baö  nnfcr  Uiill  getobtet  luerb,  allein  gottio  Unlle  gefrijelje.  Unb  alfo  mnftn  '■' 
bid)  befennenn  alc?  el)nen  fnnber,  ber  fnldjen  UiiÜen  gotte  nit  lel)ften  mag,  nnb 
l)ulff  imb  gnabc  bitten ,  ba-o  birci  gotl)  borgebe,  Umo  bn  (ui  Uienig  tt)nft,  nnb 
I)elffe,  bao  bn  eö  tl)nn  mngeft.  Dan  eo  Uni  Don  noten  fein,  Soll  gotti-j 
UiiEen  gefd)el)en,  f^o  mu']]  nnfer  untergeben.  Tan  fie  feinb  Unbber  einaitber. 
Tai?  mcriJ  au  6t)riftö  unferm  f)ern.  ®a  er  im  garten  babt  fcl)nen  l)l)mlifd)eu  '-'" 
üiic.  2-.',  I-.'. Datier,  bas  er  bon  l)m  neme  ben  feld),  beniuid)  fagt  er:  ''Jiitl)  meiner,  fnnber 
bein  Unlle  gefd)el)e.  -DJinfte  (ibi'iftu-5  Uiille  aui  gel)cnn,  ber  bod)  au  liUiel)ffel 
gut,  ja  ber  aUerbeft  al^eit  getieft  ift,  auff  baö  gotlid)er  loille  gefd)el)e,  äBac< 
lüoUeu  bau  lul)r  nrmenn  tünrmlel)n  brangen  mit  unferm  unllen,  ber  bod) 
nl)mmer  an  bofjlieit  ift  unub  alijcit  Unrbig,  ber  Dorliljubert  Uu'rbe/  ^•'> 

Xai  tjnt.un-ftet)en ,  IKerd,  ba-J  ijtueljerlel)  UHl)f,i  nnfer  Unlle  hof^e  ift. 

(^■jum  crfteu,  offcnkrlid)  an  allen  fd)ei)n,  alc-  Uuiu  Uiir  Unllen  baben 
unb  genebgt  feinbt  lui  tljnn,  ba-S  Dor  bberman  boef]  angefeben  ift,  alo  l.iovnen, 
liegen,  trigeii,  fd)aben  beni  neljeften,  nn[euid)en,  unb  ber  glei)d)eu,  uu'ldjer  Uni 
uub  uel)gung  l)n  eiiu'm  igliri)enn  fid)  enget,  funberltd)  Uian  er  gerel)t^it  luirt  '■'"' 
barlui,  nnb  )ul)ber  ben  mnf;  uuin  bitten,  ba-ö  gottio  )oill  gefdjee,  ber  linll 
frl)b,  UHirl)eit,  reljuiteit,  milbideit  l)aben. 

Gjum  anbern,   bcl)mlid)    nnb  unter  eijnem    guteim    fcbelni,    '.'llo   £aub 
s;uc.9,Mfi. 3oI)Cinnco  unb  3'i^'DtuiC'  i'nee.  ij:.  lül)ber  bl)e  Samaritauen,  bie  O'briftnm  nit 

tootten  eiulaffcn,  iprad)eu:    .^err,  loiltu,    fo  Umllen   Unr  gepiten,  bac'  bas  ■'■' 
fclöcr  Uoii  l)l)mel  fall  unb  lunbrljune  fie.     Unb  er  antUnirt:  ÜlNiffet  ir  uitt), 
)vM)Ci  gel)fte-5  finber  ir  fel)t  ?    Ter  fnn  beo  meufd)enn   ift  niU)  tonimen,  bie 
fclc  Iju  berberben,  fnnbern  Iju  erlofjen. 


5  on  jjlucljffel   I       Ol)  niirf)  I  s  ioiibcr    I  i:   biMi  jcUfl   I  ii;    loldjoii   1 

18  I)clffcii  AI  2.')  Oll  1)0)31)01)1  1  27  Oll  nllcii  1  :i(i  flinoliliot  I  :li;  antlvort  1 

38  Borbcrtcii  I 


9lii§Iecillll(i  bi'iityd)  bc->  Sialcrmifcr?-  für  bif  riiijiiltiflcii  Saifii.  IM'J.  10" 

3)l)icv  axtl)  ffin  alle  bic,  bic  imib  aii)cl)cn  bev  uiivcdjtirtcit  aber  tl)ovliel)t, 
bl)e  l)n  felbft  aber  anbevii  unibevfevt  mit  beut  fopff  l)l)nburd)  luoUeii,  iiiib  Unv? 
fie  funiemen,  foU  alfo  iniiiaiiv  fleljen  iinb  Ijebeii  an  iitib  elafleun  '(vi)  id; 
meljiiet  cS  )o  licvtjlid)  C[nt.  &)  id)  tonlt  einer  (^aiiljeii  [tabt  geljolffen  liaOcii, 
••  fo  »uilv  bcr  teiiffel  nit  leDben",  iiitb  iiielincii,  fte  fein  iri)utbiiii  imb  tlnm  rcd)t 
baraii,  ba-j  fie  tu'rueii  unb  Imiiiberlid)  »nerbeii,  fid)  iiiiiib  aiiber  leiitl)  ba  biird) 
üoriiufvlibcn  unb  C{k\)d)  ein  iHimior  baraii-S  inarf)eii,  bao  l)r  guter  lüiüe  lnn-= 
l)l)nbert  ift.  llnb  tnen  fie  e-j  bei)  bem  tac\  an  felien,  io  Imirben  fie  finbeii, 
btiü  ein  lauter  )d)el)n  geioeft  unb  l)n  bein  guten  luiüen  nid)t  anberc',  bau  l)ren 
I»  nu^  aber  cre  ober  l)l)c  t)rcn  ci)gcn  miUeu  unb  gutbimdEcn  9efud)t  t)aben.  Dan 
Cv  nit  muglirf)  ift,  bac'  ein  gutl)cr  luille,  fo  er  anbcro  luartinfftig  gut  ift, 
qornig  aber  nnfriblid)  luerb,  Umn  man  l)n  lnn-t)l)nbert.  llnnb  mercf  brauff, 
(*:§  ift  el)n  gelül))^  ki)d}en  ein-?  Imfcn  nnlleuv,  lüan  er  iiitl)  lcl)ben  mag  fein 
lHnl)l)nbernifv  Dk  ungebult  ift  bic  frudjt  eben,  i>a  bei)  bu  crfenneu  folt  ben 
>■•  fc^el)nenben ,  falfd)en,  tufifd)en  guten  Inilten.  lan  ein  gvunbt  guter  Uiill, 
Iran  er  iun-l)l)nbert  loirt,  fprid)t  alio:  "iHdj  got ,  idj  mel)net,  e-ö  folt  f;,ii  giitl) 
fcl)n,  So  i5  aber  nit  fein  full,  bin  id}  fyi  frtjben,  gefdje  bein  Iniir,  Tan  Um 
iinfrib  unb  ungebutt  ift,  ba  ift  nid)ts  gutiS,  c-ö  fdjeljne  lül)e  luol  cc-  UioUe 
aber  muge. 

Über  bl)fc  ^lucn  bofe  luillen  ift  ein  redjtfdjaffener  guter  Inil ,  bcr  mufj 
auri)  nid)t  geid)el)en.  alfo  ber  Inil  TaHib  luar,  bu  er  got  einen  lempcl  baliieu2S'ii"-7,2(i. 
lüolt  unb  gotl)  l)n  barumb  lobet,  unb  luolt  bod)  nitl),  ba-ö  e-J  gefdjee.    ^Atem, 
2ßie  (?t)riftu2i  toill  Inar  l)m  garten,  ba  er  beu  fcld}  luegerct,   unb  muft  bod) ^'w  -■-'. 42. 
bcr  felb  gute  mille  iiad)  blel)benu. 

■Üllfo  Inen  bu  mod)teft  bie  gaiitj  melt  beferen,  tobtenn  aiiff  Inectcn,  bid) 
unb  Ijbcrman  l)n  ben  l)l)mcl  fiireii  unb  alle  innnber  luirrfen,  fo  foltcftn  bod) 
bcr  fctben  feins  nit  looUcn,  bu  l)ctteft  bau  gottiä  Unllen  fuergeljogcn  unb  beijncn 
fuld)enn  luillen  unterluorffcn  unb  Im  ind)t  gemadjt  unb  gcfprodjen  'lliein 
lieber  got,  ba-J  unb  bac'  buncft  mid)  gut,  gefeit  eo  bir,  fo  gcfd}cl)e  a,  gefeit 
•'"  Ca  bir  nit,  fo  blcljb  eö  ba  t)l)nben'. 

llnb  bDien  guten  tnillen  brid)t  gotf)  gar   offt  l)n  fel)nen   beitigen,   anff 

bav  nit  burd)  ben  guten  fdjeiju  eiurel)ff,je  ber  falfdj  tucfi)dje  unb  bof^guter  luil, 

aud)  ba»  man  lerne,  hau  unfer  loillc,  toic  gut  er  ift,  unmcf^lid)  geringer  ift 

bau  gottio  loille.     Tarumb  ein  geringer  guter  loil  billid)  lueidjen  abbcr  l)r 

■••■'  untl)crteniglid)  uornidjtct  inerben  foll  fegen  bem  uumefjlidjeii  guten  luillen  gotti-^'. 

6,^um  britten,  and)  barumb  foll  ber  gute  loille  l)u  uns  i)orbl)ubert  Inerben, 
Quff  bo§  er  gcbeffert  loerbe,  ban  getniflid)  l)l)ubert  got  einen  guten  luillen 
allein  barumb,  ba-j  er  beffer  lucrbe.  Tan  luirt  er  aber  beffer,  luan  er  bem 
gotlid)eu  willen  (burd;  lüelcf)cu  er  uorljljubert)  untertl)enig  unb  gleichförmig 


1    icinb   1  7   »ov   imft^icii    A  i:)   OojcnS  AI  •■!2   tiidifd^cr  I  3-5  ben 

unmeijtii^cni  AI      gottel  I 


inl  *Jlii'jU'iimi(i  bciitiri)  bcÄ  Üntfninicti;  fiiv  bio  cinföltic(cii  '•■!c\icn.  IMi). 

MHxti),  511)0  tauge  biy  bev  iiuuiid)  lucrbc  ßanls  cidaiicii,   fvci),  luiUcloi', ,  iiiib 
iiirfjtij  mcl)cv  lud))",',,  bnii  baC'  er  i^nti-j  linüeit  i^eliunte. 

Std),    bds   l)cl)ft  luaver  geliorfam,  bev  leliber  Im  uiif,')erii   ijel)teii  iiaiilj 
uubet'nnbt  ift. 

-}iun  fareii  bal)er  bie  uuiuitluni  icfjlnetljei-,  bie  bie  (Uniiljeu  Cl)vi)teiil)eit  HoU 
(Vplnubert  I)abeii  uiib  bie  arme  leiitl)  Horfiirtl)  mit  l)veii  leren,  ieljreljeu  faft 
uou  ber  ('»niieel  luie  man  ein  guten  luiUen,  gutl)e  nu'l)uuug,  guten  fnerinlie 
t)nlien  unb  mad)en  fülle,  unb  Inan  ber  felli  gemad)t  ift,  bn«  fie  bou  fid)er  fein 
uiib  nUec-  gut  fei),  Uuiv  fie  tl)uu,  burd)  lueldje  lere  nit  melier  fdjaffen  bau 
eljgenliuUige,  cligcnftjniiige  meufdjen,  frelie  unb  fid)ere  geljfter,  bl)e  nlljcit  lüljbcr 
gottiv  luillen  fed)ten ,  l)ren  Unlleu  nit  bredien  nod)  unterluerffeii.  Tnn  ftc 
l)nlteii,  Ijre  nu'ljniing  fei)  gut  unb  folle  burd)bringeu,  unb  liuvJ  l)u  lüibber 
ftrelit,  fei)  uon  bem  teuffei  unb  nit  lum  gut.  8id),  fo  Inndjffen  unb  bn  l)er 
iiitd.  7,  i:..  fonimeu  bie  mol ff  unter  ben  )d)afff,5flel)bern,  bie  l)offertigen  heiligen,  bie  aller 
fd)eblid)fteu  meufdjeu  auff  erben.  Xa  l)er  fumpt  e^^,  bao  ein  33ilet)off  luibbcr 
bcn  anbern,  ein  tird)  un)bber  bie  anber,  '4>faffen,  '.Uiimd)eu,  ^JUmiien  fed)ten, 
l)abbern,  friegen,  nn  alten  ortl)ern  unfrib  ift,  niib  bod)  ein  igflid)  partet) 
fprid)t,  fije  l)al)e  ein  guten  luillcn,  red)te  mel)nung,  gotlid)en  furfali,  unb  nlfo 
got  Iju  lobe  unb  Ijii  eren  el)tel  tenffelifdje  luerrt  trel)benn. 

^JJiaii  folt  fie  aber  redjt  leren,  bao  fie  einen  gotl)fürd)tigen  Inilleu  betten 
unb  auff  l)reii  Unlleu  unb  meliiiung  gar  nid)tv  getrauen ,  ;,ui  Uiel)t  bou  pn 
»uerffeu  bie  Purflud)t  bormeffenprit,  hau  fpe  mepuen,  fie  mugen  einen  guten 
linllen  aber  mepunug  paben  aber  iuad}en.  Sau  mau  fal  frep  borau  Por^ 
liluepfeleu ,  ba>?  pmaubt  einen  guten  Inilleu,  gute  mepunug,  guten  furfab  pabe 
aber  nuidjen  inuge.  Tan  mie  oben  gefagt,  Xa  ift  allererft  ein  guter  Inille, 
ba  fepn  tnitle  ift,  bau  Um  fein  Unlle  ift,  ba  ift  allein  gotti-j  Unll ,  ber  aller 
befte.  Taruinb  Unff.jeu  füld)e  cleffer  bil,  Uuici  bof;,  aber  guter  Uiille  ift,  unb 
faren  frep  epiippu  unb  inad)en,  ba-J  mir  mit  bem  miinb  fpredjen  'bein  »uill 
gefd)el)t\  mit  bem  perljen  aber  'mein  mit  gefdjee',  unb  alfo  gut  unb  uuiS 
fctbft  fpotten. 

So  fpritpt  mau  'iS-\},  t)at  unö  bod)  got  epneu  frepen  loiUeii  gegeben'. 
'jlntlüort:  Cui  freptid)  pat  er  bireinen  frepen  Unlleu  gegeben.  UlHirumb  U'iltu 
pn  bau  inadjen  \n  epiiem  epgeii  Unlleu  unb  teft  pn  iiil  frep  blepben'^  'iBaii 
bu  ba  mit  tpiieft  Uuio  bii  luitt,  fo  ift  er  nit  frep,  fuuberii  bein  epgen.  Oiot 
aber  pat  bir  nad)  npemant  ein  epgen  unlleu  gegeben.  Xau  ber  epgen  loil 
fumpt  bom  teuffet  unb  'äbam,  bie  paben  preu  frepen  Unlleu,  bou  got  empfangen, 
pii  felbft  lui  epgeuii  gemaept ,  bau  ein  freper  Uiilt  ift,  ber  nieptc-  epgeuo  loill, 
funbern  allein  auff  gottic-  loilteu  fdjanet,  bn  biirdj  er  bau  and)  frep  blepbet, 
uprgcnb  aul)angenb  aber  autlcbentt). 


fi  «oviuvct  I  10  fvcl)  I  17  lj9flitf)i'  I  IS  fie  haticii  1  20  notfuvrfitiiicii  1 

•2<i  floUiä  luUlc  I  :!'J  ftljcii  A  :).j  uud)  iiiciiimit  1 


'älujtcguiig  bcutjd)  bcs  Üatctimfcri  für  bic  ciiifältiflcit  iiakn.  1519.  lU5 

'Jhi  niovrfcitu,  ba-3  c\ot  l)ii  biijcm  flcbct  uiiiiv  t)ci)|fjet  un)bbcv  iiii-j  fclbit 
btttcn,  ba  kl)  er  uu5  tcvct,  biv:?  tnir  tcl)nen  civoiicni  feinbt  ()abcii ,  bau  uiia 
fclfier.    S)an  uiifcv  KnÜc  ift  baS  qvoft  l)ii  un«,  mib  loibbcv  bcn  felbcn  miiijciin 

:.  hjt)r  bitten  'C  unttcv,  lau  "it  ^'i  ^)l)"  ""rf'  tn^i'"'  ^'^'^  ""'■t  meinem  lüillcii 
9cl)e.  '-öiid)  mcljiien  Uullcn,  loeix  mei)nem  iDillcit,  ev  ^elie  mir  Inie  e-i  lüolU-, 
ha^  mir  lüt  iiacf)  inel)nem,  fimberii  allein  nod)  biDnein  föiUen  geljc.  Xan 
olio  ift  e-3  i)m  liDnict,  ba  ift  tVin  \.%}m(x  Unlle,  bao  baffelb  and)  1,50  fcl)  anff 
bor  cvbcn'.     5nld)v  acbct  aber  and)  ivtd)id)t  tbnt  bor  iiatnr  gar  nu'bc.     San 

1«  ber  cljgenn  rtitt  ba§  aller  ticffeft  nnnb  groft  nbel  Dn  uii-j  ift  nnb  uns  ^lit 
überö  ift ,  ban  el)9er  UnÜc. 

Snrnntb  inirt  l)n  bi)fcm  gebctb  nit  anbcr  gcfudjt,  ban  ba-j  isrenli,  martov, 
niDbcrlnerticfcit  unb  allerlei)  tel)bcn,  ba-s  bo  bl)net  .^n  uorftornng  nnfere  luillen. 
Tarnmb  luen  cö  bie  eljgeni-pilligen  menfd)en  red)t  bebed)tenn,  )m)e  fbe  lm)ber 

1-'  allen  l)ren  Inillcn  bitten,  untrben  fije  beut  gebet  feinb  tucrben  abber  l)t)e  ba 
fiicr  erfd)rerfen. 

^Jfun  ta-j  un«  bl)fe  brcl)  erften  bit  ,yt  eljuanber  lU)l)cn.  2)av  erft  ift,  ba-; 
gottiö  name  gecret  luerbe  nnb  fel)ne  cre  nnnb  lob  in  nnno  fet).  '^Iber  barlui 
mag  niemant  fummeii,  er  fet)  bau  frnm  nnnb  in  bem  reid)  gotti-j.    San  bt)c 

-■"  tobtcnn  unb  fnnber  mngcn  gotb  nit  loben,  ".Jlly  Tauib  fagt  pc-.  bi.  5hin  mag^ic ''•• 
ni)emanb  frnm  fei)n,  er  fei)  han  Hon  ben  fnnbenn  lebig,  bon  ben  funben  luirt 
man  lebig ,  luau  unfer  linlle  ane  gelmirtjelt  luirt   nnb  allein  gottiö  Inilt  l)n 
uns  ift.    San   loan  ber  iniile,  ber   bas  benbt   nnb  oberft  ift  aller  gell)bber, 
nit  melier  unfer  nnb  bofe  ift,  fo  fein   alle  gliber  and)  ni)mmer  nnnfjer  unb 

«  bof.ic.  Sarumb  greifft  bifj  gebet  bl)e  bofjl)cit  bei)  bem  topff  an,  baä  ift  nit 
bei)  ber  banbt  aber  fnefv  fnnbern  bei)  unferm  loillen,  ber  hau  t)enbt  ber  bof^- 
l)eit  ift,  ber  red)te  l)enbtfd)aLc£. 

^ic  Hdinbc  23it. 

Unfer  tcglid)  Drotl)  gib  iiiutö  f)ciitljc. 

■v<  5Bif3l)cr  l)abenn  loir  gcbrand)t  bac- h3ortl)tein  bein,  bein.   5hin  fpred)en 

luir  fortf)  an   unfer,   unfer,  nnc'  k.    Se-ä  luollen  loir  ein  nrfad)  finben. 

älHin  nno  gotl)  i)n  ben  erften  brei)en  bitten  erijoret  nnb  fel)nen  namen 

in  un-3  l)el)liget,  fo  fctjt  er  nnn-5  in  fein  rcit^,  unb  geuft  fein  gnab  in  uno, 

bie  un-j  frnm  liu  niad)en  anbebt.    Sie  fetb  gnab  bebt  balb  au,  gotti-?  luiüen 

3s  ^utl)uu,  fo  fiiibet  fi)e  ein  lul)bcrfpenftigen  l'lbam,  SBie  5ant  ii.^aulu-:5  ))io.  cij.-"^"»- '-'•' 
clagt,  i)a5  er  nit  tl)ue,  bas  er  gerne  loolt.    San  ber  el)gen  loitl  oon  V'lbam 
angebornn  mit  allenn  glibcrn  lrit)ber  bie  gute  nel)gungc  ftrebt,  fo  fc^rel)et  ban 

3  groffen  AI  9  ®olc§ä  I         20  9iu  1  lil  ttum  JO  -^1 


l(|("i  iliic-li'iiniiil  biMitjcli  bc->  ynüi'vimifr-i  fi'v  t^it  cinjnltincii  i.'nicii.  IM!), 

lui  311t  bl)  (^11^11^  1)"'  l)t'vt.u'ii  imjbcv  bcii  ielboii  "ilham  uiib  )prid)t  'Jciii  Uiiflc 
c\cjci)cl)c'.  2 au  bi'v  mciijd)  fiiibct  fid)  mit  l)m  jclbft  )d)liicvlid)  bchibcii.  "ilHin 
bau  ciutl)  büC'  gddjiTl)  l)üvct,  }^o  linl  cv  iciiicv  lieben  fliiaben  \w  l)ulff  fommcii 
imb  bac'  niiflcfciiiflcii  fein  veid)  mcveii  iiub  legt  fidj  mit  cviift  iiiib  t^eUmlt  an 
ben  l)eiibtid)ald:,  beii  alten  '^Ibam,  fuciet  l)m  all  nnglmi  im,  brid)t  l)m  alle  ■■ 
iciu  fnernemen,  blenbt  nnnb  id)enbt  l)n  lini^^rnm.  S}aö  gejdjidjt,  Umn  cv 
nn^j  allerlei)  leijbcn  unb  uniberlnertirfeit  luifeubet,  iiub  barlju  mnifen  bljucu 
boie  Ijuiuien,  bofe  untrelu  menfdjeu,  nnnb  luo  bljc  mcnfd)cnn  nitl)  (\m\nc\  fein, 
and)  bie  teuffei,  auff  bao  Ije  uufer  luille  eilouvget  luevbe  mit  allen  fernen 
büf.^enn  neljgungeu  niib  bev  luiUc  gottiv  alfo  gcfd)el)e,  bao  bie  geuabe  bai  "" 
xc\)d)  bcfil;,  unb  nur  gi'.ttiv  lob  unb  eve  ba  blel)be. 

äiniu  nun  biv  alfa  gefd)id;t,  fn  ift  bcr  menfd;e  l)u  gvoffem  gebvenge  unb 
engften  unb  uid)to  alfo  luenig  bcbcucft  aly  bas  bici  tucfeu  l)el)ffc  gottis  luiücu 
gefd)ebeun,  funbern  ev  meljnet,  er  fei)  lunlaffen  unb  ben  teiiffelcn  unb  bofen 
meufdjcu  tju  ei)gen  geben,  ift  fein  gotl)  mcber  l)m  bl)niel,  ber  l)u  fennen  aber  '■'' 
l)ovcn  loil.  3)a  ift  ber  reel)te  bmigfv  nnb  burft  ber  feien,  Ta  fcnctt)  fic  fid) 
nad)  troft  unb  bnlff,  unb  ift  gar  l'it  fd)liicrev  bl)fer  (junger,  bau  ber  leiplid)e. 
llnnb  ba  bebt  an  bao  uufer,  ha-i  \vh  begercn  uufer  nobturfft  unb  f(.)red)en 
'uufcr  tcgtidj  brotl)  gib  niii?  l)entc'. 

^lU)e  gefd)id)t  aber  hd-i'f  ■-'" 

(Vy  l)at  unc-  gut  auff  erben  gelaffen  Dil  unglurto  nub  ba  bei)  feljuen 
anbern  troft,  bau  fein  bi'iligt^'J  U'ort,  äBie  6l)riftuC'  uiiy  bau  Uorfprodjen  Ijat: 
>i),  in,:«  ^^^11  ()i-v  luerlt  liH'rt  ir  baben  gebrenge,  \j)n  mir  aber  ben  friben.  Tariimb 
tuer  fid)  be-j  ergeben  loil,  bacj  guttio  reid)  in  l)n  tnnime  unb  gottio  Unlle  ge- 
fd)el)e,  ber  mad)e  nur  nit  uil  auftmge,  fnd)c  nur  nitl)  aufflud^tige  lucgc,  ba  -'•' 
luirt  nit  aubero  ano,  Wotiv  luille  gefd)id)t,  luan  bein  luille  nit  geid)id)t,  baci 
ift,  l)c  mel)er  bu  luijberluertirteit  baft,  l)e  meber  gotti-j  luille  gefd)id)t,  fnnberlid) 
l)m  ftcrbcn.  60  ift  fdjon  befd)loffen  nnb  luirt  nl;emant  aubereu,  ba-i  in  bcr 
luerlt  unfrib,  in  M)riftü  uufer  frib  ift. 

^'wi  bljfem  gebrenge  fd)el)ben  fid)  nun  bie  bofjen  unb  guten.  ■'» 

Tic  bofjcn,  bie  balb  abfallen  uoit  ber  gnabe  unb  angefangen  reid)  gottic-, 
l'orfteljen  gotiy  luillen  nit,  luiffcn  and)  nit,  luo  ]u  fotd)  gcbreng  gut  fei),  luiffen 
and)  nit,  luie  fie  fid}  barl)nucu  balteu  foUen.  Xarnmb  tercu  fie  luibber  Im  brem 
eligen  luillen  nnb  luerffen  bie  gnabe  lul)bber  an^,  glebd)  1ul)e  bl)e  iinifen  magen, 
bie  ber  fpelio  nit  Uorbvagen  tonnen,  tetlid)  fallen  l)n  uugebult,  fdjcltcn,  flnclien,  ■'■' 
lefteru  unb  luerbeu  ganti  lontig,  Sic  'Jlnbern,  bl)e  lanffeu  bbn  nnb  bi'v,  fnd)en 
incnfeljliiljeii  troft  unb  rabt,  bao  fie  nur  loef,)  iniigeu  luerbeu  l)reci  unglndci 
unb  l)vc  ft)l)bcrfacf)cr  ubcrluinben  unb  nnber  tructen,  nnb  fnriüid)  l)rer  felber 
()elffcr  unb  crlufcr  fein,   nitl)  Umrten,   biv   fie  gut   crlofet   Uoin  crcut^.    S)l)fe 

8  8'iuB  '  -•!  3"  i>'t  >"t"  '  -8  in  bcr  luctt  I  :r,  i)i(,  ungluds  1 


Jlii-iU'fiiiitfi  bcutid)   bcc-  üntcruiifcr-j  \iix  bic  ciiijiiltiiion  Viiini.  IM!).  1(17 

ntlc  t()iiii  l)ii  icU'ft  iiiiauiipiTdjlidjeu  idjnbi'u,  Xauüt  bao  c[\}i  fic  l)attr  an 
gviffcit,  l)ren  luilli'u  Itii  tobtni  iiub  iciiicv  flcimbcii  icljdj  in  Ijn  luiUieii,  leiii-ö 
iiamcn  gloricii  iiiib  ac  in  i)n  aufirid)tcn ,  feinen  linEen  ba  l)aben,  fo  luoUen 
fic  feine  9iitlid)e  IjcDlfviiite  l)anb  nit  lel)ben,  fallen  Ijn  inde  itnb  liel)alten  iven 

■■•  Uiillen,  ben  alten  frfjalrf.     3"  alfi)^)  H'ii-'  ^'i'  x\iiben  laffen  fie  ben  lil)eltcttl)ev 
iyarrabam  lof^  unb  tobten  bie  gnabe  iiotti-?,  ben  nnfdjnlbigenn  fon  gotti-j, 
bev  in  l)n  augcfangenn  lüao  lui  tiiad^ffjen.    ''^llfo  fpvid)t  lum  ben  felden  p-i.  UiDij.  *  /'<.,"i 
■lion  fnftinncvnnt  eonfiliiim  bei,  Si)e  luolten  nitl)  (el)ben,  Waa  gotf)  mit  t)n 
gebadjt  lui  tl)un. 

10  2)ic  fnimmeii,  bie  feinb  incl)'::,  üovftelien  UuU,  luo  .jn  gut  fei)  gotlidjer 

linÜe,  baö  ift  allerlei)  unglnrf,  Unff^n  and)  luol,  loie  fie  l)m  tt)nu  fullen 
unb  fid)  bailjnne  l)alten.  Tan  fie  luiffen,  ba-j  fein  feinbt  md)  nie  uoviagt 
ift  öon  cljncui  flnd)tigen.  Xorumb  niugc  aud^  fein  lel)beu  aber  gebrcng  aber 
tobt  uberlininben  Incrben    mit  ungebult ,   flnd)t   unnb  troft   fud)en ,    funbcrn 

'■'•  alleljn  ba  mit,  fo  man  feft  ftil  ftcl)e  unb  beljavre,  ja  beut  uugturf  unb  tobt 
frif(^  entgegen  get)e.  San  loar  ift  baS  fpridjinort  'ilVr  firfj  furdjt  Por  ber 
IkQc,  ber  fert  ()l)nnei)n'.  'M)]o,  mx  fidj  ford)t  Por  beut  tobt,  ben  Porfdjlinbet 
ber  tobt  eloiglid;.  'llkx  fid)  furdjt  Por  lepben,  ber  lüirt  über  »ininben.  ^-oxäjt 
tl)ut  nid)t-5  guts.    Tarnrnfi   muf,5  man  frei)  unb  fed;  fein  in  bm  bingen  alle 

■M  fampt  unb  fcftc  ftet)cn. 

Sl>er  fan  aber  ba-?? 
2)oS  tcrct  bid)  bio  gebet,  too  bn  fall  troft  fud)eu  unb  fuld)em  iinfrib 
frib  fdiaffeu.    S)u  falt  fprec^eu  '€  Pater,  gib  unä  unfer  teglic^-5  brot',  Xa-j 
ift   '0  Pater,  troft  unb   ftercf   mid)  lepbeiibeii   armen  menfd)eu  mit  bepitem 

•-■5  gotlid)en  luortt).  ^d)  magf  bcin  l)anbt  nit  lei)ben,  unb  ift  mir  bodj  i)or= 
bnmtid),  fo  id)  fic  nit  leibe.  S^rumb  ftercfe  mic§  mein  Patter,  ba-j  id)  nit 
Por|iagc\  'illf.jo  lüil  got,  ba«  luir  in  feinem  lüillen,  ba^  ift,  iu  unferm  lepben 
nl)rgcnb  t)l)n  (auffen  aber  fel)cn,  bau  Im  l)m,  nitl)  begcrenb,  ba«  Inir  lofj 
hJcrbcn,  bau  baC'  lucr  fd)aben  unb  gotlid)'j  milleuc'  unb  uiifcrv  nutke  bpnberuiä, 

M  funbcrn  bai  iü^r  geftercft  Serben,  fütd)cn  Inilleu  au-5  ,^u  tepben.  Xan  tu  ift 
luar,  bao  niemaub  Poruiag  an  ford)t  lepben  aber  fterben  (baC'  bau  got  luit), 
er  loerb  bau  barlni  gcfterdt:  fo  magf  fein  creatur  ba  ^u  fterrfen,  ja  alle 
creatur  unb  funberlid)  ber  meufd),  fo  man  troft  unb  ftercf  ba  fud)t,  mer 
mattl),  toie  unb  meid)  mad)en,  barnmb  allein  ba-J  luort  gotio  aber  iiufer  teglid) 

•t-'  brot  unc'  fterrfen  muf,^,  'ilbj  er  fagt  burd)  ^^sfaiaiu:  Oiot   bat  mir  geben  einc^n.  .v,  4. 
hie^fc  jungen,  bas  id)  tan  fterrfen  alle,  bic  bo  mnbc  feinb,  Hub  5Jbt.  ji. mhiid.ii.-s. 
Aioramet  tm  mir  alle,   bie  l)r  becngeftct  feinb  unb  befd)lt)ert,  M)  >üit  cnc^ 
erquirfen,  Unb  XaPib  p-j.  crPüj.  .S^r,   fterrf   mid)  mit  bepuem  luortl),    Unbiij.  im, ss. 
p§.  c^rii-.  ^3iel)ne  feie  f)at  gel)altcn  auff  fel)ne  luortl).     Unb  bpfcr  lere  ift  bie -^j.  m,  s. 

■to  gonle  f(^rift  Poll,  Potl,  PoU. 

2  aiiabcn  I         12  bavljuucii  I         :;•!  matlf)[ofc  AI        .'i?  Occiißftigct  1     imb  jrfjiucrt  .\I 
(«unb  bcjdjnicrt"  jdjoit  H) 


108  Sliiöti-iiuiifl  bciitfcf)  bc-5  »ntctiinict?  für  bic  cininltiflcn  l'aicn.  1519. 

^iiiii  wni  iiiiti  biivci^  tneldjcu  fumpt  iiiio  bov  luortl)? 

Xa-i  fumpt  Iniicljcrlci)  nun)!']. 

ß^iim  fvftcu  biircf)  cl)iu-ii  menfcljcu,  :11hiii  got  bui-d)  djucii  '4>vcbi9cr  in 
bcr  Eirdjcn  abcv  iiiiift  biivdj  ieUmtibcv  ein  troftlid)  luovtl)  I)OU-ii  Icft,  bcvJ  l)ii 
:;.2im.L',  i.ftcvrfct,  hau  cv  fiilct  iiii  biTlicii :  Csoiifovtavc  et  cfto  rofaiiftuy,  ß-imüii  bid)  iiiib 
fct)  fed'.  lau  tiilcl)ciui  i'djall  imidjt  fielüi[^,lid;  bn-ö  tiun-t  gottiv  im  [)crt!cn, 
lucii  cü  rcd)t  tiimpt.  Tariiml)  iolt  man  bic  tuclH't^i-'  unnb  Un-ptnidjc  f(cplcp= 
pcvc  Uu'pt  luni  bcn  fviiurtcu  iiiib  fti'iiH'iibfii  incii)d)eii  tidjluMi ,  bic  bo  iogcii 
'l'icbc  gciuittcr  unb  lieber  iiawi,  iS-i  ()at  uod)  iiit  notli,  l)r  luerbctl)  UuU  lin)bev 
gcfuiib,  felia  iiHi^  leid)",  l'iit  beii  tiuntteu  mad;t  man  blobe,  locidje,  loi^e 
«j.  IUI.  i."..  l)et^cn ,  So  bodj  lum  beut  liuntli  qottiä  gcfdjrtjku  ftet)et:  ^Hiuiy  cor  ()omiuiij 
confirmct,  XnS  brotl)  fterrtt  bec-  meufd)en  l)crl?.  Tnrumb  fpred)  id)  lopbcr 
'l'iüc  gcfatter,  fi'i'ft  clocru  faulen  brep  fclbit.  Zsd)  \mxü]  be-?  teglid;en  bvotc-?, 
ha-j  mid)  fterdV.  Hub  al)o  folt  man  bl)c  {roncfen  nur  frifd)  t3um  tobt  ftcrcfcn 
unb  bic  lct)bcnbcn  nur  tju  mcljer  lepbcn  rcphcn.  Hub  fo  fic  Uuirbcn  iprcdjcn, 
fie  üermugen-5  nit,  fo  Ijalt  man  l)n  bi-5  gcbctl)  fucr,  bas  fl)c  got  bavnmb  bitten, 
ban  cv  inil  barumb  gebeten  fein. 

(S]iim  anbern  bnrd)  fid)  fclbft,  al-j  Uicn  got  cl)ncm  lel)bcnbcn  nu'nfd;cn  fein 
lüort  eingenft,  bn  mit  er  ftarct  Inirt  allc-j  Iju  tragen,  ban  gottic?  Huivt  ift 
almcdjtid). 

^G  c  l  d)  C'  i  ft  aber  n  n  u  b  a  ■?  m  o  r  1 1) ,  f  ,50  b  0  d)  n  i  1 1  In  0  r  1 1)  g  0 1 1  i  ■<  f  c  l)  n  b '? 

■.Üntluort :  SaS  nuigt  Mpcnuiiit  gclupff^  anlicljgcn,  bau  mie  bic  gebredjen 
unb  lcl)bcn  manigfelbig  fein,  alfo  feinb  and;  manigfeltige  tuort  gottiv.  San 
ein  anber  tuort  muy  man  bcn  fordjtfamen  fagen,  unb  ein  anber-:?  bcn  t)art= 
mutigen,  bt)fcn  mu-J  man  fd)reden,  jlienen  mU'J  man  fterden.  Üieluet)!  luir 
aber  iljt  rebcn  Hon  ben,  in  lucldjcn  goti-:'  Inillc  gefd)id)t,  bao  ift,  bic  in  lel)ben 
unnb  nott)cnn  fciubt,  mu5  man  bic  Inortl)  ucmcu,  bic  bo  fterden,  iÜMc  5]-hiu1uj 
.«>bi.  r.'.  t^un  .söcbrecrn  j;ij.  tljut.  Vlbcr  bic  luepl  ba<i  Inort  gottis  niti)  l)n  meufd)cu 
gclnatt  ift,  nod)  Iju  rcben,  nod)  Im  treffen  frud)tbarlid),  fuubcrn  allein  bn 
gotti-3  t)anbt,  barumb  ift  eo  notl),  bac?  lubr  barumb  bitten,  bov  er  uumö  felb 
gebe  bac-  []i:\}[\(\t  loovtl)  burdj  fid}  aber  bnrd)  ebnen  mcnfdjcn. 

■Jinn  ift  ec'  Umr,  bay,  mer  nod)  nljc  in  lel)bcnn  borfudjt  ift  niib  iiid)t 
erfaren  bic  crafft  be-j  Uuirt  gottio ,  luic  nu'd)tig  ee  ift  Im  fterden ,  bcr  Uicbf;, 
aud)  gar  nidjt'J,  Uuvj  bbfe  bitl)  begeret.  teo  tan  pm  and)  nit  fd)medcn ,  bau 
er  nur  bcr  crcaturn  unb  fein  fclbft  troft  unb  liulff  erfennctl)  unb  gcfdjnu'dt 
liat,  unnb  l)at  nod)  upc  iiid)t-o  aufjgclpttcnn  aber  troftlof,')  toorben. 

51un  luollcu  mir  ein  Uuntl)  nad)  beut  anbern  l)anbelu  unb  bcn  grunb- 
lidjcn  öorftonb  bifcr  bitt  fud)cn,  bau  eö  ift  ein  tieffc  bitl). 

Iß  Dormiiflcus  1  !>■  «iiicii   lol)bciihm  .VI  :;.">  gejri)niccfi-l  I  -"S  iai  ti  ift  AI 

(„boii  c5  ift'  jc^on  H) 


iJtuMcgimg  bciitjt^  beS  SJatctitnfers  für  bie  ciiifältigfti   l'nioit.  151!:).  109 

S>aä  (Jvfte  Iicljffct  unicv. 
S)a§  bviid't  nuc',  ba-j  Uiiv  nit  bao  tvmciiiu-  tirot  Inttiii  imniifiiiliti),  bn-J 
niid)  bie  f)cl)ben  t'iu'ii  imiib  iiotl)  allen  meiiiel)en  uii(-(et'eteii  iiibt,   iimbev  iiniev 
"bvotli,  bie  luiv  fein  fiiibev  be-J  l)i)mli)d)eii  Uattev-?,  Tdnimb  iiit  nlo  Hon  einem 

■'.  irbifc^en,  funbern  als  Oon  eiiicin  [il)tnlifd)cn  neiftlirf)en  fntev,  nit  ein  irbeiiijd), 
funbern  ein  l)l)nilitd),  c^eiftlil■^)  bvot,  bae  iinfer  ift  iinb  nn-j  l)l)mli)d)en  fliubevii 
Iju  eljgent  nnb  notl)  ift,  bitten.  Snnft  lueve  an  nott)  i^eluefen  Im  fncien 
'UnfcT  tcc(lid;  bvotl)',  bau  bao  Iel)plid)  bvot  lueve  a,n\mc\  belieidjt  mit  bem 
lüovt  "S)ai  tec\lid)e   bvot  i^b   nn-^   bentte'.     ^Ibev  flot  loil   fein  fl)nbev  leven, 

1"  ba-j  fic  meev  fovcie  liabcn  umb  bei  feien  ffieljfe,  ja  lunbeut,  fie  folUMi  nit  foviyn, 
Ina?  fic  effen  abev  tvincfen  leliplid). 

S^a-?  '.Jlnbev  l)el)ffet  lei^lid). 
£)ao  iDovtlcin  'icglid;'  l)el)ft  l)n  .Uvidjifdjev  t.mniien  (vpiufion  ',  ba-j  liat 
man  mand)evlcl)  aufiselegt.    l^tlid)  fairen ,  ec-   t)el)ff,5  ein  ubevlucfenlid)  bvotl), 

i'>  (ftlid),  ein  anfjevUielet  luib  befonbevv  bvot,  (vtlid),  bev  .'Tiebveifdjen  luini^en  nad; 
ein  movc^en  bvotl),  nit  loie  luiv  bentid)en  ein  movcyn  nnb  abentl)  bvotb  beijffen, 
funbern  ba<:  anff  bcn  anbevn  tai^  bevei)t  fei),  anff  l'atel)nifd)  cvaftinmn. 

St)üe  mani(Velticfei)t  foll  nDemant-j  Ijvven,  ban  es  ift  allec'  eljn  öovftanbt, 
niiv  hau  man  bie  avtb  unnb  notnv  blYm  bvots  icd)t  auf^bvurtt.'- 

20  (^jiim  evftcn  t)et)ft  eS  ein  ubcvlucfenlid)  brott),  bavumb   bau  hc\-3  liuntb 

gottiy  bcn  menfd)en  nit  nad)  bem  leljbe  nnb  natuvlidjen  l)n  feljnem  ftevblid)en 
ftanbe  fpel)fet,   funbevn  e«  fpeljfiet  i)n  Iju  einem  nnftevlilid)en,  nbevloefenlidjeii 
iinb  tviel)t  nbev  bili  mefen  in  ein  elüifie-:-  luefen,  äl>i)e  t^'ljviftnv  faflt:  Uiu-v  bilj  oüii.i;,m.js. 
bvot  ißt,  lüivt  clüitj  leben.    2)avnmb  ift  e-ö  f]o  nil  A'lnflt  'ü^atev,  i^ib  nnc^  ba« 

•-'.'.  ubcvlnefenlidje,  nnftevblid)e,  elviflc  bvotl)'. 

iS^inn  anbevn  b^'blt  i-'c<  ein  anfievloctct,  ^avt,  nicblidj  bvot,  alC'  baö  üoUev 
liift  unb  lieblid)'?  c^cid)mactö  ift.    SÜJie  bau  Oon  bem   bbniel   bvot   ni^'rtj^'^lbnt 
ftet)t  Sapient.  vui.  boi-  co  fd)merfete  el)nem  i^licben,   tnie  ev  Umlt.     \Hlf',ü  ift-je.i.!i|.ic„vo. 
unfcr  b')"iliid)  bvotl)  gav  oil  eblev  nnb  tuivtev,  nieblidjev  nnb  allev  tngent  nnb 

M  ^noben  üoUer  flcgen  bem  natnvlid)en  bvotb.    -lud)  mod)t  man  auferhielet  bvot 
t)ovftel)cu,  bac'  eö  ein  funbevlid)  epgenev  nnb  allein  uns  gotiv  fiiibevn  eben  unb 
geben.     San  bau  l)et)ft  aud)  tv:gveginC',  ^l'eculiavi-?,  ^|kopvin>j,  äl^l)e  ''Jlpüftoluij 
^un  .öebrecvu  lagt,  S)a»  tniv  ein  fuubcvn  oltav  bobcu,  bauou  nljemanbt  effcnocM.  la,  m. 
magf,  bau  lin)v  aUel)n,  Unb  atfo  el)n  funbevlid)y  el)genö  bvotl)  l)aben. 

^■'  (^",5um  bvitten,  ^.)luff  Aoebveifd),  ba-j  movgen  bvot.    -Jhi  l)at  bie  .'öebveifd)e 

^uugc  bii  art,  bao  eben  ba-j  Iniv  beutfd)en  l)el))fieun  'teglid)',  bas  beljff.jen  fie 


7  on  not£|  I  8  gnug  I  1:5  t)cl)ffct  I  24  ivot  ift  AI  :J4  djgcn  I 

')  tniovaior.  ■}  yiiirf)  jDl)iiiiit  Siljucibcvö  '■.'lii':gcilH'  SH.  b'ij-'  l)nt  Viitf)cv  l)ii'viibi.'v 

nod)  »ot  Oftcrn  1">17  gcprebigt. 


110  "iliiJleivitifl  ticiitjil)  btM  i!atei-iin)cv-3  inx  hie  oinfiiltiflcn  Snieii.  1519. 

'movi^enlid)'.  Xaii  auff  bciitid)  lidift  tctilid)  bad,  bao  man  teiViicf)  luiv  l)aiibt 
l)at  iiiib  1)11  bcvcl)tid)atit,  ab  man  bi'-J  fdbnt  id]on  nit  an  nnbcrlao  brandet. 
%i^  man  fpridjt  'Sau  abcf  ba-?  mno  id;  licnt  aber  movc^cn  nnb  tcftlid)  f)aben\ 
liicl)[5  nit,  Uu'ld)c  ftnnbt  eo  mir  notb  H'i),  bao  eo  ban  Uovlianbcn  ftn).  (.vben 
beu  ft)n  brnctt  an-ö  bie  .Sjcbrcifd}  Ijnnc^  bnrd)  bay  movtlcin  'crao'  aber  'craftinnm,  - 
i.'i«i)i.3o,33.  morgen'.  ÜBl)i:  ^Vit-'ob  fagt  Im  l'aban  föcn.  (Äva-j  rcfponbebit  milji  iufticia 
mea,  ba-i  ift,  .s>ntl)  aber  niorgcnn,  abbcv  Inen  a-  tnmpt,  Unrtl)  mein  (•icved)tid:el)t 
fner  mid)  antlnorten  nnb  gnugtbnn. 

0\l"t  nnn  bic  meiinnng,  bay  loiv  bitten,  QM  timlt  nny  geben  ba-?  nbev= 
tüefcnlid),  niifer  innberlidj,  ei)gen,  teglid)  brot,  alf;,o  teglid),  baö  Unr  bas  |ur  '» 
banbt  nnb  l)m  iHUTab  baben ,  Umn  bie  note  nnb  letiben  (bcv  Iniv  tcglid)  gc= 
loavten  mnifen)  iiabcx  fallen,  nn-5  ba  mit  ftevrfen  mngen,  ba-?  Unr  nit  nber= 
cl)(ct  luerbeii  unb  buvd)  gebred)en  beffelben  Por^agen,  üorterben  nnb  etniglid) 
fterben. 

S:)\}t  bei)  merd: ,  mie  mir  djriften  foltcn  m)d)  fein  nub  groffen  tiorrab  '■' 
t)a6en  bl)fey  broto  nnnb  alfo  genbt  nnb  gclevet  fein,  bac>  >nir  baS  loort  gotti» 
l^n  banben  bcret)t  bitten  tegliel)  in  allen  anfed)tnngeii ,  nno  felbft  nnb  anbcrc 
Icntl)  l^nftercten ,  luie  tutr  ban  jeben  in  bcn  (5-pi|'teln  nnb  bei  üben  beiligen 
üctter,  baö  fie  gctt)au  bnben.  \Uber  e-s  ift  nnfer  id)nlt.  Wix  bitten  got  nit 
brumb,  fo  biiben  Inir  and)  nid)t-?.  Sarnmb  mnff^eu  Unr  and)  nngelert  biid)tiff,  -'" 
Pfaffen,  munid)  baben ,  bie  um  nid)ty  geben  fnnben,  fü  faren  mir  bau  Im 
nnb  mad)en  nbel  erger  nnb  fyiHm ,  luirfpred)en  nnb  iuirad)teii  fie.  öpb ,  ba 
fnret  um  gottio  tiorn  l)l)n.  S)arumb  folt  man  bi»  gebetl)  red)t  anfeben. 
Tan  barinne  lerct  got  nn&  bitten  öor  alle  geiftlid)e  ^H'elaten ,  fnnbcrlid)  bie, 
bie  bay  gottiv  mort  nno  geben  fallen.  Tan  eo  )iiirt  pn  nit  geben,  )iiir  fein-?  j:. 
bau  Uiirbig  nnb  bitten  gut  brnmb.  Sarnntb  Uian  bu  ungelertc  nnb  nngefd)irtte 
biid)off,  Pfaffen  aber  mnnd)e  fibi'ft,  fo  folteftn  nit  flnd)en,  rid)ten  aber  l)or= 
fpred)en,  fnnbern  fie  nit  anber-S  anfel)en ,  ban  aly  ein  graUifam  plage  gotiy, 
ba  mit  er  bid)  nnb  nny  alle  [traft,  barnmb  ba-?  lopr  ba-?  '4-''iter  nofter  nit 
gebettet  nnb  got  nmb  nnfer* teglid)  brotb  nit  erfnd)t  baben.  San  Umn  Uiir  ■■» 
bao  '|*atcr  nofter  unb  nnfer  teglid)  brotb  red)t  betteten,  fo  tonrbt  nny  gut 
lool  crt)orcn  unb  fepu  gefd)ic!te  gelcrte  ^|helaten  geben.  Sie  fd)ulbt  ift  nnf,^er 
Dill  mecr,  bau  pr.  Vtber  nun  finbet  nmn  menfd)en,  bic  gotb  alfo  pod)  plagt 
unb  Dorftoctt,  baö  fie  nit  allein  bic  nngelcrte  priftcrfcpafft  fner  ein  plage  nit 
crtenncn,  fuubcrn  anrl)  ein  Inft  barpnnen  bnben,  fie  tut  oorad)ten  unb  pren  '•■ 
fpotl)  auö  folct)ev  trcfflid)er  gotiy  plagen  trcpben,  fo  fie  bod)  foltcn  mit  blnt 
tropffeu  lücpncn,  Inan  fie  mod)teu,  bac-  got  ein  fold)e  ernfte  fdjliicre  plage  nn-j 
Ifufuget.  Tan  ba-J  foltu  miffcn,  bao  got  bie  luelt  nod)  npc  fd)Uierlid)er  gc= 
ftrafft  bat,  ban  mit  blinben  ungclevten  regenten,  bnrd)  Uielrf)e  ba«  Umrt  gotti« 
unb  nnfer  brotl)  nnif',  nad)  blepben  nnb  Unr  luntcrbcn.    l'ay  Turrfcnn  lurcfen  ■'" 

:]  .^licr  niicf)  in  I  bif  Jifonii  „abcv"       'Jr,  umn  Mo  AI  („wnii  bu"  jcliini  lli       '■'■■>  ntrii.  Siinbovii  .\ 


SluSIcgimg  bciitjd)  bc^  'Üntcninjer-j  füi;  bie  einfältigen  ßnien.  1519.  111 

fehl.  2^'l)fi'  pia(\(  ift  t^vofiev,  hjc  iin-3  bn-3  Iniv  fic  nit  crfnincn  unb  ntic  bitten. 
äUibcnnnb  i[t  flot  bi'v  liu'lt  iilje  (Viebiflcv  flcim'fcii,  bau  Uuiii  ci  cieleite  iiiib 
)ct)cnbc  jpretatcn  flebcn  l)nt,  biird)  lt)clrf)ü  fein  Hunt  l)u  ftvoücm  lunvabt  imb 
tefllid)fn  braiid)  bvnrf)t  ift.  Tau  bic  djvifti'iilu'ii  iiiib  ein  tflflid)e  (^l)vi|"tni  feie 
r.  ift  flcborii  l)n  iiiib  biird)  bac'  lnort  i^nttio.  Iiuiniiü  muo  ftc  nud)  biivd;  bnifcUi 
eriicvct,  ciitlinlben  unb  bcfdjutjt  tocvben  ober  inii-ö  luivtcvbeu  Hill  dcfllidjcr,  ban 
bcv  tcl)b  Oortivbct ,  fo  er  fcin-j  brotti-J  nit  bvmirf)t. 

S)Q-j  brit  irovtlein  beilifet  ilU-oetl). 
S)ci§   t)eiliflc  irintl)   flottic-   t)nt    bill  nnmcn  in  ber  fdjrifft  mnb  feiner 

i'i  untieliflen  tu^cnt   nnb  uicrrf  linllen.    Xan  c-3    ift  bortüor  alte  bins  nnb  all ^'Ü',.].' "' 
ined)tiii.    tev  beljft  ein  i^eijftlid)  fdjlüert,  baö  man  bcm  tenffel  unb  alten  ncl)ft=  uph.  n,  n. 
lid)cnn  fcl)nbcu  bamit  Unbberfidjt.    (Sä  t)et)ft  ein  tid)t,  ein  morcien  reflen,  ein-isi.  us,  loi 
abent  reiben,  ein  l)l}mlifd)er  talti,  Wolt,   filber,  cvluiel),  elel)ber,  iicfdjnind  unbtw;. .'.,  7. 
Diu  bcr  fltel)d)en.    '.Ulfio  Ijebft  e->  aud)  ein  broetl),  barnmb  ba-?  bi)e  jeet  batiunk'ns,  7a. 

!•  c^efpcl)fet,  flcftercfet,  ^roy  nnb  fetl)  linrt.  Unnb  man  fol  nitl)  allein  ha5  blof^ 
broet  bbrbnne  lun-ftefien ,  bau  lui  (ilebdjer  Inel)),^  al-?  bie  td)vifft  biird)  bao 
leiplidje  brotl)  anfibnirft  allerlei)  fpelife  bey  leibe*?,  luie  (oftlid)  fie  feinb,  alfo 
and)  bnrd)  bai  fleiftlid)e  brot  alle  bie  fvel)f,5  ber  fctcnn,  bie  ^ar  untjelig  feinb. 
2)an  mand)erlel)   feien   feinb   aiiff  erben  nnb  ein  ic\lid)e  befonber  nit  alltieit 

■M  el)nerlcl)  nottnrfft  nnb  iie)d)id:lifeit  l)at,  nnb  bod)  ba-ö  luort  c^otti•^  allen  nnb 
et)ner  t)flflid)en  nottnrfft  uberfd)Uien(^lid)  fatl)  ciibt.  S)an  man  aller  fnnifle 
fpel)f},  bie  l)l)e  flemcft  nnb  fein  mui^en,  nber  el)nen  banffen  mercn,  fo  mod)ten 
fie  nit  bem  ^eriniiften  mort  i^otii?  Inenifl  fietileirijt  merben.  Xarnmb  nennetl) 
e«  ber  l)eri-  ts"i)viftuy   im  (inani-^eliu  ein  fuiiiaflid)e  luirtid^afft  k.  unb  burc^  »inttii. -j-, 

ar.  3faiam  ein  fofttid),  erlefen  unnb  pred)ti(i  maet.  Sei  -a  (;. 

SCßaö  ift  nun  bao  brot  aber  luort  cjotti»? 
£aä  broet,  baö  Inort  nnb  bie  fpel)f,5  ift  nienumbt,  hau  3f)cfwö  G()riftu» 
nnfcr  berr  felbft,  ilBie  er  faflt  ^ioban.  ni.  M)  bin  bao  ledenbifle  broet,  ba-ijon.  .-„m. 
Dom  l)l)niet  tjerabc  qeftiqcu  ift  ha-:  e-s  bie  toelt  lebenbig  mad).  Tarnmb  laö 
3u  fi(^  nl)emant  mit  Inorteu  aber  fd)el)n  irre  mad)en.  'iitie  prebi^et  nnb  lere,  bie 
nnnä  uit  brinc^en  unb  fuer  bilben  ^bcfiim  (s"l)riftnm,  bie  fel)n  nitl)  ba-5  te3= 
lid)e  broet  unnb  narnnfl  nnnfer  feien.  öl)e  innren  and)  nit  t)elffen  l)n  ebui^er 
notbuvfft  aber  anfedjtnncj. 

S)Q§  aSierb  luorttebn  bt'bft  @i6. 
3-.  S)a§  broet  Csl)cfiiin  fe"t)viftum  mac^f  nl)eniant  l)abcn  uon  i)m  felbft  »m)ber 

bind)  ftubiren,  nad)  l)orcn,    nod)  fraßen,    nod)  fud)cu.     S)an  (it)riftnm  tju  ^ 

erfcnnen,  feinb  alle  bud)er  bn  menicif,   alle  lerer  ]u  (\cxi\\C[,c,  alle  bornnnfft 

'2t;  „nbcv"  (inrtj  in  1  'M  „nbev"  aud]  in  I  '■'•<'•  norii  liüven  1  :'.7  Duvniifft  A 


112  ^liiäUgiing  bi-utid)  hc-J  iiaifrunjfrÄ  für  bic  einfältigen  Snii-n.  1519. 

ju  ftumpff.  ?lltcin  bcr  natcr  icibft  ran-?  Du  offenbaren  nnb  nn-3  flcticn,  aU 
Jon. .;,  44. er  fngt  .^soliannio  oi.  !)iicmant  fommet  ]u  mir,  e-?  fetj  bau  bn-?  Dn  tuilic  ber 
■:«i.ii.  0,  .■,-,. öotter,  ber  mid)  flefant  bat.  Astern:  c-j  tan  mid)  niemant  auff  ncnien  aber 
5011. .-..  4:..öorftebn,  eo  Inert  ^m  ban  flebcn  Dom  rattcr.     C^ttm:  &n  «i^füdjer,  ber  mid) 

Ijoret  Dom  Dater,  bcr  finnpt  ui  mir.    Tarumb  leret  er  nn-S,  bac-  loir  nmb  ha'^    •, 
ietige  brot  biten  foUen  'flib  un;  beute'. 

5hin  toirt  ßbriftni-  nnfer  brotb  unne  ^luelierlet)  ivebf')  t^eben. 
(V^nrn  erften,    eujjerlid)  burd)  menid)en,   ali  burd)    bi)e  'l^riefter  nnnb 
lerer,    llnnb  ba-5  flefdjidjt  aiid)  titoeberlet)  iDCDf^,  (>-bn  maÜ  burd)  iDortte,  (»jum 
anbern  l)m  Sacrament  Dom  altar.    Ja   loere  Dill  Don  bii  faiyn.    .Wnrlüid),  n, 
ec'  ift  ebne  rtvoific  a"nbe,  loo  i^otb  fiibt,  ha?>  man  Pbriftnm  prebic^et  nnb  leret, 
älV  lool  eo  folt  an  allen  ortbenn  feiin.  nit  anbero  bon  C^brifti  prebii^et  unb 
nur  bt-3  teglidjc  broctli  anfjteljlenu.    ,^n  bem  5acrament  cmpt)ebt  man  (^bviftnm, 
aber  ba-J  loere  qar   nmb  fünft,  toan   man   nitb   ba  neben  Dn  lui  teDlet  nnb 
anridjtet   mit   bem   loort.     San   ba-j   loortb   briufit  (^'bviftnm  Du-?  Dolrf  uub  i-, 
madjt  D"  betaut  D"  Dvem  bevben,  ba-?  fie  an-i  bem  Sacramcnt  uDmmer  mct)er 
Dorftunben.    Sarumb  ift  ev  ein  fdimerf]  loefen   bn   unfern  bcDten,  ba-J  man 
Dill  meffen  bclt  nnnb  nur  anff  meffje  ftifften  cDlet,  unb  leDber  bac-  fuernemeft, 
barumb  bic  mcff:ien   feinb  ciiuiefaljt,  nad)  blcDbt,  ba-i  ift  bbe  prebi(\ct,  5115 
i.Lüu-.  II, •.'•,. 6 i)riftu§  fatlt  nnnb  cicbcutl):  %[••  offt  ir  ba-J  tbut,  fo  folt  ir  mein  lui  gcbeitdeu  ... 
tbun,  llnb  ob  man  fd)on  prcbiget,  fo  ift  bie  meffe  Don  (»■t)riflo,  unb  bic  prc= 
biflctl)  Don  Sictrid)  Dou  3?ern  aber  fünft  ein  fabeln.    5Ufo  piaa,t  ini-i  C[ot, 
ha^  »Dir  nit  bitten  itmbs  tcglid)  broet  uub  fumpt   tiu   le^t  hau  bod)>oirbige 
Sacramcnt  nit  allein  in  ein  Dorc^cben,  unfrud)tbarn  braud),  fnnbern  and}  D" 
Dorad)tungcu.    Tan  Inao  bilfftv,  bac-  er  ba  ift  unb  uuv  ein  broetb  berebt  ift,  ■::■ 
unb  bod)  nno   nit  cicflebcn  mirt  unub  loDr  icDu  nitb  ubffen  tonnen?    £av 
riebet  c\[(\)<i)  bn,   alo  loau  ein  foftlid)  mal  bercDt  loere,   unub  loere  uDcmanb, 
ber  bao  broeU)  I311  tcDict,  bie  fpcDfc  brcdjte  aber  triurtcn  cinfd;curft,  fo  murtcu 
fie  DOU  bem  gerud)  aber  c^cfidjt  fall)  loerbeu.    Tarumb  folt  man  Don  6l)rifto 
allein  prebigeu,  alle  bint^  tut  Dm  bDhcn  unb  Du  allen  frf)vtfften  Du  anücDfien,  :;o 
loa  l^u  er  fommcu  fcq,  loa-5  er  unc-  bradjt  bot,  lobe  loir  in  D"  öl'T'bi'"  i'""^ 
flCflcn  \)m  ()alten  foUen,  auff   baö  bao  Dolcf  C?bviftum  olfjo  biirti^  i>a§  loort 
faffeu  uub  ertenueu  modjt  unub  nitb  fo  lebii^  Oon  ber  mcfficn  temen,  ba«  fbe 
loDber  0"briftum  nod)  fid)  felbft  erfenuen. 

(?■  ,511m  anbern,  ;i\uucrlid)  burd;  c(otti»  felbft  leren.     llni>  ba-J  niuo  beb  ■''■> 

bem  eufferlidicn  fcDu ,  aber  bay  cuffcrlid)  ift  and)  umbfnuft.    3i>an  aber  ba-? 

eufferlid)c  rcd)t  flcbct,  fo  blcbbt  ba3  innerlid)  nit  auffeu.    San  flotb  Icft  febu 

loortl)  uDinuier  lucbcr  an  frud)t  au-5  (^cbeu.   (5r  ift  ba  beb  unb  Icretb  innerlid) 

5(f.  r.r.,  lot.  felbft,  bau  er  gibt  eufferlid)  burd)  ben  priefter,  'JU«  er  fprid)t  burd)  ^^sfaiam  ID. 

Wein  iDoetb,  bac-  Don  mcDucm  miinbt  aufjivbet,  rtirtb  nit  Icber  mDbcrfommen,  m 

4  Cv  Wirt  1  IS  mcjjcit  ftifften  I  'Js  on  fiiirijt  1 


9liiä(e(iiing  beutjd)  bc?  SSatcrniijcr-j  für  bic  einfältigen  ^nien.  1519.  113 

fimbfvn.  miK  bcr  x(C[m  bic  cvben  biivrf)ciciift  imb  fnid)ttun-  inarf)t,  ntio  Unvt 
incl)ii  iiunt  fiirfid)  flcl)cii  unb  nLlec-  aiifii'id)tcu ,  bavtui  idjc-  auiicnbc.  Savaiiy 
iBcvbcn  rcdjte  (St)rii"tcn,  bic  (5!)iiftiim  erfcnncii  unb  cmpfinblid)  fc^mcctcii. 

Spridjftii : 
'3Ba§  i|t  bau  Gljriftinn  cvfcnncim,  nbbcv  Inao  bünc^t  cäV 
■Jlntlmirt:    6l)nftum    leren    unb   cvfcnnen    ift,    \van   bn  uorftccft ,    biu- 
^Ipoftoln-?   i.  b'orin.  i.  fagt:  (^liviftnc'   ift  unn-j   Don   flot  qcf^cl'cn,   bao   er  fol  i  üi>v.  1,30. 
fein  un»  ein  lucljijheit ,  gercdjtifcit ,  t)cl)lifeit,  evlonincv    2ay  üorftccftu  bau, 
toan  bu  evfcnncft,  ba-j  alle  bcin  Uieif,]l)cit  ein  Dorbamlid)  torl}cit,  bci)n  gcrcd)^ 

I'  tifelit  ein  Dovbanüidje  ungcrcd;tifeit,  bcin  l)cl)lifcit  ein  Dorbamlid)  uniei)nicfeit, 
bein  crlofnug  ein  clcnbc  Dovbamnunoi  ift,  unb  olio  erfinbcft,  bac-  bn  Dor  got 
unb  alicn  crenturen  ein  narr,  fnnbcr,  nnrct)ncr,  Dorbampter  menfd)  biUidj 
feljeft,  Unb  baä  nit  mit  iDortten,  funbern  au»  ganzem  Iiev^cn,  and)  mit 
iDcrcfcn  crticljgft,   bai-  biv   fein   troft   nnb  iiel)!  blel)be,   ban  büc-  (^l)viftn-3  bir 

15  geben  ift  Don  gotl),  l)n  iDcldjcn  bn  glenbcn  unb  alfo  fein  gcnijffen  folt,  bo-? 
fet)nc  gercc^tttett  aücinc  bid)  be()albc,  barumb  bas  bu  fic  anruffft  nnb  bid) 
brel)n  Doricft,  nnb  ber  glanbe  ift  nit  anber-S  ban  bi-;  broet  cffen,  alo  er 
3ot)an.  Dt.  fagt :  'JJicin  Datcr  gibt  cud)  baC'  »arc  bvoct  Dom  l)l)met.  3oi).  c,  32. 

So  fagcftu: 

20  'SÖcr  lDct)f5  baC'  nit,  ba»  toix  fnnbcr  unb  ntdjt»  fein,  aüein  burc^  6t)rtftum 

befjalten  nicrben?' 

-.!tnttt)urt():  @§  ift  ein  grol  gnabc,  ba^  man  baffetb  hil)ffe  unb  alf^o  mit 
eufferlid)cn  loortlicn  ba^  rcbcn  unnb  ^orcn  muge.  ''-Mber  lüenig!  ift  Ijr,  bic  c» 
öovftef)cn  unnb  mit  bcm  I}cr^cn   fagcn.     Xa'5  bcftierct  bie  crfarung.    San  fo 

2.1  man  fic  Doradjtct  alo  bie  narren  aber  funber,  fu  mugcnc'  nit  lel)ben,  unb 
finben  bef)cnb  eljne  loeljfjijeit  unb  frumfeit  auffcrl)alb  6f)rifto,  bic  t)x  eljgcn  ift. 
Sonberlid)  aber  Iran  fie  ba-j  getniffen  ftrafft  lieittid)  ober  im  fterben,  io  roiffen 
fie  nit  mef)er,  baz^  (il)riftu5  i)r  geredjtideijt  ift  unb  indjcn  tit)n  unb  licr,  Irie 
fie  i)t  gctDiffen  troftcn  aber  ftercfcn  mit  iren  guten  irercEen,  inan   aber  baC' 

3u  ban  nit  l)i(fft  (ato  nit  ()e(ffcn  magf),  fo  Dorljtucliffelen  fie.  Sif)e,  baoon  lucrc 
bit  ]u  fagcn  unb  foltcn  alle  prebiget  bic  bind  tjanbelcn.  S)an,  toan  man 
Öliriftnm  a(fo  prcbiget  unb  baS  liebe  broet  alfo  onfjteljtet,  fjo  faffen  (■:-  bie 
feien  unb  üben  fid)  bamit  in  l)rcn  lcl)ben,  ber  gotlidjer  loilte  l)n  jufngt. 
S^arumb  fo  toerben  fie  ba  burd)  ftarcf  nnb  Doli  glanben-5,  ba-5  fie  l)l)nfurter 

X  l)r  funb,  ijrc  gctviffen,  un)ber  teuffei  nori)  tob  furdjten.  9hi  fic^ftu,  luic  es  fidj 
^elt  umb  bi|  tcglid)e  broet,  bac-  (iliriftuä  irarljafftig  bt§  brot  ift.  ^Jlber  er 
ift  bir  nit  nu^,  fanft  fci)n  aud)  nit  nl)ffen,  Öot  madjc  t)n  ban  ^n  inortten, 
bai  bu  i)n  l)orcn  unb  alfo  erfennen  fanft.  Tan  ba»  er  im  l)i)mel  filjt  aber 
unbcr  bes  btotö  geftalt  ift,  hias  t)ilfft  bic^  bas  ?    6r  mus  ^ute^let,  angeridjt 

40  unb  ^u  tnotten  tncrben  burc^  ba^  innerliche  unb  cuffcrlidje  tnort,  fid),  ba»  ift 


31  l)anbcln  1  39  ^u  tetilct  AI 

Sut^cT«  aBerte.  II. 


114  ?(ii?le5niici  bcutid)  be?  SMifcvimiev?  für  bic  ciiifiiüic^cn  Öiiicii.  1519. 

bnn  Itiarhafftifi  (^otio  tunvt.  O'tiviftiiy  ift  bno  bvot ,  i-^otiv  Inovt  ift  bnS  tvot, 
iiiib  büd)  ein  binflf,  ein  brot.  Xaii  er  ift  l)n  bciii  luovt  inib  bivJ  Uuirt  in 
l)in,  unb  citeiibeii  in  baffelbe  Uuirt,  bae  l)el)i"t  efien  bii-5  bvotl),  iiiib  Uiein  bo-> 
t^ot  flibt ,  bev  U'bet  cUiiflUd). 

Saö  (Viiiifft  Uiovtleiit  t)el)ft  lliiö. 
.Öt)c  Itiirt  bormanbt  ein  iflflid)  lUeiiid),  bno  er  fclui  ticvli  aii-j  bret)tc  l)u 
bl)e  lumtie  (^Oriftenhel)!  unb  bit  bor  fid)  imb  bie  lumüe  iamluniv  aller  menfdjeii, 
fuiiberlid)  uor  bie  ''|nie|"tcrfd)aftt ,   bie  bno  Uuirtti  ciottiv  banblen  füllen.     Tan 
fllcid)  UU]e  l)u  ben  erfteii  bvel)eii  bitten  UUir  furiienn  bl)e  binii,  bie  iiot  lui  boren, 
baC'  er  bns  febne  ijn  iin-ö  über  (oiniue,    alfo    bitten   Uiir    nun  l)l)e  bov  bie  m 
(5l)riltenl)cit.     Unber   alten    biucjen    ober    ift    nit    uotticiero   unb  nutlu'r-5  bcv 
(il)riftcn[)cl)t  bau  bao  teglidjc  broctt),  ha5  ift,  ba-j  iiotb  Umlt  iictertt)e  ^jU-icfter- 
fdjafft  mad)en  unb  fein  rtortl)  \)n  aller  Inelt  prebiiieii  unb  boren  laffen.    Tan 
f,io  ber  '-priefterlidje  ftanbt  unb  ba-j  Uiort  i^otti-j  Un  feinem  Uu'fen  ftebet,  f.jo 
flruuetli  unb  btnetl;  bie  (?liriftenl)eit.   Tay  l)ot  er  \im  a\iä)  befolen  tut  bitten,  !■ 
w,itiii.  9,  :is.  bo  er  fprad):  ^Bittet  bcn  lianf,;ontter,  ba-?  er  Uierrt  lentt)  fenbc  in  feine  erne  je. 
Tarnnib  nad)  ber  rcd)tcn  orbennufl  ber  liebe  foUen  UU)r  am  aller  meliften  bor 
bie  M)riftenl)el)t  bitten.     Saran   uU)r  meber  tl)nn ,   Wm   uor  uttffelbft  bitten. 
Tan  als  (ilirljfoftomu'j  fagt,  ÜBer  nor  bie  ganlK^bviftenl)cit  betl),  bor  ben  bit 
un)ber  bie  b'briftenbeit.     ^vi   eben  l)n  bem  felben   bit  er  mit  ber  (?l)riftent)eit  ■-■» 
bor  fidj  felbft.    Unb  nit  ein  gut  beet  ift,  ba  einer  fuer  fid)  allein  bittet.    Unb 
geb  got,  bav  id)  nit  brre,  baö  id)  mir  bie  mand)erlel)  bruberfd)affteii  nit  laffe 
anfö  bcfte  (gefallen,   funberlirf)  bie  fo  faft  in  fid)  felbft  fd)lal)en ,   al-J  loolten 
fie  allein  gen  l)l)niel  farenn  unb  nuv  babl)]iten  laffen.    Tu  aber  gebend  unnb 
mergf,  ba«  (5l)riftny  nit  umbfunft  bat  geleret,  ba-ö  nl)emant  beten  faU  "JJtein  ■.•■. 
batter',  3unbern  "nnfer  batter',  '•Jiit  'mein  teglid)  broet  gib  mir  l)eute',  Sun- 
bern  'nnfer  teglid)  broetl)  gib  un-j  beute',  Unb  fo  fortl)  an  'nnfer  fduUb,  uni>, 
nn-j  K.'    (vr  Uiill  beu   l)auffen  l)oren,  nit  mid),  nod)  bid),  aber  einen  onf,;= 
leufftigen    abgefonbereteu    ptinrifeenn.     Tarnmb  finge  mit   bem   bauffen,    fo 
fingeftu  Uml,  Unnb  ab  bn  fd)ou  übel  fiugeft,  fo  gebet  eo  bod)  mit  bem  bauffen   :"' 
l)l)n.     Singeftn  aUein,  bu  loirft  ungerid)t  nit  blebbeu. 

Ta-3  Sed)ft  Uunllebn  .Viente. 
Taö  lüovtlcin  (crct,  UU)e  oben  gefagt,  bao  gottio  loort  nit  l)ii  unter 
flclDalt  ift.  Torumb  mnö  abfnltcn  alle  falfd)  bortratoen  auff  tuitj,  bornnufft, 
fünft  unb  Uu'Utlljebt.  Tau  in  ber  bebt  ber  anfedjtunge  mno  got  felbft  nnu-J  ■■'■ 
tjn  fpred)eii  unb  mit  fel)nem  loort  nno  trofteu  unb  auffbnlten.  Tan  ob  fd)ou 
grof3  borabt  ber  fd)rifft  borl)onbcn  fei),  ba-j  ebner  and)  bie  ganlie  loelt  leren 
mod)t,  bie  Ujcl)l  er  Um   frl)be  ift,   fo   got  felbft   nit  fnmpt.   Umn   bie  fturnie 


8  (janbeln  I  -M  ob  bu  1 


9lii?(cgung  beiitfcf)  bc?  'üiitcTiinicrS  für  bic  einfältigen  2aim.  1510.  115 

flclien,  imb  iac\t  iinc'  biird)  fid)  inU'ciibifi  nllciiic  aber  burd)  du  mcnfrfjcn,  fo  ift 
boü  qUc-j  üovcieijcii  uub  qilict  bod)  bac'  id;inleiu  iiiiber,  Ul^ije  Ijm  p-?.  ein.  fle=  *j- 107, 2?. 
fdirtbcnn  ftcl)ct:  Suvbati  fuiit  et  moti  fitut  ficiit  e6viu£i,  Sie  fein  erfd)rorteii 
uiib  Umnrfen  >iil)c  bie  tnincEcn,  unfieii  iiit  Um  l)l)n,  alle  l)rc  Uiet)J3£)cit  ift  eilel)d) 

:.  t)orid)liiiu-(eii,  )o  gav  linfjeii  fie  iüd;t-^  metjer.  Saviimb  bie  Iwit  luiv  bait  l)l)e 
tjn  fevlirfeljt  leben  iinb  alleljeit  cielüartten  iiiuff3eu  allciict)  lel)bcnö,  aud)  bes 
tob§  noten  iiiinb  l)ellen  pcXjn,  f^o  imifjen  Wtji  l)n  ford)teit  ftel)eii  imnb  bitten, 
bo?'  got  nitl)  lange  fpav  fein  Unn-t,  fnnbevn  t)cute,  iiit  nnb  teglid)  bei)  itnb  ba 
fct),  ha<-  er  iin-j  gebe  nnier  bvot,  nnb  lulje  ^^ninhis  ^nn  (.Vpliejcin  jagt,  madje,  ucii  ;i.  1»;  t. 

1"  Ws  (5.l)riftuä  in  nn-?  evidjeine  nnb  luone  in  nnfevn  inluenbigen  menidjen. 
Xarnnib  nitl)  ntovgen  abber  nbermonien ,  gevabt  alo  luoltenn  iüt)v  l)entl)e  fidjer 
fepn  nnb  fovdjtlo-j  ftel)enn,  fonbern  bentbe.  \'lnd)  levetb  l"id)v  befte  baff],  bac. 
man  beute  nnnb  nitl)  movflcn  fpvedjc,  loan  fid^-?  t)cbt,  ba»  flottiö  Inille  Ijn 
nnn-j  gefdjeen  luil,  nnb  nnfev  luille  mit  eniieften  nntergebet.    oi'i  fi"  ^^olt  bau 

1.  irol,  bao  nitb  allein  l)ente,  fniiberu  bi)ie  ftntibe  bac-  bvuet  geben  linirbe. 

C?§  f)cl)ft  and)  ba-3  Irortlein  "Ijente"  in  bev  fd)vifft  bi^  gank  leben  anff 
erben ,  ba-ö  Uvi  id)  iljt  faven. 

Scfdjliff,]  bl)fev  bitb. 
Sft  nnn  bic  mel)nnng  bl)fev  bitb:   '0  bbi"tifd)ev  bater,  bie  lncl)l  beincn 

•..„  iritlcn  nDemant  lepben  magf  nnb  mir  lui  id)luad)  fein,  ba-i  luir  unfev-5  tnillen-? 
nnb  alten  Vlbanio  tobten  bnlben,  bitten  mir,  bn  inoltcft  un-J  fpel)fcn,  ftercfen 
unb  tvoften  mit  bel)nem  bcljligen  loort  nnb  bcl)ne  gnabe  geben,  ba§  lt)l)r  boS 
f)l}mmelifd)e  brot  ofli''"'"  (^"bviftnm  bnvd)  bie  ganbe  Hielt  boren  prebigenn 
unnb  berljlid;   erfennen  mngen,   ba-j  bod)  anff  boretenn   fdjeblidje,   feberifdje, 

•2s  l)rrifd)e  unnb  alle  menfd}lid)e  lere  nnb  alf^o  altein  bein  Inortb,  ha^  ttarlid) 
unfer  Icbenbig-ä  brotb  ift,  anfjgeteblet  inerbe.' 

a^itten  loir  ban  nit  and)  nmb  ba-j  leiplid)e  brot '.  ^.Jlntuuut :  !^sa  e§ 
mag!  foft  h)ol  auci^  ba§  leiplid)e  brotl)  l)irl)nnen  borftanben  löerben.  .Über 
fnernemlid)  ba-5  geiftlid)  brot  ber  feien,  C5t)riftnv.     "Sarumb  fo   levct  er  nnö, 

:;o  baC'  mir  nit  forgfeltig  fein  foUen  iimb  leiplid)e  ipcl)f3  nnb  clel)ber,  aEein  anff 

Ijentige  nottnrfft  gebencfen,   äßie  er  ban  fagt  ''JJiatt.  bi.  l'aft  bie  forgc  einoTO'iiin.i:,  :ii. 
tagä  gnug  fein  nnb  forget  nit  l)eute  aud)  bor  ben  morgen ,  ban  ber  morgen 
loirt  fein  epgen  forge  mit  bringen.    Unb  loere  Inol  ein  gnte  nbitnge  be5  glau= 
ben»,  luer  nur  nmb   Ijentige-^  brot  got  lernet  bitten,  bao  er  barnari)  fnnb  in 

3r.  einem  groffern  got  »ortratüen.  5iit,  hai  man  nit  erbel)tcn  folle  nmb  |eitlid) 
gut  aber  narnng,  fnnbern  bao  man  nit  forgfeltig  fei),  als  tnnbten  Inir  nitl) 
gefpelifet  inerben,  Irir  forgeten  ban  nnb  engeften  nnc-,  alfo  bao  bie  erbept  niecr 
geft^ee,  got  barpnnen  ,]u  bpnen  nnb  innfjgnnge  tju  mel)ben  unb  feinem  geböte 
gnug  jut^nn,  ba  er  ^n  "Jlbam  fagt:   im  fd)ltieis  bein-3  angefid)t«  ialtn   bein  i»'oi:i,i». 


2  p^.  c».  AI  !•'>  jonbcvn  1  :;s  feine  gcüotc  1 

8* 


HO  ^liic.lejiiitj  bcuticf)  bc-i  ilntfviiiili'v-j  fiu-  bic  ciiifciltii-jcn  Ötücu.  1519. 

tvot  cffcn.   bnn  bn-?  mau  fovqc  imb  nif\ftc  fid),   luic  iniv  crnevl  Uu'vbcii,   bau 
iV't  nnrt  bivj  luol  irf)affcu,  fo  luiv  ciufelticflid)  l)i)u  erkljtcu  iiad)  iciiu'iu  iicl^ot. 

1^11'  j^iiiifft  liirl). 

lliili  üorlnfj  miU'3  uiifscrc  )ri)iilöt,  nl"  unir  uorlnffcit  iiiifcni  fdinlbigcni. 

'ilu'v    c^Unibctl),    boc'    biv   gcktl)   f^o   Dil  Initl)  trifft   luinb   fdjulbiivtl)  ^    •■ 
(^'511111  erften,  Ülvic-  InoUcit  bl)e  groff^cim  liellünenu  bittcnn  lui  uiinf^^evii  lieijtteii, 
bl)e  bo  fid)   (Villi!   fvom  fdjiikn ,   foiibcrlid)  luiiii   fic   flcbcidjt,    nbfoUnvt   iiiib 
c^miiiottiaii  l)at)cu  iiub  nun  ciU";,o  Idn-u.   bo-:-  fii-  iiit  bitcn  Uor  l)ve  funbr,   \vk 
■  bie  litten  vcd)ten  linliiicu-  ihiu  bni  Snuib  fiitit:  pro  im  ovnbtt  k.    C^iu  ii-itiri)i'v 
l)i'ilic^  uiivt  (vuibc  bitten  Dov  fein  fniibe,  5nnbevn  nur  flvnffe  iHivbienfte  faniten   '" 
iinnb  ein  füftlid)  paUtili  t)ni  t)t)mel  (\ax  nal)e   bei)  fant  '.^.H'tev  bnUienn  mit  bil 
fluten  uievcfen.     Tod)  l)clff   uno  flot,  UioUenc-  lun-)uel)en ,   cib  Uil)v  fic  funbteu 
tiu  fnnberii   nuidjen   unb    unter   uuf;,er   armen   fnnblidje   fipfdjafft   treten,   bav 
fie  mit  uno  leriu'u  bio  flebet  lüt  atleiu  bor  ber  beidjt  unb  biif,;,  fonberii  and) 
nad)  beiu  flroffcn   ablas  uon   pepn   unb  fdjulbt  beten   unb   uad)  aller   fd)ulbt   '■'■ 
borc\ebunii  uiit  uns  facicn:   .s>rr,  borlaf;  un-o  uufer  fdjulbt.    Tan  bie  Uiel)l 
uuin  bor  got  uitt)  liegen  uod)  fd^impffen  magf,  1*30  muv  tuerlid),  liierlid)  ein 
ernftc,  ja  bil  ernftcr  fd)ulbe  ba  fein,  bie  fein  ablaf;  abgelegetb  bat  aber  magf. 
Ter  l)al6cu  luirt  abla-5  unb  bi-J  gebett  nit  mol  ein*  fein,  ift  alle  fd)ulb  burd)-? 
abtac'  ba  t)l)n,   fo  lefdjt  boi?  gebet  ano  unb  bit  bor  gottio  augenn   nitl)  bor  -'" 
falfdje  fd)ulb,  ba-5  bu  l)n  nit  fpottift  unb  bir  alle  ungludf  erlaiigeft.    ^C^ft  aber 
ba-ö  gebet  Uuir,  fo  l)clff  got  bnn  armen  abUiv,  ba-j  nad)  fold)e  groffe  fd)ulbt 
bn  left,  ba-?  gotl)  ben  meufd)en  billiel)  brnmb  oovtuniet,  fo  er  nit  unib  genabe 
gebeten  loirt.     Tod)   rebe   iel)  nit   luioill,   bau    id)   teniu'  bie   fnbtilen   glofien 
Uml ,  ba  mit   )uan  pflegt   auo  ber  bepligen   fdjrifft   ein  loedjfjien   nafjen  tju    ' ' 
mad;cn. 

S)i5  gebet  1)  mag  norftanbcn  loerben  l'.Uu'perlel)  Uiepfj. 

P,5iim  erften ,  ba?  nn-j  got  bie  fdjulbt  borgibt  bepmlid)  unb  mir  eo  nit 
cmpfinben,  glepd)  mie  er  oilen  uu'nfdjeii  fd)ulbt  tui  red)iu1  unb  bebelt.  bie  fie 
gar  nit  empfinben  aber  adjteu.  »' 

(5,5um  anbern,  offentlid)  unb  bac;  mir  e-j  empfinben,  glcl)d)  lupe  er  etlieben 
t.mred)net  fd)nlbt ,  baC'  fie  eC'  empfinben  alo  burd)  ftraff  unb  fd)rert'en  bcv 
gclüiffeii.  Tpe  erfte  borgclning  ift  altu'it  boii  uotben.  Tie  aiiberc  ift  Iju 
Uicljlcn  bon  notl)cn,  bnö  ber  mcnfrf)  nit  bortiage. 

älHio  ift  ba-j^ 

3d)  fag  alfü,  ba-i  got  bl)len  menfd)cn  l)olb  ift  unb  alle  feljulbt  oorgibt 
l)ertjlid;  unnb  fagt  Ijn  bod)  uidjtv  babon,  3nnberu  banbelt  mit  l)u  aufimenbig 

7  fnim  I  s  «11119  nftlioii   I  1.^   od   U'iv    I  11)   biivif)   ndfri'j   1  02   iiorf) 

iolrt)C  1  •!■',  fliinbc  1  :!1  ctlid)  AI 


Stuilegung  beutjd)  bc-5  25(itctiiii|cr-3  für  bic  ciitföttigeii  l'aicii.  1519.  117 

iiiib  iiiliH'ubigt,  atf5o  ha-i  fic  buitcft,  fie  liabcn  gav  djncn  iingitcbigcii  got,  bcr 
fic  l3cl)tlid)  iinb  clüigücf)  Hoibamiifii  looUe,  aui^menbig  plagt  er  fie,  iitlucubig 
ciid)iccft  ci"  fic.    Xei"  einer  toac-  Tiauib,  bo  ev  fprarf}  p5.  ni.  Soiniite,  ne  iirti«.  •-'■ 
furore  tiio  nvguaö  me  k.   fecvv,  ftiaff  m\A)  iiit  in  beinern  Ijorn.    -^Ifo  tvil)bev= 
uinb,  (ytlicfjen  befielt  cv  iv  fcl)ulb  l)et)mtid)  nnb  ift  l)n  feinbt,  Sogt  l)n  nictjt-j 
baoon,  funbcrn  hnnbelt  mit  l)ii,  bn-ö  fie  meinen,   fie  fein   bic  liben  finbev, 
auflDcnbig  ift  l)n  IdoI,  inlnenbig  fein  fic  frolicf)  nnb  beö  l)l)mcl»  9elüif3.    Sic 
ftclien  befdjviben  IK'.  ir.  -Jhm  molietun-  a  genevatione  3c.  !^srf)  liieljf?,  ha^  mid)%\.  i".i:. 
ni)emant  lüivt  rumb  Inerffen  emiglid),   M)  l^'fi-"^  n"  nUe  ungluct  fein.    '^Ufo 
left  ev  Im  Uiel)tcn  bem  gclüiffcn  ein  troft  liiljbcvfaren  nnb  fnlen  ct)ne  fvolid)     ^ 
',uiHirfid)t  ui  feiner  gnaben,  anff  bivi  bev  nicnfd)  bn  bnrd)  gefterrf'ct  lucrbe,  and) 
in  ber  Iseit  ber  angft  feinc-j  geluiffcn»  y:  got  f)offen.    ^^bevnnib  left  Im  liici)lcn 
ein  gelüiffen  erfc^ierfen  unb  betrüben,  anff  hau  ber  menfd)  nnd)  l)n  bcr  froüdjcn 
l?cl)t  nit  tiorgcffje  bcr  ford)t  gütti-:?. 

Sic  crfte  Dorgebnng  ift  nnv  bitter  nnb  fdjlucer,  ober  fic  ift  bic  eblifte 
unnb  aller  libftc.  Sie  nnber  ift  Icljdjtcr,  aber  beftc  geringer.  Wie  bcljbc 
Ijc^gt  bcr  t)crr  (Slniftuö  in  lUnria  '•JJiagbülcncn.  Sie  erfte,  ba  er  l)r  bcn  i^"^- ?.  <'. 
rncfcn  fcret  unnb  bod)  yt  Simon  fprnd):  3^'  ffi"!^  öit  fnnb  tiorgcben.  So 
batte  fie  nod)  nit  frib.  Sie  anberc,  bo  er  fid)  jn  l)v  Umnb  nnb  fprarf):  bir»;"c.7,48.5ü. 
fcinb  oorlaffjcnn  beine  funb,  gang  l)l)n  im  fr^be,  bo  Umrtl)  \t)c  |u  frl)ben. 
■Üllfo  bt)e  erfte  modjt  rcl)n,  Sic  anberc  modjt  frl)be.  Sic  erfte  Inivcft  nnb 
brcngt,  Sic  anberc  rüget  nnb  cmpl)et.  Unb  ift  gar  ein  nnmcfjlid;  unterfd;el)b 
^luifc^cn  be^bcn.  Sie  erfte  ift  blofj  l)m  glauben  unb  öcrbicnet  öiQ,  Sie  onbcr 
ift  l)m  futen  unb  nlimpt  ein  bcn  Ion.  Sic  erfte  mirt  gebranrf)t  mit  bcn  l)of)cn 
menfdjen ,  Sic  anberc  mit  ben  fdjluadjen  unb  auljcbcnben. 

'^JJun  iDoLlen  luir  fel)en  ben  aller  crcfftigiften  '.'Ibla-:'  bvicff,  ber  nad)  npe 
Quff  erben  fam  unb  bartiu  nit  umb  gelt  Uortaufft,  funbcrn  l)bernwn  umbfnnft 
geben.  ^.Jtnbcrc  lerer  feljen  uuc-  bie  gnngtbnung  in  ben  bcutel  nnb  taften. 
Üibcr  (5l)riftu-5  fe^t  fie  in  ba-j  l)ert3,  bac^  fic  nit  ncljer  gefcttt  mag  loerbcn, 


5  it  fd^ul  A        20  gang  liljn  in  ftljbcn  I        22  itcng  .\        2G  norfj  nie  1        27  umbjonft  1 

')  2(15  ()ict  [u^  S.  118  3.  2»)  iulgciibc  ©tiirf  ift  unter  bcr  Üücrfdirift  „5I)riftiis  lUblaf}' 
l)ticff."  bcfonbcr-5  gcbrurft  in:  „l^icrtciftc]  |i  SSrtcil  2.  2)inrttn  l'ut()crÄ  ||  Unb  *4,U)ilippi  9.'fclnnd)= 
tljoni-j  uon  |!  C^raimo  Siotcrbain.  |!  (Sin  P()riftüd)cr  fcnbtbricff  2.  |1  9Jinrtin  i'utl)cr-3  an  2.  Sßolf: 
gong  5*'"^'*''""  li  *-'apitoncm ,  in  bem  gclernct  mürt,  tucld)  ||  er  ninifj  mnn  bj  (f-unngetiuni 
prcbi=  II  gen,  ün  loic  man jdjerpffe,  über  i;  giitigfeit  brnud)en  fuU.  1|  e()riftu>>  ^Iblnff,)  bricff.  |1  [^itt* 
leiftc]  '"  nnb  barunter  nod)  brci  3"len  (8  SSltitter  iu  Cnnrt,  letite^  5<latt  leer:  2rurf  Uün 
.6anö  Sdjott  in  Strajibutg).  .^nier  finbct  e-5  fid)  931.  biij  unb  ift  nnterfdjrieben:  „2octor  9)iar= 
ttnus  8utl)er  ||  ,511  Sßittenberg.  Stm  jeljcn:  |1  bcn  tag  bes  3?rac^inonatä  ||  *JJi.3;.i.i-iij.  \\"  Sico 
Sotum  f(^eint  ba*  ber  §anbfd)rift  ju  fein,  bic  bem  Srucfer  jugcgangcn.  3o^aun  ?lurifübcr 
l)at  ba*  2tüd  bann  aufgeniimnieu  iu  bic  K-jlcbeucr  ©omnitung  II).  I  S3(.  m^\.;  itjr  mieber 
folgen  bic  «ciommtau-jgabcn  ^lltcuburg  11  £.:U4,  8eip,iig  XVill  S.  4.5(J,  SEBaldj  XIX  2p. 
957—959  unb  Ifrlaugcu,  beutfdjc  Sd)rifteu  »b.  XXIX  ®.  4:3  f..  le^tcrc  mit  fnft  lauter  fnlfd)cu 
Jlngaben  über  bic  gunbfiättcu.    Überall  ift  es  als  eine  Schrift  Dum  .^oljrc  152o  tjingcftcüt. 


118  9(u5tfgiiiig  bciitid)  bc-;-  35iili'viiiiicr-S  für  bic  i'iiiföUiflcii  Snicii.  l.")!!). 

alfo  bo»  bn  nit  biuffft  nad)  Iju  Ütom  iiod)  Im  :^sci"uialem  und)  tui  )nitt  ^Vicob, 
iiod)  ()l)v  obbcv  bar  (nuffcn  imtli  abUv:\  lliib  fan  bcii  iclbcii  eben  fo  liml  lofcn 
bcv  arme  alo  bcv  m)d)i',  bcv  fraiirf  alc^  bcr  ivfunbtc,  bcv  Icl)  abi  bcv  pvicftcv, 
sioitfi.  6, 14.  ber  fiu'd)t  alv  bcv  berrc.  Hub  bi-v  abln«  briff  laut  aiiff  bcutid)  iilf^o:  2Ben 
iv  ücnicbt  clucni  )djulbic^cvii,  f;o  luirt  cud)  mein  luittcv  niid)  inuiicbni.  iLn-ibet 
iv  aber  lütl)  lun'cicbcit ,  fo  Unit  cud)  uiciu  initci  aud)  uitl)  i)in'i-(cbcuu.  Xijtcv 
briff,  mit  Ütjrifti  Inunbcit  fctbft  Hovfifllct  uub  burd)  icl)iu'u  tobt  bcftctigct,  i|"t 
gar  ual)cnb  oovblii^cn  uub  lunlocfcu  buidj  bic  flvoficu  pUilj  vci^cu  bcJ  9{o= 
miid;cii  ablac<. 

SJuti  fnu  l'id)  ul)cmaut  cut|d)ulbiiicu,  bao  l)ui  iciu  juubt  nit  Doviicbcu 
Jücrbcu  abbcr  bü)"^  i^cliii)jcuu  bcbcltl).  Im  (sbviftuo  fpiid)t  nit  'Su  folt  üor 
bciric  fuub  fo  bil  faftcu,  fu  Uil  bctcu,  fo  bil  (icbcu,  bio  abbev  hav  tl)uu',  Suu= 
bcru  'luiÜu  flcuug  ttjuu  uub  bcl)ue  fdjulbt  bclialcn,  bcljuc  funbc  ablcfdjcn,  boic 
mdjucu  rabt,  ja  mein  gcbotl),  tl)u  uitt)  mct)er  ban  (ai,5  aU  und;  uub  Umubcl 
bcin  bt'vli,  bn  bid)  ul)cmnut  I)l)nbcvn  fnu,  uub  fcl)  bolbt  bcm,  bor  bidj  bdci)^ 
bicyt  bntb-  äHivc-jib  nur  bu,  fo  ift  cc-  nlico  fdjtcdjt.  Ül>nrumb  pvebigct  mau 
fold)  nbln-j  nit  nud)?  @tlt  6t)riftu§  tüortt),  rnbt  uub  Uorbcpficu  uit  fo  bil 
nlC'  ci)uc-j  trnUim  prcbi(icr-5?  oin  fuld)  ahUvi  luuvbt  nit  fnutl) '|u'tcvo  tird)cnii 
(bl)c  bcr  tcuffcl  UuU  Icljbcn  mac\t),  funbcru  ^'bvifti  firdjcn  (bic  bcr  tcuficl  c\üx 
nid)t  Idjbeu  magf)  bnlncuu.  3)nu  l)olti  nub  ftcl)n  fidjt  l)u  uit  fnft  an,  aber 
frnm  ciutvcd)tiqc  bcrticu,  bic  tl)uu  Ijm  bnc'  bcrlj  Icljb  an.  Tarumb  maftf  umu 
bifcs  abln-j  uit  umb  fünft,  jbcnc-j  Inirt  mnu  nit  fntt  umb  nllc  foft.  ^iit, 
hai  iä)  Sünuifclj  abtaö  Uorluirff,  fuubcrn  bac-  id)  Umlt  ein  icjlid)  btug  tu  fel)ncn 
Jütrbcu  gcf)altcu  tnerbcn ,  uub  lim  uuin  gut  golt  umbfuuft  babcu  tau,  ba-j 
mau  lupffcr  uit  tl)curcr,  bau  bav  golt  luert  ift,  nd;tct,  Ijut  bid)  nur  bor  ber 
fnrbc  unb  beut  gleiffen. 

(^jlDel)crlet)  menfrf)cu  mugcu  bic-  gebet  uit  beten  unb  ben  felben  groffeu 
ablas  nit  lofjcu. 

Sic  crftcit  fnft  groblirf),  2)ic  l)rc  fd)nlbt  tnn-gcffjcu  nub  l)reo  ucl)fteu 
fd;ulb  fo  gro'^  mnd)cu,  hau  ftc  and)  uuuorfd^ambt  borffeu  fngen  ".M)  li'il  "nb 
■fnu  l)m  bn>^  npmmer  norgeben,  Csff)  murtf  l)in  nl)muier  bolbt  Incrben'.  2i)fe 
mauo.v.sji. tragen  ben  balfen,  ja  nil  bauen  l)u  ireu  angen  nub  leben  i)r  nit,  aber  ben 
dcl)ncn  ftcctcl  aber  rutl)eu  in  ire-:'  lu'bcfteu  augc  inngen  fie  uit  oorgctfen,  bnö 
ift,  irc  el)geu  fnnbc,  bic  fie  uil)ber  got  gctbnn  bnben,  nd)teu  fie  nit,  unb  loegeu 
fo  gro'j  bic  fd)ulbt  pre-^j  uebftcu  unb  luollen  bod)  bno  l)n  got  bic  groffc  fdjnlt 
öorlaffc,  fo  fie  uit  bic  geriugeit  ungerod)cu  laffeii.  llnb  luau  fie  fdjou  t'cl)u 
auberc  fuub  l)etten  nber  fd)ulb,  fo  lucr  bod;  bcr  bnltc  groö  gnug  l)u  ireu 
äugen,  bnC'  fie  loibbcr  gotic'  gebot  eben  barl)nnc  nngel)orfnm  luerbcn,  bn-ö  fie 
nit  tiorgcbcn  lüoUcn,  fid;  felbft  (bnS  bod;  got  allein  Imljorct)  red)en.  Uub  ift 
furlDar  ein  tonnbcrlidjer  got  in  fcl)ueui  rcd)t   uub  gcridjt,  bnv  bcr  groff/jcr 

1  iiocf)  ju  IKom  1  11  11)1111   AI   („tl)ii"    in  II)  Ks   joid)   I  l'.i   bic  bcv  am- 

tcuffct  iiitt  lcl)i)cii  I 


9(iislc(jiiiifl  beiitjcl)  bc-^  '-inilftiiiifct-i  iiiv  bic  cininltigfii  Vaii'n.  1-")19.  II9 

fd)ult  liat,  bcv  nit  oorgibt,  bnn  bev  ben  fd)abcii  iinb  lcl)b  (ictlian  l)nt.  Taiumb 
luivt  bin  ielLH'u  bif;  flcbct  Im  ciiu-v  iiiiib,  0)lcl)d;  tuie  pC'.  toiij.  iac[\:  3i'iu  «i- in'-'.  ?• 
flcbct  loirt  Dur  i^ot  ein  fuiibc  )cl)ii,  ba  biivd)  fid)  bev  luciifd)  fclbft  lunuuile^ 
beljet  iiiib  bac-  iiebeet  cvinli  umOfevel,  ba  mit  er  (vuibe  folt  evlniiticiiu,  iiiuviuibe 
erinirtctl).  Xan  was  ift  ec-  iiiibevv  gcfaiit,  man  bu  lprid)|t  '^dj  luil  nitl) 
üiivgcben',  iinb  ftceft  boi^  Oov  gid  mit  bel)ncm  foftIid}cn  patcr  iioftcv  iinb  mit 
bem  mnnb  proppelft  'iHugib  iiiiv  nnfcr  fdjutb,  glcpd)  atö  Uipv  luirgcben  nn= 
fjevn  )d)ulbigevn',  bau  al|o  Dil  'Q  got,  id)  bin  bcin  fd)ulbigev,  f^i  l)ab  id) 
aud)  ein  idjutbigein.  ^Jhin  tuil  id)  im  nit  üorgekn,  l'^o  Uorgib  bn  mir  aud) 
nitl).  "M)  hjil  bir  nit  gcliorüam  fel)n,  ob  bn  mid)  fd)ün  l)el)ficit  Dovgebcn. 
^sd)  Itil  c^r  bid),  bet)n  fjpmmcl  nnb  alle-J  faven  lafficn  nnb  Imm  tenffel  einig 
faven'^  Sid),  bn  avmev  mciifd),  ob  bn  el)nen  iold)cii  fepnb  l)abft  aber  lel)ben 
mod)tcft,  bcv  bid)  bov  ben  menfd)eii  alfo  öormatcbepct ,  aU  bn  bid)  feUift  bov 
got  unb  allen  lu'ljligen  Hovmalebepeft  mit  bepnem  epgen  gebet.  Hub  Uuio  ()at 
er  biv  tljan  ^  C^-iii  ljeitlicl)en  fd)aben.  (il),  loavnmb  ioiltn  ban  bid)  nbev  bem 
clel)nen  l!citlid)en  id)abcn  fclbft  l)u  el)nen  elrigcn  fd)abcn  fuvcn?  Sid)  bid) 
fncv,  0  menid),  nit  bev  bid)  betvnbet,  fnnbevn  bn  felbfl,  bev  bu  nit  bovgibft, 
tt)uft  biv  ben  ved)ten  id)aben ,  hm  biv.bie  ganlie  loelf  nit  mod)t  tt)un. 

S)ie  anbern  fcinb  fubtiter,  Sic  geiftlid)  bclel)bigct  luerbcn  Oon  ivcn  uel)e= 
ftcnn,  bac^  ift,  biW  man  iu  nid)ty  tt)utl)  bau  has,  man  l)U  mificlt  in  l)ren 
I)cvljcn  Pov  bcv  grofl^mn  lieb  (aly  fte  tvelomen)  bev  geved)ti{cit  nnb  U)ciJ,il)cit, 
ban  funb  unb  tl)ovl)eit  mngcn  bic  tsarttcn  unb  fepne  Ijciligcu  nitl)  lci)ben. 
Unb  ha^j  fcinb  bic  in  bev  fd)vifft  fd)langeu  unb  Povgifftig  Univm  gencnt  Irievbcn, 
bic  fo  tieft  blinb  fein,  ba-j  fie  npmmev  evfaveu,  unb  man  fic  cC'  and)  nit  nbev 
vcben  tan  (aia  ben  evften  nnb  gvobcn  ge|d)eeu  tan),  bao  fie  bie  feinb,  bic 
ijvem  neljcfteu  nit  Povgeben,  ja  ba^  Povbinft  unb  gute  loevc!  ad)ten,  bay  fic 
i)vem  nelicften  feinb  fein.  Xie  feubt  man  ba  bei),  ba'--  fie  allec',  loai?  ein 
anbcv  tl)ut,  beveben,  vid)teu,  nvtcl)len,  nnb  fd)Uiel)gen  nit  ftiUe,  bie  Uiei)t  fic 
h)0§  öon  t)rem  nct)eftcn  tuiffen.  £l)e  l)eift  man  anff  beutfd)  afftcvvcbcv,  auff 
fvidjfd)  teuffet,  auf  (ateinifd)  fd)mel)ev,  auff  Ijcbvcifd)  fatanas,  fuvlUiri)  bis 
üovuuilebcl)ctc  votte,  bic  ibevmau  bovfpvid)t,  Povad)t,  Povmalebeiet,  nnb  bod) 
aÜc»  im  guten  fd)ein.  Äu-ld)  tcnffclfd)e,  l)eUifd)e,  Oovbampte  plage  iljt  leibcv 
bnvd)  bic  cviftcnljcit  gvclnlid)ev  ban  m)c  fein  ^4-^eftilent3  vegivet  unb  nal)enb  alle 
Imngcn  uovgifftet,  unb  bas  got  geclagt  man  beffclben  janu-vv  uod)  t)uct  uod) 
ad)t  l)at.  2)a»  fein  bic,  fo  pemaiib  ettoa^j  ubclä  tl)nt,  nit  allein  fein  genabe 
bei)  l)u  finbctl),  bai  fic  fuev  Ijn  (Inic  d)viften  gebuvt)  betten,  l)n  gntlid)  untev= 
vid)ten,  bvubevlid)  ftvafften,  fnnbevn  loo  ein  ubeltl)etev  nari)  gotlid)em  nnb 
tDcltlid)cm  ved)t  nnv  einen  vid)tev,  ein  gevid)t,  ein  Oovclagung  lepbet,  bo  mufj 
mau  Don  bifcn  Povgifften   l)etliid)en  Ijnngcu  fo  bil  vidjtcv,  gevid)t,  Porclagcn 

4  ungnabc   1  17  bu  jctOft   bit   bu  nit  AI  24   Minb  fcinb  1  oO  tvidjijrfj  1 

35  Sfaä  jcinb  1  :J7  goUidjcu  uub  lucUlicl)cn  1 


120  9luMcginifl  bciitid)  be-J  iMÜcnmier-j  für  bic  ciiiiSltigfii  l'aii-ii.  1519. 

lcl)bcn  alc-  Dil  oicu  i)n  bct^cgcii,  ab  l)u  be§  taiv^  tauiciit  begegneten.  2l)c,  bos 
fein  bie  elcnbcn  t)ciligen,  bie  nit  mugcn  norgcben,  nacf)  uingcficn  l)vec'  ncl)eften 
id)ulb,  unb  Ijr  ait  ift,  bo-j  fie  nljmmer  ct)nem  mcn)d)cn  am-  lierlien  l)olb  fein, 
niiff  bnc-  fie  l)e  loirbig  luevben,  bno  l}n  got  anä)  nit  allein  bie  fdjnlb  nit  lun= 
laffje,  innbevn  ond)  bie  nngenabe  evljciigc,  bac'  er  fie  l)rc  fdjulbt  nljmmev 
crtenncn  Uiffe.  Sainad)  fdjnuidcn  fie  fid)  unb  fprcdjen  '^a  id)  vebe  l)m  ba« 
nit  ]u  fdjabcn,  nad)  in  bofcr  ntetjnnng,  ic^  gan  im  aüe-j  guten'.  ®il)C  bo, 
tiiie  liH'idie  l)av  l)nt  bae  feldetn.  luev  bed)t,  bnc^  olio  id)arf?c  clatucn  unb  i.mngen 
in  bev  gUitcu  l)aubt  itedteu  ^  £'  bn  gleiiiyicr  unb  falidjcr  utenfd),  luau  bu 
fein  frcunbt  Increft,  io  linirbeftu  fdjtneiigcn  unb  nit  mit  foldjcm  luft  unb  Huil= 
gefallen  beine-j  udiefteu  unglud  auf;  t'reljtcn,  ^Vi  bu  nnubeft  beinen  lunbauipten 
miffallen  iiHinbeln  ijn  ein  jamev  uub  bavml)evt.ugfeit ,  i)n  Im  entfdjulbigen, 
bccfeii  uub  anbeix  l^ufdjlueigeu ,  imr  iju  gut  bitten ,  i)n  brnberlid)  Uunnen  unb 
l)elffen  aufftelieu,  Im  lebt  and)  eijn  erlinneiung  uub  evmauung  embljalieu, 
bcinev  cl)gen  gebvcd)iifei)tl)  mit  fordeten  gebenden.  Xa-^  fant  '4>'iiilii'^  '^iflt: 
nioi.  UMJ.  iiler  bo  ftet)et,  ber  fd;aui  Im,  ba-J  er  nit  falle,  unb  mit  bem  l)ciligen  altuattcr 
fagcn:  Sifcv  gcftcin,  t)eut  ift  cc-  an  mir. 

Send  auä) ,  luie  ttrnrb  eo  bir  gefallen,  fo  biv  got  luliberumb  tl)et,  luie 
bu  beincm  nelieften  tl)ueft,  uadj  laut  bljfe^  gebetcv  uub  l)ube  biv  auff,  bveljtet 
nnö  aller  njerlt  beiue  funbe^  '^Iber  mie  loolteftu  leiben,  hau  ein  auber  and) 
alfo  bcin  bof3beit  auf^vuffet  ?  Tu  luolteft  an  tilneljffcl,  ba-j  l)berntau  ftill 
sfiitiii.  7,  r.>.  fdjmige ,  bid]  entfd)nlbiget ,  bedet  unb  bor  bid)  bettet.  -Jhm  tl)uftu  iobber  bie 
natur  unb  brgefelj,  bas  bo  fpridjt:  limo  bu  Inilt,  bao  man  bir  tl)u,  ba-^  tl)u 
bu  üud)  bem  anbern. 

Hub  beiu-f  nur  nit,  bao  eijiuuu  nadjreber,  norlnmbber,  frebeler  ridjter 

fein  fuubt,  nad)  bie  cleinft,  nod)  bie  groft,  borgebeu  tnerbt,  3«  ^('■■•-  i'^'  "'"!^'' 

ein  ebnigec'  gutC'  lucrd  tlniu,  Kr  laff;  bau  unb  limubell  fein  bofie  Imugen. 

3ac.  1,  L'ß.San  fo  fagt  faul   Oun'ob:   ii.*er  fid)  left  buudeu,  bao  er  ein  frum  (5l)rifteu 

menfd)  fei),  unb  Ijenmet  feine  Ijuugeu  nit,   bec'  frumifcbtl)  ift  nid)tc-.    äLUltu 

,  aber  l)c  etmao  bei)  ber  fnube  tl)un  beijuec-  uebeften,  fo  balt  bie  eble,  foftlid)e, 

2»oiii).is,i.->.  gulbcn  rcgel  C^biifti,  ba  er  fprid)t:   3o  bein  bruber  ctioac'  funbiget,  hai>  bir 

lril)bbcrt,  fo  gang  l)l)n  unb  ftraff  l)n  l,iniifd)en  bir  uub  im  allein.     0  merrf, 

nit  fag-j   anbern  menfd)cn,  fnnberu  bu  unb  er  aUel)ne,  alö  folt  er  fagen: 

Simtn  cö  l)m  nit  fagen  allein,  fo  balb  bein  munb  nnb  la-J  bir-j  i)m  l)erl)en 

begrabenu  fein.    Tan  eo  mirt  bir  ijlje  nit  ber  bauri)  babon  auff  breften,  al-i 

slr.  i'j,  lu.  (Sectefiafticuv  fagt.     0  lücr  fid)  bei  ebleu  Inerdö  befU)ffe,  lüie  leid)tlid)  !nub 

ber  feine  funb  puffen,  ab  er  fdjon  fünft  nit  oil  tliet!    Tan  fo  er  loljbernmb 

funbiget,   fo  loirt  got   fagen:   (yi)  bljfier   bat   feinem   uet)ften   fein  fdjult  bedt 

unb  borgeben,  Ürettet  l)erlm,  alle  ereatnren,  uub  bedt  l)n  luibbcr  Iju,  uub  foll 

1  Di  ^n  1  2  notf)  Dorscfjcn  1  .">  imanabc  I  7  noc^  in  1  17  licut  is  cS  AI 
21  oufiiufftet  AI  („aujjtuffct"  in  II)  oii  (jiuciffcl  1  2G  iioi^  bie  tlcinft  I  29  jvumlc>)t  1 
37  ob  er  I 


9(u§Ie()Uiic!  bcut|d)  bc»  !iintovuiifi't-5  für  bic  cilifültiniMi  üaktt.   1519.  ]21 

^m  fein  funb  aucij  in)mmcr  auffi^el)alicn  Jücvbcn.  "Jlbcr  l)l!t  iudjt  tnnn  nun 
alle  Inegc  imb  nun));,  flinic^tl)iunifl  unb  bufj  Oov  bie  iiinbt ,  iiiib  fel)cii  luul) 
I)orcn  lüt  utiier  tefllid;  ciebet ,  bao  funb  buffen,  iviiifltliiin,  ablno  erUicrbcii 
auffs   aller  befte  fei)  oorgeben   unfein  fdjulbiflevu.     ^u  fold)  üorgeffen  unb 

■'■  unad)t  füren  un-?  bie  groffeii  geprenge  be-;  ablac-  unb  ba-J  engften  ber  auffiel! 
in  ber  beidjt.  5jü  fununen  fie  ban  aber  unb  malen  l)ii  ben  teuffei  über  bie 
tl)ur,  brennen  fic^  rtcljfj  unb  fagen  '(Sl)  ift  e»  bod)  mar,  loarumb  folt  id)-j 
nit  fagen,  luan  e-S  alfo  ift  ^  ^d)  'inf'  ^''-  gi'felicn  unb  Inel)-?  ec-  Uovlimr'.  \'lnt= 
lüort:    C^ft  c-:>  bod)  aud;  luar,   bac-  bu   gefunbigct  Ijaft.     äBarnmb  fageftu  bau 

1"  nit  auc^  beinc  bof,5l)cl)t,  fp  alle  loarl)el)t  bir  |tu  fagen  befolcn  ift?  älUltu 
aber  bel)nc  fd^lneflgcu,  [50  tlju  nad)  naturlidjem  gefeit  and)  eljnem  anbern  baffelb. 
;Vcin,  luan  eö  fdjon  toai-  ift,  fo  tl)uftu  bod)  nitl)  beff'jeru,  bau  bic  borveter 
unb  blutöorEeuffer,  ban  bic  fagen  offt  al|u  mar  numdjeni  armen  man.  ^ttm. 
bartju  tl)uftu  mibbcr  bie  9{cgcll  (£l)rifti,  bic  bir  Oorbent,  bu  folt  eö  nit  fagen, -.'.li.ttin,  i« 

'■'  bau  l)m  allein.  G2  lucvc  bau,  ba3  er  bid)  nitl)  Ijorcn  limlt,  i\o  folt  bu  innen 
tjn  bir  nemenn  unnb  ijni  nod)  ei)n  mal  fagen.  Unb  fo  er  bid)  nod)  nitl) 
l)orctl),  folt  bu  mit  ben  fclben  l^cugcn  l)n  öor  ber  ganljcn  famlung  borclagcn. 
9lbcr  bic  regel  ift  nu  iiorlofd)enn.  S^arumb  gel)ct  ec-  and)  al-3  c-3  gel)en  foll 
ben,  bic  gottiy  loortl)  nad)  laffen. 

-1'  3tcm  bas  meljtleufftigc  lafter  ber  affterrebe  unb  ad)tuug  frcmber  funbe 

ift  faft  bl)c  nnfcligii't  funbt  auff  erbcnn.  San  all  aiiber  funb  beflecfen  unb 
bcvbcrbcn  nllcl)n  ben,  ber  fie  tl)ut ,  nii  ben  clcnben  lunbaiu-pten  claffer,  ber 
mufj  mit  frcmbbcu  funben  befd)iffeu  unnb  lunbcrbct  locvbenn.  2)a»  mcrgf 
baraus:  3')^  gvoffer  unb  mcljcr  luft  unb  gefallen  ift  l)n  ber  funb,  l)l)e  groffer 

•-'•'•  bie  funb  ift.  äi>an  aber  ber  felbfd)ulbige  gav  offt  umb  getl)aner  funb  linllen 
i)m  felbft  unred)t  gibt,  fid)  fd)emet  unb  ftrafft,  loolt,  baci  nljcmant  )üefte  unb 
ba  burc^  bie  funbc  faft  geringert  bat,  f^o  fumpt  ber  claffer  unb  feit  l)u  ben 
fclben  tobt,  als  ein  falo,  frift  l)n  barlui,  loellu't  fid)  brljunen,  luolt  nit,  ba-s 
fie  nitl)  gcfd)cen  lucre,  ban  er  luft  l)at,  baoon  l,ui  rcbcnn,  rid)tcnn  unb  lad)eun. 

3"  Sarumb  l)ab  id)  gefagt ,  ba-i ,  loer  bo  gerne  elaffct  unnb  afftcrrcbt ,  ber  ift 
fel)nem  mcnfd)en  l)olbt,  ja  er  ift  el)u  gemcijuer  fei)ut  bev  uuMifd)lid)enu  natur, 
glcl)d)  luic  ber  2cuffcl.  !San  er  l)atl)  nidjl-^  lieber-:-,  bau  bau  er  funb  unb 
fdjanbt  ber  mcnfd)cn  l)orcn ,  fagen  unb  banbcln  muge  unnb  fid)  l)vcij  übel» 
fretüett).    iÜ>cr  aber  ba-j  gerne  l)at  unnb  liebt ,   ber  nuigf  Porluar  nid)t'j  gut-j 

3''  gönnen  bcm  menfd)en ,  fonbern  alv  nnglucf ,  ba-ö  Inirt  l)n  and)  Im  Icljt  lui 
locn  lril)bber  tuerbcn. 

S)orumb  un»  Iju  marnen,  follcn  nn)r  lernen,  baii  cl)n  iglid)  menfd)  ein 
funbcr  ift  gegen  gotf),  unb  er  luibberumb  el)nen  funber  abber  fd)nlbiger  l)at 
gegen  fid}. 


5  grojfc  1       ttufffclit   1  (■>   fomnicn    I  11    tl)un  AI   („Uju"    11)       notutUc^cn  I 

13  manchen  1  14  tljuft  bu  1  22  t^ut.  3lii  A  tljut,  011  1  :J1  bcv  mcnji^lic^cr  1 


122  ^luelcgung  bcutjct)  bcs  Süntcrimfi-rs  für  bic  einfältigen  l'aien.  I.'il9. 

G^]um  fvftcii  icDub  tuir  iiuibcv  in  i]vo6cn  bolcn  ftucfcn,  bau  Uiciüg  icinb 
bcr,  bie  iiit  fli'fnUen  iüm  Du  i^voiue  fdjUieic  ftiirf.  Ähiii  aber  nun  f^lcDd)  el)ii 
mcn]d)  )]o  fviim  lucrc,  ba-J  er  nod)  m)e  lucvc  l)ii  ßvofj.^e  ftuct  flcfaUcim,  f.^o 
tl)ut  er  biid)  fiotlidicm  flcbutt)  alljcit  Ini  luenicv,  baviiiiib  ba-J  cv  uil  i^iuibcii 
cixtpfnngcu  luir  aiibcni  mcnid)ni ,  iiniib  bod)  nie  Ini  uil  flettion ,  ba^  er  ein  s 
flcvinflfte  c^abe  luUbanrft  nnb  beluilet  liette,  ja  nit  cviuf^iam  c\oi  loben  magf 
Hor  beu  tcglidien  voct  abbev  inantel,  tdjlneiiii  bau  inu'  baä  leben,  gejunbbe^t, 
crc,  gut,  fvnnb,  Horniinift  nnb  nnlulige  Umltliat  goti-?.  Savuiuü  Umn  got 
.<:mlu.  11, 3. mit  im  redeten  foltc,  Univb  e»  fiel)n  nn)e  SantI)  oob  fagt,  ba6  er  anff  tanfeut 

nit  einy  antlnorten  fnnb,  iinb  fro  lintrb,  bay  er  einen  gnebigen  ridjter  erbiten  ui 
•&.  u:i.2.  möd;t.  3Uiü  and)  Tauib  ingt:  .Cierr,  tum  nit  mit  beineui  bljncr  ins  geritzt, 
han  oor  bir  Inirt  fein  mcnfd)  red)t  erfunbenn,  ber  bo  lebt,  l'lud)  barumb  baC' 
tcin  menfd)  fo  frum  i|"t,  ber  nit  nod)  in  t)m  t)abe  beö  alten  -..'Ibam-j  idjutag' 
iiub  l)efieu,  umb  toetdjer  U>il  got  biltid)  l)n  liortüerffcn  mod)t.  S'arnmb  bl)e 
bemut  allein  entbelt  and)  bie  l)n  genaben  leben,  nunb  lin  l)r  )d)ult  nit  gered)net  i- 
Uiirt,  barumb  ba-j  |ie  fie  redjen,  genabe  bitten  nnb  l)ren  )d)ulbigern  lun-gebeu. 

ßjum  anbern  liaben  tinr  and)  fdjulbiger.  Tan  got  orbenet  (■:-  \)c  alfo, 
baö  uuä  l)emanb  lei)be  tbnt  au  gut,  au  eve  aber  Umo  bao  ift,  auff  ha-i  er 
un-5  urind)  gebe,  unfer  innb  .jn  buifeu  unb  unfern  idjulbigern  luirgeben,  nnb 
lueu  nun  fdjon  l)cmant  nit  grofjc  ftudc  leljbcn  mu)]  Don  eljnem  anbern  {ha-i  '.'n 
bod)  nit  ein  gut  l.K'lKbi""  ift),  fo  finbt  er  bod)  in  l)m  eljuen  nnlnft  auff  etlid)e, 
auff  bie  er  arglnenig  ift  nnb  Uorbrif^  tregt,  ''^llfo  baC'  furljlid)  Uuir  ift,  Uiic 
»5.  ''vHuguftinuC'  fagt:  6in  iglid)  menfd)  ift  got  fd)nlbig  nnb  bat  Uit)bcr  einen 
fdjulbiger.    .'öat  er  aber  nit,  fo  ift  er  geloif.j  blinbt  unb  fil)et  fid)  uitl)  red)t  an. 

5iun  fid),  Wa-i  bis  elenb  leben  Oor  ein  luefeu  ift,  ba  fein  fpeif,^,  troft,  -■■' 
ftertt  ber  feien  ift,  als  bas  öorgaugen  gebet  meift.  Sarlm  ein  funblid)er  ftanb, 
barl)nne  luir  billid)  Dorbam^it  Inurben,  man  bis  gebet  uno  nid)t  erljilte  burd) 
lautere  genaben  nnb  barmfjerlugfeit  gottis.  '.'lifo  uuidjt  uns  baS  pater  nofter 
bi-3  leben  gantj  .yi  funben  unb  l;,u  fd)anben,  auff  bas  Ivir  fein  mube  unb 
uberbrul^ig  loerbcn.  5hi  fid),  bn  elaffcr,  rid)te  bid)  felbft,  tebc  bau  bir.  Sl)I)c  :w 
au,  luer  bu  bift,  greif)  in  bel)nen  bnf,^cu,  fo  Uurftu  beiuv  nebeften  libelo  tool 
norgeffen.    lau  bu  l)aft  beljues  felbeuu  bel)be  Ijenbt  Hol,  ja  über  unb  über  l'oU. 

W^k  ^mljftc  öirtö. 

Hub  tiit  ctjitfiire  iiiiö  »)it  bi)c  uorfiirijunn  nbbcr  niifcrijtuiigcn. 

iBan  bas  luortlein  'lunfudinng'  aber  'befornng'  nit  fo  genu'l)n  luere, 
ftunb  es  uifl  baf,^  nnb  loere  elerlid)er  iju  fageti  alfo:  Hub  nit  füre  uns  l)n 
anfed)tungen. 

9  teilen  A  :i(i  von  bir  I 

')  =  Sdjinarf,  öiiirijuiiirf ,  b.  i.  Wand),  in  bor  liilfiniiri)eu  iUu'vietmnfl  »uicbcraciicbeii 
burd)  putor. 


:i;. 


StuMcguiig  beut|d)  bcs  Hatcrunict?  für  bie  cinfättigcn  Soicn.  151'J.  123 

3n  bl)icm  (^cbct  lernen  luir  aber,  lüic  ein  etcnb  leben  anff  erben  icl). 
£)an  CS  ein  lauter  anfedjtunci  ift,  Unb  lucr  t\m  l)ie  frib  nnb  fidjcrlicljt  inct)t, 
tf)ut  unlüel)ilid),  er  maa,  e-j  ancf)  nl)mnier  bnrlui  bringen,  Unb  ob  Inir  C'^  alle 
beflertenn,  ift  d  bod)  uinb  fünft,   ©s  ift  ein  leben  bcr  nnfed)tung  unb  bicljbt 

5  Qlfo.  Saruntb  fprcdjcn  \v\)x  uit  '-Ihjm  bou  mir  'bie  anfed)tunq',  tuubern 
'füre  imn-r'  nit  l)i)nnei;n',  alv  er  ipred)c  ''.iL'ljr  feinb  untbgcben  l)i)ubcn  nnb 
Dornen  mit  anfcdjtnngen  unb  mngen  uns  ber  felben  nit  cntfd)lat)en,  aber, 
■C  üattcr  unfer,  bilff  nn§,  baS  lin)r  uit  l)l)nuel)u  faren,  bao  ift,  bac-  mir  uit 
brein  lunUnlligen  nnb  alfo  nberuniuben  uutergebrncft  merben",  £nu  Iner  brein 

10  borlüilligt,  ber  funbiget  unb  lüirt  ber  funbcn  gefangner,  inie  ^^auluy  fagt.      skciu.  7.  •.>;!. 
5llfo  ift  bitj  lebcnn,    Inie  ^\ob  fagt,    uith  anbero   bau  ein  ftrei)t  nnb^u-i-;,  1. 
fteter  t)abbcr  mibber  bie  fnnb.    Unb  ber  tradjc,  ber  teuffei,  ftctio  unC'  aufid;tct 
unb  in  fernen  rächen  tjnüoridjliugeu  fid)  Dlel)ifigt,  511-5  fant  *4^eter  fagt:  C  i)ri  i-m-s.s. 
lieben  brnbcrn,  feljbt  nud)tern  unb  luadjet.   Son  eiver  Uiibberfadjcr,  ber  teuffcl, 

I'  geetil  umb  unb  umb  als  ein  griimmiger  lalnc  unb  fudjt,  ab  er  l)emanb  muge 
Dorfdjlinbcn.  Sebet  unnfjer  über  batter  unb  getrelocr  bifd;off  fantl)  5petcr 
fprid)t,  Unfjer  feinbt  fud)t  uns,  uub  nit  an  einem  ort,  funbcrn  an  aEcn  enbcn 
ring»  rumb,  Xas  ift,  olle  unfer  gh)be  nnb  fbuuen,  inluenbig  mit  bofcm  cin= 
geben,  auftncnbig  mit  bofen  bilben,  mortteu  uub  Joerdeu,  rel)l!et,  beincgt,  l)i)n= 

20  bert,  burd)  menfc^en  unb  aEc  creaturen.  Im  unfenfdjeit,  liorn,  £)offart,  gel)l; 
unb  bcr  glel)d)cn,  brandjt  alle  (ift  nnb  fd)alrf()eit ,  bo  mit  er  ben  mcuidjcu 
einfurc  in  oormilligung,  unb  fo  man  baffelb  fuelct,  fpU  man  fd)ncl  Iju  got 
bie  ougcn  auff lieben:  Q  gotli  Datier,  fid^,  \vtic  inerbe  ic^  beloegt,  gercti^t  lui 
bem  unb  biifcm  lafter  nnb  öorlHinbert  an  bcm  unb  biifem  guten  incrcf.    äi^erc, 

■-•'■  Über  Datier,  unb  lii)lff  mir,   laS  mid)  nit  unter  ligcn  unb  tilinnclin  fareu. 

D  iDcr  bife  bit  tnol  brüud)t  unb  ubctc ,  lolic  feiig  lüere  bcr,  bau  Dil  fetmb,  bie 

nit  toiffcn,  ab  fic  angefod^tcn  lücrben   abber  InaS  fie  t^uu  foUcn  l}n  ber  au= 

ted;tungen. 

333a»  ift  anfcd^tung? 

'«  ßjlDC^erlcli  anfcdituug,  (fljn  nnff  ber  linden  fel)ten,  ba§  ift,  bie  i^u  liorn, 

liaff,5,  bittertclit,  nuluft,  ungcbult  relilict ,  al»  fein  frauctlieit,  armut,  uncre, 
unb  alles  toas  elinem  luelie  tliut,  funberlid;  luan  cl)ncm  fein  luitl,  fuer  ucmcu, 
gntbundcn,  rabtfdilag,  iDort  unb  Wcrd  Dorloorffen  uub  Dorac^tet  tpirt.  San 
blife  bing  feinb  leufftig  unb  tcglid)  \)n  blifem  leben,   uub  got  luirlicngt  fuldjs 

3*  burd;  bofjc  mcnfdicn  aber  teuffcl.  lilHin  mau  bau  fulct  btif]c  bclueguug,  fjo 
foU  man  tDCljffj  fein  unb  fidjs  nit  Jounberu  laffen ,  ban  e»  ift  bie  art  bl)fcs 
lebcns,  funbcrn  bac-  gebet  lierfucr  lUilien  uub  bas  red;tc  forn  tjclcn'  unb 
fprec^eu:  C  Dater,  ba»  ift  gemifj  ein  anfeditung,  über  mid)  oorliengt,  liilff, 
bas  fie  mic^  nit  Dorfurc  unb  betöre. 

i  umbioiift  I  s  fuvcn  .VI  (.fatcti'  irfjoii  III  13  ^uBorfdfjlinbcn  1  1-j  oi  et  1 

17  einen  ort,  iunbcr  I  -27  ob  fie  1 

')  Sdiipielung  auj  bas  3öl)lc"  ber  '4>'i'fi;"0!'ttfbcnet  beim  'liuiciifrninbetcn. 


124  ■Jüi-jU-rtiiiui  bciitfd)  bf-j  lintm-imicv-j  für  bic  cintiiltincii  Saicit.  1519. 

3"  bl))cr- anfcdjtimci  narvet  man  Ijtocl)  mal.  üjiim  crftcn,  limii  iiuiii 
iprid)t  'ja  id)  luolt  Uml  frum  Kl)ii  iinb  ntdit  Inivucn,  Uum  td)  iritic  liL'tti-'. 
Uiib  cttid)  lafieii  uiiuü'vm  l)evvn  fiot  iiub  iclincu  l)ciliflcu  iiit  xmy,  er  nein 
bau  imn  l)n  bie  anfed)tniui.  Tl)fem  miii]  er  ba-J  belin  c^eiunb  mad)enii,  ben 
veid)  nindjeii,  bem  füU  er  ved)t  laifen.  iiiib  tbnn  luie  fie  nnicyn  and)  bind)  •' 
fid]  ielbft  iiiib  anbete  jid)  evauc- Univcieii,'  nnb  alfo  ldet)ben  fie  fanle,  ja  felt^ 
ftuditiiie  arme  ritter,  bie  nit  ancieiüd)teii  nod)  ftrel}ten  ImiUen.  Srumb  Uu-vben 
fie  and)  nit  flecvonctl),  ^n  fic  fallen  i)n  bie  cinbev  anfedjtnnti  Inir  rcd)ten 
feilten,  mic  m)x  liorcn  Inevbcu.  'Jlber  Umu  ee  vedjt  iielit,  fo  foU  es  alfo  fein, 
ba-j  er  nit  fner  nber  fonime,  nnb  bie  anfed)tung  nit  abgelegt  Incrbe,  fnnbcrn  i" 
vu'i' 7,  !.  er  fie  nberliiinbe  ritterlid).  nan  ben  felben  fprid)t  Ou'b:  Tes  menfdjen  leben 
ift  ein  ftrei)t  abber  anfeditnniie. 

Xie  anbern,   bie  nit  bie   aiifed)tniui  uberUnnben,   and)   nit  Hon  l)n  c\i:-- 
nuntnien  luirt,  bie  faren  elni  bi)n  i)n  Ijovn ,   lioff.i,  nniiebidt,  geben  fid)  freti 
beni  tenffel,  oolbringen   loort    nnb    loerd,    luerbeu  niorber,  venber,  leftercr,  i'' 
fd)Uierer,  affterreber,  nnb  rid)ten  all  nnglnd  an,   ban  bie  anfed)tung  bat  fie 
nber  Uninben,  nnb  böigen  allem  bolzen  loillen.    Ter  teuffet  ift  if  gar  mcditig 
nnb  feinb  feine  gefangen,  raffen  Uibber  gotl)  und)  fel)ne  bel)ligen  an.    Xie  loel)! 
aber  nnfer   leben  bon  got   felbcr  el)n   anfedjtnng  genenbt,   nnb   fo  fein   mnf^, 
ba-j  loi)r  anftüff.i  l)aben  an  leib,  gnt  nnb  ere,  nnb  nngered)tifeit  lül)bbcrfavcn  -jn 
mn-:',  foUen  >uir  be-j  fruntlid)  geloarten  nnb  Uiel)f;,liri)  empl)aen,  fpredjenb  '&[) 
es  ift  bes  lebeno  el)genfd)afft,  Uuis  foU  id)  braus  nuirijeu ?    (s-s  ift  ein  anfed)= 
tniig  nnb  bleibt  aufed)tnng.    (^-s  mil  nit  aubers  fein,   l)ilff  got,   bao  mid)'S 
nit  beioege  nnb  umb  loerffe'.    £idi,  alfo  magf  nl)emant  ber  anfed)tnng  über- 
l)aben  fein.     'JJuin  fan  aber  fid)  lool  loeren  nnb  bem  aUcS  raten  mit  gebet  -'■> 
nnb  gotti'j  l)nlff  anrnffen.    5,^)  lift  man  l)ni  alt  batter  bnd),  bas  ein  junger 
bnibcr  begcret  feiner  gebandcnn  loff]  im  fein.    To  fprad)  ber  alt  batter:  lieber 
brnber,  bas  bi)e  böget  l)u  ber  Infft  bir  nber  bem  Ijenbte  fU)gen ,  magftn  nit 
loeren,   fanft  aber  lool  loeren,  bas   fie  bir  in   ben  l)aren  lein  neft  mad)en. 
\'llfo,  loie  fallt  iHnguftinuy  fagt ,  miigen  lobr  11110  ber  anftoff,?  nnb  anfed)tniig  ^" 
nit  erioeren,  bao  fie  uns  aber  nit  iiberloinben,  mag  man  mit  Iieteii  nnb  an 
rnffeii  gotlid)er  bnlff  lool  loeren. 

2)ie  aiiber  anfeditnng  anff  ber  red)ten  fel)ten,  bao  ift,  bie  ;,n  nitfenfel)eit, 

loollnft,  lioffnrt,  gel)ti  nnb  ebtcler  ere  rebid  nnb  alo  loac'  lool  tljiit,  fnnberliel) 

loaii  man  el)nem  feinen  loillen  left,  lobt  fel)n  loort,  rabt  nnb  tl)at,  eret  nnb  ■'■' 

l)elt  nil  Don  l)m.    Xif^e  ift  bie  aller  fd)ebelidift  anfed)tnng  nnb  loirt  ber  jieit 

w.  ai,  7.  bes  (SnbcdiriftS  l5iigccl)genb.    'Jltf^o  Tabib  fagt  po.  Irvrr.  loa  pr  tanfent  ballen 


:)  uiijcva  I  l-'i  iiciiomiiicii  1  is  jiot  uotl)  ifimc  1 

')  3"  bcv  lQtciiiifd)i'ii  iUH'vjrltiiiifl  \)»\]i  bie  Slfllc:  Nch'  inicniiiltuul  (jiiilni.sciiiii|ii(< 
po.s.swnt  iiio<li.s  conari  tarn  piT  .si'iiictipsds  (juiiiii  per  alios,  11t.  ex  |inio.s('iilil)u,s  iiuili.'i 
(•xtricuntur  emeigantquc. 


Sliiälcgung  bfiitfd)  boä  iHitotimici-s  fiit  bio  einfiiltii^cii  i.'iiicii.  I-")19.  12.") 

Don  bcinev  lincfcn  icl)tcn,  ba  fnllcii  cv'  liiol  t'clicn  tauicttt  lunt  bciiicr  X(ä]tm 
festen.  Hub  iljt  l)at  fic  iibcvliaiib  fleuommen.  Xan  bic  luclt  nur  nacl)  c\iit, 
cre  unb  hJoHuft  ftrcbt,  llnb  fiinbevürf)  bic  iiic^cnt  lernet  t^t  nidjtö  nnjbcr  bic 
ftciici)lirf)c  litft  imb  aiifcd)tuuc(c  ftvcljtcn,  fallen  bo  l)l)n,  ba--  hljnfnrbcv  nit  mcv 

■'•  fdjanb  ift,  funbern  all  luelt  HoU  ift  fabeln  nnb  Ujblin  Don  bulcvel)  inib 
l)urvevel),  al»  fei)  eö  iPot  i-jctl)an,  ba--  ift  alleö  bev  graufam  gotiä  ^orn,  ber  bic 
toelt  alfo  left  faren  l)n  tiinfnrijnniv  bvumb  bua  t)n  nl)emanb  anvnffet.  (y-;  ift 
hjol  ein  fd)loere  anfed)tun(i  cDnem  junf^cn  menfdjen,  löan  im  ber  tcuffel  in 
fel)n  fleifd)  bleft,  anliunbl  mavc^f  unnb  flebi-lin  itnnb  alle  iielljbber,  baiiui  anf',- 

I"  Uienbifl  vcljtjct  mitl)  C(efid)t,  geberben,    tenlicn,  elel)ber,  Uunten  nnb  tuibfdjen 

bilben  luel)ber  aber  nienner,  äBlie  oob  fac^t:  .sjialttno  ein-j  pniiiac-  arbere  facit,  *>'"'' ".  ■'.; 
Sein  atl)em  madjt  bie  folen  gluenb,  Unb  iljt  bic  luelt  flanlj  nn)i)nniii  ift  mit 
relj^ung  ber  clcl)ber  unb  gefrf)mnct.    ^ilbcr  bod)  ift  c^  nit  nnnuu^lid)  Ijn  nber= 
Uiinben,  luer  fid)  i^elnenet  f^ot  an  Im  rnffen  nnb  bilj  flcbet  fprcd)en:  'initer,  nit 

>5  einfure  nnn-j  l)n  bie  anfed)tnnt-(e.  \Hlfo  ift  nun  Im  tl)un  l)n  anfedjtnnge  ber 
l)offart,  liuin  l)emanbt  gelobt  abber  gecret  Irirt  nnb  grof,5  gut  tinfelt  abber 
onbere  Uieltlid)e  Infi  k. 

äl*ürnmb  left  ban  got  bcn  menfdjen  fu  anfedjtcn  Im  fnnben  ?    'ilntluort: 
S)aii  ber  meufd)  fid)  nnb  got  erfenncn  lerne,   Sid)  erfennen,  has  er  nidjtC' 

2"  öortimg,  ban  fnnbigen  nnb  nbel  tl)un,  6)ot  erfennen,  ba-i  gotti«  gnaben  ftercEcr 
fei),  ban  alle  ereatnren,  nnb  alfo  lerne  fid)  t)orad)ten  nnb  gottiC'  gnaben  lobenn 
nnb  brel)fen.  Xan  ec-  fein  geloefen,  bie  ber  nnfenfd)eit  l)aben  mit  l)ren  frefften, 
mit  füften,  arbel)tcn  loolt  lr)l)bcr  ftcl)en  unb  l)abcn  l)ren  lel)b  brob  l^ubrodjen, 
nnb  bennod)t  nichts  anfgerid)t.     Tan  bie  bofje  luft  lefd)et  nl)emant,  ban  ber 

"  t)i)iiiclifd)e  talu  nnb  regen  ber  gotlid)en  gnaben ,  imften  aber  nnb  arbei)ten, 
icac^en  mufj  ba  bei)  fein,  feinb  aber  nit  gnng. 

58cfrf)ltf.v 
3Ban  nun  got  bie  fd)nlbt  nn-5  Oorgeben  bat,   fo  ift  nid)tö  fo  groo  Ini 
ad^ten,  al«  ba»  man  nit  un)berumb  falle,  Uiel)l  bau,  al»  Saoib  fagt,  in  bem*iii>i,M 

"'  groffen  mccr  bl)fer  Inelt  ift  nil  gemorme,  bas  ift  bil  anferf)tung  unb  anftof.j, 
bl)e  nn»  Uil)ber  fd)ulbig  mad)en  luoUen,  ift  nn»  Don  notl)en,  baä  lnl)r  an 
unterlafj  mit  bem  t)ert^en  fpred)eu  'äjatcr,  fnre  uns  nit  t)n  anfed)tung.  '•Jfit 
begere  id)  alter  anfed)tung  lebig  Im  fein  (Xan  ba«  Inerc  crfd)rcd'lid)  unnb 
erger  bau  tjeben   aiifed)tungen,   alo  bic  anfed)tnng  l^u   ber  rcri)ten  l)anh  ift), 

'•■  funbern  ba§  id)  nit  falle  unb  un)bcr  mcl)nen  ncl)eften  aber  bic^  funbige\   Vllfo 

fagt  Sant  :|>aeobuö:    C   bruber,  man  end)  Dil  anfed)tnng  anftoffen,   folt  i)r-^'"i,  2. 
baffclb  fuer  grov  freiib  ad)ten.     ÜlHnumb^  ban  fic  üben  ben  mcnfd)en,  nnb 
ma^cn  in  ^n^  ber  bemutt)  unb  gebult  Dolfommen  unnb  gotte  t)e()eglid)  «Iv  bie 


11  unb  mcnner  1  24  bcnnod)  1  öl  oii  untcrlajj  1  3S  in  ijm  AI 

')  =  il)tct.  ')  =  i^ii  in. 


126  -3Iii?[c((ung  bcutfrf)  bc-5  SJafctunfers  für  bic  fiiifiiltigcn  Snicn.  1519. 

aücv  (i6ftcii  tinbcv.  Scliiii,  loeUtcn  foldj-j  Iju  l)txim  gct)ct.  ban  lct}bcr  ilit 
l)bcvman  iitdjt  niflc,  frib,  Uift,  gemad)  l)n  fcljnem  leben.  l:nnnli  nel)et  firi) 
be-j  eiibdjril'tü  rcflimciit,  ift  cS  anbcr-3  nit  bcrcl)t  l)l)v. 

T»ic  i^iticiibc  iinb  lit.stc  tiitl). 
Sitnbcr  crlofc  unS  tioit  bcm  iibcl,  !J(mcit. 

Wcrcf  cbcnii,  bao  man  ba-j  ubcl  am  aller  leljtteiin  abehittet  iiiib  abt' 
bitten  )ol,  ba-j  ift  fni-'v  unfrtb,  tt)enve,  tvigen,  peftilcnlj,  pUiflcn  nnb  and)  bic 
t)cUc  nnb  fegfclner  nnnb  alle  Vcinlid)  iibel  an  leib  nnb  fecl.  Tan  bif,^e  bing 
l'ol  man  bitten,  bod)  ovbenlid)  nnb  am  aller  Ictljtcn. 

äi.HirnmbV  man  finbt  ctlid;  nnb  öil,  bic  c\ot  nnb  feline  l)el)liivu  fven 
nnb  bitten,  aber  nur,  ba§  fie  bc§  ubclä  lof,^  Inerbcn,  nnb  nidjt-?  anber-5  inrijen, 
nidjt  ein  mal  gebcntfen  an  blje  erften  bitt,  ba5  ftc  gottiö  ere,  namen  nnb 
UüUen  fnerictljcn.  Xarnmb  fndjcn  ftc  lircn  tnillen  nnb  fercn  bi«  gebet  ganl? 
nmb,  bi'ben  am  IclUen  an  nnb  tummen  nit  ]n  ben  erften ,  fie  Uiotlen  ire-o 
nbelC'  lof],  c-^  fei)  got  l;n  eren  aber  nit,  c-j  fei)  fein  luit  aber  nit.  '.)lbcr  ein 
red)tfd)affcn  menfd)  ber  )prid)t  alfo  \'iber  bater,  ba-J  ntcl  unb  bie  pel)n  brndt 
mid)  nnb  lel)be  bil  nnglnct  nnb  bcfd)lücrbe,  nnb  ford)t  mid)  Hör  bcr  belle, 
(^rlof^c  mid)  babon,  bod)  nit  anberj,  ban  fo  cc-  bir  crlid)  nnb  loblic^  nnb  bein 
gotlid)cr  Uiillc  ift.  Um  baä  nit,  fo  geid)el)e  nit  nuin,  fnnber  bel)n  IniUc,  ban 
mir  bcin  gotlid)c  ere  nnb  toiHe  über  ift  bau  alle  mein  rngc  nnb  gemad; 
liei)tlid)  nnb  emiglid).  Sic^,  ba§  ift  ein  gcfeüig,  gnt  gebetl)  nnb  luirt  getuifilid) 
erboret  i)m  l)l)ntmel,  nnb  fo  ci-  anbero  gebet  nnb  gcmebnet  loirt,  fo  ift«  nngencm 
nnb  Inirt  nit  crl)oret. 

Tic  UH'il  han  bio  leben  nitl)  anbcr-ö  ift  ban  ein  nnfelige?'  nbct,  balum 
gcluifilid)  and)  anfcd)tnngen  crluad)ffen,  fo  follen  loir  bec  nbcl-5  barnmb  begeren 
lofi  Ijn  loerben,  bao  bie  anfed;tnng  nnb  funb  anffborenn  unb  alfo  gottio  U'ill 
gefd;c,  nnnb  fel)n  rcid;  fomme  lui  lob  nnb  ere  fcbnec-  l)el)li9en  namcu. 

l>ou  bcm  luortkiit  Ülmcii. 

Sa-j  loortlciu  'Jlmcu  ift  .sjebreifd)cr  ober  :,Vibifrf)cr  fprad)  nnb  l)el)ft  anff 

bcutfd)  'üorlrar'  aber  'mcrlid)',  nnb  ift  faft  IdoE  l^n  bebencfen,  ba§  c§  bnicft 

wntiii  21,2-. an-j  ben   glauben,   ben  ntan  babcn   foll   in  alten   bitten.     Tan  (M)riftnv  bnt 

gefagt:  Üluin  l)r  bettet,  io  glcnbt  feft,  bnc-  brcOoerbetb  erlnngenn,  fjo  gefd)id)t 

M.irc.  11,21.  c§  getDifj.    3tcni  nm  onbern  orbt:  'Mh  loa»  t)r  bittetb,  glenbt,  fjo  tncrbctl) 

^v  C'3  enipfangcnn.    Tan  alf,',o  empfieng  ba-?  .s>l)benifd)  loeiblin,  ba«  c-:  babt, 

DLiitii.  i,-.,2H.  bo  eö  nit  ablief}  nnb  feft  glenbt,  ba-J  and)  bcr  l)crr  l;,n  ir  fagt:  0  locib,  mpe 

groö  ift  bcin  glaub,  bir  gcfd)ce,  loic  bn  lüilt,  nnb  gebeten  bnft-     »Ufo  fprid)t 

3.11-.  1.  n. ond)  fant   ^a'-'o'''- '•  Sß"'  ^li  bon  got    bittet,  bcr  foll  i)l)c   nit  t'iliH'l)feh'n  Dm 

l'J  wo  iai  nit  1  20  „ere  unb"  fcf)[t  I  JJ  uiiniinoncin  1 


Stuilcgung  beiitjd)  bcä  äSatcviiniet^  fiiv  bic  ciitjältigcn  *,.'aicn.   1519.  127 

gtaiiBen,  c§  toerbe  l)in.    Tan  \wx  bo  \m  flUiiibcii  IjUnniffcIt,  bcv  iiem?  \)m  nit 
fuev,  bti'j  fv  ctUmo  lum  i^nt  empfcilie.     Sviniib,  U'ic  bcr  luci)),^  mau  laflt,  bac- -«v^.  7, ;). 
enb  beS  ge6ct§  t)"t  kffev  bau  bcv  oiifang.    Tau  am  ciibt,  fo  bu  'amm'  fpricljft 
mit  (}cv(ilid)cv  luH)ov)id)t  uub  t^laulicn,  )o  ift  iieu'iji,',  ba-5  iv'ktt)  bcftjtiiiet  uub 

5  cvljorct,  Uub  Wo  bic-  cubt  lüt  ift,  bo  i[t  unjbcr  aufaug  uod;  uiittcl  bc-;  gcbitv 
nu|.  311)0  folt  ein  mciifd),  bcv  bo  beten  lüil,  fid)  pvufcn  uub  evfovidjcn,  nb 
cv  e«  and)  fllcub  abcv  t}lrcl)ff cl ,  büö  cv  ert)üvct  trcvbe.  5'"'^  fv  ficf),  ba-5  cv 
bvan  tttocljffelt  abcv  fctjt  c-i  t)n  uugclinfien  linin  uub  liiagt  es  auff  cbcutdncv, 
fo  ift  ba-5  gebet  uid)tv.    Tan  ev  l)clt  nitl)  ftill  fein  l)cvli,  fuubcv  loappctt  uHub 

I"  fd)luttevt  l)l)u  unb  ()evv.  Tvum  tan  got  md)i^  gelwiffc'  bvel)n  geben,  glel)d) 
alo  Un-nig  alC'  bn  tanft  einem  meiifdjcn  ctUmo  geben,  luau  ev  bl)e  Ijanbt  nit 
ftill  l)clt.  Unb  beud:  bod;,  luljc  Uiolt  bivv  gcfalU'u,  loau  bid)  Ijnuiut  l)ctl) 
ü(el)ffig  gebeten  unb  am  enb  fpvedj  i^u  biv  "idj  gtcub  abcv  nitl) ,  bao  bn  miv 
e»  gebeft',  uuub  bu  l)ettcft  e-J  i)m  gcUnfi  bovfpvodjcnu.    Tu  Uun-bcft  ba-?  gebet 

'■'■  fncv  el)uen  fpot  an  uemcn  unb  loibbcvruffcn  alo  Um«  bu  uovfpvndjcn  l)cttcft 
uub  billcidjt  bavt^n  l)n  ftvaffen.  älUje  fol  c-j  bau  got  gefaUen,  bcv  uno  geUnf? 
Ijnfagt,  toan  Iniv  bitten,  ha-j  \v\)x  ec-  liabcn  füllcnn,  nnnb  buvdj  unfcvu  tilueljffcl 
t)n  lugen  ftvaffen  uuub  l)m  gebctl)  eben  UUjbbev  ba-j  gebet  baubeln,  feljue  Univ^- 
^eit  bclel)bigcu,  bie  Inljv  mit  bem  gebet  anvuffen?  Tvumb  l)el)ft  ha-i  Irovtlciu 

2»  ^Jtmcu,  'luevlid),  fnvloav,  geloiff]',  uub  ift  ein  loovt  bcS  fefteu,  bevtitidjcn 
glauben-j,  alJ  fpvedjftn  'D  gotl)  battcv,  bl)f;)C  bingf,  bie  id;  gebeten  l)ab, 
lilücljffct  id)  nitl),  fljc  fcl)u  geUnff]  limv  nnnb  iiicvbcu  gcfdjccn  nit  bavumb,  ha-i 
id;  fie  gcbetenn  t)ab,  funbevn  bas  bu  fie  t)aft  licljffjenn  bitten  unb  gelrif^tidj 
tjugefagt.     So  bin  id)  getinffj,  baS  bu  got  Inavljafftig  bift,  fauft  nit  Uigcn, 

2''  unb  alfo  nit  meiuv  gebet-:-  nnvbirfcit,  funbevn  bcl)ncv  Uuul)eit  geloif]t)cl|t  uuidjt 
mid),  haä  idp  feftlid;  gtelob,  unb  ift  miv  nit  tjlueljfel,  c«  mirt  ein  V'luu'u  bvauö 
loevbeu  nnb  ein  \'lmeu  fcpu.' 

.Öie  tjrven  ubev  bie  umffj  etlid;,  bie  Ijv  gebet   ba   ]n  nidjt   mad}cu  uub 
i'il  mit  bem  mnnbe,  ul)mmer  mit  bem  ^cvljen  beten,  bavumb  hau  flje  uit  el)ev 

3«  looUcn  gteubenn,  fl)e  fein  cv()ovct,  fie  loiffcn  abbev  buurfcu  bau,  fie  babcn 
loivbiglid)  unb  töol  gebet,  unb  balnen  alfo  auff  fid)  fclbft,  auff  beu  fanb. 
Tic  irevben  aUe  üovbampt,  ban  ein  fold;  gebet  ift  nit  mnglid;,  ba«  bon  ijm 
fclbft  gnugfam  fei)  nnb  lüivbig  üov  got  tju  eil)oven,  funbevn  cö  muf,5  auff  bic 
tüavf)cit  uub  oovfpvcdjcu  gottiv  fid)  oovlaffcn.    Tan  fo  gotl)  nit  t)et  bepffcu 

■■"■•  beten  unb  evl)ovuug  oovfpvod;cu,  bovuiodjtcn  alle  eveaturu  nit  ein  {ovnlcin 
cvbiten  mit  allen  t)xtn  gebeten.  Trumb  fdjalo  bvouff.  ^Ht  vft  ba-j  gebet  gut 
unb  vcdjt,  hai-  bil  ift,  aubcd)tig,  fucff],  langf,  umb  tjcptlid)  abbcv  diiig  gut, 
funbevn  bac'  feft  bamet  nnb  tvaloet,  ec-  mivbt  evl)ovct  (im)c  geving  uub  unluivbig 
ci  fei)  l)n  l)m  felbft)  umb  bie  Uiavt)afftigc  gelnbb  unb  bovfpved)uug  gottic-. 

*"  föotti»  hjort  unb  öovl)cl)ffcn  mad)t  bein  gebet  gut ,   nit  beine  anbad)t.     Tan 

ü  d6   er   1  i)   nicl)t   ftiü    I  In  Sviinib   I       „gcwifj^"    fcfjü   1  12  l)cmnnt  I 

24  ^ufogt  I  :3()  blinden,  ban  fie  AI 


128  ?(u?(cgitng  beutidj  bf?  Siitcnmtci?  fftt  bic  finfättigen  Saicn.  1510. 

bcr  idb  a,({anb,  nuff  feine  tooitli  flccininbt,  ift  aiidj  bl)c  rfd)tc  Qnbad)t,   an 
meldjc  all  anbcve  anbad)t  laiittcr  tvliflcvet)  nnb  Drtlinmb  ift. 

finii!  begreift  in'b  ovbcnnnfl  aller  tioviicfclivietien. 

2ic  (de.    C  imtev  unfev,  bcr  bii  bift  in  ben  l)t)mmeln,   mir  bcl)ne  fiiib   anff 
erben,  öon  bir  qehinbcrt,  l)m  elenb,  »nlje  ein  piroi')  mittel  ift  limifdjen  bir  unb    •'• 
nns,  mije  foln  mir  i)uuner  l]cim  fnmmcn  ^u  bir  i)n  nnfer  öater  Uinbt. 

m&L  I.  n.  föot  l'in^  (iin  tijnbt  cret  fel)nen  initter  unb  ein  tned)t  fernen  l)crn.  Si^ljii  idj 
Inrffr  1.  bann  emer  initter,  mo  ift  nicmi  ff)i'e?  'i'linn  id)  emcr  lierr,  mu  ift 
mel)n  ford)t  unnb  ctircrbietnniv?  bau  nieiin  iK'ijliflcr  name  mirt  bct)  uuub  burd) 

3.1.  r,2, :..  end)  (^cleftertt)  unb  borunerct  3'i-  lü-  '" 

2'ic  (frffc  bitft.    C  Datter,  ba-j  ift  leDber  mar,  SlU)r  ertcunen  nnfer  fd)uU,  fet) 
3^if  ii'ic-  bn  gnebit^v  Vatter  unb  redjen  uit  mit  und,  funberu  gib  bci)ue 

({nahe,  ba-j  mir  alfo  leben,  bac-  bein  f)ciliger  uame  t)u  uno  fiel)el)li(^ct  merbe, 
lac'  \[\K'  i)l)e  nid)t5  t\ebeucfeu,  rebcn,  tbuu,  babeu  abber  fnerueuieu,  e-S  fei)  bau 
bel)u  lob  unnb  crc  bart)une,   bac-   alfo  fuer  allen  bingen  bei)u   ere  unb  name,   i"- 
uit  nnfer  ct)cien  el)tell  crc  unb  uameu  in  uuc-  gefudjt  merbc,  gib  uuv  ba-j  mijr 
bid),  mie  bic  finber,  cl)nen  Datier  lieben,  fnrd)teu  unb  ereu. 

5ei.  52, 5. 0)ot  3ia. -Vi.   äl>l)e  tan  mein  ere  unb  uanten  bei)  eud)  gel)el)liget  merbcu,  fo  aÜ 
i.moi.  s,2i.  Seil.  S.  emcr  bcrl!   unb  ivbanrten  lium  boficn  gcnetjgt  unb  l)n  funben  C[C= 

fanficn   ligt ,    fo    bod)  mein    lob  uijemaut  finden  tan  Du  frcmbben  laubcu?  iu 

X'K  v.r,,  4.  pv.  errrüi. 

^ic  "Jliibcr.  €  battcr,  ba-?  ift  mar,  mir  empfinbcn,  bao  unnfer  glibmafj  ^u 
Sic  feie.  fnnben  c(eucl)gt  nnb  bl)e  mclt,  flet)fd)  nnb  tenffet  l)n  unnv  regtrcn 
mit,  unnb  alf^o  bel)n  ere  uub  uameu  auf;  treiben.  Trumb  bittcun  mi)r,  liitff 
nunc-  an-i  bem  elenbt,  lav  bel)u  rel)d)  fummeu,  ba-j  bl)e  fuub  iiortriebcu  nnb  .;. 
mi)r  frnm,  bir  bebcgtid)  gemad)t,  bu  aUcl)u  mi  uu-?  rcgireft  uub  mi)r  bein 
reid)  merben  mngeu  l)m  gel)orfam  alter  uuuiier  rrefften,  l)nmeubig  nnb 
anf]menbig. 
5.OTof.3s,39.  ßol  2cir   !3Bctd)em  id)  ()clffen  foll,  ben  bortertic  id),  uub  meld)eu  id)  lebcnbtg, 

tro.  :;2.      ic(i(^,  rcic^,  frnm  mad)en  mill,  ben  tobte  id),  Hormerff  l)n,  mad)  t)n  m 
arm  unb  ^n  nic^t^.    ".Jlber  fnld)  mel)ucn  rab  nnb  tl)ab  molt  ir  nit  Icljbeu. 

^gc?':,'.*!.  P§-  tooij.  Söl)c  fot  iä)  cud)  bau  l)ctffcn,  nub  ma>3  fol  id)  mcf)er  tl)un?  Sfa.ti. 
^ic  Äritte  liiti).  Tao  ift  uu»  lel)b ,  bas  mi)r  bein  bfi)lfam  baub  uit  lHn-ftcl)eu 
^^(  '«'■  uod)  lei)bcn.    €  Hatter,  gib  gnabe  unb  bilff.  ba-?  mt)r  bel)neu 

gDtlid)en  mitten  laffen  l)n  uns  gefd)el)cn.    3"  ob  cö  uuv  mcl)c  tl)nt,  fo  far  :■•. 
bu  fort,  ftraff,  ftid),  l)a\v  nub  brenne,  Wiad)  al-5,  ma-i  bu  milt,  ba-j  nur  bein 
mil  unnb  l)l)e  nitt)  bcr  nnfer  gefd)cc.    iBcre,  lieber  initer,  uub  lafj  \in-i  nid)t-5 
nadj  unfcrm  gut  bnncten,  milleu  unb  mel)unng   furnemen  unb  uolbringen. 


li  JoUcn  1  10  Bur  iiiicrot  AI  29  SBctc^cit  I  ;1 1  fdc  1  :)5  o'6  e?  I 


Auslegung  bcut|c^  be-3  SJatcrunfcr?  fiiv  bie  ciufciltigctt  Saicii.  1519.  120 

San  unfcv  iinb  bcin  tritt  fein  ipibbcrnanbcr ,  bcl)uei-  atlcin  giitt),  06  cv  liuil 

nit  fc^c^uet ,  uunijer  bofjc,  ob  er  mol  gtcliffctt). 

Sott)      Sä  i|t  Irot  met)cv  gefcfjccii,  ba-j  man  inicf)  mit  bcm  munbt  geliebt  l)at  00.  -2%  n. 

p§.  77.    unb  bo»  ^ei"^  tr)el)t  Don  mir  gelreit,  unb  limu  irl)  ine  angriffen  liabc -<;*•  ts. 

•   lui  beffern,  feinb  fie  fe»  rucf  gelniiffen  unb  mitten  i)m  locrrf  mir  empfnUenn, 
uii)c  bu  tl)feit  \K'.  ln"Ptj.  tionoerfi  fnnt  in  bie  belli,  bie  lool  angefangenn  nnbt-'.  ts.o. 
mic^  beloegt,  mit  t)n  ^u  i^anbclen,  fein  nmbteretl)  oon  mir,  unb  mibbernmb 
l)n  funb  unb  mein  uncrc  gefallen. 
Sic  oictbc  bit^.    vHcf)  fatter,    (>-5    ift   i)f)e  limr,  5!i)eniant  tan   ftarrf  fein  l)n 

lu  Tic  fci'i.  1ei)ncn  treffteu  i.  IKcgnm  ij.  llnnb  loer  magf  fner  beljner  lianb  iS'»»  i.  a. 

bleiben,  fo  bu  nit  felbft  uns  fterdteft  unb  trofteft  ?  Xrumb,  lieber  Datier, 
greiff  un-S  an,  Dolnbring  belinen  tnillen.  ba-?  un)r  bein  reiit)  Uierbcn ,  bir  ku 
lob  unb  tm  eren.  'Jlber,  lieber  Dater,  fterrf  nn^  l)n  fnldjem  banbeln  mit 
beinern  l^el)ligenn  IdoiI^,  gib  unns  unnfjcr  tcgli^  brotl).    S^ilbc  t)u  unnfier 

i'.  bert?  bel)nen  lieben  fun  ^^befum  Gfiriftnni,  bao  Unne  bljmelbrot,  ba-j  nujr, 
burd)  t)n  geftercft,  froticf)  tragen  unb  let)ben  mngen  abbrud)  unb  tobtung  unfer-3 
hjillensi  unb  Dolbringung  beinc-  loillen.  ;^va  gib  aud)  genabc  bcr  gantien 
cf}riftent)eit ,  fcnbe  unc-  geterte  ^'ricftcr  unb  prcbigcr,  bie  nn«  nit  treftern 
unb  fpremen  el)teler  fabeln,  fiinbern  bein   tieiligec?   eDangelium  unb  3')tii'i" 

20  (ibriftum  leren. 

©Ott)  @§  ift  nit  gut,  ba§  man  ben  f)unbcn  imh  %l)ltumb  fitcrlDirfft  unb  -mmit.  -,, «. 

?t"Sj'''    ^"'^  ^^^^  ^^"^  ^'"^"''  "^'  '""^iflf*  tt'flf'f^'  ""^>"'i"  irf)  f'irf)  P'l  li'Sja't.""'' 
flliaa.  prcbigen  tag  unb  nad)t,  fo  folget  unb  l)oret  \)\  nit,  unb  roirt  mein  dn.  4->.  20. 

ttjort^  Doradjtet. 

-■■•  Sic  5itnfftc  '-tcf)  Datier,  bo»  lov  bid)  erbarmen  unb  Dorfag  uno  nitti  brnmb 
bit^.  baC'  liebe  brotb,  funbern,  bac-  U.il)r  nitl)  gnugtbun  belinem  bei)= 

Tic  icie.  itgcj  juovt,  ift  unc'  lel)tb,  unb  bitten,  Itiolteft  gebnlt  mit  uns 

armen  finbern  ^aben,  unb  wm  Dorlaffcn  foldj  unnter  fd)nlb,  unb  ))\)i  nit 
mit  unc'  l)n-5  gcrid)t  gel)en,  bau  ntjemant  fner  bir  gered)tfertigct  ift.    Sid)  an 

3«  bein  Dortjeljffen,  bas  lDl)r  unfern  fdiulbtgcrii  Ijerljlict)  Dorgeben,  ben  bu  Dor= 
fproc^enn  boft  Dorgcbung.  ^JUt  hai  toxx  burd)  folc^  Dorgebung  »oirbig  fein  bel)ner 
Dorgcbung,  funbern  bae  bu  marbafftig  bift  unb  gnebiglic^  Dorgebung  Doriprodjen 
allen ,  btje  ijren  ncbeften  Dorgeben.  'üluff  bein  Dorfpredjen  nur  unc-  Dorlaffcn. 
©Ott)       ßar  off t  Dorgebe  id)  unb  crlofe  eud) ,  unb  t)r  btel)bt  nod)  befteljt  nit.  x-\. ;«. 

V,  pj.  77.    gins  geringen  glauben  feljt  t)r.     5Ht  ein  irienigt  mugt  l)r  mit  mir  umiih.  s,  2c. 
Inac^en  unb  bebarren,  fallet  fd)ncl  Vobbcr  l)n  bie  anfedjtung.    ^JJiatt.  rrDi.       »11111.20, 
Stic  fcdiftc     3d)Uiad)  unb  tränet  feiju  mijr,  0  Dater,  unb  bie  anfedjtung  gro-- 
bitt).  unb  mauic^feltig  \)m  flel)id)  unb  toelt.     D  libcr  Dater,  batt  nn-? 

25c  iclc.         unb  las  un§  nit  l)n  bie  anfedjtunge  faticnn  unb  roi)bber  funbigen. 


9  ift  c§  l)t)e  1  13  filteren  I  19  bcin-3  1  SO  9)!att.  jr».  AI 

Sut^etä  aScrfe.  II.  9 


130  9(u?tcgimg  beiitid^  bc?  Sßaterunfct?  für  bif  cinfnttigcn  Saicn.  1519. 

iunbern  gib  un§  (jnabc,  bao  lt)l)v  fieftcnbig  bleiben  itnb  littcrlic^  fechten  bi§ 
an  imicr  enbc,  ban  an  bcinf  gnab  nnb  f)nlff  linjv  nidjt-;  ciovnnigcn. 
(iSotl)  3c{)  bin  gcvecfjt,  nnb  ridjtig  ift  mein  gcvid)t.  Xanimb  ntni]  bie  fnnb 
•IM.  11,7.  p^.  11.  nit  ungcftrafft  blcl)bcn.  'älio  nuifiet  t)v  ha-j  nM  tragen.  Tao  ijv 
baüon  anfcdjtnng  tnibt,  ift  clücv  fnnbc  irfjnlt,  bic  mid)  bavlni  lUoinget,  fie  Im 
Itvaffcnn  unnb  t)r  liu  rticren. 

2:ic  iicfaciibc  6itl|.  Xl)e  »cljl  bac-  nbct  ban  unc<  anfecf)tnng  gibt  unb  mit  fnnben 
3^i)c  tele-  anfirfjt,  fo  cvloi^c  nnö,  lieber  natter,  bar  ans,  auff  ha^  tüir, 

üon  allen  fnnben  nnb  nbet  nod)  beljnem  gotlic^en  loitlen  erloft,  bir  ein  xcXjd) 
fein  mngcn,  bic^  elniglid)  Im  loben,  preljfen  nnb  l)ei)ligen.  iHmen.  Unb  bt)e 
tvtt)i  bu  unn-ä  |o  f)aft  gcleretl)  nnnb  geboten  Ijn  betbcn  nnnb  erliornng  Dor= 
beijifen,  boffen  lnl)r  nnnb  ici)n  geinniiv  o  aller  libftcr  uattcr,  bn  Unrft  beiner 
inarticiit  Ijn  eren  bic'  alle-:5  nno  genebigf  nnb  barml)crlurflid)  geben. 

'^Im  Ictjtcn  moc^t  tjmant  fagen  'unje  ban,  io  id)  nit  gtenben  fnnbe,  bas 

id)  ertioret  bin^'    ^Intumrt:  So  tbn   uil)c  ber  inttter  beo   bcieff^en  menfdjcn 

«itc.9,2j.''JJ{arci  ir.  Xo  CÜjriftno  Ijn  l]m  fagt :  Aianftn  glenbcn^    "Mt  btngf  fcinb  nuiglid; 

bem,  ber  bo  gleubt,  bo  irfjrcl)  bcr  fetb  Datier  mit  luctjncnben  angen:   0  t)err, 

id)  gtenb,  l)ilff  mel)nem  gtanben ,  Ino  er  Im  idjlnac^  ift. 

Soli  beo   1)0 nor   et  gloria. 

2  bau  on  1  4  ijve  bo§  u6ct  A  7    „3ic  jicbciibe  bitl)."    fehlt   in   allen   ■Jliic-gafccu 

15  ti)iin  .\1  IS  meinen  gteufcen  I 


'  0*0*'  0*>050*>  O*  O*'  I 


^nu  3crmou  uou  bcr  53ctrarf)tmio  bcv  Ijcilii]cu 

1519. 

5tni  Sonntag  Snbocaöit  (in.gjlärj)  1519  Jd)vicb  Sutrjfr  an  epalotin:  Haben 
sermoneni  in  mente  de  meditalione  passionis  Christi:  scd  iiescio,  an  tanluni 
superfuturum  sit  otii,  ut  in  literas  referani,  dabo  tarnen  opcram.  2roij  bcv  üictcu 
?(rbcit,  bic  bamate  auf  it}m  laftctc,  füT)rtc  cv  foinc  barin  bcjeirfjncte  ^tbiirijt  a«§. 
Sd)Dn  am  Sienstag  nac^  l'dtarc  ('>.  3tpvil)  tonnte  cv  bcn  „Scvmon  oon  bcr  'j?c= 
trac^tung  bes  l^citigcn  l'cibcne  G^vifti"  gcbvucft  ücricnbcn.  Söie  fct)v  ex  baniit  bcni 
9fiftlid)cn  iPebürfnife  bfs  3>oIfc5  entgegen  fani,  baöon  ^cugt  bev  I;äufige  Söieberbvurf 
bcv  Schrift. 

Sgl.  Sc  SB.  T  S.  239  (baju  Corp.  Ref.  T  Sp.  7-5).  253.    .ftöftliii  I  S.  295. 

5lu»9nbcii. 

A.  „0^i)n  Sevmon   üon    bev  3?ctvad)=  ||  tnng  bc§   r)et)Iigen  Iel)bcn§  ||  ^Ovifti 

S.  llJavtini  l'utf)cv  jn  |1  SSittcnbcvg.  |,"  Savuntcv  ein  .ftoljfdjnitt. 
litctvücffcite  bcbvurft.  G  5P(öttcv  in  Ciiavt,  te^te»  iMatt  Icev.  5(ni 
6nbe:  „H  ßcbvuctt  .^u  Söittenbcvg  9iad^  6'^vift  ||  gebuvt  (yuntfjenl^ribcvt 
üit  im  ncun=  ||  ,5et)enbc  iav.  [" 

Sitcl^otjit^nitt:  ?()riitiis  nm  .ffrciij:  rcdjt-j  bauon  9J!aria,  ünU  3of)nmic«. 
Ixud  uon  3ol)ann  Girüncnbctcj. 

B.  „ßqn    Sevmon   Don    bcv   bctvad}=  ||  tnng    bee    f)el)Iigen   IciibcuS  |i  öfjvifti 

S).  5Jlartint  Sut^ev  jn  ||  aSittenberg.  Ij"  Savnntev  ein  .öol,ifd)nitt. 
litctrüdfcitc  bcbin:rtt.  0  58(ättcv  in  Cnart,  lct3tc  Seite  leer.  3(uf  bev 
DorleWen  Seite  nicl;t-3  alc'  bas  3mpvcf)iim:  „^  ßebnicft  ]u  SÖittcn^ 
bcvgt  nac^  6f)viit  ||  gcbiul  lanfcnt  funff()ribcvt  ||  Du  l)m  'Jiennjefjcn-  ||  bcn 
3av  li" 

2itcft)ol}i^nitt  »oic  6ci  A.    2tuct  «on  3oI)nini  Girüitcnbcrg. 

C.  „(5i)n  Sermon  t)ö  htv  H  23ctvad)tng  fee  I)cl)ligen  lel)bc5  G'^vi-  ||  fti.  S.  53}av- 

tini  l'ntbcv  tyi  3Suittcn=  !]  bcvgf.  I "  Savnntev  ein  .C")ol,5fd)nitt.  2itel= 
vücficitc  bebvncft.     (!  iplättcv  in  Cuart,  tcljtee  Statt  teer.     lUm  Pnbe: 

9* 


132  *Ji"  Stvmoii  i'on  bcr  Setvartjtinii^  be§  Ijciücjcu  l'nbeii-5  (^^vifti.  1519. 

„Scbnicft  ,;u  ScDptiicf  l)n  5Jtctiä)tDr  2ottcv§  ||  tnufi-nn)  im  lauicnt  fuuff"= 
Ijimbevt  m  iicuii  ||  t,ic()ciibcn  iave.  ' " 

iitcUjoljidjnitt:   C<l)viftii->  nm  .ftreuj;   vcri)t->   biUiDii  l'inviii,    liiif-J  3of)ciniic--. 

D.  ,Xh)n  Scrmcm  |1  uoii  bev  'j^ctvmlitimfl  |1  bc«  l)fi)ligcn  h'i)bi'ii'ö  (51)vi|ti  'S),  ij 
'JJiav.  Vutljcv  511  äBitteberg  "  Saruiih'V  ein  -Cnil^icljuitt.  (i  iMiittov  in 
Cuavt,  Ictjtc  £eite  h'i-r.  3l:i:  G-nbe:  „«t  ÖJL'bnuft  (]\i  ki)\Kfl]c\^i  'Jiad) 
Ü't)rift  II  gcburt  minffynfjübcvt  ön  im  ||  ncii.idjcnbcn  [sie]  iav.  ]" 

Iitclf)üt(iiJ)intt:  Ptjviftu-'  mit  bi'v  iiiriu'Hfvüiio  nuf  eiiioiii  ("yi'l-stilorf  filu'iib. 
Srurt  l'oii  ÜHitcntiii  Srtjmnoiiu. 

K.  „Vliu  ScviiiDii  ober  prcbig  uüu  bov  j]  In'tvndjtinig  bo>3  l)i-l)li(ii'ii  h'i)bon'3 
(<l)vifti.  Siutov  II  IHavtiiii  Viitlicv  ,^ü  Ä»itti'iibi'vg.  "  Saniiiti'v  in 
iMuer  y-infafiimg  ein  Aöül,iid)nitt.  litelviitfieitc  lu'brnrft.  ü  i^liittev  in 
Cuavt,  Icijtc  Si'itc  Iccv.  lUni  G-nbc:  „c  Wcbvurtt  «nb  bolcnnbet  in  bcv 
5vüvftlid)cn  £tnt  ||  ''Hliindjcn  biivd)  .löannifen  Sdjobffev.  ?lm  'JJion^  ||  tag 
Uüv  *i>arthokimei.     Vlnno  ;i'.  rüiü}.  ||  ci  Wot  fei)  lob  ;," 

2iti'll)ol,(id)intt :  (■ihriftii-s  mit  ftroii,;;  l'ov  boiii  Mxtu\  ein  IJliuiii  tiiiei'iib. 
'■JJJontiiii  l'ov  'i<nvtt)LiUiiiuii  l")lü  =  22.  ^Uiifliift. 

!•".  „(vin  pvi'big  liu  |1  bi'v  tH'tvad)tiiiig  bes  ||  l)c'iligen  li)bcn  0"()viftt  ||  1).  ''JJiav-- 
tiiii  l'utljt'v.  ji"  Tavuntcr  ein  .öoljl'djnitt.  -JJiit  iitelcinfaffung. 
(>  iUcittcv  in  Cnavt,  Icfete  Seite  leer.  '.Um  Pnbe:  Webrnift  .511  '.yalel 
burd)  9(bam  ||  '4.5etvi,  nie-  nmn  lalt.  Ht.^.  Unb  .ny.  |j" 

iitc(f)ol,(ic^uitt:  (^'(jriftii«  um  .Uvi'ii,;,  bnlici  ftcljcnb  IJfaria  unb  ,3ü()ninifs. 

(1.  „(njn  ferniLin  «on  bev  ||  betvad)tng  h-y  [)el)ligen  tcljbenä  d)vifti.  ||  Soctori« 
'JJiavtini  Vutljer  yiugn|tinev  ,in  Söittenbevgf.  i|"  Savnntev  ein  .*pol,;fd)nitt. 
ütelvürfieite  bebvndt.     4  iMättev  in  Cnavt. 

2itcU)ol,iid)uitt:  {^Ijviftu-i  mit  bi'i-  Sovui'iifvüuo  initcv  bcn  yjiiutcvliicvf,ii'iigi'n 
niif  einem  ^locfc  filicnb,  ,yi  (eim'n  Seiten  bie  ^eifdjvift  „1*X'(;K  HOMO".  Ä'iiljv; 
idjeinlid)  2vnrf  uon  ^lulift  Wntfiu'd)f  in  '■Jüirnbevii. 

II.   „(^'1)11   ievnion   üliu    [sic|    bev  ||  betvadjtrig    h'-J   ()ei)ligen    lel)benv    el)vi)ti.  || 
Soctor  ^JJlartini  i'uttjcr  Sdiguftinev  ,511  SBittenbergL   |j"     Savnntev  ein 
.(Öot^fdjuitt.     2ite(viirffeite  bebrnrft.     4  i^lätter  in  Cnovt. 
lite(f)o(,iict)nitt  luie  bei  0.    ".'Ins  berfelben  Cffiein  luie  0. 

I.  „Vlin  £evmun  imn  jj  bev  betvael)tung  bei- Ijail igen  leibenv  (Mirifti.  Soctovli 
'JJiavtiui  Vutl)ev  ,]\\  äLWttenbevg.  |,"  Tavnntev  ein  \ioliftbnitt.  1',  'iHiiltev 
in  Cuavt,  leljte  Seite  leev. 

Iitell)ol,iid)nitt  mit  bcm  '•JJionodvnmm  lion  Sp-  Sdjnnifelin:  (i'ljviftiiÄ  nin 
.ftvcii.j.    Tvurf  Hon  SilUiui  Ctnuiv  in  'älng>jbnrii. 

K.  „".'(in  iiernion  üon  ||  bev  betvadjtuug  |sic|  bec-  fjailigen  leibeu-o  O'ljvifti. 
3)Dctor  II  yjiavtini  .Vnttjevä  ^Huguftincv  ,yi  aöittembevg.  ||"  3}avuntev 
ein  •Oolifel)nitt.     <i  "iMättev  in  Cuavt,  leljte  Seite  leov. 

In  Iitcll)ol,iid)nitt  ift  bevicllie  mie  bei  I.  Ivnit  Uon  SilDiui  Clmnv  in 
"JliigÄbnvcv 

L    im  litei  ti'ie  K,  nbev  .S-  '-   „bctvac()tuug".    ^im  onnfvii  Devfebieben  bon  K. 
Inirf  uon  Siliuin  Ctinav  in  Vln(v>bnvii. 


Gm  2i;tinim  Woii  bct  il<otvad)tiiiifl  bc-;-  l)cilincii  l'eibcii*  (S()vifti.  löl!).  l.-j;:^ 

M.  „5(iu  Senium  Don  |i  bcv  {letvacfjtüg  !|  bc§  tji-iligö  Ici  ||  br-:-  (n-ifti  Xo  \\  ctov 
lUarttni  ||  Sjuttjcv  ]u  \\  213ittcini  ||  bcvg.  i;  Wit  litclciiifafiung.  Ö  ii'ldttcv 
in  Ciiart,  teilte  Seite  teev. 

Ixud  Uon  .<öani  ^toldjaucr  in  9(ii3-jtnu-iv  iiidljl.  luie  aBeücr  'Jiv.  1237  an- 
iiiiiimt,  Uon  SütQ  "Jinblct. 

N.  „'iim   Scvnion  öon  bcv  iöc=  |1  tvadjtung   be§  Ijaljligcii   U-ljbciK'  etjvifti, 
2)Dctov  ilinvtini  i.'iitf)cv  lu'i  |1  2i5ittcuDcvg.  j|"     Sanuitev   ein   uon  üiev 
;)uinbleiikn   eingo)d)lü)ti'nev    .OüMfdjnitt.      6  Slüttev   in    Cuavt,    U-ljtc 
Seite  leer. 

2itclI)otjid)nitt:  (Jl)viftuo  am  Hxmy,  unter  ben  '^-'erioncn  beim  Aiveu.ie  ein 
SRciter.    jjntcf  uon  Sövg  5iablet  in  'Jlngsburg. 

O.   „3(in   Scrmün   üon  bcv  58c=  ||  tvndjtnng   bes  adligen   leljbene  C5()vi|ti, 
Süctov  9Jtavtini   l'ntfjcv  ijii  (1  aöittenbcvg.  ü"     Siuuntcv   ein   Don  üier 
iKanbleiften    eingefd^loüencv  .söolifdinitt.      (>   !ölättev    in    Cnavt,    leljte 
Seite  teev. 

Set  IiteU)ol,iic()nitt  ift  berfelbc  luie  bei  N;  nbev  bie  il)n  unigcbcnben  ;l{anb; 
(eiftcu  finb  nnbeve  mit  ''.Hn-jnaljme  bei  butt  ubeven,  bie  tjiet  nuten  ftctjt.  2vurt 
uun  3ütg  5inblei-  in  ^lug-jbnrg. 

1'.  „Gin  Sennon  Don  ber  23e=  ||  tvadjtung  bes  Ijeljligen  Icibene  ||  C^Ijrifti  S. 
War.  2n  \\  tljcr  ,yi  ai3ittcnberg=  ||  [(^-iinf  Sonnen J  :"  Darunter  ein  .^o\]= 
fdjnitt.  lliit  liteleinfaffniig.  6  iüiätter  in  Cnart.  l'lni  CMibe:  „c  &c= 
brncft  ,yi  Stroilnivg    " 

Sitelfjol.iirijnttt:  l<l)viftn-j  (~4^vnflbilb)  nniev  ben  ^Jduteriuertieugeu,  in  ber 
tintcii  .'öiinb  einen  .Ueldj  linltenb,  in  luctrijen  am  bcv  Seiteimmnbe  ba§  SJjlut 
iprijjt.  2rud  uun  ;)tol)ann  .Uiiubloud)  in  Straßbnvg,  nidjt,  luie  ÄVUer  9ct.  ]2;.!2 
annimmt,  uon  'JJiartin  ^laä).  .ju  einigen  (f-jemptaten  ift  ba~  brittc  a^liitt  „?(iji" 
fignttt,  in  anbeten  ridjtig  „5liij". 

Q.  „6in  prcbig  Don  |1  ber  betradjtüg  ||  bc5  t)el)(igcn  lijbcn  ||  (<fjrifti.  |]  2.  War= 
tinus  iL'ntljer.  ["  2;avnnter  ein  .f)LiI,^fd)nitt.  i>Jit  liteleinfaffiing. 
IttcMcffcite  bcbvudt.  H  93(ätter  in  Cnavt,  le^tc  Seite  leer,  l'dn 
Gnbe:   „PJetriirft  jü  ,']iirid)  bnrd)  Ptjriftopljorn  (yrofrijoioer  "{' 

2ite(t)ul,;fd)nitt:  Pljviftn-^  nm  Clbcrg  im  Webet.  äl>eltet  *Jit.  ISö:!  fteltt  uujeve 
Slusgabe  luiüfiittid)  unter  bnc-  ^nl)t  1-J'2I;  mir  fuunen  nur  fagen,  bnfi  fie  uad| 
F  ctjdjienen  ift. 

R.  „3(in  Sermon  Don  bcv  bc  [  tvadjtung  be^  .f)ei(igen  [j  teljbens  (nifti.  3).  ''JR.  S.  |i" 
Savnntev  ein  .C"»oI,5fd)iiitt.  litelvürffcite  bebrucft.  6  iBIätter  in  Cnavt, 
te^te  Seite  (eer. 

iitclt)ol,iid)nitt:  ßljtiftn--'  am  .(Jtcit,^;  nutet  bcmiclbeu  niif  ber  einen  Seite 
9Jiaria  unb  .^otinunee,  nuf  bct  n^bcln  ein  ^.^Sticftet  nnb  ein  J!ricgcr. 

S.  „3Jin  Sermon  öon  |j  ber  betvad;tung  bee  fjailgen  (el)  ||  bene  M)rifti.  3). 
War.  Sut.  Ij"  3)aruntev  .yoci  .Ool.ifdjnitte.  lllit  liteleinfaffniig.  Iite(= 
vücffeite  bcbrnrft.  tl  iMätter  in  Cnavt,  letjtc  Seite  leer.  ^Unf  iM.  iB'' 
ein  britter  A^^ol^jfdjnitt. 

ajon  ben  Iitcl()oI,iid)nitten  ftcllt  bct  (bcni  9?cfd)anct)  linfe  b'tjtiftuui  im  fiintleu 
®ct()fcmanc,  bet  tedjte  Pl)tiftum  am  .ftven,}  bat,  bct  .f)oI,3fd)nitt  auf  S(.  S  i" 
?()tifti  Gieifjeding.    ?luf  bet  uotlcfjten  Seite  befinbcii  fid)  mit  Stsilielfptüdje. 


134  P'i"  5i'tmoii  uciii  bcr  9?i-iiiid)tiiitg  bcj  tjeUigcii  'x'cibcu-J  (ilivifii.  lölD. 

T.  „t^ljii  Seviiicm  Uoii  bcr  il3ctvad)tumj  |1  bc5  .Ciin)ligi'ii  l'cijbcuö  (51)v|ti  |sic] 
SoctoviiS  ''Fiavtini  |]  l'utl)i'v  IHugiiftiiuT  .yi  SBittciibcvrif.  l"  Tciviiiiti-v 
ein  6ül5id)uitt.  litclviutiriti'  lu-bvurtt.  4  ÄMättcv  in  Ciiavt.  'Jim 
(Jnbc:  „61'briirft  c^u  .'iiMttcbevg  biivcl)  .3i.il)a.  Ij  Wvuiu'ubcvöf  '.Und)  (^"Ijvift 
gcpiirt  2au)ciit  iiiunliuiibcrt  j|  uiib  3i'-'t'»|5iöf'''ti  Snv.  ;" 
2;itcll)olj)(i)iiitt  bcrjctbc  luie  bei  A. 

l'.  „P'l)ii  Scvmon  Uoii  ber  Rctvod^tung  bcs  ||  Tjoiligcim  Icljbcne  Gfjvifti.  S).  1 
^Bfavtiiii  'eiitl)cv  t,yi  ||  aöittcnbcvg.  ||  |.^^o(,^■d)IIittl  jl  ßcbnicft  t.^u  2Sittcii-- 
bovg.  "  Ittclvürffi'ito  bebnuft.  (>  Ü^liittcv  in  Cuavt,  Icljtc  Seite  leer, 
','lm  C^nbc:  „Öietvucft  t,\u  äÖitti'itbcvg  Miad)  b'ljvift  ||  gcbuvtl)  ("s-uitift^ieu^ 
I)übevt  Uiib  jl  im  .rr.  iav.   '" 

2itc(I)ol,5icl)iütt  mic  in  bcr  i'vftnt  iiiUuill|"läiibi;ii'ii  SluC'flnbi'  bcv  „bciitidjeii 
Ilicoloflie",  j.  imji'vc  trit.  Wc|iiiniiitiiii->fl.  '^b.  I  S.  !•>!,  A;  nbcv  Sind  mit 
1\)\im  ber  Cfficiii  *Mu'Id)ior  Vottliac-. 

V.  „(n)u  Senium  mm  bev  '4?ctvacb  1|  tiiiig  beo  .Oeiitigeu  ,Vel)bi'ii>3  W)vi|ti  Tne^ 
tovio  II  lUavtiiii  Viittjev  ','liigu)tiuev  tjii  |j  äl^itteiiibevgf.  j"  Saviiutev  ein 
.s^iotjfcljnitt.  litetriirt'ieite  bcbvnitt.  4  'iMiittev  in  Cuavt.  ?(m  (vnbe: 
„©cbvucft  tju  aBittembevg  bnvcf)  Sutjan.  Wnnu'nbevgt  ||  'Juid)  6l)ri|t  ge= 
pnrt  Inufent  funffbnnbevt  ||  imb  eiju  imb  ,',UHMit!igflen  .onv.  ||" 
2iti'Ü)Dl,iid)nitt  bcriclbc  luic  bei  A. 

\\'.  „Uon  beni  lel)  []  ben  (<()vi|ti  ||  O'iii  Gevinun  nun  bev  1|  betvaditnng  be« 
Ijci)ti  ii  gen  Icibciig  61)vi|ti  ||  S.  m.  ic'utljev.  1|  m.  5).  vvü.  |,"  '  lUit 
iitclcinfafiung.     6  iBtöttev   in  Cuavt,    lelite«   IMatt  leev.     3(m  (>nbe: 

„m.  2).  XXII.  J^  fr 

2ic  litcleiufniiunii  brfti'l)t  iiiittii  aui  einer  bilblidjeii  Tiuftellitiifl.  iiii  bell 
Seiten  nitb  üben  an-ä  üiiinbleiften. 

X.  „ei)n  Sev=  II  iium  uü  bev  be=  jj  tvadjtiing  be-i  ||  Ijeljtigen  teljbc'S  jj  et)vifti.  |! 
mcix.  l'uttjev.  II  aSittcbevg  ||  «t.S.XXiiij.  [j"  mit  liteleinfafiung.  litet-- 
vücfieite  bebvurft.  8  iMättev  in  Cftaü,  te^tc  Seite  teev.  ?(ni  (vnbe: 
„«  (bebvurft  ,5u  Gvfjuvt  i)nn  bev '4>i.t=  ||  gamentev  gaffen  ,iniii  St-vbefa^jj 

gji.s.xjeiiij.  II" 

2itfleiiif(i!)iinfl  biejetbe  l»ic  bei  ber  9lii-:-iiiibe  ber  fieben  SPnfipfnlinen  in  uii: 
jerer  trit.  WcjiiiiiintniiSc^.  5^5.  I  ®.  15(;,  II.  Iliijer  Jrnd  X  ,ieiflt  bie  Siiinnlnr 
„'45"  mib  ift  ber  nur  mit  eichenem  2itel  iierjeljeiu'  3liil)iinrt  ^u  Vutljerc-  in  f(leiel)cv 
Cjiicin  erfdjienenem  ii*etbiid)lein. 

Y.  „3lin  Sevniou  üi3  bcv  betvad)tung  bec-  linuligen  lei)beu«  (^'bvifti  ®.  lltavt. 
Sutl)."  gjiit  2iteteinfal"inng.  Cljne  Cvt  unb  Ml)x.  l^n  CttaU.  \'lm 
(cd;lnffc  ein  Aöol,ifet)nitt. 

@ü  beidjreibt  SBefler  'Jir.  1229  eine  iinc-  uiibetnnnt  ciebliebeiic  Ülii-Miabe  nnd) 
Bibl.  Schailcloock  'Jir.  24'J5. 

S  Q  t  c  i  11  i  f cfjc  ÜB  cv  f c  Im  itg. 

,SERMO  DÜCT.  MAHTLM  ||  LuÜieri  VVillembeigculi.s  il^'  Mali--  ||  latioiic 
Doiiiinit;^   l'iiriioiiis   o  ||  veniauulu  in  latiiu'i  ||  vitIIis.  ||  [■'puljfd;iiittj  [| 


6iii  Scimoii  uoii  bcc  ibcttodjtuiig  bc-;>  Ijciligcu  Scibciiä  (Ffjtilti.  löl'J.  135 

VVittuinlMTgv.  II  1521.  'f    2itclviiif)i'itc  bebnicft.     i  ipldttcv  in  Ciinvt, 
Icfetc  Seite  (ccv. 

2itcll)or5irt)ititi:  ^jit  einem  :Hrtl)iiu'ii  (M)viftiK-  ciiiiJUciLi,  redjU-  baHüii  'JJiiutn, 
lillfä  3fl)nitucc-.     Sriirf  l'oit  jci()aim  (Mrüiiciil'i'Vfl  in  älMttoiil'crci. 

5]iaii  taiui  ,5li.'cifc[Ijait  fein,  nb  iviv  in  A  ober  in  ß  bie  Ihansgal'c  Ijobcn: 
fic^ev  foinmt  fein  anbevcr  SnidE  in  ffragc.  SÜiv  cntfdjcibcn  uns  für  A:  baüuu 
iefi^t  bie  fiönigl.   Aöof^   nnb  £tacik[nti(iütl)cf  ,511  ''iliünd)ett  ein  fecntplüv  (Th.  L'. 

104.  VII,  2)  mit  bcv  SBibmnng  uuu  \.'nt()i'vc-  Aöanb   ,1'  Magillro  Veiiccslao " 

S)cu  fpätcvcn  aBittenbevgcr  IHusgaljcu  l^at  ii  311  6iuube  gelegen. 

Unfcv  Sermon  T)at  3[ufiial)nie  gefunben  in  „lUavtint  SutTjeri  niancfjcrtel) 
budjlin",  "Jlnäg.  uoni  Siai  1.J20  iM.  um''— i.i.\"  narf)  F  nnb  'Jluc-g.  uoni  Cftober 
1520  3?(.  1,11"— Lvi",  audj  ^Abeii  ifjn  einige  Sfui-gabcn  bce  „33etbürf)leiue" ;  in  bev 
.fiivcf)euVD)'tiKe  fte'^t  er  als  Scvnion  auf  ben  lüaifveitag.  Unter  ben  G)cfantnit= 
auigaben  üon  l'utljerg  SBcrten  bringen  i(;n  befonbcre  bie  3Sittenbcrgcr  1553  VI 
m.  146'' -140»,  bie  Renner  1555  1  m.  169''  172"  unb  bie  i'dtenbnrger  1 
©.  296—299,  bie  übrigen  innerijalb  ber  fiirdjcnpoftitle,  unb  jtiHU  bie  !i.'eip^igcr 
XIII  ©.  444-447,  bie  2ÖQlc^frf)e  XI  Sp.  786-797,  bie  ertangcr,  beutfd;e 
Sdjrifteu  XI  1.  Jhifl.  S.  144-152,  2.  l'lufl.  S.  154^163.  2ie  lateiniidje  Über= 
fe^ung  finbet  fidj  abgebrnrft  in  Luthcri  o|j|).  ed.  Witcbcrgao  1545  I  iM.  i..\.\.\ri''  — 
Lxxxv",  cd.  lenae  1556  I  58t.  cccxLi'' —  cccXLiiii''  nnb  cd.  Erlang.,  opp.  lat. 
var.  arg.  III  S.  410-419. 

2;en  (ateinifd)eu  lert  geben  irir  nidfjt,  ba  er  nii^t  nacfjWeigTid)  Pou  ^utfjer 
l)errü()rt:  in  beui  3lbbrnct  bes  bcntid)en  Ijaltcn  U'ir  nnö  an  A,  berürffid)tigcn  aber 
B  unb  T  genau;  V  noc^  l^eranjujicl^cn ,  fc^eint  nnc-  unnötljig,  ba  u>ir  barin  nnr 
T  abgebructt  fiubcn. 


136 


C'iit  ccrinon  uoii  bei:  ^etrartjtiiiiii  bc-ä  licitiflcii  Vcibi'iic-  C^ljvifti.  löl'J. 


(£n)u  Scnuüu  uou  bcr  53ctrnd)tuuf|  bcv  (jcijliöcn 

ciiiii  elften  Ocbcncfcii  dtlirf)  hc\-i  (el)bcn  (?()vil'ti  alfjo, 
biio  fie  iiOev  bie  ^»iibcn  iiornifi  Uicvbcn,  fingen  nnb 
fdjelten  nbcv  ben  arnicii  Csnbn-J  nnb  Inffcn  eS  alfjo 
gnng  fcljnn,  gicljcf)  Unc  fie  geiuont,  nnbeve  leutl) 
.',n  ctagen  nnb  l)I)ve  Unbbcvfadjcr  Horbamcn  iinb 
liortpredjen.  lau  mod)t  luot  nit  C^()viftuy  (el)ben, 
fonbernn  ^subnc^  unö  ber  ;^3ubeii  bofljeljt  kbadjt 
l)et)Bcn. 

^^cnni  anbernn  ()a[ien  ettlid)  ange^eligte  nuindjevlcl)  nnt;  nnb  fvndjt,  f^o 
Qufj  t^l)i-iftn0  letjben  tietvadjtnng  tnnuuen.  Sovjn  gel)t  l)vre  el)n  fpvnd), 
©.  ^JUbcrt  ,511  gcfd)ricben,  bnö  c-?  lieffer  fcl),  (?l)riftU'3  lcl)bcn  el)n  mal  oben  l)i)ii 
iibev  bad)t,  bau  ob  man  el)n  ganl;,  jnr  faftct,  alle  tag  cljn  ^^M'iltcv  bettet  k. 
Sem  folgen  fie  bünb  ha  l)l)n  unb  gevatten  eben  luibbev  bie  reclite  fvndjt  beo 
Ictjbcnö  t^[)rifti,  ban  fie  bay  l)l)ve  barljnnen  fudjcn.  S)avnmb  tragen  fie  fid) 
mit  bilbelein  nnb  bndjlein,  bvieffen  unb  cvculjen,  nuc^  ettlid)  fjo  ferne  faren, 
bau  fie  fid)  bor  lirnffer ,  el)f;en ,  felur  nnb  allerlei)  ferlid:el)t  ,5n  fid)ercn  bar= 
mel)ncn,  nnb  alfjo  Gl)riftny  lel)ben  el)n  nnlel)ben  l)n  l)l)n  Inircfen  fol  luibber 
feijn  art  unb  natur. 

3enm  brittcn  l)aben  fie  el)n  mit  leijben  mit  C'brifto,  t)l)n  ]u  elagen  unb 
,',n  beUiel)ncn  alfj  cl)nen  nnfdjulbigen  menid)en,  gleijd;  mie  bie  li)el)ber,  bie 
suc.  s3, 27!.  (5[)vifto  bon  ^ci'ufö'ci"  "^1^0  fotgcten,  nnb  lum  l)l)ni  geftrafft  lourben,  fie 
fotten  fid)  felb  belneljncn  unb  bfu'e  fiuber.  Ter  art  febnb,  bie  mitten  l)n  ber 
paffion  loel)t  anfj  reljfjen  nnb  oon  bem  ab)d)ieb  (5l)rifti  ;,n  'j.n'il)auicn  nnb  t'on 
ber  Jiiuit'Sfi-'fi^i-Mt  ^JJtarien  fd)mert5en  Diel  eintragen  nnb  funtmen  and)  nit 
Uiel)ter.  1a  fnmpt  e^,  ba-j  man  bie  paffion  fjo  Pill  ftnnb  bor^engt,  iuel)^ 
gott,  ab  eC'  nu"t)r  ,]um  fd)laffen  aber  jnm  luad)en  erbael)t  ift.  vi»  bicfje  rote 
gcl)6rcnn  aud)  bie,  bie  erlernet ,  luie  gro^c  frud)te  bie  l)el)ligc  mefjc  l)abe,  nub 
l)l)rer  el)nfeltigfel)t  nad)  ad)ten  fie  es  gung,  luie  fie  bie  nu'ffc  Ijoreu,  ba  l)l)u 
man  uns  füret  bnrd)  etlid)er   lerer  fprnd),   ba^  bie  meffe  opere  operati,  uon 


1  f.  2ic  Üdcvidjvijt,  nad)    beut  2ik'(  (icfüviiit,   fel)ll  in  bfii  Sonbcvbnidcn;   bafiiv  l)at  ']'; 

IIIKSVS         5  „cä"  fcljtt  lä'l'         9  ""t»  ^<:^  3''i>"i  to6()cit  1!  uiib  "(ubcit  t'ofjf)cl)t  T         17  nit 

Silbctcin  A         18  fic^ctcu,  uoimcljbcn  I!     ficfjcvn,  l)ovmcl)bi'n  T  2-J  fttijrf)  B        '2:i  fotfltcn  I'.T 

27  »or  jcuftt  A         28  ober  T         2!)  gcljorcn  KT     er  Icvnet  Ali     ev  lernt  T         :JU  Ijovcn  T 
31  ipturf)  T 


ffin  Sctiiioii  uuii  bct  äcttndjtiiiig  bcs  IjciliciL'ii  i.'fibcii*  LMjrifli.  löl'J.  1:57 

opciT  Dpevantis,  l'oii  l)f)v  \(\b(x,  niirf)  an  uiifjcv  lunbicuft  iiiib  Unvbc  aiuieiif)cm 
fcl),  gerab  aU  Incre  bao  giuici,  lo  borfj  bic  meiie  iiit  mub  i)l)v  fclbv  luiv-- 
bttfe^t,  foiibcvim  iiiifj  ,5iitöivbiflcit  ift  cl)ii  gefeilt,  fjoiibcrlic^  iimb  bc-i  Iel)bciiö 
Pfjviftt  luillcn  ,511  bebeiictcii.    Xau  luo  bao  lüt  !ii'id)icf)t ,   [50  inad)t   man  auf; 

■••  bei'  mcfic  cl)n  tctjpliri),  iinfnidjtlun-  »üerrt,  ch  fei)  an  Ijljmfelb  luie  gnt  cS  mag, 
ban  Inas  f)ilfft  bid;-?,  ba-ö  gott  got  ift,  Juan  er  bicv  nit  cljn  got  ift?  \va§  ift-j 
niiti,  ha-j  cffen  nnb  tvincfen  an  l)l)m  felb  gefiinb  nnb  gnt  ift,  toan  e-ä  biv  nit  gc= 
fnnb  ift?  Unb  ,5ubef5orgen  ift,  ba-J  man  eö  mit  l'ielen  meffeu  nit  bcffer  madjt, 
loaii  man  nit  bic  rcdjte  fvndjt  barinnen  fud;t. 

i"  3cunt  oierbcn.     Sic  bcbcndcnn  bau  (el)bcn  6()rifti  rcd)t,  bic  l)I)n  alfjo 

anfel)n,  ba-3  fic  ()crtUirf)  barfnr  crfdjrccfen  nnb  l)lir  geUiiffen  g(clid)  finrfet  Ijn 
el)n  tior^agen.  Xa-i  erfrf^rerten  fol  ba  l)cr  fummeii,  ba-i  bn  fil)eft  ben  geftrengcn 
joru  unb  unlnanctettarn  crnft  gotti§  u6er  bic  fnnb  unb  fnnbere,  bac;  er  and) 
fel)nem  etjnigen  allevliebften  fnn  T)at  nit  InolTen  bie  fnnber  lof?  geben,  er  tliettc 

•■■'  ban  für  fic  eijnn   foldje  fdjtoerc  pnfj,  al>?  er  fpridjt  bind;  ^\faiam  0:3.  llmb  ^■"■i-  ■■■''  ■'- 
bei"  funb  tüitten  mcl)n§  öoltfö  i)ab  iä)  t)^n  gefdjtagcn.    Sßa»  h)il  bcn  funbern 
kgcgcn,  tvan  hcic-  liebftc  ünbt  alfso  gcfdjtagen  loirt ?    (v-j  nuifj  el)n  nnfpred)= 
lieber,  untrcglidjer  ernft  ba  fel)n,  bcm  ^0  eljn  grofjc  unmcflid)  perfon  entgegen 
gct)t  unb  ba  für  lcl)bet  nnb  ftirbt,  unb  tnan  bu  redjt  tieff  bebeurtft,  ba-3  gottiiS 

20  fun,  bic  eUiigc  Uicl)fjl)cl)t  bcu  öattcrä,  feCbft  teljbct,  ^0  Irirftu  Unit  erfdjrerten, 
unnb  l)f)c  mcl)r  l)l)c  tieffer. 

3cum  fnnfften,  bac'  bn  bir  tieff  cljn  bilbcft  nnb  gor  nidjt  jUicl)ffelft,  bu 
fel)eft  bcr,  bcr  6()riftum  atfeo  marteret,  ban  bel)n  funb  {)abcnö  geUnfjlid)  t()an. 
'iliiio   fd)tng  unb  crfdjrccft  Sauet  5^?eter  act.  -.   bie  ^subcn,  g(ct)rf)  luie  cl)n''»Mici).  s.si. 

2.S  bonnerfd)(ag,  ba  er  3U  l)()n  allenu  l)u  geuiel)tin  fprael)  'i)l)r  ()abt  l)()n  gc= 
creu^igct,'  ba§  brcljtaufjcnt  bcn  felbcu  tag  crfc^rccft  unb  l^appelnb  yi  ben 
^Jlppftolcn  fprarf)en  '0  lieben  brnbcr,  Umo  fo(n  luir  nn  t()uii  ?'  .'e.  Trnnib, 
luau  bu  bic  negel  (il)rifti  fit)ft  bnrd)  feljn  tjenb  bringen,  glanb  fidjer,  bac*  beljnn 
hjcrc!  fct)nb,  ficfjftu  fe^n  borcnn  !ron,  glaub,  eS  fclju  bcl)n  bofj  geband'cn  k. 

3u  3iiiii  fecf)ften,  uu  fidj,  Um  Gfiriftn-j  cl^n  bornc  ftirf)t,  ba  folten  bid)  biltid) 

nicl)r  ban  t)unberttauffent  bornen  ftedjen,  ja  cluiglid;  foltcii  fie  bid)  alf;o  unnb 
Ditt  erger  ftcc^eu.  'iBa  6()rifto  el)n  uagcIX  fc^nn  ()cub  abbcr  fn^  burd)  uwrtert, 
folteftu  ctüige  fotd)  unb  nod)  crgcr  uegett  erleljben,  alfeo  bau  and)  gefd)c()n 
föirt  bcncn,  bic  (^()riftny  lel)bcn  an  t)i)n  (afjcn  Uorloren  Uicrben,  hau  bißer 

3:'  crnftcr  fpiegel,  6()riftu-:;,  mirt  nit  liegen  nod)  fd)impfen,  Ä*aä  er  an^eljgt, 
mu^  ai%o  fcl)u  uberfdjluencflid). 

3cum  fiebenbcn ,  cl)n  fold)eu  crfd)rccfen  nnm  fanct  ^n'rnbarb  bar  auf}, 
ba  er  fprad):  :;jd)  nu'l)nct,  id)  tucre  fid)ei,  Inifte  nidjtü  Pun  bem  cluigeu  nrtcljl, 


II  anfc^cn  liT      ba   fuv  T  14  fctjncm  ctjflcu  T  17  Segen  A  18  ba  fei)  A 

23  icl)cft  bct,  6[)riftum  T  2:<  bonuevftag  A      gccrcü^igct  A  27  itubcx  BT  30  luo 

C^xiftuä  T  32  obbtv  T      jüB  A  3S  bo§  n  T 


i'iu-.  -.':(,  ;.s. 


138  ^*iii  £t-'viiant  l'ou  her  S^cUiidjlmifl  bi'i-  l)cUu(eii  l'ciiJciK-  C'ljvifti.  l'ilS). 

bnc'  1)1)111  ()l)iiu'U  über  miri)  flaurtcu  limv,  iMf;  ba-?  id)  \aä) ,  bno  bcv  cljiiific 
rtotlicj  Jim  fid)  mci)ii  evlnniuct ,  ajintvitt  iiiiub  Ijii  bov  fclb  uvtiljll  \iA)  fuv 
mtd)  criiibt.  X'Üuc,  c-s  ift  luiiv  lüt  lucv  ]n  ipiclcu  iiub  fidjcv  ,511  i'djii,  Umu  djii 
foldjer  ciiift  baljijiibcii  ift.  xHlfju  i^cputt  er  bcii  liH'ljlicviiii:  lucljnct  iiit  ubcv 
inid),  füubcvii  nticr  cud;  Klü  iiiib  iiln'v  ducv  fiiiber,  lliib  fngt  iiviad):  bau  tfjiit  ■' 
mau  alßo  beut  f(vuiicii  Ijulli,  linio  luil  mit  bcm  biiivcu  cicidjclju^  nlfj  fültt  cv 
iagcim  'niifj  iiicl)uev  iiuirtcr  lernet,  Uhvj  t)l)r  Uorbieiiet,  iiiiiib  Uüc  e-?  eiid)  i]elm 
foU',  bau  l)ie  ift  e-j  liuir,  ba-j  el)ii  flel)ii  bredliii  (lefdjtaöen  luivt  bem  i^rof^eu 
I)unbt  ,511111  fcfjrerfeii.  '.'llfjn  t)at  ber  -4>ropl)et  oudj  (lejngt:  K"i5  folleii  fidjfell) 
uOer  1)1)11  claflcii  all  gefd)led)t  ber  erben,  fprid)t  lüt  '[u  füllen  l)I)ii  etagen,'  1» 
vicüirft.  :■,:!-. fonbernn  'fid)  fclb  iiber  i)in  elai^en'.  l'Ufjo  erfri)rorteit  and)  bie  ,'let.  2.  luie 
üben  gefagt,  bn-:'  fie  ,in  ben  \Hpoftoleu  fagten:  n  '^nnbcr,  luay  follen  Inir  t()nn? 
,Vnn  alfjü  fingt  bie  Äiird)c:  ;,"\d)  Unli  flei)ffig  baran  ciebeiufeii ,  iinb  f;o  luivl 
1)11  mir  luirfd)inad)ten  meljii  feell. 

3tnm  ad)teii,  l)n  biefjein  pimct  iiuifj  man  fid)  gar  Uml  nbenn,  bau  faft   '■' 
ber  miti  beo  leljbens  (5l)rifti  gar  baran  gelegen  ift,  bao  ber  mcnfd)  ju  fel)nö  fclb 
erfeiitnifj  fnmme  iinb  fnr  l)l)m  felb^  erfel)rerfe  nnb  ,',nrfd)lagenn  luerbe,  Unb 
liu)  ber  nieiiid)  ntt  ba  l}l)n  foinmet,  ift  l)bin  ba-j  lel)ben  (il)rifti  nod)  uit  rcd)t 
nulj  iDorbeii,  bau  ba-j  ei)geiie  iiatnrlid)  luerrf  be-J  lel)bcnü  föt)rifti  ift,  baä  es 
l)f)ni  ben  menfdjen  glel)d)  förmig  mad)e,  baä  liiie  (5l)riftue  am  lel)b  nnnb  feel  -'o 
jamcrlid)  in  unfern  fnnben  gemartert  luirt,  muffen  mir  and)  l)m  nad)  alfjo 
gemartert  inerben  im  gelniffen  Don  iinfjernu  funbcn.   (Sy  gcl)t  and)  l)ie  uit  ;,n 
mit  öieleii  luorten,  fonbern  mit  tieffeu  gebancfen  nnb  grof;  ad)tnng  ber  foiiben. 
^Jcl)iii  cl)u  glel)d)itif3 :  Umn  el)u  iibeltetber  luurbe  gerid)tet,  barumb  bao  er  el)nev 
furftcn  übber  tünigs  tl)nb  erlnnrget  l)ette,   nnb  bu  fid)cr  luerft,  fingeft  unb  -■• 
fpieltcft,   al-5  Icerft  bn  gantj  uufd)nlbii],  bifj  hau  man  bid)  fel)red:lid)  angriffe 
nnb  bid)  über  luunbe,  bn  belteft  bm  nbeltl)cter  barjn  inirinogt,  fid),  l)ie  Unirb 
bir  bie  luelt  ju  ciuy  lucrbeu,   fouberlid)  limn  bas  geluiffen  bir  and)  abcfiele. 
Sllfjo  bilt  engftcr  foll  bir  Icerbeu,  uuin  h\i  i^ljriftiid  lel)bcn  bebendft,  l'ün  bie 
iibeltetl)er,  bie  ^Miben,  luie  fie  1111  gott  gerid)tet  nnb  luirtrieben  liatt,  fel)ub  fie  ™ 
botl)  bel)ner  funbe  biener  geloeft,  nnnb  bn  bift  iuarl)afftig,  ber  bind)  fel)u  fnnbc 
gott  fcl)ueu  fun  erluiiriiet  nnb  gecreutiiget  ball ,  luie  gefugt  ift. 

3i'nin  nennben,  luer  fid)  \\o  l)art  unb  borre  enpfinbt,  ba-j  l)n  Ciliriftus 
lcl)ben  uit  nlfjo  erfdjrerft  niuib  i)n  feiju  erfeutuiy  fnret,  ber  foU  fid)  fuvd)leii, 
bau  bo  luirt  uit  aubero  uiiv,  beut  Ü^ilb  nnb  lel)bcn  (5l)rifti  muftu  glel)d)formig  :- 
luerben,  e-j  gcfd)ebe  ijii  beut  leben  abber  i)ii  ber  l)elleuii,  liiim  lueuiiiftcn  innftn 
am  fterbeit  nnb  l)m  fegfenr  l)ii  bac-  erfd)rerfeit  fallen  unb  luttereu,  beben  nnnb 
allcö  fuleii,  \mä  C?l)riftn'j  am  (Sreutj  Iel)bet.     Tm  ift  es  graufam  l)m  tobtpett 

2   für  mid)    ÜT           n   iivimcii    A     i-ivniicii   T           7    lai't  Ai;r  aiiri)    iid)ii    WVV 

12  dtubev  T           17   für  A       ^ux   ftljtaftciui  A           is  bo   l)lju  '1'           l'J  iiiUj   A  2:J    bcv 

jimbcii  T           2.")   tiiniflä   ll'l'           27   uov  iiuii)l   T           2S   abfietc  IST  2U   bcbcndcft  BT 

•M  flctidjlct  i)abcn  iiub  UT          :jii  obbci;  '1'       luciiißftcii  AU  * 


(Siii  Stviiiuii  uoii  tier  ^ctvadjtiiiig  bci-  Ijciliijcii  l'cibcii-;-  IMjvifü.  I-jI'j.  139 

,yt  tuavtcii.  Taviimb  fottu  c\ott  (nttcii,  bau  er  beijn  I)cvij  cvluetrfjc  iiiib  lafjc 
bid;  fnicl;tpiu-lid;  l^"l)viftiiv  Icijbcu  bcbcurfeii ,  bau  c»  aiid)  iiit  mucilid)  ift,  ba-j 
ßljriftitä  Icljbcnu  Dun  unB  felbev  rniia,  bebadjt  locvbenn  gvuntücf),  gott  imä  cä 
bau  1)11  iiiifjcv  l)cvl',.    Vlud)  iiod;  bifjc  iH'tviidjtuiin,  muf;  fcl)n   anbcrc  lere  biv 

■•■  briiuUi  acbeii  U'irt,  boy  bii  jolt  fiiid;  lum  biv  [clü  bviiiiffalleii,  baifclb  511  Uülii= 
bvcngcn,  fonbernn  311001'  gottiö  gnabeii  fiidjcii  unb  begcven,  bau  bu  c-j  bind) 
icljti  giiab  unb  iiit  buvdj  bid)  felb  büliibviugft.  Scittii  bal)cr  ift  cä  fmiimeii, 
ba-j  bic,  bic  oben  üngc3cigt  fcl)iib,  (Sljviltuo  lci)bcii  uit  ud)t  l)niibcliHi,  bniui 
fie  gott  nit  biumb  onviiffcu,  fouberitit  auß  l)l)vetm  cljgcii   bovmiigcii  ciigciu- 

1»  Uicl)fec  bav3u  cvf iiiiben ,  ganlj  iiu-iifdjlid)  unh  uiif iiidjtbailid)  ba  mit  umbgcl)cu. 

^■^ciim  3cl)ciibcii.     ilk-r  alfjo  gottio  Icijbcn  djii  tag,  cl)tt  ftuiib,   ja  cijii 

oicvtct  ftuiib  bcbcdjt,  üüii  bcm  )eUieu  luoUcii    imji  fiel)  lagen,  hau  e»  befijev 

fei),  ban  ob  er  eljn  ganli  jar  faftet,  alle  tag  el)nn  pfalter  bettet,   ja  baö  er 

(iniibert  meffen  l)orct,  bann  bifjeo  bebenden  loanbelt  bcn  mcnfdjen  Uiefu'nlid) 

»•'•  iinb  gar  nal)  loie  bie  tauffe  luibbernml)  neiu  gepiret.  ,s^ie  loirdet  bac-  lel)beii 
6t)rifti  fel)n  red^tec^  naturlid)  ebelä  loerrf,  erlourgct  bcn  alten  *2lbam,  Portreljbt 
alle  Inft,  freiib  unb  3ulun'fid)t,  bie  man  baben  mag  l'oit  creatnren,  glel)d)  luie 
(iljriftuC'  bon  allen,  aud)  bon  gut  luirUifjen  loar. 

3cum  cl)lfften.    Sie  lueil  bau  fold;  luerrf  uit  ijn  nufjer   l)anb   ift ,  feo 

2"  geid)irf)t  ec,  bao  Inir  tu  ]n  loeljlen  bitten,  unb  erlangen  c5  hod)  nit  3U  bcr 
ftunb,  benuod)  fol  man  nit  uorjageu  obber  ablaffen.  ^^u  lueljlcn  fumpt  eS, 
ba?  lüir  nit  brum6  bitten,  loie  gott  bau  loel)«  unb  loill,  bau  eö  loil  frei) 
fcl)n  unnb  ungefangen.  Ja  Inirt  bau  bcr  meufd)  betrübt  l)l)n  fcl)ucnt  ge= 
iBiffeu  unnb  luiffelt  l)l)m  felb  übel  l)l]n  fel)iiem  leben,  Unb  mag  lool  fel)n,  ba5 

25  er  nit  loeljß,  ha-j  Öl)riftii-j  lci)bcn  i)n  l)l)iu  fold)v  loirdt,  baran  er  billei)d)t  uit 
gcbcndt,  glct)d)  inie  bic  anbernu  foft  an  (il)riftuö  tcl)beu  gebenden,  unb  bod) 
nit  l)l)u  l)tir  felb'j  erfeiitui§  braiifj  fiimineii.  Uu-l)  jlienen  ift  bao  lei)bcn  (5l)rifti 
l)ei)inlid)  nnb  luarl)afftig,  bei)  biefjeii  |ri)ei)ubarlid)  unb  betrieglid),  unb  ber 
Jt)el)fec  nacf)  gott  offt  ba§  Uat  umloenb,  ba's  bic  nit  baö  lel)ben  bebencteu,  bic 

30  c§  tebcnden,  unb  bie  meffe  l)6ren,  bie  fie  nit  boren,  unnb  bie  uit  l)breu,  bie 
fie  l)6rcu. 

3cunt  jloclfftcnn,  bifj  l)er  feljn  luir  l)l)n  ber  marter  lüod)cn  gcloe^cn  nnb 
bm  fnrfrel)tag  rcd)t  begangen.  -Jiu  fiimmen  loir  3U  beut  Cftertag  unb  anffcr= 
ftel)ung  Gt)rifti.    ^-IIhiu  ber  meufd)  alfjo  fel)uer  fniib  geloar  loorbcu  unb  ganli 

äs  erfrf)recft  l)t)n  l)l)m  felber  ift,  muf5  man  ad)t  Ijaben,  ba§  bic  fuubc  nit  alßo 
l)t)m  gclniffcu  blcl)bcii,  (5  lourbe  geloifj  el)u  tanter  lior3lüel)ffclnu  bran^.  Suu= 
berun  gtel)d)  Inie  fie  auf;  Cf)rifto  gefloffeii  unb  ertaub  loorben  fel)nb,  f;o  mnf; 
mau  fie  luibber  auff  l)l)U  fd)utten  unb  bau  gelöiffen  lebig  mad)eu.    2arumb 

1    Srunii  ivr  3   tnug  T  7  »olnOrcngft  BT       „c3"    fc^lt  liT  8  boä  bic, 

olicii  irr  9   cl)9cnc   liT  14   Ijörct   BT      lviegcnUic§  BT  2;)  fictvütt  B    UtxM  T 

24  jcU)^  T  3U  bic  nit  ^oicn,  bic  fie  Ijotcn  B  ;!()  bvQiiß,  goiibcni  T 


140  P'i"  Si'rmon   lioii  her  S^ctviiriitimg  hi'<-  I)ciliiii'ii  Seibcii?-  Ptivifti.  1519. 

fi[)c  iyf)c  31t,  bai  bii  iiit  tljueft,  Unc  bic  lunlcvetcn  iiu'iiidjcn,  bic  fid)  mit  l)l)vcii 
fimbcn  l)m  I)cvl!cn  kDifcn  iinb  fiYlien,  iiiib  ftiTbcn  bariiüd),  ba«  fic  biivd)  fliittc 
Un-rt!  abber  ivnigtliuiing  l)i)n  iiiib  l)cr  Imiffon  obbcr  aud]  abiai  fid)  cvaiif; 
cr6al)tcii  unb  bcr  fuitb  lo^  Uicvbni  muc\m .  bac-  unmiiglidj  ift.  Unb  lcl)bev 
lüel)t  fliiiiia-ilii'u  ift  folrf)c  fnlidje  iinnn-fidjt  bi'v  ipiiifittiiiuiui  iinb  limlinrtcn. 
oiiiu  bm)t3cl)ciibeii.  Sau  Uiivfjcftii  bcljii  fiiubc  lum  biv  aiiff  C^lniftiiiii, 
lunn  bii  fcftifllid)  gicutift,  hau  Kl)iic  tmiubcii  iiiib  Icljbcii  fL'l)ii  bi-l)n  iiiubc,  baS 
3oi.  ;3,«.cv  fic  trage  iiiib  k,;nlc,  luic  3l'i:  ''•"•■  i^iflt:  Wntt  liatt  imfu'r  allfv  fiiiib  nuff 
i.-4.iftr.-,-.>4.i)(j„  gelegt,  iiiib  Sauet  -^-u-tn:;;:  (5t  l)att  iiiifjer  iuiib  i)l)uu  felinem  eorper  ge= 
•i.iiov.s.ji  tragen  auff  bem  f)otlj  bcö  C?mit>5,  ©.  ^^^^i"'"'^ :  ®titt  liatt  l)l)n  gemntfjt  ,51t 
el)uem  iuuber  iux  unf],  auff  ba-J  Iniv  buvd)  t)l)u  vcdjtfertig  Univben.  l'luff 
bifje  uiinb  ber  glel)d)enu  fprud;  niuftu  mit  gauiilit'm  mag  biri)  lunlnfieu,  [50  Inl 
mct)r,  fjü  l)ertev  bid)  bel)un  gclinfjen  martert,  lau  Ino  bu  bao  uit  tliueft, 
füiibernn  burd)  bel)uc  rctue  uiib  guugtl)unug  bid)  luniniffeft  ]n  ftilleii,  fjo 
luirftu  uljmmev  mefjr  ,')U  rüge  fuuimeu  uub  utuft  ,iu  letjt  bori)  Hor^Uielifeleu. 
Tanu  uufeer  funb,  \van  Inir  fie  l)l)u  uufjerut  geUiiffeu  Ijanbclu  uub  bei)  uufj 
loffeuu  tlcl)bcu,  l)l)u  iin^erm  (jerlieu  anfel)eu,  §0  fel)ub  fie  \m%  Diel  311  ftarrf 
uub  teilen  elniglid).  'Jlber  toeu  Unr  feljn,  ba-S  fic  auff  O^tirifto  ligen  nnb  er 
fie  uberliiiubet  burd)  fel)u  aufferftuub  uub  Inir  ba-3  fedlid)  gleubeu,  fjo  fel)ub 
fie  tobt  unb  .yi  nidjte  liiorben ,  bau  auff  (5[)rifto  nuid)ten  fie  nit  l)Iel)l)en,  fie 
fel)nb  burd)  fel)u  aufferfteljcnb  innfd)luugeu  uuub  filjcft  ilit  fel)ue  Inuubeu, 
rel)ne  !ri)UU'rtjen  an  l)f)ni,  bac«  ift  fel)ner  fuube  an^eligung.  '.Jllfjo  fprief)t 
»unii.  4, 2;,.  g.  *J.^nu(ui',  bau  Pl)riftuC' geftorbeu  ift  um d  nnfer  funb  nnb  aufferftaubeu  umt) 
unf;er  gercd)tidel)t,  bac'  ift,  t)U  fel)ueni  leiiben  uuidjt  er  uufjer  funb  detaut  uub 
eriunrget  fie  alt5ii,  oder  burd)  fel)u  aufferftel)n  mad)t  er  unf]  gered)t  uuub  lofe 
lum  ollen  fuubcn,  fjo  mir  aubcro  baffelö  glcnbcnn. 

,')Um  liier,\el)eubeu.  !il>au  bu  uu  nit  niagft  gleuBen,  f;o  foltn,  luie  imr^ 
l)i)nn  gefagt,  05ott  brumb  bitteu,  bann  bifjer  pnnct  ift  auelj  allel)u  in  gottici 
l)anb  frei)  nnb  mirt  and)  glel)d)  geben,  ^u  )iiet)len  offeutlid),  3U  lnel)Icu  ()et)nilid), 
mic  non  bem  puuet  be-ö  leljbeuy  gefagt  ift.  lliagft  bid)  aber  ba  ;,u  reil;,en,  ;3"iu 
erften,  nit  bay  lel)beu  (5l)rifti  mel)r  an  ^nfelien  (bau  ba-j  l)att  un  ic\]\\  Inerd 
get()au  nnb  bid)  erfd)rcrtt),  funbern  burd)  l)l)n  bringen  uub  aufel)en  fel)n 
frnntlid)  Ijerl;,,  tuie  boüer  tic6  ba§  gegen  bir  ift,  bic  l)()u  ba  ,',u  .lU'ingt,  bao 
er  bel)n  geUnffen  uub  bel)n  funb  fjo  fd)lr)erlid)  trcgt.  'JUiJo  Inirt  bir  bav  Ijcrti 
gegen  l)l)m  fuffje  nnb  bie  3UUorfid)t  beu  glanbeuu  gfterrtet.  Taruad)  lueljter 
ftel)g  burd)  (iljriftuö  l)cvl^  ju  gottii?  t)erlj  nnb  fet)c,  baö  61)riftuv  bie  liebe  bir 
uit  (jette  inod)t  erzeigen,  man  e§  gott  uit  bett  gemolt  l)u  einiger  liebe  babeu, 
bem  (^"Ijriftuy  mit  fel)uer  lieb  gegen  bir  geliorfam   ift.    Xa  Inirftu  finbeu  ba-ö 

y  mcvrf   ober  T  -l    arbcijtou   T      munoit    I'.     imißcn  T      iinmiialitl)  '1'  1 1   icd)- 

fcvtifl  \  i:i  niovtcv  T  lö  uorijlucljfictn  T  17  unjcvn  T         20  311  iiidjtc  luiivbcii  A 

21  biivd)  jcljnc  A  2';  alauicn  T  27  Qlniiicn  T         29  311  lurtjdi  offfiitlid),  ,',u  lucl)[ii  T 

yo  bat  311  1!     batlju  T  :;2  jjoiibaii  '1'  :!.">  ocftcvtfct  T 


§in  Scrmoit  uoii  bev  :i<c'tvad)titiifl  bc?-  (jciliflcii  V'i'ibcu-:-  6f)vifti.  1519.  ].H 

ciotlitf)  glitt  Dattcv  licilj  minb,  tuie  (<f)vil"tii-j  fugt,  ali'o  bind)  Piiviftiiiit  Inim 
Oattcr  gebogen,  ba  luirftii  bnit  lun-ftcen  bcn  jpnid)  (il)vifti:  -älio  Ijat  gnt  bicJ^iK 
hielt  geliebt,  ba-i  er  fcljncn  cl)iiigen  fuii  iiliiv  geben  Ijat  3C.  2)a»  f)cift  bann 
got  vctf)t  cvtcnnet,  liuin  man  l)l)n  iiit  bei)  bev  geUmlt  ober  Uu'ijjjfjcit  (bie  cv 
idjvcctlict)  fcljnb),  innbeviui  bei)  bev  gnte  iinb  liebe  eigveifft,  ba  hm  bev  glaub 
nnb  juOorfi(^t  ban  bcfteen  iinb  ift  bev  menfrf)  alBo  luavliafftig  nein  Ijnn  got 
gepoven. 

3nm  funf,iel)eubeu.  älnin  alfjo  bcijn  l)evl3  in  O'ljvifto  bc[tcttget  ift  uniib 
nn  ben  fnnben  feljiib  lüovben  bift  auf]  liebe,  nit  aiifj  fiivd;t  bev  peljn,  fjo  fall 
l)i)nfiirtev  bas  kleben  t^ljvifti  and)  ei)n  erenipel  fel)n  bel)ne-5  ganljcn  lebenS  nnb 
nn  aiiff  ct)n  anbevnicl)^  baffelb  bebenden.  Tan  biß  l)cv  t)aben  Iniv  ei-  bebadjt 
al§  cl)u  facvament,  ba-j  ijn  iinfj  luirft  luib  luiv  lel)ben,  ^Jhi  bebenden  liUjv  e-?, 
ba§  iüiv  ond)  loirden,  5}emlid)  alfjo: 

So  biüi)  cl)n  tneetag  ubev  !vandl)el)t  befdjUievet,  bend'e,  Une  gvinge  bao 
fei)  gegen  bev  bovnenn  fvonen  nnb  negelnn  C^bvifti. 

Sjo  bu  muft  t[)nn  abbev  laffenn,  Waz-  biv  luibbevl,  bend,  U'ic  (^t)viftii'J 
gepnnben  nnb  gefangen  f)l)n  nnb  bi'i'  gefiivt  mivt. 

3id)t  bid)  bie  l)üffevt  an,  fid),  Une  belju  l)evv  Uorfpottet  imb  mit  ben 
fd)cc^evn  tjovac^tet  toirt. 

Stoft  bid)  iinteiifd)el)t  nnb  hift  an,  gebend,  luie  bittevlidj  (^Ijviftiiö  javte-? 
flel)fd)  jnvgcl)ffelt ,  buvd)ftüd)en  iinb  biivd;fdjlageii  luivt. 

5id)t  bid)  l)aB  unb  nel)t  an,  aber  xadjc  fnd)ft,  bend,  Une  (?l)viftuv  mit 
Dielen  tl)venen  unb  rnffen  fiiv  bid;  unb  alle  fei)ne  fel)nbe  gpeten  l)at,  bei  liuil 
billid)ev  gevod)en  bette. 

Sjo  bid)  tvnbfal  abbev  uiafjevlel)  >uibbev1vicvtidel)t  lel)plid)  abbev  gel)ftlid) 
betiunmevt,  ftcvd  bel)n  l)ev^  nnb  fpvid):  (yi)  Unniimb  folt  id)  bau  nit  and) 
epn  tlel)n  betvnbniä  lepben ,  fjo  iuel)n  lievv  l)nt  gavten  bliit  luu-  angft  nnb 
betvnbnic'  fd)Unljt,  iitju  faulev,  feljeublidjev  fnedjt  lueve  biv:},  bev  anff  bem  bett 
liegenn  toott,  toan  fel)n  l)err  t)u  tobtö  iioten  ftvel)tten  miifj. 

Sid),  atßo  Unbbev  alle  laftev  nnb  iintiigent  tan  man  i)n  (si)vifto  ftevd'e 
unb  lobfalt  finben.  Unb  bao  ift  ved)t  (vi)viftnc'  lei)ben  bebadjt,  ba-ö  fel)nb  bie 
fvuc^t  fcl)n§  lel)benv,  unb  loev  alßo  fic^  bavl)mien  übet,  bev  tl)nt  beffev  bau 
ba»  cv  oUc  paffion  l)6vet  abbev  alle  meffe  tefje,  ^Jtit  ba»  bie  meffen  nit  gut 
fel)n,  funbevn  ba»  fie  an  fold)c  bebenden  unb  ubniig  uid)t-5  belffen. 

S)a»  ()et)ffcn  and)  ved)te  C^l)viften,  bie  t51)viftn»  leben  unb  immcn  alfo  l)n 
l)l)v  leben  ]t)i)m,  tnie  3.  !:^»anln»  fagt:  3)ie  bo  O"l)vifto  jugebüven,  bie  babcnsai. 
l)l)v  ftel)fd)  mit  allen  fel)ncn  begivben  gecveuWget  mit  (if)vtfto.     'Sjcin  (sijviftn» 
lel)ben   muß  nit  mit  Uunten   unb   fd)ei)n,  fuiibevu   mit   bem  leben  nnb  Umv^ 

3   fetjncn    eljacn   T           4    obcv    T  '<    joiibcvn    1'        lieb    T            14    geringe   IVV 

15  ncgell  BT         li;  obber  T      benrfc  ÜT  20  Stoft  T         21  jur  getjffelt  A         22  ober  T 

29  fcl)nb  gerieten  BT           2.j  obber  T       obber  T           2»;  toariimli  T           :J2  fcljne?  leljbend  BT 
33  obber  T           34  fonbcrn  T 


142  Pin  Sermon  »on  bfv  2?ftrncf)tnrtfl  bc?  hctliticii  Reiben?  Pfivifti.  l-"ilO. 

AxDv.  r.', ::.  f)Qfftig  gclinubclt  nunbcn.  3',o  iiormnuct  iinf]  2ant '^niuct:  Wcbnicft  an  bcii, 
bcr  cl)ii  ioidjm  lvibci-l"tvcl)t  im\  bcii  botjcn  mcnfcl)cn  crlt)bcn  f)at,  auff  ba-5  l)t)V 

i.-tfti— !.  i.gcftcrcft  iinb  nit  mai  tuerbct  in  clucrni  gciniitc,  Hub  fniict  ^sctni«:  SBie 
(^"liviftuo  t)n  fel)ncm  corpcr  flcUjbcn  l)at,  fjo  folt  i)liv  ciid}  mit  foldjcin  (icbencfcn 
vuitcti  iinnb  ftcrcfcn.  '^Ibcv  biBc  bctvndjtiing  ift  miB  ber  lüclißc  funimcn  imb 
fcl^am  luovbcu,  bcr  bod)  bie  (5-pt)"toleu  5.  '4>nnl  iinb  ^^ctru-J  uoU  fcljiib.  ilL^iv 
t)Qt)cn  biiö  luc^en  ^n  eljncn  id;cl)n  üoiloanbcit  iiiib  bas  kt)bcn  (Sl)riftt  bebenden 
(iiit\)n  auff  bie  brieff  unb  au  bie  Ivenb  gcmalet. 


:!  gcmutc  A        4  ?otd)cn  T     tcbnnctcn  I5'l'        5  tüftcn  T        i;  bav  bodj  ÜT        7  cl)ucm 
jdlrtjn  l'.'l"        -Jim  Srtjtujif  ji'igt  '1'  lU'rt)  in  cincv  bcjonbfvcn  ^t\U  ftiiijn:  „SdLI  1)H()  CLOKIA.'' 


Ml 


^^^j^Jt^M^MS&&(tjii'>tS(^S&i.Si^^^^ 


Sermo  de  duplici  iustitia. 

1519. 


^n  bcm  „PntfltofluS  ober  ili'ojiiftcv  ndcv  iMicIjcr  inib  Scf)i-iftcn  D.  ^Fmvt. 
Siit(;evö"  '  ]o\inc  in  bcn  ©eianimtaHSc^abon  bev  äöerfe  bee  ;)h'foviiiatovS  luivb  bcv 
Sernio  de  duplici  iustitia  bcm  ^aljre  I.'.IH  ,yi(;cUiic)ni.  VUfciit  (\cbviirft  ift  n  fid)ev 
cvft  1519.  8utl;cr  fd;vct6t  unter  bcm  l:J.  Vlpril  1519  an  3iDl;ann  l'ang:  Si  vcnc- 
rint  in  nianus  tuas  duo  serniones  de  duplici  iustitia  et  de  matrimonio ,  aller 
Latinus,  alter  vcrnaeidus,  age  officiuni :  exce])ti  sunt  mihi  et  mc  inscio  invulgati, 
sed  et  mendosissime  ac  insulse  tum  collecti  tum  excusi:  mea  ignominia  liacc  est. 
.^ieraui  Iä§t  fid;  fdjitcfjcn,  ba^  lu'ibc  Ijifr  emniljntc  ©crmonc,  „lion  .vincfnrijcr 
Worcdfitigffit"  nnb  „tion  bcm  cTjdidjcn  Stnnb",  in  bcr  öon  i'nt()cr  öcrtiuirfcncn 
ßcftnlt  nid;t  lange  ,5nöDr  cr)d)icncn  finb.  3"  bev  Ifjat  finb  fic  nud;  im  (Vftn-nar 
ober  5JJärj  1519  bei  aSJolfgang  Stiirfel  in  l'cip.yg  alfo  I)crnU'3gefommcn. 

Sßann  oter  nnfer  Sermon  geljalten  ift,  lä^t  fid)  niri)t  nndjiveifcn.  äVljanbett 
wirb  barin  ''^•'i)i[.  2,  5ff. :  cä  ift  bie  '^ierifope  für  bcn  ^iHilmfonntag  nnb  für  ben 
log  bcr  .«rcn,',erfinbnng.  il3eibc  Inge  fielen  1519  erft  nnri)  beni  3)atum  bee 
Qngcfül)rtcn  i^ricfcg,  nnb  15 IS  (iegen  fie  p  locit  ,ytriicf.  ÜieUeidjt  ift  bic  Ä*eil)= 
nac()tc^5cit  1518,  üicllcidjt  bcr  ^Beginn  bcr  iL'ciben^.jcit  1519  anjuneljmen :  in  beni 
Sermon  feldft  finbet  fid)  feine  ?(nbentnng.  (vbenfo  feljlt  es  unS  gän,^tidj  an  'Jtari)= 
ricf)tcn  über  Vntljer>3  eigene  'Jln-i-gabe:  nur  fo  uiet  anffen  luir,  bafi  fie  nucl)  ans 
au§  bcm  Satjrc  1519  ftamnit.     2Bir  glauben  fie  auf  Cftern  fc^cn  jn  bürfen. 

Wcorg  SVntatin  nbertrng  ben  Sermon  nac()  )i.'utl)er§  ?(n«gabe  in«  !Scntfd)e 
unb  ücröffentlidjte  feine  \Hrbeit  mit  einem  SBibninngsfcljrcibcn  uom  21.  "iJJiai  1520 
an  9iitter  .'paus  Don  Sternberg:  l)icr  a'irb  Bon  bem  IHVformator  gefagt,  bnfj  er, 
„aict)l  unb  feo  fern  er  bcm  l;el)ligen  (föangetiinn  anl)cngig,  öon  üiU  Siation,  and) 
in  frcmbben  fünl)grei)d)cn ,  Don  ben  frumften,  gelartftcn  nnb  Ijocljuorftenbigften 
ftatUc^  gerümt"  luerbe. 

aSgl.  2)e  aB.  1  @.  256.    .rioftliu  I  ©.  295. 


')  SEBir  geben  bcii  litcl  nnd)  bcr  ^luvgnl'c  uon  15:3:3,  bic  l'utljcv  fclbfl  bcnovwortct  ()nt. 


144  Sermo  do  iluplici  iustitia.  1519. 

Satctniidjc  3luyga6cn. 
A.  „Sermo  be  biipüci  iuftitia  3f.  pa  ||  hig  Wavtini   ''inii)n  ytiiflu  |1  ftiniatii 
'^'inttciitniv^  11  i^ciilis.  ||  |9Bappcn]  ||  Sipfi  improffit  il'iuilfc^iig'  IUlhuiciTi  |i" 
Iitclvi'uf|Vitc  Lu'hnuft.     4  'iMättcr  in  Cunvt. 
Sriirf  Don  SGolfgniiii  Stbcfcl  in  Seip.^ifl. 
D.  „Smno   be  Suptici  ^nftitia   [1  caftifliitn«  p  ;K.  ']!■.  i'iiiv^  ||  tiiui   l'ntljev 
,Hngufti=  II  nionn  UMttenbnv= '  genfeni.  ||"    litelviiifieite  lu'bvuift.    -4  53(iittL'v 
in   Cunvt.     'Mi  (vnbe:   „Vuiltcninirgij.  M.D.NIX.  |[' 
Iviirf  l'on  :5cf)nnii  Wviuioiiticvfl  in  3i>ittentH'rii. 

Vliivc^nluMi  bcr  bcutfc()cii  iU)cv)cljuiit\. 
a.  „(S\)\i  )t'ljv  gute  '^Ivebig  Soct.  ||  lllavtin'  \.'utf)er  'Jtugul't.  ||  Pou  c.iliu'lji'vlrt) 
Ö5e--  II  x-ed)tirfept.  ||  Sötttenfeergt.  ||  ANNO  DOMINI  |{  MTD.  XX.  1|"    8  ilMiittev 
in  Cuovt,   lelüte  iteite  leev.     ^'(m   (?-nbe:    ,.%  «ebvutft  ,511  ai^itteubergf 
bnvd)  ^oljanu.  ||  Wvunenbevgf  nad)  6l)vi)'t  grpnvt  ||  l.">20  ,|" 

\>.   „(vpnn  ieliv  gute  ||  ^^'vebig  ®Lict.  iliin-ti=  ]|  tinus  |sic|   S;!iitf)er  aüiguft.  Du 
c,5UH'p=  II  erlep  geved)tirfel)t.  jj"    Siivnutev  ein  .*>Dl,iid)nitt.    H  ^Miittev  in 
Cnnvt,    leWe  Seite   leev.     'am   t^nbe:    „«i  ßSebvnrft    tju  Vel;pejig  bnvdj 
Halten  II  Srf)uniari  nad)  {yfjvifti  gebuvt.  ||  1520  ||" 
2itfl()D(,ifd)uitt:  P()i-i|tiis  Dor  ^pilntii-;-. 

(•    U'ie  ii,  nuv  int  litel  .,S.  2  f.  vidjtig  „l'iavti^  jj  nu'j". 

il.  „Vlin  £ri)Line  ||  'lUxbig  Don  ,?,Uial)ev(ap  i|  geverijtigfait  Toetüv  jj  *.)31avtini 
l.'utl)ev'j  il  l'lugnftine'v  [.-^ir-l  \n  ||  JtJittenbevg  ||  piniitldjenj  :,  M.D.XX.  ;;' 
l'iit  liteleinfaffnng.  3;itelviir[)eite  bebvurft.  s  ^.^lättev  in  Cnnvt,  le^te 
Seite  leev. 

'Sxnd  Don  ©ilunn  Ctinnv  in  ^liiivjtniviv 

3in  A  Ijnben  luiv  bic  öon  .l'ntbev  genii^tiilligte,  in  I!  bie  nun  il)ni  felbft  be= 
forgte  yiiiögabe.  yine  betben  geniiftljt  i|"t  bev  lert,  ben  bie  Wefainnitan*5gaben 
\\'itcl)(.'rg;ic  1515  1  4M.  Lxviir'  — i.xx''  unb  Icnae  155G  1  4?!.  i:i,xxviii"  — CLXXXI'' 
bieten,  lunl^vcnb  in  Lulheri  opp.  lat.  var.  arg.  ed.  Erlang.  Ii  S.  329  — 3U9  B  ^n 
©runbc  liegt. 

Spalatin?  beutfdje  iVbevfeiuing,  nnd)  D  gefevtigt,  finbet  fid)  oline  ben  aBib= 
nuingsbvief  an  .'önne  uon  Stevnbevg  in  ben  Saninilnngen  bev  illu'vte  V'ntljevs 
aßittenbcvg  1554  VII  iM.  44'"  -  48'', '  einleben  I  ^M.  17^''  2()i'  nnb  \'lltenbiivg  I 
e.  391-:{95,  mit  bem  Sßibmnngobvief  l'eip.yg  XII  S.  455- 400  nnb  4Bald)"  X 
Sp.  1518-1535;  in  bem  .Oaüitdjen  Il;eil  S.  409  f.  ftel;t  bev  aüibmnngöbvief 
allein,  oI;nc  i:!utf;evs  Scvmon. 

Söiv  folgen  bei  nnfevm  ^Jlbbvnrf  I!  nnb  fügen  nnten  bie  ,?e?nvten  Pon  A 
I)in,5ii;  bcnn  luenn  leljteve  Vlnogabe  nnd)  ben  iiDvanivf  uevbiente,  ben  ^.'ntljev  il)v 
lundjte,  luav  it)v  le^-t  bod;  tveu  genng,  bajj  ev  il)n  nidjt  gän,)lid)  nmiulimnbeln 
bvaiidjte.  ^JJ{an  fictjt  übvigcne  Ijiev  nn  einem  4n'i)piele,  U'ie  fLU-gfältig  man  tdjun 
bnmalö  bes  iKefovmatov-J  'lU-ebigten  imd))d)viel'. 


Sermo  de  duplici  iustitia.  1519. 


145 


Sermo  de  duplici  iustitia 
R.  r.  M.  L. 


rat  res,     lioc     .-cntitc     in     \(il)is     (|Uod    vi     \u%m2.br\. 
C'liristd   Icsii,  imi,  cum   in  toruui  dei  fssot, 
uon    rapinaiii    arKitratus    est    esse   se   ae- 
qu alein  Deo. 

Duplex    est    iiisticia    Cliri  stiaiioniiii, 
sient  et  duplex  ])eceatuni  est  hominnm. 

''  l*riuia  est  alleiia  et  ah  extra  infusa.     Haee 
est  (jua  Christus  iustus  ('st  et  iustifieans  per  tideni, 
sicut  i.  ad  Coriu:    i.  Qui  faetus   est  nohis   a  deo  i.i5iu.  i,  30. 
sapientia    et    iustieia    et    sanctificatio    et    redeniptii).,     Siquidem    et   ii)se,    ut 
loau:  xi.  Ego  suiii  resurrectio  et  vita:  qiii  eredit  in  ine,  iion  niorietur  ina('t<'rinnn.  ooij  11,  25. 
Et  itenim  loan:  xiiij.  Ego  suni  via,  veritas  et   viln.    Haec  ergo   iustieia  datnr:\oii  h.  g 
'•'■   hominihus  in  liaptisnio  et  onnii  tempore  verae  poenitentiae,  ita  ut  honio  cum 
Hdneia   possit   gloriari    in  C'hristo   et   dieere^'  'memn    est  quod  (.'in-istiis  vixit, 
egit,  dixit,  passus  est,    moitims  est,    non    seeus  quam    si   ego  illa  vixisseni, 
egissem,  dLxissem,   passus   esseni   et   mortiuis    essem.'     (Sieut    sponsus   hahet 
onania,  quae  simt  sponsae,  et  sponsa  hahet  omnia,  q\iae  sunt  sponsi  (omnia  i-sotof.  2, 24. 
so  enim  sunt  cominunia  utrinsque,  siuit  enim  luia  cai-o),  ita  Christus  et  Ecelesia  (SiJd.  s,  29  ff. 
sunt  iinus  Spiritus. ,   Sic  benedietns  dens   et  pater  iniserieordiaruni  secnndum 
B.  Petriuu    maxima   et   preeiosa  donavit  nohis  in  Christo,   et    Paulus  ij.   ads.'jieu.  1,4. 
Corin:  i.  Benedictus  deus  et  pater  doniini  nostri  Ihesu  Christi,  pater  miseri-2.  (Sor.  1,3. 
rordiarum  et  deus  totius  consolationis,  (|ui  henedixit  nos  in  omni  henedictione 
25  spirituali  in  coelestibns  in  Christo. 

Haee    gratia    et     benedictio     inett'altilis    olim     promittchatur    Al)ralKie 
Gene:  xij.  In  seniine  tuo  (id  est  in  Christo)  hencdicentui- «muies  trihus  terrae.  i.Wiof.  12,;!. 
Et  Isaie  ix.  Parvulus   natus   est    nohis   et    filius    datus    est    noliis.     'XohisV^'i- 9- ''• 
iuqiiit,  qnia  noster  est  totus  euin  omnil)Us  honis  suis,    si   in   illum  eredinnis, 
^^  sicut  ad  Ro:  viij.  dieit:  Pro])rio  tili()  suo  non  pepercit,  sed  pro  nohis  Omnibus  sHüm.  8,32. 
tradidit   illum,   quoniodo   non   omnia   nohis   eum  illo  donavit?     Omnia  ergo 
sunt  nostra,   quaecuncjue    hahet    Christus   gratis   et    iudignis   nohis   ex    piu-a 

1  f.  A  ^at  «II  U6trj(^tift  6I06 :  Sermo.         10  et  iustifieans  per  fidem  fc^tt  A         1 1  i.  ml 
Chorin.  Quia  A  14   lohan.   17.  A     Inan :   xvij.   li  19  ficilie  iUnmilicrii  AÜ         So  litimo 

in  Christo  sicut  unus  spiritiis  A  ftatt    ita  ('liri.>)tus  et   Ecelesia  sunt    unus  Spiritus  21   .Sic 

enim  benedictus  A         26  Et  ista  gratia  A         :jl  illum.  yuoniam  non  A         32  quecunque  ergo 
habet  A       indiguis  uobis  AB 

»ut^et?  Srßerfc  II.  10    * 


14G  Senno  de  duplici  iustitia.   1519. 

misericordia  donata,  cum  potius  iram  et  daranationem  meruerimup,  paritor  et 
3oi).  6, 35.  infemmu.  Unde  et  ipse  Christus,  qui  venisse  dicit  se,  ut  liauc  piissiuiam 
voluntateni  patris  sui  faceret,  factus  est  ei  obediens,  et  quie(niid  feeit,  uobis 
siic.  22,  sj.fecil  nosti-iuuque  esse  voluit,  dicens:  Eg:o  in  medio  vesti-um  sum  sicut  qui 
siic.  22, 19.  ministrat ,  et  iteiiuu:  Hoe  est  corpus  meum,  quod  pro  vobis  tradetur,  et 
Sei-  -13, 24.  Isaias  dicit  xliij.  Servire  me  fecisti  iu  peccatis  tuis  et  laboreiu  prebuisti 
mihi  in  iuiquitatihus  tuis. 

Igitur  per  iidem  iu  Cliristuni  fit  iustiiia  Christi  nostra  iusticia  et  omuia 
(juae   sunt  ipsius,   immo   ipsemet   uoster   fit.     Ideo   appellat   eam   Apostoliis 
9ipm.  1,  17.  iustieiimi   dei   ad  Ro:  i.  Iusticia    dei  revelatur   in  Euangelio,   sicut   scriptum  i 

$afi.  2, 4.  est :    Tustus    ex   fide  vivit,     Denique   et   fides   talis    vocatiu-   iusticia  dei,  ut 

jRijm.  3, 28.  eiusdem  iij.   arbitramur   hominem    iustificari    per   fidem.      Haec   est    iusticia 

iufinita  et  omnia  peccata  in  momento  absorbens,  c^uia  impossibile  est,  quod 

peccatmn   in   Chi-isto   haereat:   at   qui   credit  in  Christo,   haeret   in   Christo, 

est<ine  uumn  cum  Ciu-isto,  habens  eandem  iusticiam  cimi  ipso.    Ideo  mipos- 

sibile  est,  quod  in  eo  maneat  peccatum.    Et  haec  iusticia  est  jirima,  funda- 

nientum,   causa,   orii^o  omnis  iustieiae  propriae  seu  actualis,   quia  vere  ipsa 

datur   pro   originali   iusticia    in   Adam   perdita   et  operatm-  id,   immo    maius 

quiun  üla  iusticia  originalis  fuisset  operata. 

561.31,2.  Sic   iutelligitur   ilhid   ]is.  xxx.  In  te,   domine,   speravi,   non    confiindar 

inaetemum:  in  iusticia  tiia  libera  me,  non  'in  mea',  sed  'in  tua',  inquit,  id 

est  in  iusticia  Christi  dei   mei,   quae  est   per  fidera,  per  gratiam,  per  mise- 

ricordiam  dei  nostra  facta,  et  haec  vocatiu*  in  psalterio  per  multa  loca  opus 

domini,  confessio,    vnrtus   dei,   misericordia,   veritas,   iusticia.      Onmia  haec 

sunt  nomina  fidei   in  Cliristum,   immo   iustieiae   quae   est  in  Cliristo.     Undc 

®ot.  2, 20.  Apostolus   ad  Gala:  ij.   audet  dicere:   Vivo  iam  non  ego,   vivit  vero  in  me 

(£1)1).  3, 17.  Ciiristus ,    et   ad    Ephe:  iij.   T"t    det   vobis    Christiun    habitare   per   fidcjn    in 

cordibus  vestris. 

Haec  igitur  iusticia  aliena  et  sine  actibvis  nostris  per  solam  gratiam 
infusa  nol)is,  trahente  intus  sciHcet  patre  nos  ad  Christum,  opjwnitnr  peccato 
originali,  quod  alienum  similiter  est  sine  nostris  actibus  per  solam  gene- 
rationem  nobis  cognatum  et  contractum.  Et  ita  Cluistus  expellit  Adam  de 
die  in  diem  inagis  et  magis,  secnnduin  (juod  crescit  illa  fides  et  cognitio 
Christi.  Xon  cnim  tota  simul  infunditur,  sed  incipit,  proficit  et  perfcitur 
tandem  in  fine  per  mortem. 

Secunda  iusticia  est  nostra  et  jn-opria,  non  quod  nos  soll  operemur 
cam,  sed  quod  cooperemur  illi  primae  et  alienae.j  Haec  nunc  est  illa  eon- 
versatio  bona  in  ojjcribus  bouis,  Primo  in  mortiticatione  carnis  et  crucifixione 

1   moruimu.s  A         4   voluit  et  dixit  dicens  A         (!  dicit  53.  A     dicit  liij.  B  12  eius- 

dem 4.  A     eiii.sdcm  iiij  B  I4  et  qui  A         Ifi   primo,  fund.imentuni  A         20  iiitctligatur  A 

20  Gala:  i.  AB  27   Ciiristus   liabitarc   A  32   expcUat  A  33  fides  et  adliesio  ad 

Christum.  Noii  .\  34   et  pnificitur  tandem  A       et  perficit  tandem  B 


Sermo  de  duplici  iustitia.  1519.  147 

concupiscentianim  erga  seipsuni,    sieiit  ad  (Tala:  v.  (^ni  autem   simt  Cliristi,  0a[.  ,-,,  21. 
camem  .suain  eriioifixeruiit  cxim  vifiis  et  confH])iscontiis,  Seciindo  et  iu  cha- 
ritate  erga  proxiimmi,  Tereio  et  in  hiiniilitate  ac  tiniore  erga  deiim,  de  quilni.s 
plenus  est  Apostolus  et  omnis  scriptiira,  Brevitcr  anteni  omnia  ad  Titiini  ij.  -it.  a,  12. 

5  comprehendit  dicens:  Sobrie  ((]uo  ad  seip:?iun  in  eanii.«  crueifixione)  et  iusto 
(qno  ad  proxinmni)  et  pie  (quo  ad  deum)  vivannts  in  hoc  .«aeculo. 

Haec  iasticia  est  opus  prioris  iusticiae  et  fructus  atque  sequela  eiiisdem> 
sicut  ad  Gala:  V.  Frurtu*    auteni    >:pintns  (id  e^t  spirituali.*  hominis,  qni  fit  ^«ai.  5, 22. 
per  fidem  in  Chri.'^to)  eiiaritas,  gaudinni,  pax,  patientia,  honita.«  tte.    Spiritus 

10  enim   vocatur  homo   spiritualL«    illo  loco,   quod  patot,   quia  illi  fructus  sunt 

ojiera  honiinum.      Et    loan:  iij.  Quod   natiun    est  de   carne,   earo   e.st:   quod  3oii.  .1,  •;. 
natum  est  de  spiritu,  sjiiritus  est.    Haec  iusticia  ijci-ficit  priorem,  quia  seniper 
laborat,    ut  Adam  perdatur  et  destraatur    corpus  pecoati:   ideo  odit  se  et 
diligit  proximum,  non  quaerit  quae  sua  sunt  sed  quae  alterius,  et  in  hoc  est 

15  tota  couversatio  eins.  Nam  in  hoc,  quod  odit  seipsum  et  non  quaerit  quae 
sua  sunt,  facit  sibi  crucifixionein  carnis,  quod  autem  quaerit  quae  alterius 
sunt,  operatur  charitatem,  et  sie  utroijue  facit  voluntateni  dei ,  vivens  si])i 
sobrie,  proximo  iuste,  den  pie. 

Et   in    hoc  imitatur    exemphnn    Christi   et   conformis   fit  imagini   eins.  i-i'"c  2,21. 

20  Nam  et  hoc  ipsum  Christus  requirit,  ut  sicut  ipse  omnia  fecit  pro  nobis, 
non  quaerens  quae  sua  sunt  sed  tantiminindo  quae  nostra,  et  in  hoc  obe- 
dientissimus  fnit  deo  patri,  ita  vult,  ut  et  nos  idem  exemplum  ad  proximos 
exhibeamus. 

Haec  iustitia  opponitur  peccato  actuali  et  proprio  nostro,  ut  ad  Ro.  vi.  9fBm.  e,  i9. 

25  Sicut  exhibuistis  membra  vestra  servire  iniquitati  ad  iniquitatem',  ita  nunc 
exhibete  membra  vestra  servire  iusticiae  ad  sanctificationem.  Igitiu*  per 
iusticiam  priorcm  oritur  vox  sponsi  qui  dicit  ad  animam  'tuus  ego',  per 
posteriorem  vero  vox  sponsae  quae  dicit  'tua  ego':  timc  factum  est  fimium 
perfectum  atque  consummatum  matrimonium,  ut  in  Canticis:   Dilectus  mens  .c^o^ci.  2,  ic. 

30  mihi  et  ego  Uli,  q.  d.  'dilectus  mens  est  meus  et  ego  sum  sua'.    Tunc  anima 
non   querit   amplius    esse   sibi    iusta,    sed    habet    suam    iusticiam    Christum, 
quaerit   ergo   aliorum   salutem  tantummodo.      Unde   per  Prophetam   minatur  3".  J,  3*. 
dominus  S\-nagogae,  quod  auferetur  ab  ea  vox  leticiae,  vox  sponsi  et  vox  sponse. 

Hoc   est  quod    thema   propositum  dicit:    Hoc   sentite  in  vobis  tt c. -jj^ii.  2,  5  ff. 

S5  id  est,  sie  sitis  animati  et  affecti  erga  iu\4cem,  sicut  videtis  Clu"istimi  affectum 
erga  vos  fuisse.  quo  modo?  qui  scilicet  cum  in  forma  dei  esset,  non  rapinam 
arbitratus  est  esse  se  equalem  deo,  sed  exinanivit  seipsum,  forniam  servi 
accipiens  &c.     Forma  dei   hie  non  dicitur  substantia  dei,  quia   hac  Christus 

4  Titnm  i.  AB  5  cnie  ad  A  G  seculo  &c.  A  7  Hec  igitur  iusticia  A  12  Hec 
igitnr  institia  A  17  sunt,  ibi  Operator  A  21  nihil  querens  A  24  Et  hec  iustitia  A 
■ri.   fe'^lt   A  25  iniquitati   servire  A  29  perfectumque  A  30  Tunc  enim  anima  A 

37  esse  fel^tt  A  38  hanc  Cristus  nuncquam  exinanivit  A 

10* 


148  Sermo  de  duplici  iustitia.  1519. 

nunquam  se  exinanivit,  sicut  nee  forma  senü  dici  potest  substantia  hnmana: 
sed  fonna  dei  est  sapientia,  virtus,  iiisticia,  boDita.«,  deiude  liberta-s,  ita  quod 
Cliristus  honio  fiiit  über,  potens,  sapiens,  niiUi  snbieetns  nee  vicio  nee  peccato 
sicut  sunt  homines  cuncti  (talibus  enini  praestabat  furmis,  quae  maxime  deo 
couveniunt),  et  tarnen  in  hae  forma  non  superbivit,  non  sibi  placuit,  nee  r. 
alios  fastidi\-it  atque  contempsit,  qui  erant  servi  et  variis  malis  subiecti,  sicut 

Siir.  IS,  II.  ille  Phariseus  qui  disit  'Gratias  tibi  ago,  quia  non  suni  sicut  ceteri  homines', 
quem  delectabat  quod  alii  essent  mLseri,  utique  nolens  quod'ei^sent  ei  siniile.s, 
et  haee  est  rapina  illa,  qua  homo  sibi  arrogat,  innno  servat  quae  habet  et 
non  refert  pure  in  deum  (cuius  haec  sunt)  nee  per  ipsa  aliLs  servit,  ut  se  lo 
similem  faceret  eaeteris,  et  ita  vohmt  esse  sicut  deus  in  seipsis  sufficientes, 
sil)i  phicentes,  in  seipsis  gloriantes,  uulli  debentes  &c.  Cliristus  autem  non 
ita  arbitratus  est,  non  ita  sapuit,  sed  Ulam  formam  retidit  in  deum  patrem 
ae  exinanixät,  nolens  illis  uti  titulis  contra  uos,  nolens  dissimUis  nobis  esse, 
quin    magis   nobis   factus   est   sicut  unus    ex   nobis   et   formam   sen'i   accepit   i'^ 

n£cr.  9, 19.  (id  est,  Omnibus  malis  sese  subiecit)  et  cum  esset  über,  ut  Apostolus  quoque 
ait,  omnium  se  servimi  fecit,  non  aliter  agens  quam  si  sua  essent  onmia  ista 
mala,  que  nostra  erant.  Itaque  super  sese  accepit  peccata  nostra  et  penas 
nostras,  et  egit  ut  vinceret  ea  tauquam  sibiipsi,  cum  tameu  nobis  ea  AÖneeret. 
Ita   cum   esset   re.spectu    nostri  talis,   ut   deus    noster   esse  et   dominus   esse  -ju 

iRijiii.is.i  s.posset,  tamen  ita  noluit,  sed  .servus  potius  fieri  voluit  noster,  sicut  ad  Ro:  xv. 
Xon   debemus   nobis    placere:    etenim   Christus    non    sibi   placuit,   sed  sicut 
*Bi.  fi9, 10.  scriptum  est  'improperia  improperantium  tibi  eeciderunt  super  me\  quae  est 
eadem  senteutia  cum  predicta. 

Secjuitur,   quod    ista    authoritas    negative    debet   intelligi,    quam    multi   » 
affirmative    acceperunt,    scilicet   (|Uod    Christus   non    arbitratus    est    se    esse 
aequalein  deo,  id  est,  noluit  esse  ae(|ualis,   ut  tit  per  eos,  qui  id  rapiunt  per 
suporbiam,  qui  (Ucunt  deo  'si  non  dederis  (ut  ait  B.  Bernhardus)  niilii  gloriaui 
tuani,  ipsemet  mihi  usiu"pabo',  non  autem  affirmative  sie:  Xon  arbitratus  est 
se  esse  aequalem  deo,  id  est,  quod  est  aequalis  deo,  id  non  putavit  rapinam:   so 
haec  cnim  senteutia  non  habet  aptam  intelligentiam,  lotpiitur  euim  de  Christo 
fflor.  s,  13. homine.     Apostolus  id  \ult,  ut  singuli  Christiani  exemplo  Christi  flaut  alte- 
rius  sei-vi,   et   si  quid  habent    sapientiae   vel    iusticiae  vel   potentiae,   quibus 
eaeteris  possint  prestare  et  gloriari  tauquam  formis  dei,  non  hoc  servent,  sed 
in  deum  rcferant,  et  omnino  fiant  quasi  non  habeant,  et  efficiantur  sicut  unus  3'> 
illiiruin  (|ui  iMiii  iiabent,  ut  (|ni.--(jue  sui  oblitus  et  exinanitus  a  donis  dei  agat 


5  .siipcrbiunt  A         9  (iiiiiiii  liunio  A  10  iiec  per  ip.sa  aliis  servit  fe^tt  A         12  sibi 

placentes,  in  .seipsis  gloriantes,  nulli  debentes  &c.  fcljlt  A  15  inagis  factus  A  2,'i  Kx 

istü  seqiiitur  A  29  alfirniativo  fct)It  A     est  esse  eqiiali.s  deo  A         30  quod  esset  equalis  A 

:31  nullam   habet  A  32  homine,    qua  autlinritate  apostolus  A  34   non  ea  serveut  A 

35  habeant  talia,  et  ideo  illa  relinquentes  eftlcinntur  A  30  habent  tilia.  et  ita  oblitus  sui 

((uisquo  et  exinanitus  A 


Senno  de  duplici  iustitia.  1519.  149 

cum   proximo   suo   eo    affectii,    quasi   sua   sit    propria   infirmitas ,    peccatum, 
stulticia  proximi,  non  pjlorietur  neque  infletur  iiecjue  ikstidiat  ueqiie  triuniphet 
adversus  illuin,  (juasi  deu;^  illius  et  aecjualis  deo  sit:   quod  cum  soli  dt'o  sit 
relinquendum ,    rapina    fit    per    talein    superbanique   temeritatem.     Sic   itacpie 
5   accipitur  fonua  servi   et  impletur   illud  Apdstoli  ad  Gala:  v.   Per  cbaritateni  »ai.  s,  13. 
servite  inviceni.    Et  ad  Ro:  xij.  ac  i.  ad  Corin:  xij.  per  siiuilitudiuein  inein-^''gjj'^,'jy' 
brorum  corporis  docet,  quomodo  membra  robusta,  honesta,  sana  non  super-     '■'" 
biunt   adversus   infimia,  inhonesta,  aefn'ota    tancjuam  dominentur  et   siut  dii 
eorum,    sed    econtra    magis    serviunt    Ulis   oblita   suae   honestatis,    sanitatis, 

10  potentiae:  sie  enim  nulluni  membnim  corporis  sibiipsi  servit  nee  sua  quaerit 
sed  alterius,  et  eo  magis,  quo  fiierit  illud  infirniius,  aegrius,  inlionestius ,  et 
ut  verbis   eius    dicam,    invicem   sollicita    sunt   membra,    ne   sit    Schisma   in  isor.  12,25. 
corpore.     Ex  istis  nunc  patet,   quomodo   agendum  sit  cum  proximo  in  qua- 
cunque  causa. 

15  Quod  si  nos   non  volumus  sponte   exuere   istas    fomias   dei  et  induere 

formas  sen'i,  cogemur  et  inviti  exuemur.     De  quo  nota  Luce  \-ij.  historiam,  2uc.  7, 36  ff. 
ubi  Simon  leprosus,  in  forma   dei  et  iusticia  sua   sedens,   süperbe  iudicabat 
atque  despiciebat  Mariani  Magdalenam,    in  cjua  videbat  fonnam  servi.     Sed 
^•ide,  invic<.'m  statim  Christus  exuit  eum  forma  iusticiae  et  induit  forma  pec- 

»  cati,   dicens:    osculiun  mihi   non   dedisti,    caput   meum    non    unxisti.      Vide, 

1   eo  effectu  A  2    proximi    sui   et    non   glorietur   A        t'astidiat   aut   miuetui'   quod 

ipse  triumphat  et  pro  se  habeat  iustitiain  adversus  illum  aut  potentior  sit  super  illuiu  aut 
gapientior  quam  ille  et   sie  fiat  quasi  deus  illius  A  .3  sit  fc^lt  A.  «atb  ja  Qud^  ctft  buic^ 

bte    Snbetung   bc§   %tilt?    in    B   notftreenbig  S   adversus   firma   A  12   verbis    eis  A 

14  ^intei  in  quacumque  causa  ^at  A  nod^  folgenbett  Sufo^-  ^t  iH^  doctriua  practicanda: 
Quodcunque  vultis  ut  faciant  vobis  bomines,  et  vos  facite  illis.  £.\empli  gratia:  Si  estis 
offeusi  a  proximo,  statim  suggeritis,  vindicta  peteuda:  sie  enim  sapit  natura  ex  Adam.  Uic 
apparent  illc  due  forme,  scilicet  iusticia  in  oftenso  et  iniustitia  in  otlensore.  si  hie  natura 
prevaluerit,  quid  fiet?  Xempe  sibiipsi  placebit  et  inflabitur  adversus  offensionem  [fo  ftatt 
offensorem]  atque  velut  iniustum  despiciens  per  sententiam  et  iudicat  atque  condcmnat  et 
temere  omnia  agit  contra  eum  que  dei  sunt  tanquam  superior  illo.  Dei  enim  est  gloria, 
vindicta,  iuditium  ad  Ro.  12.  lohan.  6.  [fo  ftatt  S.]  sie  dicit:  Mea  est  ulcio,  et  iteruni:  Et  [fo 
ftatk  Est]  qui  querat  et  iudicet.  Hie  igitur  fit  homo  sanguiimm  iratus,  invidus,  impaciens. 
Sed  Interim  obliviscitur  quod  et  ipse  in  plurimis  aliis  offeudit  deum  et  homiueni,  in  quorum 
tarnen  uno  non  vellet  sie  secum  agi,  sicut  agit  in  isto  unico  cum  proximo  suo:  nollet  enim 
vindicari,  iudieari,  confundi  &c.  Secundo  non  videt  exemplar  illud  Christi,  qui  propfer  hoc, 
quod  tarn  multipliciter  est  offensus,  non  solum  non  querit  viudictam  iu  eum,  sed  etiam  velut 
misero  et  insano  compassus  submittit  sese  forme  eius  ac  pro  eo  peccato,  quo  offensus  est, 
ipse  uon  aliter  agit  oblitus  forme  proprie  quam  si  ipse  hoc  fccisset.  Tertio  non  videt,  quod 
proximus  ille  offensor  est  sicut  membrum  suuui  egrotum,  inhouestum  et  sanandum,  quod 
magis  compassione  raisericordie  fuvendum  est  et  sanandum  quam  rigore  iustitie  exasperandum 
est  et  confundendum.  Sic  enim  et  nos  a  Cristo  fovemur  et  non  exasperamur,  qui  tamen 
quiiigentis  talentis  (id  est  multo  maioribus  infirmitatibus  et  offensionibus)  ipsum  Icdinms, 
nbi  nos  proximus  noster  vix  quinquaginta  (id  est  minoribus  offensionibus)  urget  et  irritat. 
Ad  hoc  etiam  oratio  dominica  cogit:  Dimitte  nobis  debita  nostra,  sicut  et  nos  dimittimus 
debitoribus  nostris.  16   et  ut  inviti  A  18  !>ed  vide  iudicem,  statim  B 


15U  Senuo  lU;  dui>lki  iustitia.  1519. 

(jiianta  peccata ,  ([uao  illc  iinti  vidfliatl  \wc  taiu  tbt'da  Conua  sese  putabat 
(leionncni.  Js\>n  sunt  in  nuinuria  nlla  t'ius  ln>na  ojx-ra.  Noscit  Cliristus 
tonuam  dei  in  ijua  illc  sihi  jilacun.s  supi'rhivit,  nun  rccitat  (|Uotl  sit  invitata-? 
ab  t'u,  cibatus,  imndratns:  nun  est  Simon  k'iinisus  iani  nisi  pet'cator,  qui  tarn 
iustu.s  sibi  vidi'batur,  di'tracta  est  i^luria  i'onnae  dui,  seilet  eoniiisus  in  forma  ■■■ 
servi,  velit  uolit.  At  contra  Muriani  honestat  forma  dei  et  siiam  impouit  ei 
et  super  Simoueni  exaltat,  dicens:  luiee  pedes  meos  luixit,  osculata  est, 
lachmiiis  rigavit,  eapillis  tersit.  Vide,  (juanta  merita,  (piae  nee  ipsa  uec 
Simon  videbat!  nun  sunt  in  memoria  ulla  eins  demerita,  ucscit  Clmstus 
formani  servitntLs  in  illa,  (punn  magnifieavit  forma  dominatiouLs,  uec  est  lo 
Maria  aliud  (piam  iusta,  cxaltatii  iu  gloria  formae  dei  &c. 

Sic  faciet  omuibus  nobis,  (piotiens  de  iusticia  vel  sapientia  vel  potestate 
iuHamur  et  irritamur  adversus  iuiiLstos,  stultos,  impotentiores  nobis:  tuuc 
euim  (quae  est  maxinia  pervcrsitas)  instieia  contra  iusticiam,  sapientia  contra 
sapieutiam ,  potentia  contra  potenciam  operatur.  Nam  ideo  ]>otens  es,  nt  '•' 
impotentes  non  impotentiores  facias  oppriniendo,  sed  potentes  facias  exaltando 
et  defendeudo,  et  ideo  sapiens,  ut  non  rideas  stultos  ac  sie  uiagis  stultos 
facias,  sed  suscipias,  sicut  teipsum  velles,  et  erudias.  Sic  iustus  es,  ut 
iustificcs   et   excuses    iniustum,    non  ut  eondenmes   tautuminodo,   detralias    et 

Oiof).  12, 17.  iudicos  atque  vindices.    Hoc  est  enim  exempluni  Christi  erga  uos,  sicut  dieit :   w 
Non  venit  filius   hominis ,    ut   iudicet    mundiun ,    sed  ut  nuuidus  salvetur  ])er 

Sine,  i«,  .v.f.  ipsum,  et  iterimi  Lucae  ix.  Nescitis,  cnius  Spiritus  filii  sitis?  non  venit  tilius 
hominis  animas  perderc,   sed    salvare.     At  uatm-a   vehemens    contra    nititur, 
quia  N'alde   delectatur   in   vindicta  et   in  gloria   suae   iusticiae    atque   in    eon- 
fusione  iuiusticiae  proximi    sui.     Ideo  suani  causam  agit,   quam  gaudet  esse  ■.'•'■ 
meliorem    quam    proximi,    causam    vero   proximi   persequitur   et   oupit   esse 

'•^'J'j '^'^malam:  quae  perversitas  est  tota  iniquitas,  contraria  charitati,  quae  non 
quaerit  (piae  sua  sunt  sed  quae  alterius.  Debet  enim  dolere,  quod  causa 
proximi  non    est  melior  quam   sua,   et  optare,  ut  sit  melior  quam   sua,  non 

•Dioiti).  7,i2.minori  gaudio  quam  quo  gaudet  suam  esse  meliorem:    liaec   est  enim  ]{'x  et  3» 
proplietae. 

Sed  dicis  'An  non  licet  malos  castigarc?  non  decct  peccata  punire? 
quis  non  tenctur  iu^ticiam  defendere?  hoc  enim  esset  occasioneni  prebcre 
delin(juendi'. 

JJespondeo:    Non    j)otest   hie  sinq)lex  solntio  dari :    ideo    distinguendum   35 
de  hominibus.     Smit  enim  homines  vel  publici  vel  ]>rivati. 


i  jioccator  t'actus,  qui  A         ö   forma  ilci  A         9  uius  nioiitji  A  1 1   iusta  et  cxaltata 

est  in  gloria  A  13  nobis,    cum  sit  maxima   perversitas,  iibi   iustitia   contra  iustitiam  A 

15  operatur  fc^tt  A  16  exaltando,  dct'cndondo  A  18  volles  erudias,  sie  custos  es  A 

19  et  excuses  fef|lt  A  detralias  fctjlt  A  22  Kt  iteruni  lolian.  Nescitis  A  24  in  triumpho 
Bue  iustitio  A  in  confusione  sue  iustitie  A  2(i  et  quodam  modd  cupit  A  28  sed  alterius. 
Debetur  A  "1  pioplieta  A 


Sermo  de  duplici  iustilia.  1519.  151 

Ad  eos  qiii  suut  publici,  id  est  in  officio  dei  oou.stitnti  et  in  jiraesi- 
deutia,  nihil  jjertiniuit  ea  (jiiae  dicta  8init:  ad  ipsos  enim  ex  offic-io  et  ncces- 
tiitate  pcrtiiR't  j)iuiire  et  iudieare  nialos,  vindicare  et  defeudere  oppressos, 
<|uiu  uiiii  iprti,  sed  deus  hoc  facit,  cuius  sunt  in  lioc  ipso  soi'vi,  nt  ad  Ko:  xiij.  3ii'in.  13,1. 

s  late  Apostolus  prose(|uitur,  dicens:  Non  sine  causa  trladium  ])ortat  Av. 
Verum  lioe  est  intelligendum  in  causis  aliorum,  non  auteni  projiria.  Nullns 
est  euiin  in  viec^  dei  propter  se  et  sua,  sed  propter  alios.  Si  auteni  liahet 
causam  propri;un,  alium  dei  vieariiun  (juani  seipsuin  reipiirat:  iaiu  enirn  non 
est  iudex,   sed  pars.     Sed  de  liis  alü  et  cüias   dicimt:  latior  est  eiiim  res 

10  quam  uuac  dici  potest. 

Privati    vero    et   jiropriac    causac    homincs    sunt  triplices.      Primi,   qui 
vindietam  quaerimt  et   iudiciuni  apud   vicarios  dei,   et  horum  nunc  est  totus 
inimerus.    Hoc  tollerat  Apostolus,  non  autem  probat  i.  ad  Corin:  vi.  dicens:  i- i^f»- «.  1- 
Omuia  mihi  liceut,  sed  non  omuia  expediunt,  imo  dicit  ibidem:  ünuiino  de- i^"'- ",  7. 

i'  lictum  est  inter  vos,  quod  iudicia  habetis.  sed  tarnen  propter  malus  malum 
tolcratur  hoc  minus  mahuii,  ne  seipsos  vindicent  et  vim  alter  alteri  faciat 
reddendii  nulluni  pro  nialo  aiit  rcposcendo  sua  bona:  attamen  tales  non 
intrabuiit  in  rc^onum  eaeloruiii,  iiisi  fuerint  niutati  in  melius  et  lieeutia  reliii- 
quant  setpiendo  expedientia,  quia  afl'ectus  ille  siii  comiiiodi  extiuf^uendus  est. 

liii  Alü    sunt,    qui    non   cupiunt  vindietam,    iiumo   jiarati   sunt   (secimdum 

Euaiifielium)  tollenti  ])allium  et  tunicam  dare  et  nou  resistunt  idli  nialo.    Hü  üJintio.  .s«. 
suut  iilii  dei,  fratres  Christi,  haeredes  futurorum  bouorum.    Ideo  vocautur  in 
scripturis   orphani,    pupilH,    vidue,   pauperes,   quorum   pater    et    iudex   deus  >4äj.  es,  6. 
vocari  voluit,   eo  quod  seipsos  nou  vindicant,  inuno  si  praesidentes    [iro  eis 

5''  \nndicare  velint,   vel  non    cupiunt   nee   quaerunt,   vel  soluuunodo   permittunt 

aut  si  sunt  perfectissimi  prohibent  et  impediunt,  potius  parati  et  alia  anüttere. 

Si  dicis  'Paucisshni  sunt  tales,  et  quis  posset  in  hoc  mimdo  permanere, 

si  hoc  facerct?'  respondeo:   Nou  est  iiovum  hodie,   ([uod  pauei  salvantur,  et 

quod  angusta  porta  sit  quae   dueit  ad  vitam  et  ])auei  inveuiant  eam.     Quodiuiaüii.  7,  ii. 

3«  si  nulli  hoc  facerent,  quomodo  stiibit  scriptura,  (piae  pauperes,  orphanos, 
pupillos  jiopulum  Christi  praedioat?  Igitur  isti  magis  dolent  de  peecato 
ofieudentium  se  quam  de  suo  damno  et  off'ensa.  Idque  potius  agunt,  quo 
illos  de  peecato  revocent  quam  quod  iniurias  suas  ulciscantm-:  ideo  formas 
iusticiae  suae   exuunt  et  illorum  formas  induunt   orantes  pro   persequentibus, 

3»  benedicentes  malediceutibus,  benefacientes  maletaeientibus  et  pro  ipsis  iuimieis 

suis  poenas  hiere  et  satisfacere  parati,  ut  salvi  flaut.     Hoc  est  Euangelium  »ioito.  .s 44. 
et  exemplum  Chiisti. 


1   id    est   offitiii   A        et   je^Ü   A  4    ipse   A  7  J^i  eiiiiu  A  10   hie   dici  A 

13    probat  ad   Clio.  5.  A      probat    ad   Corin:    vi.   15  14   non    omnia    mihi    expediunt    A 

16  malum,  scilicctne  seipsisA         1 7  bona,  sed  tarnen  A         22  bonorum  sunt.  Ideo  A         25  pro- 
mittunt  A  26  si  sint   A  29  ({\ioii  »ov  angusta   fc^tt  B       angusta  sie  poHa  quae   A 

inveniunt  A  30  quae  tales  pauperes  A     ,     31  predieant.  oportet  ergo  sie  fieri.  Igitur  A 


152  Senuo  de  dupliti  iustitia.  1519. 

Tercü  simt,  (]ui  sunt  nffectu  tak'^  qiuiles  secuncli  iaiu  dicti,  scd  (.'ff'ectu 

alii:   hü  suut  qui    uou  repuscunt  siia  ant  reildi  viiulictaii)  cupiunt ,   (|iiia  «ua 

quaeruut,    sed  per  eani  vindit'taiu  vt  redditimuin   -iKinim  (iiuifniiit  enunidani 

illiu.-;,  qiii  rapuit  vol  offeiidit  c|Uciii  vident  *ine  punitione  iioii  posse  omeiidari. 

Hü  vocantiu- zt'lo.'^i  et  in  ^eriptnri.s  laiidem  habent:  sed  hoc  iion  dehet  atteu-     :. 

tare  nisi  qiii  in  secundo  gradii  iara  dicto  perfect^LS  est  et  exercitatissimiis,  ne 

fururem  pro  zeio  appreheudat  et  quod  amore  iiistieiae  sese   credit   facere  ex 

ira  potius   et  inipacientia   fecissc    couvincatur.     SinüHs  est  enün    ira   zelo   et 

impacientia  amori  iusticiae,  ut  nisi  a  spiritnidissimis  discerni  satis  nou  possint. 

Sot).  •.',  14  ti- Huiusmodi  ieeit  Clmstns    opus    (ut  dicitur  loan:  ij.),    ([Uaudo   factis   flagellis   lu 

1.  iioi.4,  :;i.  eiecit   de  templo  veudeutes   et    ementes,   et  Paukis ,    (juando    dixit  'in  virga 

veniani  ad  vos  <tc.'  ,^ 

1"  i  M  ?. 


2  null  adeu  repuscuut  A  ö   Alii  vocautur  A       et  liuc  in  A       lialiet  A      atteiitari  A 

ß  pei-t'ectus  fuit  A  9  iiuu  jel)tt  A  10  loau:  ij.  fel)lt  A 


3^?.^'«*^^'**/.  ü"^»^/.^'«*;'.  J**»^/,  J"«*?.  J"*^/,  J'«^/,  J"<^.  J**»^  J-**?.  J'<*5 


Disputiitio   et  oxciisatio    F.  Martini  Luther 
adversus  criminatioues  J>.  loliaiinis  Eccii. 

1519. 

ViitOcvs  *.Ul'tfVt5fcii  ijcgt'iiülu'r  bcubaditctc  CW  tiefes  £cf)UH'i(ien :  il)r  Vicl)t  I)atte 
i^m  ,^u  beutlid)  ben  'Koft  an  feinen  Cbeliefcn  gcjciflt.  So  fonnte  ber  Streit  beibev 
5)tännev  ,5u  iHnfang  bee  3af)ve>S  1518  für  becnbet  gelten;  aber  er  "^atte  ein 
ti  e  r '^ ä  n  g  n  i  f}  ü  0  ( l  e  5  'Jl  a  d)  f  p  i  e  (. 

yinbrea»  i^obenftein,  nad)  feinem  Webnrt-jürte  nieiftens  O'arlftabt  genannt, 
fonb  burd^  Qd%  i'orgeV"  gi'gfn  ben  iHefovniator  bie  tf)eo(ogifrf)C  ?Vofiiltät  ^n  SBitten- 
bcrg  Uertefet,  nnb  als  beren  Sefnn  fii()lte  er  fid)  in  iljreni  'i'ürfänipfer  bernfen. 
Slm  9.  llJai  nnter,ieiri;nete  er  eine  grofie  Vlniat)!  vim  Iljefen,  nn-ldje  bei  ben  !Xi5= 
putatiunen  nnter  feinem  5l>orfi^  a6fd)nittStt>eife  bie  Üorlagen  bilben  fnllten.  '-.Ulit 
einem  'Jtnbang  tjerme^rt,  üerliefeen  fie  nod)  üor  llfitte  ^umi  ^o'^ann  örünenbcrge 
'^^reffe  unter  bem  ütel:  D.  Andreae  Carolstatiiii  doctoris  et  arcliidiaLoni  Witten- 
burgensis  CCGLXX  et  apologeticae  eoncliisiones  pro  sacris  literis  et  Vuilloii- 
burgensibus  Jc' 

@ericf)tet  waren  bie  ©ä^c  „miber  biejenigen,  iiH'lri)e  bie  beilige  Sdjrift  Uer=^ 
fefjrten,  inebefonbere  wiber  I).  (*rf,  ber  ein  ansgeieidjnetee  l'Iitglieb  ber  llniuerfität 
SÖittenbcrg  an,5ufd)ltär,5en  geuuigt".  (*cf  erfuf)r  bauon.  ^n  einem  Schreiben  an 
C^arlftabt  »om  28.  fllai  entfd)ulbigte  er  fic^  feiner  Cbeliefen  falben,  bie  er  allein 
für  feinen  iMfd)iif  uerfafit  Ijabe,  nnb  fndjte  ben  Eingriff  bcm  fiel)  anf  bie  Arant^ 
furtcr,  bie  üffcntlid)  rcibcr  Vntl;er  aufgetreten,  namentlid)  anf  Ou'ljanu  letjet,  ben 
.ftc^crmcifter,  ab,5ulenfcn.  Garlftabt  antirortete  iljm  am  ll.^nni,  er  U'oUe  nid)t 
mit  einem  (Sfet,  fonbern  mit  einem  ^.'ümen  fämpfen. 


')  3m  iitet  iinb  Uioriüort  bei  Urbtiicf-3  iDctbcn  .iltiat  nur  :^70  Ifjefcn  nngegcbcii,  in 
2ßirflicf)fett  aber  finb  il)rer  37!)  auficv  bem  'ilnhang,  bot  aus  2IJ  ©ö^cn  bcftctjt:  fic  fiiib  futt 
loufciib  itumctitt,  nur  ift  babci  bie  Ziffer  f^T  übctfprungcu;  bal)ct  id)licBt  ber  urfprüiifllid)c 
3?c|taiib  mit  '•Jit.  ccclxxx,  unb  bcu  ®d)luf!  alter  bitbet  *Jit.  cxccvi.  Gin  fpötcrer  2riitf,  Wo  fic 
mit  C^atlftabtö  Det'en.sio  ailver.sus  Eckii  monomachiam  unb  feinet  Epitome  Je  iiupii 
iustificatione  üerbunbeii  finb,  ,5äl)lt  richtig  379  +  26  =  405  It)efcu.  SSgt.  l'öfc^cr  II  ©.  78-104. 
SHSalc^  XVIIl  6p.  ö.5tj— 704. 


154  Disputiitio  et  excusatio  F.  Jlartiiii  Luther  etc.  1519. 

Siit^linfc^en  Ijattcn  in  aBittciibcvg  bic  ItSputationcu  bcgoiiucn.  'iH'vtl)i'ibigcv 
bcv  rrftfu  Snlje  war  yiicafiii'J  Plaji  aus  .^''cv.^lH'rg ,  bcv  bamit  am  14.  l'fai  bic 
aiMivbc  i'iiu'c-  bililiidjeii  ^accalaiiri'ue  criravb.  3u  i[)ucii  Uig  füv  Pcf  iiucl)  fein 
Sdila^  ,511  Vcriönlicljcr  9lbn?cl;r.  Sann  aber  n.'avi;u  bic  Iljcjcn  Unbcv  bic  Cbcli'jfcii 
an  bcr  5Hcif)c,  iinb  al-j  nnt  7.  J^uli  fid)  U^avtbofonuiu-;  'i^cvnljavbi  pro  tomiatura, 
bac>  ift  ,unn  brittcn  flfnbcniifdjcn  0>vabc  in  bcr  It)cologic,  niclbctc,  madjtc  fie  6avl= 
ftabt  niittcle  '.'(nidjUig-j  in  ctmas  nnbcrcr  (Sovni  nl5  juuov  uod)nial'i  bctnnnt.' 

Scfet  glaubte  (5-cf  nid)t  länger  mit  Cfl)ren  id)ircigcn  ,^n  tonnen.  3n  nllcv  .Oaft 
cntli'avf  cv  ©egcnttjcfcn,  unb  am  11.  l'lngnft  fdjun  gingen  fie  au«  ber  Cfpciu  bon 
Siegmunb  Wrimm  unb  lluirr  SlUrinng  ,^n  '.Jhigebnrg  gebrndt  licvBor  in  bcr  Dcfcnsio 
luaiiiiis  Eikii  coiili-a  aijiaiult'iitas  D.  Aiidirae  Budeiistciu  (,lal■ol^;tatilli  iuvoflioiies. 
(£(f  brang  bariu  auf  (Sntfdjcib  bee  ©treites  buvd}  eine  Siäputation:  bae  tpar  ber  ^oben, 
auf  bcm  cv  ?,n  glänzen  unifite.  3»  Xribunalen  fdjlug  cv  ben  apoftDlifdicu  £tnl)t 
über  bie  .Oodjfdjnlcn  .yi  'Jitmi,  ^^Hivie,  Wöln  Dor,  Stätten,  an  benen  bic  tbcologifd^c 
')iid)tung  bcr  SÖittcnbevgev  U'cnig  Wnnft  ju  evliuivten  l)atte. 

'Jiüd)  bcufelben  lag,  on  Ircldiem  ibni  Cnf-S  Sdjvift  ^n  .sjänbcn  gefummen, 
bcn  28.  Slnguft,  ging  (nirlftabt  an  itjrc  Sßibevlcgung;  am  14.  Septembev  üollenbctc 
er  fie;  aber  luol)!  erft  im  Cftober  er)d}ieu  fie  bei  3ol>iw«  ©rüncnberg  im  Srucf 
al§  üefeiisio  Andreae  CiU'olusladii  adversus  exiiiiii  D.  loaiinis  Eckii  luonouiacliiam.^ 
C^arlftabt  ua'^ni  ©cfs  eingebet  einer  üSieputation  unter  3?ebingungen  au. 

Um  jene  ^eit  T)attc  fiel)  bcr  iHcfuvmatür  in  "Jlug-jbnvg  Uov  Gai'ctan  \\i  iicrant= 
ii'üvtcn.  (*cf  fudjtc  il;n  bovt  in  feinev  .(pevbcvgc  auf.  Sic  Ucvljanbclteu  miteinnnbcr 
über  bic  Beilegung  beö  £treite-5.  'Kit  bcr  Sisputation  ivar  Sutl)er  cinberftanben, 
uicf)t  aber  mit  bcn  bou  (frf  bafür  gcnniujd)ten  Cvten:  an  itjvcr  ftatt  liuirben 
jdjliefUid)  Scip.^ig  unb  (Erfurt  angcuummcn.  O'arlftabt  ftimmte  nnd}tviigltd)  jn  unb 
räumte  bic  äßaljl  unter  bcn  bcibeu  .^üdjidjulcn  feinem  Öiegner  ein. 

ted  cntfd;icb  für  l'cip.^ig.  5(m  4.  Seccmber  ti'anbte  er  fid)  au  bie  Uniücrfität 
unb  eigens  uoc^  an  bie  tl^eolugifdjc  (yafultät  bafelbft  mit  bcm  Öiefud),  bie  2!i5pu= 
tatiüu  bei  fid)  j^u  geftattcu.  (5-l)e  er  aber  eine  l'lntmort,  gcfdjioeige  eine  ^»f'iöi^. 
cvljalteu,  gab  er  ju  (ynbe  bes  lUonate  fd)ün  ben  üblid)eu  ^^'ttcl  in  "lUafatform 
l)eraug,  ate  ob  bie  £ad)e  bereits  in  aller  5orm  abgemad)t  iräre.  Unter  bcr  Über= 
fd)rift:  In  slmlio  Lipsciisi  dispulabil  Eckius  proiiosilioncs  iiUVa  notatas  contra 
D.  Bodenslciii  Carlfstadiuiii,  arcliidiacoiium  et  doclorciu  Viiitteidiergi.'n!;fiii,  folgten 
l^icr  6cfe  iörief  an  bcn  Saljbnrgcr  .Woabintor  yjlattr;äusj  ^'ang   uom  29.  Secembcr, 

')  Gä  giebt  boDon  fotgeiibcn  Soiiberbrucf  niis-  ^'ainpl)i[u^  ßJcngcndnc^i  Cfficiii  iuJBalcl: 
„Goutvo  2".  3of"mc  ||  Eckifi  Ingoklftadienfcni.  D.  Andre»  Boden  1|  (lein  Archidiaconi 
tuittenbergenfis  Apolo=  ]|  gotiea'  iiropolitiones.  pro  Reueredo  patre  D.  ||  Martino  Luther.  [| 
[3ictU'iftc|  ,;  tvr  lutttciilicrgf.  VII.  bic  1'  Mcidis  Inlij.  Anno  dnnnni.  M.  |1  CCCCC.  XVIU.  " 
mit  litrlcinfaiiinig,  litcU-iirtii'ilc  lu-brurft,  8  ^Mütter  in  Ciiiivt,  l'tivU'tdc  Seite  leer,  auf  bot  Ictitcit 
Seite  mir  ein  i&ot)iri)uitt.  ,i>icrnue  ift  mit  ctwn-j  gcl'cjjtrtcm  !i'ntein  bcr  2crt  in  ber  iBnidcr 
Sammlung  l'utl)ctid)ct  Sdjttften  üom  Cttubct  1518  ®1.  Ki'~  Mi'  gcfloffcn  unb  ftnbct  fid)  aucf)  in 
bereu  fpätcreit  ^.Mu'jgnbcn,  joloic  in  M.  Lutherii  lucubnitionuni  pars  una,  Basileae  in  aedihiis 
Adae  Petri  M.H.XX.  Mon.se  lulio.  M.  Miij"'  — N»  ol)iie  Übctfri)rift  unb  bei  i.'üirf)er  II 
©.  66—77  unter  bcm  Don  iljm  crfuubeucn  iitcl:  -A.  Carol.stadii  Theses  contra  lo.  Ecciinii'. 
berbcutfri)!  bei  äöaldi  XVllI  Sp.  668— 683.  "-)  %L  i.'bfd)er  11  ®.  108-170  unb  äßalri) 

xviii  sp.  704-7yi;. 


Disputaiio  et  excusatio  F.  Martini  Lutht-r  ek.  1519.  255 

in  beut  er  üoii  beut  bislievigcn  ikrlauf  bt'5  etveitce  bevtcl)tote,  itnb  Iciiic  12  Kjofni 
contra  novam  doctriuain,  bie  er  c(cgcn  Garlftabt  üertljeibigeii  iroUte. 

3(l5  X!ut:^cr  bieg  @d)riftftücf  empfing,  ivarb  er  (etir  uugcljalteii  ob  bcr  .Ocim- 
tiide,  bie  it)iii  Don  (9ct  luiberfaljren :  bis  bQl)in  um  beu  ^rieben  bcmül)t  gnuejen, 
fanb  er  in  bcfjen  Sd^eu  I;auptidcl)lid)  fid)  angegriffen,  (iarlftabt  bluß  obcnljiu  ge= 
ftreift.  ^B}e{)r  als  offen  fd^rieb  gd  felbff  fpätcr  on  iljn :  Vides  ex  sclieda  dispulaloria. 
nie  noii  laiii  contra  Bodenstein  iiuani  contra  tuas  doctiinas  prupositiones  posiiisse. 

"JJun  'i)attc  fidt)  l'utfjer  iHnfang  Januar  151!»  bem  pnpftlidjen  'Jluntius  Slaxi  ■ 
toon  llJiltiö  gegenüber  baju  erboten,  feiner  2ad)C  ftiü  ,5U  [teilen,  fofern  ber  2öiber= 
pari  auc^  fd)n.Hege:  baoou  burfte  er  fid)  jelit  entbunben  erachten.  So  trat  er 
ipieber  auf  bcn  )\>lan.  Sal}  für  Saij  Ijictt  er  feinem  öcgncr  bn-j  ätJiberfpicl :  fclbft 
bei  bem  fo  Reiften  ^^.'untte  uom  '^himat  bce  5t>apfte-:,  bcn  iid  gaiy  im  Sinne  SJoniS 
behauptete,  fc^eutc  er  fidj  nic^t  „ber  Siäputation  Ä'eife  nac^.^ufotgen".  Seine 
12  ©cgentbcfcn  contra  novos  et  veteres  errores  leitete  er  mit  einem  Briefe  an 
(Farlftabt  ein,  in  treld)em  er,  »pie  3?eatu5  iKljenanns  au  ,^iringti  fdjricb,  „(9d 
beffer  abfonterfeite  al«  c«  ein  5}ia(er  oermod;t  l;ätte".  So  entftanb  l'ntljere 
erfie  öffentlid;e  Streitfc^rift  gegen  (Eä.  Söir  tcnncn  baUou  nur  9{uc-gabcu, 
in  teeld^en  beu  Stücfen  Pon  Sutt)n  Qäi  S^ttfl  borgebrucft  ift,  mit  bem  litet: 
Disputatio  D.  lolianuis  Eccii  et  P.  Martini  Luther  in  studio  Lipseiisi  fulura.* 
Unter  bem  7.  Februar  fenbet  £utt)er  pon  bem  crften  Srucf  ein  &remp(ar  an 
Spalatin;  in  feinen  Briefen  an  ,3o^ann  St)[piu5  pom  2.  nnb  au  ^obann  Vaug 
öom  3.  bes  ^Jlouatä  gebcntt  er  ii'ol)t  bes  3(ngriffs  Don  Seiten  (*rf-j,  nidjt  aber 
feiner  9lbmcf)r  beffctben:  Ijieran^  ergiebt  fid)  üon  felbft  bie  abfaffuugsjeit  feiner 
öegent^efen  nnb  feine§  5griefeä  an  Garlftabt. 

2>urd)  i.'utf)erg  Üortrürfe  fa^  fid)  Qd  blolgcftcUt.  Um  bereu  öruub  ,^u  uer= 
betfen,  frf)ob  er  in  bie  iRcif)c  feiner  12  Sä^e  einen  neuen  Poin  freien  93iUen  unb 
Bom  ©tauben  ein,  ber  allcrbiugs  (s'ortftabt  meljr  berül)rte :  es  ift  bcr  ficbcntc  unter 
bcn  fortan  13.  So  gab  er  fie  mit  einem  an  3lbt  ©aSpar  Pon  Söeffobrunn  nnb 
5propft  Sodann  üon  5poIIing  gcridjteten  Sdjreibcn  oom  14.  53Kix^,  in  uietrf)cm  er 
fid)  ju  rcd)tfcrtigcn  fud)te,  abermals  in  5J.Uafatform  ^eraus.  Sie«  ift  bie  Dispu- 
tatio et  excusatio  Domini  loliannis  Eccii  adversus  criniinationcs  F.  Martini  Lutter 
ordinis  Eremitaruin.^  .^ier  nannte  Qd  in  ber  Überfd)rift  ]\i  feinen  Jfjcfen  Sutl)er 
on  crfter  Stelle  alä  feinen  (begucr. 

6ar(ftabt,  anfänglid)  fo  f)ifeig,  ^attc  iid)  feit  längerer  3t'it  mertmürbig  ftill 
Pcrl^alten.  Qrvax  loar  eine  flcine  Satire  in  ilMIb  unb  SBort  Bon  it)m  auc-gcgaugen, 
aud)  eine  „3tu5(egung"  boju,  aber  nur  bcn  aUgcnicinen  OJcgcnfa^  ,5iinfd)en  if)m 
unb  Qd  beutete  fie  an ,  in  ber  i^orm  ti'or  fie  oljne  jebe  per)i;mlid)c  33e3ie()ung. 
Sic^t  ftellte  aucf)  ßariftabt  bie  Sä^c  auf,  bie  er  in  Veip,iig  Berfed)ten  RioIIte,  17  an 
ber  3a^I,  unb  mit  einem  ^Briefe  an  M  fetbft  Born  26.  3(pril,  irorin  beffen  Bcr= 
njerflic^e  iJampfeSmeife  trcffcnb  gefc^ilbert  toar,  erfc^icncn  fie  bei  3oI)aiin  6rüncn= 
berg  unter  bem  Xitel:  Conclusiones  Carolosladii  contra  D.  loanneni  Eccuni 
Lipsiae  xxvii.  lunii  tuendae.' 


')  ©.  unten  bcn  l)i()tio9tap{)ifc^cn  3tbfrf)nitt.  ^)  Sgl.  Söfd^et  III  ©.  559— 5ft3  unb 

210  f.    mald)  XV  ®p.  969-974  unb  XVIU  2p.  861—863.  ')  5Jbgebnidt  bei  Söfc^cr  III 

©.  284-291  unb  Bctbcutfc^t  bei  SEBalc^  XV  Bp.  978-985  unb  XVLU  Sp.  858-860. 


156  Disputatio  et  excusatio  F.  Martini  Luther  etc.  1519. 

l'utl)cv  cvtribcvte  auf  C^-cf^^  jüngftc  2d)vift  in  bcv  Disputatio  et  excusatio 
F.  Martini  Luther  adversus  criuiiiiatione?  D.  loluuinis  Eccii.  .Oicrin  ticvöffeut= 
lichte  er  feine  Öegentf)efen  nod)malc- ,  bie  er  nad)  bem  ^-l'organge  feine-5  (Gegners 
buv(^  (5infci)ub  eincS  neuen  Sa|ec'  an  cntfpred^enbcr  ©teile  je^t  ebenfalle  auf  bie 
'Sdi)l  13  gebvad)t,  eingeleitet  buri^  ein  4!prUHn-t  boll  fd^arfen  Spotte«.  5(m  16.  *]J}ai 
tonnte  er  fie  feinem  ("vveunbe  Vang  fenbcn. 

Samit   enbetf   ba-j  'i*orgefcd)t   ^;u   bev  ©ciitevf d)(ad)t  in  Veip.yg. 

3?in  bcm  Umfiiiiflc  ^l'v■  Vitaatiiv  iibfr  bie  ciitlrirfeltcii  i'ovgäiiQO  bcfdjiiiiifcn  Iriv  itiio  in 
unfen'v  CucUininngat'c  nuf  bif  ,iiiflniiglirt)[tcu  Ä'crfo:  bio  Xarfti'Huiifl  leibet  aber  iii  allen  an 
5^ct)lern,  bie  beii  ilietlauf  be->  Streites  Uerbimfcln.  in^L  ceibeiiwnii,  Tie  Seipiigcr  liSViitoticiii, 
Bresben  inib  i.'eipvg  18-t^  S.  21  ff.  nebft  ben  Urfunbeii  auf  S.  111  ff.,  nod)  immer  bie  Hcrläfi: 
lid)lte  'DJionograptiic  bnrübcr.  :Jäger,  Slnbrea«  3?obenftein  »on  Garlftabt,  2tuttc(att  18.5G  ©.  11  ff., 
im  2ßertt)c  meiftcn*  übcrfctjätit.  beim  uielfart)  ungenau.  äBiebcmauu,  Ix.  3ol)ann  @cf,  Siegcnsburg 
18t!-5  S.  7ö  ff.  489  ff.,  roid)  nu  Stoff,  falidjeu  "Jlngabcn  unb  idjicfeu  Urtt)cilen.  Sllbcrt,  9Ju-:- 
lueldjeui  t*irunbc  bi^putirte  ^oljniin  tj^*  geflO'  llJartiu  !L'utl)er  in  iL't'ipjig  1,519?  iu  „3citfii)rift 
für  bie  hiftoriidie  Ideologie"  1>'7:_'>  £.  :!8i  ff.,  eine  braudibate  (S-rgäu.^uug  ju  Seibemniui.  2a,iu: 
i}.Uitt,  ('■iuleituug  iu  bie  ".Uuguftona ,  (yrlaugeu  18(i7  I  S.  120  ff.  Jtat)ni-;',  2ie  bcutjdH'  Mcfor; 
mation  ,  l'eipjig  1872  ®.  251  ff.  .ffotbe,  .'L'utf)er'-}  Stctiuug  ju  fe'oncil  unb  JÜrdjc,  (jiütcrslol) 
1876  S.  40ff.  'Sauffcn,  (S)efd)id)te  bei  beutfd)en  2!olte?-,  8.  ?lufl.  II  S.  80  ff.  fiöftlin  I  S.  247  ff. 
©clb|ttierftönb(id)  finbet  man  in  beu  meiften  au5füt)rlid)eren  2l*crteu  über  bie  iReformatipu  uub 
über  Sutfjers  l'ebeu  bie  äSDrgefd)id)tc  bcr  ,l*eip;iger  Tisputation  be^aubelt.  3"  uuferer  (<^iulcituug 
»g(.  nod)  befonbers:  58b.  I  £.  278  ff.  Liber  decanormu  Facultatis  Theologicae  Academiac 
Viteliergensi.s  ed.  Foerstemann,  Lipsiae  1838  S.  21  f.  Ic  28.  T  S.  125.  »^öfdjcr  11  ®.  (M  f. 
t)49f.  i'uttjcre  äBerfc,  '^jma  1555  1  S8(.  lU^.  164''  ober  Joctor  lliartin  hibberä  llubcrrid)t  !c. 
SL5ii»f-  2e  SB.  I  <B.  171.  216.  371.  Sc^eurt'ä  iöriefb.  II  ®.  62.  ©cibemaun  a.  a.  0. 
S.  111  f.  128.  2c  Sß).  I  ©.  207.  237  f.  Zuinglii  opera  cur.  Melch.  Schulero  et  lo.  Schult- 
hessio,  Turici  1830  VII  S.  74.  2;c  2ß.  I  ®.  222.  216  f.  217  f.  Sofdjcr  II  S.  104  f.  Te  W.  I 
S.  309.  274.  279. 

Sou  ben  oben  bc)pvod)enen  Schriften  fonnneu  nur  ,iiLiei  für  uue  U'eitcr  in 
iPetrad)t,  näniüd;: 

1.  Di  sjMitati  ()  D.  lohaimis  Eccii  et  P.  Martini  Tjutlicr  in  stuilio 

Lipseusi    f'utura. 

l'lii-^ga  ben. 

a.  „Xifputatto   X.   3o:^anni#    (fccij  ||   et  '^.V   Martini  Sutl^cr  in  ||   «tnbiu 

l'ipfcuft.  |]  futura.  '"     2itelrürffeite  bebrnift.     4  iMätter  in  Cnart. 
Xrucf  uou  i'iu()ann  Wrüueuberg  iu  aiMtteuberg. 

b.  „Sifputatio  bo=  ||  mini  3oI;anni8  ©ccii  et  ||  ''Jßa.  lUartini  i.'utt)er  iu  ||  ftubio 

l'ipfenfi   fntnra.  [|"     SJorunter   ein   ^o(,^fd}nitt.      lUit   liteleinfaffung. 
litelrürffeite  bebrurft.    4  iBlätter  in  Cuort. 

Iitelt)oliirf)uitt:  3''')'>nnC'3  bcr  Käufer  uiit  bciu  l'amuic.     Trucf  ron  'Miartiu 
«nnbsbcrg  in  V.'cip,}ig. 

c.  „DISPV--  II  TATIO  ü.  lOANNlS  I'X;  ||  CH,  ET  P.  MARTI  ||  NI  LVTHER 

L\  II  STVDIO    1,1-  li  PSKNSl  ||  FYTV  ||  RA  ||  AN.  M.D.XIX.    '  ^      '•JJlit 
liteleinfaffung.     <;  iBlätter  in  Cnart. 

So   uad)   älUebemauu ,    ®r.   ^ofjnnn   (Jcf  8.493.      Sriirf    bcrmutfjtid;   von 
"Jlnbtcaa  (5tntnubcr  in  i)3njcl. 


Disputatio  et  escusatio  F.  Martini  Luther  etc.  1519.  157 

%üc  Stüefe  bovin,  (Sd'i  2?vief  an  9)}nttl)äii§  i'aiig  Hom  20.  J^ccemBev  1518 
iinb  feine  12  Iljefcn  fomie  \.'iitt)eve  iBvicf  an  Cnu-lj'tabt  Don  l'lnfang  iycbruav  1519 
unb  feine  12  ©egentljefen ,  finben  fid)  abgebvucft  nod)  in  bev  iBnfelev  Sanunüing 
l'ntf)evfd;cr  Sdjriftcn  Dom  'DJJäv,]  1520  iJ3I.  Zz"  — aa»  unb  in  M.  Lutheiü  lucu- 
biatiouum  pars  una,  Basileae  in  aedibus  Adae  Petri  M. D.XX.  Metise  lulio. 
581.  Aa  S*"  — Bb''.  '^a  n?ir  aber  t'ntfKV-J  SdjvoituMi  an  Pariftabt  in  bcr  Sammlung 
feiner  3?riefe  bringen  unb  feine  Kjefen  gegen  C*tf  l^crnad)  in  ber  fpöteren  (Vaffnng 
folgen,   fo  begnügen  loir  nnS  l^icr  mit  bem  gelieferten  bib(iogralil)ifd)en  Oiadjioei«. 

2.    Disputatio  et   t-xciisatio  F.  Martini  Luther   atlxcr.sus  crinii- 
nationcs  1).  loannis  Eccii. 

SluggaBen. 

A.  „Jifputatio    et    ercnfatio    fv.    Wnrtini    $?ut^er    nbuerfn§  |!  criminationei 

2.  .3ol)anni5  (i-ccij.  „"     Sarunter  folgt  fogleid;  ber  lejt.     (iin  '.ölatt 
in  (?oIio,  nur  auf  einer  Seite  bebrutft. 

?Uiä  ber  Cffii'in  Hon  .^Dhnim  ftrünciilicvii  in  älHttfubcriv    Ci^itt,  ineÜfitf)!  bn-- 
ciiijige,  ts-rcmplnv  bcfiiibct  fid)  in  bcv  Uiiiufvfität'>bibliotl)cf  ,511  .&ü11c. 

B.  „Sifputatio  ;;  crcufatio    5.  5]tar=  1|  tini  l'utljer  abuerfu-j  crinii=  ||  nationes 

S).  3ol^5ni§  II  (?ccij.   j"     4  iHätter  in  Cuart,  letjte  Seite  leer. 
2ruct  Don  3ol)ann  (iJtünenbcvc;  in  älUttcnbcviv 

G.  „2ifputatio  et  ||  eraifatio  5ratvi§  {  '•JJiartini  l'utljcr  abuerfuö  "  (n-iminatione«. 
2!.  3o=  il  Ijannis  (Jccij.  ,,■'  5)Jiit  Xiteleinfaffung.  litehiirffeite  bebrntft. 
4  Jölättcr  in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 

Srurf  Bou  Ufnrtin  l'nnbf-bcrg  in  l'cipiig,  uidjt,   lüic  *|>nn)fr  .\nn.  typogr. 
Vir  S.  20i»  y(r.  717  annimmt,  Hon  älnlcntin  2d)iimiinn. 

Sa^  trir  in  A  ben  Urbrurf  l}aben,  bafür  ,^eugt  fc^on  bic  äußere  fyorm.  Jyiiv 
B  ifl  berfelbc  Satj  Bevtoenbet  Sorben.     C  folgt  nevmutljlid)  B. 

1'ateinifd^  fteljt  bie  Disputatici  ot  oxcusatiu  F.  Martini  Lutlicr  in  ben  ße= 
fammtauägoben  Witebergae  1545  1  5St.  ccxl^  —  f;cxu''  unb  lenae  1556  1  iM. 
ccxxxix*— ccixl''  (in  beibcn  of)ne  bie  Stellen,  wo  Parlftabt  enräfint  U'irb)  foirie 
Erlangae,  opp.  lat.  var.  arg.  III  S.  12  —  17.  i.'öfd)er  giebt  in  feinen  ^Heforniotionö-- 
9lcta  bas  ißornjort  Tom.  III  S.  563-566,  bie  liefen  S.  212  f.  C^benfo  getrennt 
finb  bie  Stürfe  unferer  Sd)rift  bei  Söald)  XV  £p.  974  —  978  unb  XVIll  Sp. 
863-865  beutfd)  ,^u  finben. 

CTjnc  bas  'iUirnuirt  l)abeu  l'iitl)cr-j  1-'!  Sülje  neben  Prfe  unb  Garlftabts 
2f)efen  für  bie  Veip,iiger  Sisputation  folgenbe  jlDci  alte  2rucfe:  1.  „(iontenta  in 
^oc  öibetlo.  11  Erafmi  Roterodami  Epiftola,  ad  illullrifs.  |  Principe  ac  Duce  Saxonia?  &c. 
Fridericü.  ||  Pofiliones  loannis  Eckij ,  fcliolaftica'.  ||  Pofitiones  Martini  Lntlifrij, 
theologicae.  ||  Cöclufiöes  Andre»  Carolofladij .  tlioologica».  !'"  unb  barüber  nod) 
19  3filcn.  9Jlit  liteleinfaffung.  2itelrücffeitc  bebnuft.  6  Slätter  in  Cunrt, 
le^te  Seite  leer.  2.  „Tifputatio  ||  excellcntiuni.  D.  doctorü  lohannis  Efcij  i*i; 
Andrej  Carolofladij  q  repta  eil  Lipfie  ||  XXVII.  lunij.  AN.  M.D.XIX.  ||  Dirputatio 
fecunda.  D.  Doctorfi  loliänis  ||  öccij  iV;  Andrec  Carolofladij  q  cepil  ||  XV.  luiij.  jj 
Difputatio  elufdem.  D.  lohannis  Eccij  &  ||  D.  Martini  Lutberi  Auguftiniani  q  ||  cepit. 
IUI.  Inlij.  li"     litelrütffeite  bebrucft.     62  9?lötter  in  Cuart,  le^te  Seite  leer,    pr 


158 


Disputatio  ei  pxciisatio  F.  l\tnvtini  Luther  etp.  1519. 


lid)  allein  fivingcn  fic  bic  Samuilitngcn  bcv  Propositiones  Lutlieri  (l  S?b.  I  S.  222  f.) 
Yitembergae  15o8  3?!.  D2''— D4*  unb  (mit  fdfdjev  3nf)tcÄnnflntic)  Witebergae 
1558  5Pl.  DS»  — D6»,  unb  '^intev  CW-J  I{)efcii  bcutidi  bic  t'cipygev  G5ffammt= 
nuägok  5^.  XVII  ©.  24:3-245. 

Söiv   bieten   ben  Tert   be*   lhbvucf>5   unb    nievfen   cin,Kl"e    l'eÄavten    anbevev 
Shiägatien  nn. 


Bisputatio   et  exeiisatio   F.  Martini  Luther 
adversus  criiuinatioiies  D.  lohaiiiiis  Eccii. 


Frater  Martimis  lyutlicr  optimo  Icetori  Salntem. 

•iiLS  inen.*  iraseitur,  mi  lootor,  oon.secravitque  sedi  Aposto-    •■> 
licao  aliani  tlispntatioiiis  schcdain,   plcnam   irae   suae  et 
i'iiininationis   mei,   adieeitque   prioribu.s    propositioinbiis 
iiiiam,  fortitor  irasccntcni,  hof  est,    nisi  timereni  disj)ii- 
tationi  t'utiirac  iinpedimcutum  tieri,  pidciiram  oceasioneni 
maledicti.s   suis   semel  respondeudi.     Sed  onmia  temjnis    id 
lial)eiit.     Hoc  luiiie  satis  fiierit.' 
QiKid  addiu'ti.'«   aliquot  sanctoruiu   patruni  dictis   nie  liostem  Ecclesiae 
eriniLnatur,   sie    iutellige,    leetor:    per   'Ecclesiam'   Eecin.s   opiniones   suas   et 
hei'ouni  suorum,   (|ui  sndaverunt  in  indulgentiis  signifieat.     Nara  consecrator 
est   Sedis   Apostolieae   et   more    opinatoriun   heroum    suornm    loquitm-,    qui   is 
scripturae  et  patrum  verbis  utuntur  velnt  Anaxagorae  elementis,  ut,   quani- 
primum   ea   consecrai'iut    sedi  Apostolieae,    mox  transsnbstanciata    in   eornni 
arbitrium  voeabida  (niinnn  dietu)  quodlibet  ex  qnolibet  fiunt,  etiam  id  signi- 
fieare  idonea,   qnae  vel    per  febreni  ipsi  somniant  vel    per  nndicbris  iiividiae 
impotentiani  dclyrnnt:  denique  tiuii   infelicitcr  suae  eis  eednnt  diseiplinac,  ut   jo 
hoc    ipsuni    (juod    bonnm    didicernnt    nun(|uani    bcnc    intelligaut,    et    iuxta 
i.Xim.  1, 7.  Apostoluni  nun  intclligunt  iiequc  (piid  liKHiuntur   iie(juc  de  (juibus  ailinnant, 
hoc  est,  nee  jircciiratuni   cum  subiecto    ncc  subicctuni  cuui   ])redicato  in  pro- 
positione  Catiiegorica  conijxuiere  doeti.     Spcrannis  tiiturum,  ut  siuiili  dcxteri- 
tate  et  alia  testiniouia  nobis  jn'oduetnras  sit   in  f'utura  disputatione,  ne  dcsit,  s'' 
quod  etiam  pueri  rideant.    Speraverani,  Eecius  didicnsset  ex  epistola  Erasmi,^ 


')  'JJlnn   imifi   bic   Disputatio  ct.  oxou.salio  T>.  loannis  Eccii  tn'rglfid)«!,  um  SutT)cr3 
9liijpicluiigcii  l)ctiiari)  in  lu'vftftjcii.  '')  SJticf  be«  ©raStnu»  nn  Cfrf  limii  15.  *M)ai  1518. 


Disputatio  et  exeusatio  F.  Martini  Luther  etc.  1519.  159 

literariuii  principis,  tiun  ex  D.  Carl,*tadii  invicta  Apologia  ^  hobetiKlincni 
capiti.s  siii:  veriuu  patientia  Ecciana  vincit  unmia,  sati.s  est,  si  cactoi-is 
Omnibus  displiceat,  sibi  saltem  et  heroibus  suis  placeat. 

Quod  autem  me  haeretioum  et  Boeraiuii  couscclerat ,   (li<»eiis   nie  io;iiiro 
:.   veteres  cineres  &c.,  pro  modestia  sua  fiioit  aut  ])ro  officio  conscHTationis,  fpia 
quictjuid  consecrat  consecratum  est,    uullo  aiio  u.sus  ciirisinate  <|uani  veueiio 
linguae  suae. 

Tu  vero  (ne  hoc  mali  nomiiiis  agnoscam)  intorim  scias,  mi  lector,  nie 
de   Monarchia  Romani    Pontificis   uon   spernere   vonorabileiu    consensnm    tot 

III  fidelium  |>er  Italiam,  Gcrmaniam,  Galliam,  Hispaniam,  Augliam  aliasqiic 
r^ones.  Unum  tantuni  a  doinino  precor,  ne  nnquam  sinat  me  dicere  aiit 
sentire,  quod  Eccio  qui  nunc;  est  jtlaccat,  Ne  forte  pro  lihero  arbitn'o  Cliri.*tum 
filinm  dei  ostentui  haheani  et  pro  Koniana  Eccle.sia  Christum  in  Iiuha  et 
Oriente  vivere  et  regnai'e  negeni,  seu,  ut  et  ego  quid  enigmatizem  festivo  Imic 

15  enigmatisti,  ne  cum  Eccio  cloacam  Constantijiolitantmi  denuo  rcchidani  et  de 
antiquis  Aphricae  hoiiiieifliis  nova  eelehrem  Ecclesiae  niartvria.  Xaiii  ut 
venenati  sui  enigmatis  scandalo  nou  hiedaris,  scia.«,  mi  ieetor,  inter  articulos 
Toannis  Huss  oenseri  etiam  a  nonnnlhs  hunc,  quod  Romani  Pontificis  jnipalcm 
excellentiam  a  Caesare  esse  dixerit,  quod  et  l'iatina  manifeste  scril)it.     Ego 

20  vero  non  Caesareis,  sed  pontificiis  deeretis  eandem  monarchiam  jirobari  iiosui. 
Ita  sane  ipsamet  Ecclesia  Lateranensis  in  urbe  de  frontis  suae  peripheria 
cantat,  dograate  Papali  simid  et  Imperiali  se  esse  matrem  Ecclesiarnm  iScc. 
noti  sunt  versiculi.^  Quid  igitur?  Necesse  est,  ut  ijisa  quoqiie  Ecclesia 
Eecio  sit  Hussita  et  igniat  cineres.     Deinde  quia  mandato  Papae,  consensu 

85  Cardinaliuni,  totius  Romae  et  universalis  Ecclesiae  illa  sie  cantat,  nihil  niirum, 
si  Eceius  fastidiat  antiquos  cineres  et  pro  officio  consecrationis  suae  conse- 
crare  anhelet  no^^^m  holocaustum  sedi  Apostolicae,  semel  Papam,  Car- 
dinales ipsamque  Ecclesiani  Latcranenscm  in  cineres  novos  redacturus.  Deo 
gratia,  quod  unus  saltem  Eceius  reliqiuis  est,    qui  Catholice  sapiat,  singula- 

30  rissimus  ille  singularitatis  persecutor,  caeteris  omnibus  per  virus  Boemiae 
perditis.  Sed  quid  mimm,  quod  sophistae  eiusniodi  historias  ignorent,  quando 
suas  propositiones  cathegoricas  nou  intelligunt?  Ego  quidem  haue  materiam 
nunquam  traetavi  nee  cogitavi  disputare.  Verum  Eceius  iam  diu  gravissima 
in   me   exuleeratus    invidia,   has   odiosas   esse    propositiones    sciens,   cum    in 

3i  caeteris  desperaret  victoriam,  hie  saltem  mihi  conciliare  speravit  indignationcm, 


')  Sarlftobti  in  bct  Ginteitung  bcfptot^enc  Defensio.  2)  Sa  bie  Serff,  auf  tocidjc 

Cutf)cr  ■fjintBeift,  einen  n)irf)tigcn  'l'unft  in  iciner  (Entgegnung  bilben  unb  nidjt  nief)r  fo  befnunt 
fein  bürften  toic  jut  ^eit  bes  ;Keformatot-3,  jo  mögen  fie  fjicr  folgen:  Dogiuate  Paiiali  ihitiir 
et  simul  hiiperiali  Quod  sim  cunctarum  Mater,  Caput  Ecclesiarum.  Hinc  Salvatoris 
Coelestia  Regna  datoris  Nomine  sanxenint,  cum  cuncta  peracta  fuerunt.  Sic  nos  ex 
toto  conversi  supplice  voto  Nostra  quod  haec  Aedes,  tibi  Christc  sit  inclyta  Sedes. 


160  Disputatio  et  excusatio  F.  Martini  Luther  etc.  1519. 

dootib;    catiüimi   (ut  dicitiir)    terire   poram   leone   et   ex    disputatione  veritatis 
facere  Tragediam  in\ndiae. 

Sed  cTiniiiientm-  fjuantiiiii  velint,  oonseerent  .sedi  Apostolicae  suas  adu- 
latioiics,  cousecrent  scamnio  et  seabello,  oon.seereut  etiani  Cistae  Apo.^tolieae 
((|iiaii(l<)(jiiideni  haec  ad  rem  indulu:eutiarum  et  Monarohiam  niaxime  omniuni  .■. 
1  fiüii. 18,261.  jjertinet),  traiisiliaut  ;iltare  r^ni  Baal,  olanient  voee  niaiore  (deu.'S  enim  e.<t, 
f'orsitaii  loquetiir  aiit  in  itinero  aut  in  diversorio  e^t  ant  oerte  dormit)  ut 
exeitetur.  I^iifticit  niilii,  4111  id  Sede.s  ApcKi^toliea  neque  viilt  neque  potest 
(jiiic(|Uiuii  ciintra  Christum,  Xec  in  liae  re  timebo  .seu  Papam  .seu  iiomen 
Papae,  multo  minus  pappo.s  et  puppas  ista.-^.  Unum  ego  specto,  ne  nominis  10 
mei  Chri.stiani  spolium  cedat  in  doctriuae  Christi  purissimae  dispendium. 
Xam  hie  nolo  iiUus  meam  expectet  patieutiam,  Nolo  Eceiiis  querat  nee  .sub 
nigra  nee  sub  alba  cuculla  modestiam.  Maledieta  .sit  impiae  iUius  clementiae 
1.  Soll.  20. gloriu,   qua  Achab  dimittit  IJenadad,   hostem  Israel.     Hie  enini   vellem  non 

modo  esse  potentissinius    mordeudo  ((|Uod   Eccio   dolet)   sed    invietus  quoque   is 
devoraudo,  quo  et  Silvestros  et  Civestros,  et  Caietanos  et  Eccios,  reliquosque 
Sei.  9,  u.fratrores   Cluistianae    gratiae   impugnatores    uno    (ut    Isaie    verbo   utar)    ore 
devorare    possem.     TeiTeant   alium   per   adnlationes    et   eonsecrationes   suas: 
Martinas    saeerdotes   et  consecratores    Sedis  iVjiostolieae   oontemnit.     Caetera 
in  disputatione  et  post  disputationem.    Sed  i't  P.  Ajidreas  Cai'lstadias,  \-ietor  20 
Ecciani  ermris  iam  dudum,    veniet  non  fugitivus  miles,   .sed   mortnum  hunc 
et    a   se    prostratum   leonem    cum    tiducia   e.xcipiet.     Tarnen    Interim   gaudere 
pennittimus    miseram   eonseientiam  simulata   spe  triumphi  et   vana   min;u'um 
iactaneia.     Igitnr  addo  et  ego  meis  propositionibus    terciamdecimam  '  adver- 
sariam  Eecianae  iracundiae.    Dei  fiierit  ex  ea  disputatione  liomnn  promovere,  a 
quam  lot   maus  iuvidiae  et  deti'actionis  Eccius  oimtamiuat. 

Ik'iie  valc,  mi   lieetor. 

Contra  Xovos  et  Veteres  Errorcs   defendet   Martinus  I.,utiier 
ha.s  positiones  sequentes  iu  Studio  Lipsensi. 
T  Quottidie  pecoat  oninis  homo,  sed  et  quotidie  j)oenitet  doeente  Christo  m 
SKaiii).  4,17.  'poenitentiam  agite',  excepto  uno  novo  (luodain  iusto,  ijui  poenitentia  non 

indiget,  cum  etiam  pahnites  fructiferos  quottidie  pm-get  agricola  coelestis. 
II  In  bouo  ])eccare  homiuem  et  peccatum  veniale  non  natura  sua  sed 
Dei  niisericordia  solum  es.se  tale  aut  in  puero  ))ost  baptisnunn  pec- 
catum remanens  negare,  lioc  est  i'aiilum  et  Christum  semel  conculcare.  r, 
ni  (^ui  opus  lionum  aut  poenitentiam  a  pcccatorum  dctcstationc  ante 
dilectionem  iusticiac  inci|>i  nee  in  co  peccari  asserit,  liunc  iulcr  Pela- 

11   iiurissimum  ed.  Wileb..  cd.  Ich.  imb    ed.  ErLing.  14   Bcnadiil)    ober    Heuliadab 

bie  fci^^erigcn  Su^gaBcn  28  Lutherius  ed.  Erlang. 

')  ftcincint  fctjctiit  ber  ()oriint()  fü(f\fiibf  bTcije()iitc  Strcitiiit;;  nlloiii  ifjit  t)nttf  bif  fviificro 
^iilgnbc  bcv  Il)cicii  iri;oii  nl*  .jroölfteii. 


Disputatio  et  exousatio  F.  Martini  Luthor  etc.  1519.  1(11 

gianos  haercticos  nnmcraraus,  Sed  et  of)ntra  sacniin  smim  Aristotelciu 
de.'iipore  proViainus. 
im  Den.*;  mutat  poenain  acternam  in  tviiiporaleni,  soilieet  C'nieis  portaiulao, 
cniiis  Cauone.s   aiit  .saoerdotes  nee  stattiondac  noc  aufereiidae   liahciu 
ullani  potestateni,   (niaiiquam    id  ab   adnlatoribus  noxiis  scdncti  prac- 
sumere  possiiit. 
V  Quilibet  sacerdos  debet    absoh'ore  poenitentcra   a  poona  cf   culpa,  aut 
ppccat:  aecjiio  peocat   siiperiiir  in't'latii.-^,  si  occulla  sine  cau^ia  ivscrvat 
ratiünalnli.ssiuia,  (jiiaiitmnlihi't  iisn.s  Ecc-lcsiai',  id  est  ailulatonuii,  ivsistil. 
10        VI  Forte  satLsfaciunt  aiiiuiae  in  j)uriratori( >  i>r<i  pcccatis,    Sed   (|himI  dcus 
a  moritnro  jtliis  (jiiani  volnntariam  mortem  i-('(|iiirat,  vanissima  tomc- 
ritate  asseritur,  quia  nulli.-;  niodis  potcst  pvolxiri. 
Vn  Neque  quid  fides  noque  quid  contritio   ueqno   (piid    lil)iruni  ari)itrinni 
sit,  osteudit    se  no.s.'ie,  Qui  liberum   arbitrium   actuum   si\-e   bonorum 
15  si\'e   m;d<irum    dominum   esse  liaibutit ,   aut  non  sola  fide  verlti  (piem 

iustificai'i  aut  fideni  non  tolli  quolii)et  erimiue  somuiat,^ 
\'lll   Veritati  et  rationi  coutrarium  est  quidem  in\ite  morientes  deficere  in 
charitate  ideoque   ])ati  horrorcm  pui^atorii,   modo   veritas   et  ratio  sit 
idem  quod  opiuio  Tlieologistarum. 
•20        IX  Animas   in   purgatorio   e.«se  eerta.s   de   salute   sua  neo  gratiain    in  eis 
augeri    seimus    a   theologistis  asseri,    sed   miramur   doetissimos   viros, 
quod  huius  tidei  suae  rationem  uec  stulto  verisimilem  reddere  jiossunt. 
X  Meritum  Cluisti  esse  thesaurum  Ecelesiae  et  sanetoruni  meritis  iu\-ai'i 
certum  e-st,    e.sse   autem   thesaurum   indulgentiarum    nemo   nisi  foedus 
2.'.  adulator,  extravagantes   a  veritate  et  iietae  (piaedam  Ecelesiae  praxes 

aut  usus  Simulant. 
XI  Dicei-e   indulgeutias   esse   bonum  Christiano   est  iusauirc,   sunt    enim 
verissime  operis  boni  vitinm,  et  imjjvobare  indulgeutias  debet  Christi- 
anus ob  abusum,    ijuia    dominus  dieit:    propter    me    deleo   iuiqnitates  on.  43, 25. 
3"  tuas,  non  propter  jiecunias. 

Xn  Papani  posse  remittere  omneni  poenam  pro  peeeatis  debitam  huius  et 
futurae  vitae,  et  quod  indulgentiae  ])rosint  non  criniinosis,  sonmiant 
secure  indoctissimi  sophistae  et  pestiferi  adulatores,  non  tanieii  vel 
uutu  possunt  ostendere. 
3''  Xni  Romanam  Eedesiam  esse  onmibus  aliis  superiorem,  probat  ur  ex  f'rigi- 
dissiniis  Romanorum  Pontifieum  decretis  intra  cecc  annos  natis,  contra 
quae  siuit  historiae  approbatae  MC  annorum,  textus  seripturae  divinae 
et  decretum  Xieeui  Coneilii  omnium  saeratissimi. 
AXXO  M.D.XIX. 

22  stultae  ed.   VViteb.,  ed.  lenae  unb  cd.  Erlang. 

')  £ie(ct  fiebeitte  Safe  fef)lt  in  bet  erftcn  SBetöffentli(i)Hng  bcr  tf^e^tn  ^ii  ^hifniig  T?e'6runT. 


SutI)eT§  SBcrfc  II  H 


^^f^^^ 


(£nu  3cvmon  Don  bcm  c(jc(frf)cu  3tanti, 

1519. 

ii^'on  imberufcncv  Sfito  umv  riiio  '•lU-obigt,  bii-  'i'iitfji'v  niii  .juiciti'u  SoiintnQ 
nncf)  (fpipfianicn  (IG.  .Saiiunr)  l-Mi»  im  'i'liiiri)lH^  an  bic  "^Scvifopi-  öon  bcr  Jpodjjcit 
]n  Siana  flc()altcn,*  nadiiicidjriebi'ii  imb  nie-  „ein  Scvnion  Hon  bem  cl)ctid)en  Stanb" 
lu'vöffciitlidjt  iiun-bcn.  Ihi.iufvii'bi'n  bniiiit,  gab  t'utbcv  nadjninlC'  beti  Scvnion  „Ucv 
iiiibevt  unb  tovrigivt"  fclbcr  l;craue.  Sieö  mnfe  im  ^Jiai  gcid)i"f)cn  fein.  Senn  in 
ieincni  5?riefe  an  Sot)'!""  )^ana,  uont  l-"].  9lpvil  ändert  iCutljev  ^)vax  feineu  t;cftigcn 
llnU'iHen  über  jene  üoreilige  '-Beröffentlidjung,  Bcrvätt)  aber  nod)  nid)t5  bon  bev 
VUbfidjt,  feine  beffernbe  ■'ilianb  bavan  ,',n  legen,  dagegen  befanb  fiel)  bie  nnigeavbcitete 
£d)rift  fd)on  am  L'l.lUai  in  3üt)ann  ftvünenbergv  Cffieiii,  luie  an-j  l'lelandjttjDne 
Schreiben  an  Spatatin  Dom  Samc-tag  üov  Pnntate  I)erüorgeT)t ,  nnb  am  22.  ^nni 
erf^ien  bereit-?  ein  ^Jiad)brnrf  üon  i()r  jn  5(ug5burg. 

5l!gl.  Ic  SL«.  1   £.  2.")il.     Corp.  li.-f   I  (Hp.  S2.     .Uöftliii  I  Z. -I'X,. 

'ilii-jo^abcn  be»  nidjt  Poit  £utl)cv  bciorcitcit  Icytf?. 

1.  „C*iii  Sermon  öon   bem  etid)en   ftanbt  |i  SJoctori-ö   'DJiartini   Viitter  ?(ii=   , 

gnftiner  ,yi  mittcnbnrgf  ge  \\  prebiget  im  tanfent  fünf  ||  finnbert  un 
ncnnt^c  1'  bt'iibcn  ,3ar.  \\  läBappen]  |1  ©ctrueft  ,iu  Veppfigt  burel)  ai*olf=  '[ 
gang  Stoifel  in  tfr  grünifcbi?  gaffen  jj"  litchiirffeite  bebrucft.  4  'iMiitter 
in  £uart. 

2.  „(nn   Sermon    Don   bem  elietjen  ftanbt  |i  S^octoriö  'DJIartini  Sutter  ?hi=  l] 

gnftiner    \n  loittenbnrgf    ge=  |l  prcbigt    im   taiiieut   fimf  li  bnnbert   Dn 
nennty  ||  Ijenben  ^ar.  \"    Sarnnter  ein  älSappeu.    litelrücffeite  bebrurft. 
4  inätter  in  Cnart.    %m  (viibe:  „^  ßetrnrft  ju  -Veiipfjgf  biird)  ai«olff= 
gang  ]|  Stocfet  in  ber  fönjmiffdjen  gaffen  l'Ad.  i" 
J'ns  Sajnppfii  niif  bev  2itc(feitc  ift  bnifclbe  loii-  iti  Tix.  1. 


')  £icä  erhellt  nii'5  bcm  'Jltifnitg  bf?  o()iic  Siit^ct?  SLMfjcn  crfcfjicncitcn  le^iei,  tüo  c? 
unter  bcr  Ülicrfcf)rift  „9iiiptic  factc  fimt  in  Pl)oim  ©olilcc  k."  f)cifjt:  „Skn  Jjflcflt  l)fut  in 
bcm  cluiingclio  ]\i  fngcu  lion  bcr  cl)c,   bnrnntti  bn«  Pfjriftn«  nnff  bic  luirtjrfjnft  gdnbcn  löavt." 


6tn  Sermon  Pon  bcm  ct)c(id)en  Stanb.  1519.  Iß3 

3.  „(5t)n  Sermon  |i  öoii  beni  elid)e  ftant  ||  Soctorie  lllattiiii  Viittcv  ?(iigu=  !' 
ftiiicr  ,^i  aiUttcnbuvgt  gcpvcbi=  ||  gct  im  tniifcnt  fiinfiljübcvt  ||  Un 
neun^cl)cnbc  3iar.  ;"  2^avuiitcr  ein  .C")Dl,^fd)nitt.  'DJlit  litclcinfnffnng. 
2ite(rü[ffeitc  bebvutft.     4  Jötotter  in  Ouavt. 

SiteUjoIiJdjnitt:  Diaria  mit  bcm  tü)rift(inbc  niif  einer  "Dionbfidiel ,  in  bev 
unten  .öonb  bae  Scepter  ^nttenb,  rings  umftroI)ü.  Xrncf  Hon  3Jiartin  \.'rtnb->lierg 
in  ßeipjig. 

3n  einem  ber  Stötfclicf)en  Jvudfc  f^ahcn  wir  bic  Unntägalic ,  U'Q'^rfcfjeinlid) 
in  ^h.  1.  '■JU-n  atgcbnicft  finbcn  nnv  bcn  lert  im  fog.  ■'pallifdjen  Iljeil  S.  341— ;M4 
iinb  bann  in  bcn  neueren  ^^hiägotien  bor  Sßerte  !sjutI;erÄ  ^t'eipjig  XII  £.  37(;  -  379, 
SBald^  X  ep.  744-755  unb  Erlangen,  bentfd)e  ed)riften,  1.  ?(nfl.  XVI  £.  150-158, 
2.  9(nfl.  XVI  £.  50  —  57.  Sie  älteren  Wcfnmmtan§gaben  Ijnbcn  ben  Sermon  in 
ber  f)icr  gebotenen  fyorm  nid)t  nnfgenonimen,  ba  Vnt^er  in  ber  i'orrebe  ]n  feiner 
eigenen  ißeavbeitung  einen  jegtidjen  frommen  Wenfrijen  bittet,  bcnfelben  untergeben 
unb  junid)te  »nerben  ^n  laifen.  SBir  )d)lieften  ilin  ebenfciHs  nn^,  ,^ninal  in  ibm, 
tuenn  er  and)  on  einzelnen  Stellen  ben  nriprünglid)en  SBortlaut  beloaljrt  Ijat,  bod) 
ßutl^erS  ©ebanten  Oiclfac^  entftellt  nnb  li:rfenl)aft  ei'fdieincn. 

SlUögaBen  be»  bon  2utf)cv  beriinbcvtcn  5cvinon». 

A.  „ß^^n  Sermon  öon  bem  C^lid^en  ||  ftnnbt  üorcnbert  Pnb  corrigiret.  ||  bnrdj 

S.  ^Juirtinü  !L'utf)er  'Uhu  \\  guftincr  t^u  älUttenbergf.  j;"  darunter  bie 
„SöoiTl^cbe".  litelrüdfeite  bcbrurft.  4  ;i^lätter  in  Cuart.  9[m  Pnbe: 
„^  ©ebrudt  3n  Söittenburgt  '•Jfad)  G^rift  gebnrt  ||  lanfent  funfffjunbert 
tinb  im  II  'JJeun^5el)enbcn  iar.  „" 

®rud  Don  ^o^nnn  (Ürünenbcrg  in  SBittenberg. 

B.  „6^n  Sermon  Pon  bem  ßlidjen  ||  ftanbt  Porenbert  Pub  [sie]  corrigiret.  || 

burd)  S.  ''Blartinü  i'utber  ?(u=  j;  gnftiner  t^u  SBittenburgf.  |"    Sornntcr 
bie    „l*orrl)ebe".     litelrürfieite   bebrnrft.     4    iMiitter  in   Cuart.     *J(m 
&nbe:   „S  Setrurft  ju  SÖittenburgf  '•Rad)  6(}rift  gebnrt  ||  Inufent  runtf 
l)unbert  Pnb  im  ||  Üieuuje^enben  iar.  y" 
9(us  bcrjelben  Cfficin  tok  A. 

G.  „Gin  Sermon  Pon  bem  Gtid)en  ftanbt  1|  Porenbert  Pnb  corrigiret  bnrd) 
2)oc=  II  torem  'JJlartinü  'L'utt)er?Ingnftiner  Ij  5u  äöittemtnirg.  "  Slarnnter 
bie  „33or  rebe".  'Jiad)  berielben  uod)  bne  ^Vnprefjum:  „Gietrnift  ,^n 
l'eipfegf  burd)  n.'olff=  ||  gang  Storfet  im  iar  5)1. 2).  jir.  1|"  2;ite(rüdfeite 
bebrurft.     4  58(ätter  in  Cunrt,  le^te  Seite  leer. 

D.  „(Sin  fcrmon  Pon  bem  j]  öctidjen  ftanbt.  Perenbert  Pub  corri  ||  giret.  burd) 

3).  !))lartinü  ^^uttjer.  H  SUignftiner  ju   älJittenbnrgt.  ||"     Sarunter   bie 
„l^orrcbe".    litelrürfieite  bebrurft.    4  5?lätter  in  Cnart,  letjte  Seite  leer. 
Triirf  Don  oobft  (»5iittncri;t  in  'Jiiivnberg. 

E.  „@in  fermon  Pon  bem  '|  Getid)en  ftanbt.  perenberi  Pnb  cor=  |1  rigirt.  burd; 

S.  5}iartinri  Vntl)er    \>lnguftiiun-  ,ui  SBittenbergt.  | "    darunter  bie  „i<Dr= 
rebc".     iitelrücffeite   bebrurft.     4  'iMätter   in  Cnart,  (eijtc  Seite  leer. 
'21 II?  berjclbcn  Cfficin  loic  1>. 

11* 


254  (^in  Sermon  soit  bcm  efielicficn  Stnnb.  1-M9. 

F.  „5(in  Sermon  üon  \\  bem  C*clid)en  ftoiib  bevcnbcrt  H  önb  corrigicrt.  butcf) 

S).  '•JJlarti  II  ml  !;?iitf)cv  3Iiigu|tiiicr  ^u  'J  Söittcnbcrg.  , "  S:aruiitcv  bie 
„i^orvcb".  6  5yiQttev  in  Cnavt,  tdite«  iJ31att  leer.  'i(m  gnbc:  „@e= 
bnirft  ^ü  Vhigipnrg  bnrd)  Silnnnnni  Cttniav  bei)  |1  fant  U'vfiila  clofter 
nm  :i'cci).  'Jim  XXII.  tag  ^imij,  i'"  II  laujent  5ünffljnnbcvt  öub 
^icün^cljcnben  jar.   |" 

G.  „e-in  prcbig  ]|  öon  bc  (Seltenen  ||  ftanb;  ucvcnbcrt  ||  önnb  covvigicrct  l]  butdj 

2.  maxii-  II  nnm  Sut^cv  jn  ||  lUttonbcvgf.  :;'  5Jlit  litclcinfafinng. 
litelvürfffitc  bebvnctt.  G  3?lättcv  in  Cuovt,  Ictjtc«  Statt  leer.  9ün 
llnbe:  „ßftvncft  ^ii  3?a)"cl  bnvdj  Ij  bcn  fürfiditigen  -Jlbam  "iH-tcr  ||  9(1* 
man  jalt  nad)  bcr  gcbnrt  ()^vi[ti  j,  lujcnt  fiinn(;nntnt  tmnb  nün= 
selben  tav.  j," 

H.  „ßin  Sermon  öon  ||  bem  (Jlidien  ftanbt  DDren=  ]|  bert  t)n  corrigirct  bnrd)  jl 
S).  gjlartinü  8utt)er  ]]  lUngnftincr  orbenä  ||  311  Söittenbcrgt.  ","  'Mt 
Sitelcinfaffung.  tJ  Slättcr  in  Cnart,  (c^te  Seite  leer.  91m  C^nbe: 
„c  ©ctrncft  511  StraBbnrg  burd)  3olinnne-3  jj  fnoblocf),  nad)  e^rift 
gebnrt  lonfent  fünft  j|  bnnbcrt  ünnb  im  9ieiin^el)enben  3ar.  |!" 

1.  „6i)n  Sermon  oon  bem  ©liefen  jj  ftnbt  öorenbert  ön  corrigiret  1|  bnrd) 
2).  '"Blartinum  ||  i'ntber  ^Ingnftincr  ||  ,^u  Söitten-  ||  bergt,  ji"  darunter 
bie  l'orrebe.  4  i^lättcr  in  Cnart,  lei.Ue  Seite  leer.  91m  Pnbe:  „®c= 
brnrft  ^n  SBittenbergf  bnrd)  3oI)anne  ßn'inen^  ||  bergt  'Jiad)  0'l)rift 
gepnrt  Ianfentfnnfff)unber-t  ||  ünnb  3"-''f"Öiflft''"  ^^^-  \\" 

So  nnd)  '4-'fi-  Sieh,  aBörtcttuid)  ,yi  Dr.  lliartiii  i'iitf)crc-  bcittfcfifu  £ti)tiftfn, 
\;i'ip3ig  1870,  S.  xxviii  'Jh.  9'>. 

K.  „9lin  Sermon  tjon  ||  bem  6elid)en  ftanb  nerenbert  ||  önb  corrigicrt.  bnrd) 
S!.  5)krti  II  nü  Sntber  9lnguftincr  ]n  \\  SBittenberg.  "  Snrnnter  bie 
„5Sorreb".  C,  iPlätter  in  Cnart,  letjtc^  9?latt  leer.  9(m  tfnbe:  „6e-- 
brncft  ,^ii  9lngfpurg,  bnrd)  Silnnnnm  Crtmar  [sie]  ||  bel)fant  iU-fnla 
Plofter  am  l'ed).  3(m  XXVI.  tag  ||  9tpriliö,  im  iaitfcnt  Jvi'mffbnnbevt 
ünb  11  ■^nminljigften  jar.  j," 

L.  „9lin  Scrnum  Uon  ||  bem  Gelid^en  ftanb,  Uercnbert  ||  imb  corrigicrt.  bnrd) 
3).  9Jlarti  ||  lul  Vutber  9hignftincr  ,51"!  |1  9}3ittenbcrg.  "  Xarnnter  bie 
„^üorreb".  G  S^lnttcr  in  Cnart,  Icljte«  -IHaü  leer.  9(m  (ynbc:  „Gie= 
brncft  ju  9(ngfpnrg,  bnrd)  Silnanü  Cttmar  ||  bei)  fant  93rfnla  C^'loftcr 
nm  l'ed).  91m  anbcrn  ||  tag  Cctobri-3,  im  (viinfflu"f)cnT)nnbcrt  inib  :\ 
,311'aintjigften  jare.  m" 

M.  „91in  pvcbig  Oö  bem  ||  (fe(id)en  ftanb.  Dcrcnbcvt  Onb  ||  corrigierct  bnrd) 
3).  TOar--  II  tinum  l'ntbcr  .511  aöit=  ||  tenbergt  <"  Sarnntcr  ein  .Oolj= 
fcf)nitt.  'DJlit  litelcinfaffnng.  litclriicffeitc  bebrntft.  G  'i^liittcr  in 
Cnart,  letjtc*  iölatt  leer.  9lm  C^nbe:  „Öebrnift  in  bcr  taiferlid)enn  |] 
ftat  91ngfpnrg  bnrd)  ^orge  9iablcr  1|  bei)  bem  '|Hnrfnffcr  Tor.  ||  911-3  man 
jolt  nad)  bcr  gcbnrt  Liljrifti  lanfent  fiinffl)nnnbert  «nnb  .imninljig  ,3ar. '/' 
lex  .^oljfdjnitt  auf  bcr  2ito(ffitf  ftcflt  bcn  Siinbcnfnll  bnv. 


C^iii  Sernipii  iipii  bei»  c[)clid)cit  Staub.  151!).  1(55 

N.  „6in  luTbig  u5  bcm  |1  («'clidjeii  ftanbt.  1|  um-iibcvt  üittib  !;  covvicjivt  biivcl)  || 
2}octov  l'Uirti  ||  uü  X.'utl)cr  ,511  jj  ÄJittöbcviV  j,"  '•BHt  litclciitfaffiiiin. 
6  Stätter  in  Cuavt,  Ic^tcs  iJ3(att  tccv.  ^Jdii  enbe:  „©etrucft  in  bi-v 
!i?oblid)c  11  bn  ,ftatfevlid;en  ftat  ||  aiugfpurg  biivrf)  ||  .finnlcn  ?ixo=  {]  fd)aitcr. 
M.  II  ccccc.  yr.  ü" 

So  imd)  aBeHer  ^(r.  1540. 

0.  „^1)11  Scriiiüii  UDit  bcm  Plirf)!'!!  ||  ffnbt  üoveiibcvt  bü  corvigivct  ||  biivd) 
2;.  'OJhutiiuim  li  Ihitljcv  'Jlufluftiucv  ;|  ,^u  SiJittcu-  \]  bcvgf.  ; "  'Doniiitcr 
bic  Iforvcbc.  4  SBIättcv  in  Cuavt.  3(m  gnbc:  „öcbnirft  ,511  aDittem= 
ba-gt  biivd)  Soljaimc  Covi'inen--  ||  bcrgf  'ilaä)  CUjvift  gcpüvt  laufont  fuiif'f 
Ijunbcvt  jl  Dnb  cljn  Bub  ^JH-'^itiiäftt-'"  S^i^.  ||" 
So  nod)  fflScUcr  *.Ur.  1801. 

'•Jtoc^  füf)vt  äßi-ücr  'Jir.  1241  an;  „(fin  Scviiiou  üon  bcm  ||  ef)clid)en  ftanbt, 
loctoris  ''JJlavtiiü  Vuttcv  ||  'Jluguftiucv  ,\u  uuttcnbuvgf,  gcbrcbigt  im  tau--  ||  fcut  fuuff= 
Tjunbcrt  bnb  ucuuljeljcubcu  3av.  '  Xavuutcv  bic  iioircbc.  4  '.Blätter  in  Cuavt 
mit  Signatur  '•R.  l'tui  (vubc;  „^ifc  ^^ircbig  tiu-ivb  gctrucft  ,yi  ^.'cipfigf  burd)  aüolff^ 
gang  ]|  etoctcl  in  bcr  Wvi)miid)cn  ©äffen,  1519.  „"  l'lllciu  bic  U-^ugcnbcjcidjnung 
burd^  ben  3?ud)ftabcn  5Jl  lä^t  bicfcn  Svurf  al§  einen  l'(u5fd)nitt  ouä  eincv  Samm-- 
luug  üon  £d)rifteu  erfdicincu.  3n  bcr  (frtaugcr  9(u*gabe,  bcutfdje  Srf)rifteu,  XVI 
2.  3(ufl.  3.  49,  U'irb  er  ju  ben  Xrudcn  bco  mibcv  l'utljcr-i  SÖiÜcu  er)d)iencncn 
©ermonS  geved^nct:   bie§  üevbietet  jcbod)  bie  unter  beut  litet   befinb(id)e  iluvrebc. 

3n  A  crblirfcn  )rir  bie  UrauSgabc:  üon  if)r  befi^t  bic  üon  Sdjcurl'fdje 
3amilicnbibtiotI)cf  in  'Jiürnbevg  ein  G-rcmplor  mit  ber  ljanbfdjriftlid)cn  älübniung 
üon  Ctto  Sccfmann:  „Diiio  Cliriftotero  Schowrl.  v.  I.  doctori  cöfiiltiff''  B  ift 
baoon  ein  üielfad)  übH'cid)cnber  Jtadjbrurt.  'D.llcrtiiiüvbig  ift,  ba^  bcrfctbc  SBotf^ 
gang  Stödel,  ttjcldjcr  bie  üon  t'uttjcr  ücriuorfcnc  Slu^gafae  an^gct^en  taffen,  ofjnc 
Shiftanb  aud)  ben  beränberten  Sermon  nebft  bcr  fein  Scvfaljven  bvanbmavtenben 
^Iforrcbc  nadjbrurftc. 

2)en  beutfd)cn  lert  finbcn  wix  nod)  in  „lllartini  i'ut[;ev§  mandjevlci) 
büdfytiu  jc."  üom  Wai  1520  ij?(.  l.kxvii''  i.xx.xi'',  unb  üom  Cftober  1520  231. 
lAxiii»— Lxxvii'',  foluic  in  ben  Wcfammtauegabcn  feiner  Üijcrte  SÖittenbcrg  1553 
VI  33(.  170''-172»,  3cna  1555  I  m.  172''-174b,  SUtcnburg  I  ©.  299—301, 
i.'cip,5ig  XII  <B.  379-382,  Söald)  X  Sp.  754-763  unb  C*r(nngcn,  bcutfd)c  (Sd)riften, 
1.  Stuft.  XVI  ©.  158-165,  2.  9tufl.  XVI  ©.  60-67. 

Vatcinifc^  fteljt  bcr  Sermon  in  ber  oft  angcfüt)rten  23afeter  Sammtuug  üom 
IDläxi  1520  23t.  U4''  — 1^4"  folric  in  M.  Lutlicrii  lucubrationuiu  pars  uiia,  BasileHt) 
in  aedibus  Adae  Petri  M.D.XX.  Mense  lulio.  231.  N  5'' —  0'',  bann  in  Lutheri 
opp.  ed.  Witebei-gac  1545  I  181.  xu''  — xt;ii",  ed.  leiiae  1556  I  23(.  a;cLii"  — cccijii'' 
unb  ed.  Erlang.,  opp.  lat.   var.  arg.   III  S.  446  —  453. 

SGßiv  geben  ben  2ert  nad)  A  unb  ucrmcvtcn  unten  bic  i.'c5artcn  Uou  IJ ;  an 
einzelnen  Stellen  jicljcn  loir  aud)  F  an.  ijn  bcr  latciniidjcii  Überfcljung  bringen 
wir  ben  Sermon  nid)t :  fic  ftanimt  jebcnfalt«  nidjt  üon  l'utljcr  t)er. 


16(3 


@tn  Sermon  Don  bem  cf)cliif|en  Staub.   Iöl9. 


IS  ü  r  r  ^  c  ö  c. 

ift  dm  icimon  Poiii  (>-(icf)eiin  Staub  ciuBflCivingcnii  uiintcr 
■Ss^'  fca_iM-r  i»fl)"fin  namcu,  ba-j  ml)r  Dill  (ieber  iitt  gcfc^cen  Iticre.  Tau 
?i  n^^^  lin)c  tiio(  id)  mljr  beiniift,  ba-J  ii^  Don  bcv  matcrl)  lypicbiget, 
t30  ift  cv  bocf)  iiit  1)11  bl)c  fcbberun  bvarf;t,  al-3  luoU  gleljd) 
merc.  Saviimb  id)  Oonuiadjt,  ben  felbciui  311  ciibcrn  iinb  §0 
üiU  iiuiv  luuglid)  tiu  lietfcmn.  iBitt  cljiiu  ijglid)  fvinu  mciiid),  Inolt  bcu  erftcti 
auBgiiiigcii  ievmon  laiicii  iintcrgclin  uub  Im  iiidjtc  lucrbcii.  'Jüid;  ßo  ijcmanb 
incl)u  pvebiget  fat)eii  loiU,  luciiig  fic^  fcl)iier  cljlc  iiunb  laß  mid)  aud)  jii  meiner 
iiHirt  nuprelitung  vabteii.  (ys  ift  ein  grof]  iiuterfd)ci)t ,  ctioa-j  mit  Ic&cnbigcr 
ftijmme  abbev  mit  tobtcr  idjiitft  nii  tag  ^iibriugcuii. 


l.-nJoi.-.MSn 


i&m  Scrmun  uon  bcm  (vlid)cn  3tnnbt 
üorcnbcrt  uitb  covrit^irt  öuvri)  ^.  *iOiartimnu  ^utljcr, 

\mn  (i-iftcii.     In  gott  Vlbam  getd)atfeii  l)ett  iinb  alle  ticve  i' 
fuv  l)lm  biad)t,   unter  HH'ld)en   ^Aham  nit   befanbt,  ba-? 
l)bm  (bm  unb  glei)d)  getellig  Uu're  5um  ee(id)en  ftaub,  bo 
iprad)  gott:  ^«  i|'t  nit  gut,  bao  IHbam  aücljn  ift,   ^sd) 
luiU  i)I)m  ei)u  geljulffeu  uuidjeu,  bie  l)l)m  jur  banbt  fel)n 
foU,  unb  faub  el)u  tiefen  fdjlaff  l)n  '^Ibam,  unb  nam  el)nc  -'« 
ribc  üüu  l)t)m,  unb  fdjtofe  ba-j  flcl)fd)  luibbcr  ju,  Unb 
baroet  auf]  ber  ielben  riben,   bie  er  Hon  X'lbam  genommen  batte,  el)n  Ineijb, 
unb  biadjt  fic  3U  V'lbam.    2o  ipxad)  X'lbain:   bao   ift  eijn   bcijn  oon  meinen 
bci)neii  Uub  cl)n  flebfd)  lum  mel)uem  flcl)fd),  fie  foU  l)Ci)Beii  el)nc  '!)Jiannl)nc,  bau 
fic  üon  l)l)rcm  man  genommen  ift.    2arumb  luivt  ei)n  man  luitter  unb  mnttcv  -' 
laßen  unb  feijnem  lueljb  aul)angcn,  unb  füllen  bluel)  i)n  eljneni  fleifd)  feijn. 

Xa§  alU  feljnb  gottiy  mort,  i)n  lüclri)en  befdjrieben  ift,  luo  man  unb  lnel)b 
l)crfummcu,  inlje  fic  ,3ufammen  geben  fel)nb,  unb  Ino  ,]u  ei)n  lr)cl)b  gefd^affcn, 
unb  luac'  üor  liebe  feijn  toll  l)m  eclid;en  leben. 

(5jum  anbcrnii.    5l>au  gott  fclb  nit  gibt  cljn  liici)b  abber  man,  §0  gel)!  m 
e§  311,  tnie  c^  mag.    Xan  bas  ift  Ijie  angcltcigt,  bau  'äbam  fel)nn  celid^  gc= 

4  roiclDol  mir  ingcbcnd  ift,   boä  id)  V  .">  nis   lool  iipt  wer  1"  G  Dor  urjac^t  A 

ocrurjot^t  15  9  cmpfaljcn  I"         U  aiMttcntmrBt  I!  17  qlcic^formifl  1'         20  cljn  ri6e  B 

24  Wänniii  F  20  jcljnc  jott  A 


6in  Sermon  uoii  beut  cf)elicl)cn  Staub.  1519.  167 

maficl  fanbt,  aber  [50  halb  qott  (vDam  iiricf)affcu  hctt  imb  511  l)f)m  "övarfit,  ha 
cntpfüiib  er  ctjnc  rcd;te  cclidjc  liebe  ^u  i)r,  uiib  crfennet,  bac^  fte  ieijn  cclid) 
flcmatjcl  Ipcve.  '-.Hlfjo  folt  man  leren,  bie  bo  junt  eelidjen  ftanb  fid)  geben 
JüoUen,  bas  fie  mit  rcd)tcm  crnft  gntt  bitten  unib  el)n  eelic^  gematjel.  San 
5  auc^  ber  loeljüe  Dhin  fagt,  bae  guttcr  unb  l)auB  mugen  bie  eiteren  t)t)ren  sv"  i'-'.  "<. 
finbernn  Dorict)nn ,  aber  el)n  liiei)b  inirt  alielin  Don  got  geben,  nac^  bem  el)n 
iglic^er  lutrbig  ift,  glei)c^  lüic  (5t)a  allein  öon  gott  5lbam  geben  i|t.  Unb 
Ipte  tüoll  bie  leidjtfertige  jngent  an^  nbrigcr  Utft  be-j  ftelifc^»  tin  blj^en  fad)eti 
fc^minb  feret,  ßo  ift  t-:-  bod)  eiin  groß  bingf  Dor  gott.    3^an  nit  umb  iunit 

10  bct  Sllmcc^tig  gott  allein  bem  menfc^cn  für  allen  tieren  mit  fulc{)em  rabfdjlag 
unb  bebencfen   fcl)nen  reiferen  ftanb    cDnfctit.     Xen  anbern  tirern  fprid)t  er 
fd)led)tc':  äi>üd)Bft  unb  meret  end),  unb  ftet)t  nit  gefd;rieben,  ba-5  er  ba?  mei^b  ia«<.'M,L'i'. 
ju  bem  man  bringt,  £rumb  auc^  le^n  e{)c  bo  ift.    Slber  ',Hbam  bem  mac^t 
er  eljn  cljnigf'  funberlic^s  ttieljb  non  Dbm  felbc',  bringt  fie  ^u  t)bm,    gibt   fie 

»5  ^l)m,  unnb  Slbam  Uorloilligt  unb  ni)mpt  fie  an,  unb  bas  ift  ban  cljn  el)e. 

3um  Tritten  ift  eljn  lDet)b  gefdjaffeu  bem  man  |u  el)nem  gefclligen  t)ulffen 
l)n  allen  bingen,  bcfjonbcrn,  tinber  3U  bringen.  Unb  ba-5  ift  nod)  bliben, 
atlel)n  ba^  mit  boBcv  luft  nad}  bem  fall  öormifdöt  ift,  Hub  itjt  bt)e  begljrbc 
be»  man-j  jum  iücl)b,  unb  loibber  umb,  uit  lauter  ift,  bann  nit  alleljn  gefeU 

i'o  fc^afft  unb  finber,  ba  ju  e»  altcl}n  el)n  gefeilt  ift,  feonbernn  auc^  bljc  bofec 
luft  foft  ftarcf  gefud^t  tnirt. 

3um  2>ierben  unterfdjeljt  er  btje  lieb,  bah  man»  unb  treljbl  lieb  ift  abber 
fctjn  %oil  b^e  aller  groft  unb  lauterftc  lieb  bor  oHen  lieben.  S)an  er  fprid^t: 
3>atter  unb  mutter  triirtt  ber  man   laf^cn  unb  l)angen  an  fernem  tneijb,  unb la-Wof. 2,24. 

25  loibberumb  bas  \vct)b  aud),  mi)e  mijr  ban  für  äugen  teglic^  fel)cn.  9hi  fetjnb 
bre^erle^  liebe,  falfdje,  natürliche,  eeltd^e.  fyalfc^c  liebe  bie  fuc^t  bo§  ^^rc, 
mie  man  gelt ,  gut ,  ecre  unb  locliber  außer  ber  cell  liebet  loibbcr  gotti-S  gepot. 
9laturlic^e  liebe  ift  ^iDifdjen  Datier  unb  finb,  bruber  unb  fdjlocfter,  frunb  unb 
fc^toeger,  unb  ber  glel)d)en.    -Über  über  bl)e  alle  gcl)t  b^e  ef)clid;c  liebe,  bah  ift 

30  e^n  bratnt  liebe,  bie  brinnet  inie  bau  feiner  unb  fud)t  nid)t  mcl)r,  bau  ba§ 
eelic^e  gcmatl),  bl)e  fprid)t  'od)  wiü  uit  ba«  betjne,  ic^  mill  loibber  golt  nod) 
falber,  loibber  bt)B  nod)  bah,  id)  linll  bid)  felb  baben,  id)  luil-j  gan^  obbcr 
nic^ty  ^aben\  l'lHc  anberc  liebe  fuc^en  ctluac'  anberö,  bau  ben  fie  liebet,  blj^e 
aüeljn  toiU  ben  gliebtcn  epgen  felb  ganlj  liaben.    Unb  men  vUbam  nit  gefatten 

3-'  loere,  ßo  loere  C5  ba«  lieblid)fte  bing  geloeßcn,  bralnt  unb  brciutgam.  '.Jlbcr 
nu  ift  bie  liebe  aud)  nit  rel)n,  ban  m^e  tooU  el)n  e^lic^  gemall)  bah  anber 
liaben  Icitl,  §0  fuc^t  bod^  aud)  c^n  Ijgltc^  fet)ne  luft  an  bem  anbern,  unb  bai 


2  enpfonb  U  0  Bovie^cn  15  S  übrigem  lufl  F  (mit  einet  9liidnaljme  ,tuft'  in  F 

immci  aU  'ilia^cuünum)  le  ^ülficn   B    ^ilffcn  F  22  be»  mon?  B  23    gröft  B 

26  notutli^e  B        27  ee^c  B        28  Siaturtit^e  B        29  fd^mogct  B        .31  ben  cclic^en  flcma^el  F 
iouc^  fonft  in  F  .gcma^ct"  a£-3  3Kaiculinunt,  nur  »ercinjclt  olä  3Jcutrum) 


lljg  ©in  «cvmoii  uoii  bciii  c[)elid)cn  £tanb.  1519. 

fclfcf)t  bicfec  liek.  Serliallicn  ift  ber  cliltd)  itanb  mi  lüt  mcf)v  rcijn  unb  an 
)uiib,  Unb  bic  flt'l)fd)licl)c  aiifcd)tunfl  fjo  groß  unb  lüiitcnb  luovbcit,  ba-j  bcv 
cl)lid)  ftanb  mi  tnjnfiuter  fllelnt  i'i)n  fpitaU  bcr  fiecfjcn  ift,  auff  ba-j  fic  nit  l)n 
fd)liicvcv  funb  fallen,  law  ei'V  iHbnm  fiel,  ttiar  cü  (ctd)t  iimpfvnlufdiiifft  unb 
fciifd)Ol)t  ^u  lialti'iiii,  ba-j  lui  Uieiüft  miicitid)  iinb  an  funbcvc  iiottio  ivuibcn  .■. 
»iaiiii.  r.'  unmuglid)  ift:  barumb  l)a\.m\  aud)  liubbcr  (51iriftuC'  iiod)  bic  X'lpnftolnu  fcufdjcit 
1.  Cm. ;.  gerieten  iDoUcii,  iinb  bod)  biefelbcn  gcvotcn  unb  ct)nem  l)glid)cn  l)cl)m  geben, 
fid)  fc(b  5U  prüfen,  mag  er  fid)  nit  lialten,  bao  er  elilid)  lucröe,  mag  cv  aber 
uou  gotti-j  gnabcn,  ift  beffer  bl)e  feufdjeit. 

-^iBo   t)aben  bie  boctoreä    brcl)  guter  unb   nnti  erfnnbenn  tjm  etjlidjeu  i« 
ftanb,  burd]  ineldie   bie  fnublid)  Inft,   bie  mit  nnterleufft,   linbberftattet  unb 
nit  norbamtid)  linirbe. 

63um  erften,  bao  ei)n  facrament  ift.  i^Vin  facramcnt  aber  Ijctift  ein 
bel)(igiij  tict)d)cnn,  bac-  bo  bebeut  etliuio  anbero  gei)ftlid),  t)el)lig,  lit)melifd)  unb 
emtg  bingf,  glei)d)  wie  bac'  luaffcr  ber  tauffe,  timn  bac-  ber  priefter  über  boS  ih 
finbt  geuft,  bebeut  bie  f)el)ltgc,  gottlid)  unb  ctüige  gnabc,  bie  bo  ncbeun  Inirt 
goffcn  in  bie  feete  unb  leib  beffelben  finbe  unb  reijnigct  auf}  bie  erbfunbe,  bao 
bo  gotti-5  rel}d)  Ijnne  fei),  lüeldje  bing  unauffpred)lid)e  guter  fet)u  unb  gar  Pill 
unmefjlid)  großer,  bau  bas  luaffer,  ha5  bic  fclben  bebeutet.  iHlf^o  ift  aud) 
ber  et)clid)e  ftanb  ct)n  faerament,  ein  cu^crlid)-3  l)el)Iigi5  jel^djeu  be-?  aller  groften,  ju 
l)cl)tigiften,  Wirbigifteu,  ebliftenn  bingo,  bac?  nod)  nie  geluef^cn  abber  Inerben 
mag,  bac-  ift  ber  Porepnung  gottlid;cr  unb  uunifd)lid)er  natur  l)n  (?l)rifto. 
ÜDan  ber  tje^lig  'iipoftcl  5paulu5  fagt:  Sßtjc  ber  man  unb  luelib  Poreljnigt  t)m 
eelidjen  ftanb  feljnb  Inoet)  l)n  el)nem  flet)fd),  alfjo  ift  gott  unb  bic  menfdieljt 
G)>i).  ^.  .Tj  el)n  0"l)riftu-J,  C^tjriftuc'  aud)  unb  bic  l^hriftcnljeit  epn  Icpb,  ba-j  ift  Porluar  ^h 
(fprtd)t  er)  et)n  groß  facrament,  bac-  ift,  bcr  cclid)e  ftanb  bebeut  Oorlimr  grofjc 
bingf.  ^ift  bac<  nit  grof;  bingf,  bao  got  ntcnid)  ift,  bac-  got  fid)  beut  mcnfdjeu 
ei)geii  gibt  unb  loill  fei)n  fel)n,  glci)d)  luic  bcr  nmn  ftri)  beut  locpb  gl)bt  unb 
fel)n  ift?     6jo  aber  gott  un^cr  ift,  feo  ift  ourf)  alle  bingf  unfeer. 

2id),  umb  ber  cbr  millen,  bac-  Pormifd)ung  uuino  unb  mcpbc-  el)n  fjo  m 
grof5  bing  bebeut,  muß  bcr  cclid)  ftanb  fuld)-?  bcbeutuif]  gcnieficn,  bau  bie 
bofie  fleifd)lid)e  luft,  ber  niemaut  au  ift,  l)u  el)lid)er  pflid)t  nit  Porbamlid) 
ift,  bi)c  fjonft  außcrljalb  ber  cl)c  alleticpt  toblid)  ift,  Umn  fic  borbrari)t  loirt. 
'}[[\]o  becft  bie  l)cilige  mcnfd)cit  gottic-  bic  fd)anbe  bcr  flel)fd)lid)eu  bofjen  luft. 
Xrumb  füll  el)u  eblirf)  menfd)  fold)c-  facrament^  ad)t  babcn,  bav  man  bic  s.-. 
l)cl)ligc  bingf  el)rct  unb  fid)  meffig  l)n  eblid)en  pflid)teu  bilte,  auff  baS  nit 
ber  flcl)fd)lid)cu  luft,  loie  bic  tiere  tbun,  unpornunfftig  folge  gcfd)cd). 

(V^um  anbcrn,  ba»  C5  epn  Porbuntunf;  ift  bcr  trem.  Xao  ift  ber  grunb 
unb  gaiilu'5  tucBcu  ber  ct)e,   bac?   fid)   cpnc   bem   anbcrn  gibt,   unb  Porfprid)t 

1  c()lic()c  B  1  idjiucvc  B  iimcfjvQrojdjafit  li  (j  '.Upoftclim  li  10  %uti)  tiabtn  II 
25  jutmat  K  (jo  ouc§  joiift  in  F  ftatt  „uovloat")  28  jcyn  [cl)  AB  .'il  \oüd)n  bcbmtnitfe  F 
33  tiolbrorfjt  F  31  flcljjüdjcn  A  37  unftornufftiB  AB 


C?iii  k^crmoii  l'ou  bein  cljcliiljcii  ©taub.   1519.  1()9 

tvclt)  511  hatten  itub  fel)n  niibaim  cim  311  hiffcn.  2ti"  Incil  bau  diiiC'  i'id)  alfui 
au  ba-j  aubcv  tnnbct  uub  rtcfauiini  f\ibt,  ba-5  cv  bem  flclifd)  alle  aubere  tuefle 
lunipevret  uub  ftd)  an  eijueut  bettflenoüen  iiniHie'i  left-  S,50  fidjt  flott  an,  bao 
ba-j  flcl)|d)  alßo  c^ebeuipft  liiivt,  ba-j  uit  cveul}  lueiVö  buvd)  bie  ftatt  luutet  uub 

■'  Icft  fluebifl  ,5u,  hün  ber  lell'enu  luft  iju  foldjev  tvelu  ettlim-5  uad)  iviafien  linvt, 
and)  mel)r  bau  juv  frudjt  uobt  ift,  bod)  ba-j  uuin  fid)  mit  evufte  uu'ifirte  uub 
uit  el)ne  mift  uub  fjalo  pfui  bvaufj  uiadje. 

.V)l)c  füll  id)  faflen,  >uatV'i1al)  luovt  man  braudjeu  folt,  luau  fid)  .^luei) 
uorlübeu,  f;o  l)att  mau  bao  biue(f  jjo  tieff,  lueljt  unb  ipilut^  fieuuidjt,  bae  idi 

>"  Ott  ju  geringe  bl)u  felbö  baö  ju  Oorftcen,  uub  fjorge,  ba-j  biet  el)eleut  fitten 
bei)  einanbev,  bie  mir  bov  uuebltd)  ()alten.  Tau  bie  Uiel)(  bev  eelid)  ftanb 
giuublid)  fteet  t)n  einem  bovUiiUigen  3U  einanbev  uub  gott  lininbeiliri)  i)t  l)u 
fel)ueu  gevidjteu,  Inill  id)5  l)()m  laf^en  befoleu  tei)n.  Tie  gemei)uc  lüovt  )ei)u 
biße  '^d)  bl)n  bcl)n,  bu  bift  iuel)n\  uub  mie  Uml  etlid)  anffc'  id)evpfl"t  mel)neu, 

1;,^  cä  iel)  tut  guug,  luau  man  fpridjt  'id)  luilt  abber  loirbe  bid)  uel)Uicu',  abbev 
anbevle^  iDovt  braud^ten,  {30  loolt  id)  bod)  lieber  ridjteu  nad)  ber  mel)nnng, 
bie  fie  tuir  ^el)t  gel)abt  l)ctten. 

3tem.    ilHin  el)Uy  bem  anberun  l)el)mUri)  gelobt  uub  bavnad)  ei)n  anberi? 
nl)mbt ,  offcutlid)  aber  l)cl)mlid),  loelifä  id)  nod)  uit,  ob  ic-  allö  red)t  fei),  bao 

■..„  mau  barbon  )d)rel)bt  unb  rid)tet.  Xas  ift  tncl)n  rabt,  hau  bie  cltcrun  l)l)re 
fiub  gelücneii,  ba-i  fie  fid)  nit  fd)emen,  Hon  l)lin  ,^u  bcgcrcu  el)u  e(ilid)  geinaK), 
uub  fie  fic^  mevcten  lafjen,  ba-j  fie  fie  beraten  liuillen,  auff  bav  fie  befite  baf; 
l)u  lioffuung  fid)  eutl)altcn  uub  beharren  mugen,  nunb  luiberumb  bie  fiub  uit 
an  ber   etbcrn  miffeu   fid)  borlobeu  ,   bau   fd)enieftn  bid)  uit,  el)neu  rod  abber 

■..;,   l)anij  oou  bel)neii  elternn  ^u  begevenu,  Uhvj  narrftu  bau  uub  bitteft  nit  umb 

ba§,  ba§  öiH  großer  ift,  el)n  el)lid)  genmtl)^    *äl§o  ttjet  Sampfon,  ber  famsiuw.  n.a 
l)n  el)n  ftat  unb  fad)  ei)u   jundfratu,  bie  gefiel  l)()nt.   bo  gingt  er  bor  »oibbcr 
l)Cl)ni  unb  fagt  ^n  fei)uem  batter  uubmuttcr:  ^sd)  l)ab  ei)u  jundfralü  gefeljen, 
bl)c  I)ab  id)  lieb,  lieber,  gebt  ml)r  bie  felBeu  ,5uni  el)lid)eu  gemall). 

3u  i5]um  britteu,  Xaö  es  frud)t  bringt,  bau  bav  ift  baC'  eub  unb  furul)emlid) 

ampt  ber  cl)e.  Xa5  ift  aber  uit  guug,  hau  bie  frud)t  geporcu  loirt,  uub  alf^o 
rebt  mau  nit  baboii,  loan  mau  fagt,  bie  et)e  entid)ulbige  bie  funbe,  Tau 
fuld)c  frud)t  tregt  cü  auc^  beu  l)el)ben,  Sunbcrn  ba»  man  bie  frud)t  l5il)c  .^u 
gotti'j  binft,  lob  uub  e()re,  unb  iiid)t-5  aubero  barl)nuc  fiid)e,  ba«  lepber  felbeu 

-.1-,  gefc^idjt.     5Jiau    fud)t    nur    erben  abber  luft  an   ben  finbevun,  gottiv   binft 

^161)66  njo  er  fanu.    3lud)  fiubt  man,   bpe  (uv  el)e  grcl)ffeu  unb  batter  nbber 

matter  tnerbeu,  ccr  fie  felb  betten  funben  abber  lopffen  toac'  gottio  gepott  fepn. 

■Jlbcr  ha-i  foUn  bie  eljeleubt  U)i)jeu,  bac-  fie  gott.  ber  (.^"l)vifteul)el)t ,  aller 

loclt,  t)()u  fclbö  nnb  l)l)rcn  fiuberu  fepn  befjer  loerrf  uub  un|t  fd)affeu  mugen, 

7  jau  lad^cn  F        8  hjoä  man  füi-  luovt  1'        2:5  mugen  li        '2<i  flioftci-  li        :i'2  ciit-- 
jd^ulbigc  B  :t6  mo  n  mög  F       ober   tmittci'  B  :i7   ec  fie  K  tjo  immor  „ee"  in  F  flutt 

,eet")  :i9  l)t)reu  (inbcv  A      mugen  B 


170  t*'"  «crmtin  lion  bfin  cTicIidjcii  Stniib.   Iöl9. 

bon  baö  fic  l)t)rc  finbev  lool  aiiff  hl)l)cn.  G'ä  ift  nicf)t-5  mit  »oalfartcii  a,m 
9il)om,  gen  .»öicviifcik'm,  ,511  \and  ^sacob.  (Y-i  ift  nidjte  tircfjeu  baliien,  mci> 
ftifftcii,  abbcr  »imfjcr  luerrf  ijeneiibt  liicrbcn  iiuigcn,  gegen  bifjem  ct)nigen  \vi:xd, 
bog  bt)c  ct)lici)en  l)f)rc  tinbcr  5l)lieii,  bau  baficlb  ift  l)t)ve  gevtc^tfte  ftraü  gen 
I)l)mcri,  mngen  niid)  ben  l)i)meU  nit  nclir  unb  beffer  erlangen,  ban  mit  bDf^em  s 
Jücvrf.  (J-3  ift  and)  l)l)v  cl)gen  Uievd:,  nnb  liui  fie  fid)  be-j  fetben  nit  flclifjen, 
|o  ift  e-j  gleljd}  eljn  Inn-feret  bingf,  alo  limn  fetuv  nit  brennet,  luaffer  nit  nehet. 
\'Uf;o  ipibbernmb  ift  bie  helle  nit  leid)tlidier  borbienet,  ban  an  fcl)nen 
ctigen  finbeni,  lUngen  aiid)  feljn  fdjeblidjev  Un-rcf  nit  tbuii.  bau  ba-5  fie  bie 
tinb  liorfeumen,  laBcn  fic  fludjenn,  fdjtueren,  fd)anbpar  Uunt  nnb  lieblin  leren  u» 
nnb  nad]  l)l)rem  luillen  leben,  T'artjn  ettlid)  fie  fclb  reiiüen  mit  nbrigem 
fdjunirf  nnb  forbernng  5n  ber  Hielt,  ba-J  fie  nnr  bcr  Inelt  lüolgefallcn ,  Ijocf) 
fteligen  nnb  rel)d)  »oerben,  nlljcljt  mefjr  Jörgen,  totje  fl)c  bem  leib,  Juan  ber 
feelen  gnngfam  tiorfelien.  C^o  ift  and)  fel)n  großer  fd)ab  ber  (lln'iftcnt)eit,  ban 
ber  fiuber  Uorfenmen.  Tan  foU  man  ber  C^lu'iftentieit  luibber  belffen,  fjn  mn^  y^ 
man  furtuar  an  ben  tinbern  antjeben,  »nie  lunljeljten  gefd)ac^. 

Xi%  brittc  ftncf  bnncft  midj   bai  großer  nnb  nnlilid)fte  feijn ,  bay  an 

|lDCbfcll  nit  ancl)n  eelidje  pflid)t,    ^onbenin    anä)  alle  anbere  fnnb  medjtig 

ablegen  fan.    IHbcr  bijc  falfdje  natnr  liebe  forblenbet  bie  clternn,  hai  fic  baö 

ftel)fd)  l)t)rcr  finber  mehr  adjtcn ,   ban  bie  feelen.     S)rnmb  fprid)t  bcr  tvit)^  20 

spr.  13. 24.-inan:  ÜBer  ber  rntten  fd)onet,  ber  hoffet  fel)n  el)gen  tinbt,  Uu-r  aber  febn  t'inbt 

svc.  22,  lö.  (ieb  hatt,  ber  ftcnpt  eo  nili  mall,    oteni:  (.^-o  ift  bn  cl)n-j  hglidjen  tinbv  hertien 

2»v.  23,  u.  torlic^e   tiornf)citien ,    aber    bie    rntten    mag    bao    allc-J    nn§   treiben.     :^)tem 

Satomon:   fd)led)ftn  behn  tinb  mit  rntten,   fjo  U'irftn   felm  feel  Hon  bcr  helle 

crlofien.     Serhalben  ift  c»  hurt)  t-nm   noten  cl)ncm  i)glid)en  et)lidjen  menfdjcn,  -'.^ 

bas  er  febne  tinb§  fccl  mebr,  tieffcr,  flebffiger  an  fct)c,  ban  baö  flebfd),  ba§ 

Don  l)l)m  tommcn  ift,  nnb  fel)n  finbt  nit  anbcr-j  adjte,  ban  a(ä  ebnen  !oft= 

lid)en  einigen  fdjalj,  ber  bhm  Don  gott  befolcn  fcb,  ,^n  bctuarcn,  ba-s  Ijhn  bcr 

tcnfclt,  bie  luclt  unb  ba§  fleljfd)  nit  fielen  nnb  nmbbringen,  San  er  Unrt  bon 

t)()m  geforbcrt  incrben  am  tobt  unb  jungften  tag  mit  gar  fc^arffer  red;nung.  -^ 

bau  \vo  mcbnftu,  baS  tjcrfnmmen  luirt  ba-J  fdjrcdlirf)  hcnllcn  unb  ctagcn  bcr, 

siiic.  23, 20.  bie  bo  rnffen   tuerbcn:   D  feiig  fel)n  bie  leljbe,  bie  nit   finber  geporcn  hubcn, 

unb  briifte,  bie  nit  gefeugt  tjaben?    "Jtnbuicbfell  'Sarumb,  ba§  fic  l)f)re  Üub  nit 

luibber  ^u  gott  gebradjt  haben,  Hon  bem  fic  fie  ^n  behalten  empfangen  haben. 

C  luarlid)  ebn  ebler,  grofjcr,  feiiger  ftanbt  ber  ehclid)  ftanbt,  fjo  er  rcrf)t  ■'■• 
gcbaltcn  loirt!     0  luarlid)  cbnn  elcnbcr,  crfd)rertlid)cr ,  fcrlid)cr  ftanbt  ber 
chlid)  ftanb,  fjo  er  nit  rcd)t   gel)a(tenu  Inprt !     llnnb  U'cr  bpfic  biiig!  bebcd)t, 
bem  lüurbe  ber  fntjcU  be«  flepfdjeo  luol  lunge[)en,  nnb  uillciri)t  f;o  febir  nad) 

U  tood  mcrrf  !•'          4  flcvidjftc  .\I!          .'>  inüflcii  1!          G  l)()vc  cl)acii  .\  li  ''JJiüacn  H 

10  (criicii  I'           11  unb  noi^  >)l)i:cm  A           i:)  Icljbc  15           1.5  folt  moii  U  18  ctjclid)  B 

21  fl)ii  c^gcn  A        22  bct  fttaffct  cä  !•'     tiiibcö  15        24  vi'iteu  li        2.'.  nolcii  H        •■!■">  t1)diäj 
ftaiibc  11           37  ctjclid^  15         .38  flcl)i(^!S  15 


(Jiii  Scrmoii  Hüii  bem  clKlic()cn  Staub.  1511J.  171 

bem  jimpfi-anilid)i'ii  ftaiib  alo  luici)  bciii  cl)liri)cu  ftaub  ^mitfcii.  Tic  iuflcut 
adjtct  CO  geringe ,  folgt  nur  bcii  bcgiibcii ,  ober  gott  loirt  co  gar  grof;  nrf)leu 
iiitb  folgen  bem  redjteit. 

(ynblid),  äßiltu  alle  beljii  fiiiib  lool  luifscii  iiiib  bcii  l)od)fteii  alUnfj  l)ie 
unb  bort  crlniigen,  feliglid)  fterbcii  iinb  bei)n  gefd)led)t  niid)  ,Kl)ttid)  iuel)t  imb 
ferne  ftrecten,  fjo  fdjaui  nur  mit  nUem  ernft  anff  bifj  britte  ftiirfe,  bie  finber 
iDol  ju  ^tl)en:  fanftii  eo  nit,  bitt  unb  lud)  nnber  leut,  bie  eo  funnen  unb 
lofe  bid)  felm  gelt,  foft,  mul)e  unb  erbel)t  talinen,  bann  bivj  iel)n  bie  firdieu, 
altnv,  leftauu'ut ,  oigilieu  unb  feelmefieu,  bie  bu  l)l)nber  bl)r  lefjeft,  bie  bljr 
auc^  Icudjten  luerben  i)m  fterben,  unb  Um  bu  l)l)u  tnmeft. 

1  iundfrarolid^cii  B  S  tialmcn  AU 


'i^'iM'iM'i^'ä^'iM'iM'ihM'^M^^ 


C£nu  3crmüii  uon  bcm  OkDct  uub  '^.^rücc]ftüu 
in  ticr  .^rcu5iuüdjc» 

1519. 

3lu5  bcm  Sermon  iclbft  gc£)t  I)crDov,  baß  cv  in  bcr  ftvcujmod^e  geljaltcu  ift. 
Sic  .Wrcuäiuodje  umfaßt  bie  2age  ,;)trifcf)cu  Siogate  uub  .Himmelfahrt  (litaniarmu 
dies)  uub  fie[  1519  auf  30.  Slai  6i5  1.  ^uni-  Äircfjlit^  bafür  ücrorbnctc  5J}cri= 
fopcn  finb  3ac.  5,  16  —  18  uub  l'uc.  11,  5  — 13. 

iigt.  .ftöftliit  I  «.  29«. 

■.)Iuü  gaben. 

A.  „Ch)u  Sermon  üou  beut  gcpcct  ']  Dnb  proccffion.  i)u  bcr  „  Cneutj  Riüd)cu 
lli.i.'.    "      litclvücf feite   bebrudt.     4   Stätter  in   Cuart.     3tm  gnbc: 
„^  Gicbrucft  \\i  aBittcubergf  uac^  Plirift  geburt  |]  iyuuftjcnijübert  Dn  im 
ueunie^eubcn  ^ax.    " 

Ixüd  Von  J(o()ünit  (Sirüueiibctg. 

15.  „^i)u  ScruiDu  üon  bcm  gcpeet  ünnb  H  proccffioii.  i)u  bcr  dreufe  >ood)cu. 
Sind)  fünft  uou  altem  gebcet  f  burc^  ba«  gan^  3ar,  U'ie  fid)  ber  mcnfc^ 
bar  i)nu  fjalten  folt ,  1|  alten  d)rtftcn  mcnfd)en  nü(jlid)  ünb  ielig  ju 
ipiffen.  i;  ll{artinu5  l'ut^er.  |i  [.öolifdjnittl  i;  f  ©etrucft  ,}u  Vci)pBgf  buri^ 
aöolffgang  Stocfel.  l.JlD.  "  litelrürffeite  bebnidt.  4  Stätter  Cuort, 
le^e  Seite  leer. 

2itcll)uljict)nitt:  Ptjtiftus  om  .«roiij  uitb  baruntct  l'laria  uub  So'^onue». 

C.  „giu  fermon  oon  beut  ||  gebet  uub  proceffion  in  ber  C5reut3=  H  njodjen. 
X.  'Blai-tini  Vnt^er  '[  Stnguftiner  \n  roittenbergf.  "  litelrüdfcitc  be= 
brurft.     4  Slätter  in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 

Stutf  uon^obft  Wutfnec^t  in  'Jiütnbcrg :  ganj  luillfütlit^  fe^k  2BeUet9h.  1563 
2a.>ittenberg  aU  Xtiirfott  uub  I-i20  aU  Trurfjafjt. 

Ü.  „6in  fenuou  üon  bem  ||  gebet  uub  proceffion  in  bcr  Grcutj  ||  looc^en. 
X.  Illartini  i.'ut:^er.  |1  Stuguftincr  ,)u  mittcuberg.  ■ "  4  Stättev  in  Cuart, 
Ic^te  Seite  teer. 

Xturf  »on  iobH  &ut(nec^t  tu  Stürnbcrg. 


6in  Sermon  oon  bem  (Siebet  uiib  tlroceifion  in  ber  Hrcujttioc^e.  1519.  I73 

E.  „?(tn  ScvniDU  !|  öon  bcm  grfiect  »fi  prDccf=  \\  fion,  in  bfv  Prettfemoc^en  || 

Wit  ainev  furzen  aü%U=  ,|  gung  bre  i^attev  Bnfere,   fürfid)  üiuib  ]^in= 
bcrfid),  il  2octor  5Jkvtini  .l'ii=  ||  tl^erä  Stuguftincr  ||  jü  Söittembcrg.  1" 
2;anintcr    15   "^lunfte.      llJit    litcleinfaffung.      IiteIvü(fHntc  bcbiiiift. 
ti  Blätter  in  Cuavt,  Ic^tc  Seite  leer. 
Iturf  Don  Silüan  Ctmar  in  Slugsbnrg. 

F.  „SJin  Sermon  \\  Von  bem  griiect  önb  procef  |;  fion  in  ber  5rcü^tt'oct)cn, 

9Jtit  ainer    hirfeen    au^Ic=  ]|  gang    be-j    iüitter   ünfcr«,  !|  fürfid)  ünnb 
Ijinberfirf),    Socfor  ^Uartini  2\u    t^cr»  ?luguftincr    311  SBitten=    berg.  i|" 
Saninter    t!    -;|.?unfte.      lllit    xiteleinfaffung.      litclriidffcite    bebrurft. 
6  Blätter  in  Cuart,  Ic^tc  Seite  teer. 
SiudC  tion  @i[Dan  Ctmar  in  3(ug§bnrg. 

G.  „9(in   Sermon   üon  \]  bcm   gebett  unnb   proceffton.   in    ber  I|  Preü|h?oci^en. 

5)lit  einer  furfec  ;i  aufelegung  tr4  'ifattcr  ünn=  [  ferj.  fürfic^  on  fjinterfid) 
Joctor  'DJJartini  Su=  ||  t1)cx^  ?(uguftiner  ^ü  ;;  aSittembcrg.    "    9Jlit  Iitcl= 
einfaffnng.    litclrüdtfeitc  bebrnctt.    C  2?(iittcr  in  Cuart,  lel3te  Seite  (ecr. 
Tnirf  t>ermutf)licf)  Don  Ajan-5  i}rojct)nner  in  Jliigjbuvfl  nnb  nid)t,  toie  •Ü}üUx 
'ilx.  15t»  onnimmt,  Don  3örg  5ioMer. 

H.  „6in  Sermon  uon  bem  ||  gebcet  imb  proceffion.  t)n  ber  1|  (>reüJ5tiiDcf;eM. 
9lud)  fünft  II  üon  allem  gebet  bnrdj  bj  |;  gä^  ^cix  iric  fid)  ber  ij  nicfd) 
bor  in  l^alte  ||  fol,  allen  d^riften  i;  mcfd^e  nü^lid)  ||  Onb  feiig  jfi  || 
»iffcn.  "  Sanintcr  ein  .öoljfrfjnitt.  ''Mtit  liteleinfaffung.  %HeU 
riicffcite  bcbmcft.     4  5?lätter  in  Ciiart. 

Jitel^oljfc^nitt:  gljriftus  am  .Rreuj,  baruntcr  9J!oria  unb  ;)ot)anncJ.  Jrncf 
6on  Sodann  ftnoblouc^  in  Straijlnirg,  nidjt,  W\c  SiVIter  9fr.  15G9  meint, 
Don  31.  Gratonbcr  in  iBafcl. 

1.  „6in  Sermon  öö  bem  gebet  |i  unb  '^^roceffion  in  ber  (Friitjtrorf)en,  Cnc^  j 
fünft  üon  allem  gebett  bur^  ba§  ganfe  ||  jar,  Irie  fid)  ber  menfd)  bariü 
i)aU  II  ten  fiJE ,  allen  QT)riftc  menfd)c  \\  nn^tic^  t)nb  fälig  ,^u  roiffen.  i| 
!?.  Wartinus  [  £ut^er.  "  'JJiit  ^jalbn  liteleinfaffung  nnb  .OoI,ifd)nitt 
unter  bem  litel.     (i  iSlätter  in  £uart,  le^tee  leer. 

So  naä)  Sß?ellet  5h.  1568,  ber  ^o'^ann  ^ager  in  Süt'c^  für  ben  Sructer  l)ält. 

K.  „6^n  Sermon  üon  bem  gepeet  ||  tin  proceffion.  in  ber  (Smit]  ||  itjoc^en. 
S)octori5  'JJIor  |!  tini  2uti)iX  'Jlngnfti=  \\  ner  5n  SÖittcn-  ||  bergf.  |i  ■:■  ;" 
iitflrücffeitc  bcbrntft.  4  ^Blätter  in  Cuart.  i'lm  (nibe:  „*K  ©cbrudt 
ju  SBittcnbergf  burd)  3oan.  ßrünnen=  ||  bergt,  nad)  G^rift  gepurt 
lafent  [sie]  funff  l^unbcrt  H  »nb  3tt?cnöigftcn  ^ax.    " 

L.  „G^n  Sermon  bon  bem  gepcet  ünnb  ||  proceffion.  t)n  ber  Greu^moc^en. 
%uä)  fonft  üon  allem  gebeet^  ||  burd^  baS  gan^  Sfav,  »Ptc  fid^  ber 
menid)  bar  ünn  f)altenn  foll,  ]'  allen  d)riften  menf^en  nii^lirf)  ünb 
feiig  3\i  mifien.  ||  "JJcartinns  Vut^er.  1|  [^»oljfc^uitt]  ,!  ^  ßetrurft  311 
!L'ct)p6gf  burd)  SBolffgang  Stocfel.  1520.  j"  2itetTÜdfeite  bebrutft. 
4  '.ölätter  in  Cuart,  lefete  Seite  teer. 

Iitelt)oI,5tci)nitt :  fffjriftn«  nm  Aren,),  barnnter  DInria  unb  ;5ot)anne*. 


174  (^'i»  Sctiiion  iHin  bem  Wel'ct  unb  ^>roceifioii  in  hex  ßreiiitoodjt.  1510. 

M.  „Gljn  Gcrnion  Ben  beiii  gcpect  trnnb  ||  proccfficm.  t)n  bcv  (?tcii^lrorficn. 
Sind)  fonft  Don  allem  gebectl)  ||  burd)  bas  gnittj  3av,  iinc  fid)  bcv 
mcnid)  bav  l)nn  tialten  foü,  ||  allen  d}viftcu  tnenfd)en  mt^lid)  ünb  fctig 
,111  unfien,  li  lUartiiui-j  l'iitln'v.  I]  [A>^fd)iutt|  |1  %  ©ctruift  ,yi  2nvW 
buvd)  ^Uilffijang  ^tüdcl.  1520.  |/'  üteU-ücf)citc  bebnuft.  -i  iMiittcv 
in  Cuavt,  le^te  Seite  leer. 

litctfiotifdjiütt  bcrffUic  Itiie  in  L. 

N.  „@t)n  Sevmoii  Don  ||  beut  gcpet  ün  pvo=  |i  ccffion  i}uu   bcv  H  Cfvciicj  iuü=  i| 
d;cii.  II  SD.  «tort.  Jiut^ev.  1|  äöittcmbevg.  |1  ^JJ.S.R-iij.  ||"    8  «lättev  in 
Cftaö,  le^teä  Slatt  Icev. 
eo  SßcUcv  9h-.  2545. 

"üUi?  bciii  Uvbvutf  A  fiiib  umiiittclbnv  obcv  mitteldav  alle  übrigen  Slu^gaben 
gcflüffcu;  C5  laffcn  fid)  aber  bcvcii  bvci  (Mviippcn  luitcvfdjcibcn;  1.  oljne  i\\\]a\i  im 
litel  inib  im  Icvt  (CUKX),  2.  mit  oufot^  im  litcl,  jcbodj  nid)t  im  levt  (BHILM) 
nnb  3.  mit  .iufatj  im  litcl  uiib  im  2ejt  (HFG).  3)en  3"ffi^  "i  2;e!:t  ber  brüten 
©vnvpc  bilbct  bic  „fnv,u'  ^(uologuiig  bcö  'initcvuufcv'S  Oov  fid)  unb  t)inter  fii-^",  bic 
nnr  ols  eine  fclliftftänbigc  Sdjvift  ju  bctnirijtcu  Ijabcu  nnb  bnl)cv  an  einem  anbrvn 
Cvte  (iefevn. 

*-Iton  ben  Sammlungen  entfjaltcn  untcvii  Scvmon  bcutfd)  „-JJlavtini  Sutljer« 
mand)erlcl)  tn'idjtin  «nb  tvactetliu"  l'hi'jgabc  üom  Mai  1520  SBt.  c.xx'' ^  cxxiiii" 
nad)  bcv  .pocitcn  Wvuppc  unb  \'(uogabr  luun  Cttober  1520  iM.  cxiiii''— nxviii-'', 
bnnn  bic  „XXVil.  '|!vcbig  5).  ^JJiavtin  Vntljcv-j"  tum  152;)  unb  bereu  fpätere  M- 
brücfe  iöl.  ryrj,''  — P"l'ö^  bi^  5U)n  £cf)luffe  bec-  fünften  ipunftee  andj  einige  3lu§gaben 
be«  „iyetbiid)lcin§".  3u  bcv  fog.  .fi'ivrficiipoftille  finbet  fid)  bic  cvftc  .Oälfte  untcv 
bem  fünften  Sunntage  narij  Cftcvn,  bic  ,\nu'itc  imm  )cd)':-tcn  'l^nnftc  nb  om  Sd)luffc 
bc'3  ;?efttfjcilo. 

Unter  ben  öcfammtanSgaben  bringt  ilju  bic  äöittcnbcvgev  nuv  inncrljalb  bec' 
„^ctbüdjIeinS"  unb  in  bem  Umfange,  ivie  bicö  ilju  bot;  ungenau  U'irb  ev  in  bev 
(?-rlangcr  Vlnsgabe  (bcntfdjc  £d)viften,  2.  Vlufl.  i'b.  XVI  £.  (3»)  Ijier  für  ein  (fin-- 
fdjiebfcl  in  bic  „fuv,ic  ^orm  ber  ^icfju  ©cbote  k."  evflärt.  Slagcgen  geben  it;n 
gan^  bic  ^man  1555  I  331.  175^1  177"  nad}  bev  .imeiten  GivnVpe,  bie  9lUen= 
buvgev  I  £.  :W1  rlOI,  unb  aufu'v  an  ben  bctvcffcnbcn  Stellen  ber  Aiivd)cnpiiftilte 
l)at  bic  l'cip,5igev  ba^  cvfte  Stüd  nod)  cinnuil  21).  XXII  £.  :U!  38,  bic  aBaldjfdjc 
beibe  .fiälften  t)inter  einanber  unter  jluei  'Jiummcrn  21).  X  Sp.  1712  —  1719  unb 
fo  nud)  bic  Chlnngcr,  beutfdjc  Sd)riftcn,  1.  ^Hnfl.  XX  S.  200-  20(!,  unifivenb 
letjtere  2.  ?hifl.  XVI  S.  (JO- 7(i  il)n  in  feiner  uvfpvünglid)cn  (^icftalt  und)  K  licfevt. 

Vateinifd)  übcvfctit  evfdjicn  bic  cvftc  .Oölftc  unter  bcv  iUnnfdjvift  Goncio  quo 
jiiodo  sil  ()r:iii(liiiii  ad  DiMiiii  in  bcui  Kncliiiiilioii  piri  iilioniini  cum  Passionnli 
unb  f)icrau>3  cutnomnu'u  ,iuniid)ft  in  l.nilici-i  (ipp.  luiin.  ri\.  Wilclin-gac  1545  1 
5?(.  i.xx''  -  i.xxi'',  bann  cd.  louac  155(3  I  iH.  ccci.i-'  -  ccci.ir'  unb  ri\.  Kiian.ü'ac. 
Lutlioii   opp.   lat.    var.   arg.   III   S.  442  -  440. 

äUir  liefern  ben  bcutfdjen  2ert  nad)  A  mit  ftctev  iievücffidjtigung  Hon  K;  uon 
bev  latcinifdjen  Überfetjiing  fel)cn  ii'ir  ab. 


&r\  Si'tmon  uoii  bfin  65clicl  uiih  '^Irocdiioii  in  bfv  .5h-cii,iliiort)e.  l-")!!). 


I7r, 


($i)n  Sermon  üüu  bcm  (\c\^cct  mib  ))rüccj)iou 
i)u  bcr  (irciUj  luodicn  ^,  Wartiiii  ^iitljcr 


hv^fr^'^fn 

m 

^^^ 

y 

^^^^ 

5Uin  elften.  Sa§  cl)it  fle))cct  rcd^t  flitt  fei)  unb  ev()6vet 
Inevbc,  feljnb  lüneii  biiifl  lion  noten,  bao  ei'fte,  Sa-5 
iitnn  Hon  f^ott  ei)ne  lun'l)ci)fiiinti  obber  \n  fnge  l)aüc 
iiiiiib  bie  felbc  jutior  bebencfe,  gott  ber  felben  tinr= 
malte,  iiiib  fid)  ba  biivcf)  tieliiegc  tvüftlid)  ,yi  bitten, 
ban  ^0  flütt  nit  t)ctte  l}cl)i;en  pitten  nnb  cvlnninu^ 
jugcfüflt,  modjten  alle  cvcaturen  mit  allen  pitten 
nit  epn  fovnletjn  erlanc^en.  Xaraufj  bau  folget, 
bao  uiemant  ettiiiao  uon  i^ott  crlaiii^et  fepnev  ober 
fe^n§  gcpcetö  Itivbirfcit  f)alben,  fonbevn  allepn  anf5  abginnb  gottlidjer  gntictett, 
ber  alten  pitten  unb  begivben  ]Mox  fommen  buvd)  jepn  finebig  intagen  unnb 
l)el)f5en  unfe  belueget  ,]i\  pitten  nnb  beiieven,  anff  ha-i  \mx  erlevnent,  luie  gav 
tiiU  met)r  er  fuv  un^  ioifit,  nnb  mel)v  beveljt  ift  ,yi  geben,  ban  tuiv  ^u  nel)mcn 
unb  Jucken,  ful)n  Ineiben  troftlid;  ,^u  bitten,  fetjnte  malt  er  alo  unnb  uu1)r 
bar  beut,  bau  mir  pitten  mugen. 

ßjum  anbern.  ,3l"t  »ott,  bao  man  i)l)e  nit  ^Uieljfele  on  ber  jufagung 
bc§  luarbafftigcn  unb  getragen  gottt-?.  San  eben  barumb  l)att  er  erl)ürung 
^ugefagt,  pa  ,5U  bitten  befoleu,  bao  mau  p()e  gcluiljeu  unb  fefteu  glauben  l)ab, 
e-3  Uicrb  erl)oret,  al-?  er  fagt  ^JJiatt.  21.  nnb  ^JJkuei  11.  M)  m  cudj,  aUecvüiC'u'.'af: 
baä  t)ijx  bittcnt  gleubt  nur,  has  ^^r§  cmpfaf)en  luerbet,  fjo  gefd;ic^t  es  gchjife. 
Unb  Cuce  11.  i^ittet,  fjo  Hurt  end)  geben,  iud;t,  jjo  »uerbet  pl)r  finben,  clopfet  "i"'  ".  »ü 
an,  ßo  U)irt  man  eud)  auff  tljuu.  Xan  luo  ift  unter  cud)  epu  fol)n,  ber 
feljnen  Datier  pittet  umbö  brot^  äßen  gibt  er  ptjm  ba  }i\x  epn  ftepn?  aber 
feo  er  pittct  umb  fifd),  meldjer  gibt  pljm  epn  fdjlangeu  ^  aber  fo  er  pitt  nnib 
cl)n  et),  lüeldjer  gibt  pbm  epn  fcorpion^  2o  l)l)r  ban,  nit  gut  fepub,  fnubet 
bod)  gute  gaben  geben  elurn  finbcrn,  Une  uill  mct)r  lüirt  elnr  l)l)mliid)er  Datier 
cl)n  guten  gcpft  geben  bcn,  bie  l)l)n  bitten,  äluff  bi^e  nnb  ber  gleljdjcn  3u= 
fagung  unb  befeie  uuif;  man  fid)  troftlid)  erloegen  unb  mit  redjtem  Dnrtvauu-u 
betten. 


3  „ju  SBittcnbcrgt"  fct)lt  K  7  Bormaticn  AK  8  ttofttidö  K  0  crl)öiim9  K 

11  fömteljn  K         17  fi'i^n  K     troftüc^  K         18  mügcn  K        20  cvI)ovitiiti  K        22  cil)ovct  K 
Watt.  2.  A     mai.  vi.   K  2:!  (ilaubt  K  :!1   tröftlirt)  K 


176  *^'"  ©i'vmpii  upii  bfin  &diti  imb  l'roi'effiDit  in  ber  .ffreitjlODiijf.  1519. 

Gjiim  bvttten.  So  t)()jnanb  nlBo  bittet,  baS  er  ^tt)el)fe(tt  an  ber  erl)o= 
niiiflc  flottiC'  imnb  nUct)n  ba  hljn  feüt  niiff  cdentclur  fclin  flcpeet,  fi  gefdjet) 
obbev  iiit,  ber  tl)utt  ])vc\)  lipfjc  ftiicf,  bao  erft,  biiv  ev  fel)n  c^epeet  felb?  ]\i 
iiid)t  imidjt  iiiib  mnb  fiinft  erbeutet,  bnn  olfjo  fpvidjt  fanet  3ocobU6  bev 
■'DlpofteÜ:  'it>cv  Don  gott  bitten  liiiU,  bev  bitte  iil§o,  baö  er  lüt  lüinljfcll  l)m 
glauben,  bnn  ßo  er  Ijlneljfelt ,  ift  er  gleljcf)  eiinev  Inilgen  bc-j  mebveo ,  bic  ber 
ininbt  l)l)n  unb  l)er  loegt,  unb  ber  felb  menfd)  net)m  l)l)m  lüt  fiir,  baj  ev 
ettlua-j  tmn  gott  erlange.  I^ao  nielinet  er  alf;o,  bao  be-?  felben  nieniri)en  beriien 
nit  [tili  belt ,  barnnib  tan  l)bni  gott  nid)tc<  geben ,  ber  glaub  aber  l)elt  bao 
bcrti  ftilt  unb  nmd)t  enipbelig  gottlidjer  gaben.  Sa»  anber  boßc  ftudE  ift, 
ha-^  er  feljncn  aller  getrctoeften  unb  Umrbafftigen  gott  für  eljnen  luguer  unb 
eignen  loßen  ungelnifeen  man  od)tet  alc-  eigner,  ber  feljncn  3ufagen  nit  muge 
obber  looUc  guug  tl)nn  nnb  alfjo  bnrdj  fel)neu  .;;lrict)fetl  gott  bie  eer  unb  bcu 
nanieu  ber  treln  niar()el)t  beraubt,  barl)une  fso  fd)1oerlid)  gefuubet  uiirt,  ba-S 
aud)  burd)  bie  felb  fnnb  el)u  Pliriftcn  ^n  el)nem  bfijben  loirt  unb  fei)uen  cl)gen 
gott  oorlengnet  unb  Oovleuft,  uub  fjo  ev  barljuueu  blel)bt,  eluiglid)  an  allen  troft 
muf?  öorbampt  fel)u.  loirt  i)liut  aber  ettUiaä  geben,  ba«  er  bittet,  %o  tnirt  es 
i)t)nt  nit  ]ux  feligfeit ,  fonbern  ]u  fdjaben  geben  tiebtlid)  uunb  eloiglid) ,  auä) 
nit  unibo  gepete-?  UiiUeun,  fonbern  auf?  beni  t3oru  gottic<,  bao  er  betone  bie  gute 
loort,  bie  bo  l)n  fuubcn  unb  Unglauben  uub  gottlid)er  iinecr  gefprodjeu  Uievben. 
C^'juni  oievben,  Spredjen  ettlid)  'l)a  iri)  loolt  looU  Oortraloen,  niel)n 
gcpcet  Unirb  evbovct,  Umu  id)-ö  loirbig  loere  uub  looll  uuidjt'.  \'luttUiovt  idj: 
äBan  bn  nit  ebv  bittenn  loilt,  bn  miffeft  bau  abbev  enpfinbeft  bid)  loirbig 
uunb  gefd)irft,  feo  niuftu  tilimniev  niebv  bitten,  bau,  Une  Oov  gefagt  ift,  llnfjer 
gepeet  muB  nit  fid)  grunbeu  abber  bnlteu  anff  unf^er  obbev  fepn  Inirbicteit, 
fonbernn  auff  bie  unloanctclbare  Inarbeit  gottlidjer  ]ufagung,  uunb  loo  fid)-? 
auff  fid)  fclbfl  obber  ettUm>j  nnberC'  grunbct,  130  ift  es  falfd)  unb  betreugt  bidj, 
ob  e-j  aud)  Oor  grofjer  anbad)t  bac-  tjerlj  j5ubred)e  nnb  el)teU  blut  tropfen 
lnel)net.  bau  barnnib  bitten  irtv,  hat-  toir  nit  toirbig  fel)n  ]n  bitten,  unb  eben 
bn  burd)  tncrben  loir  loirbig  ]\i  bitten  unb  ^n  erf)oret  loerben ,  bac-  Inir 
gleuben,  loir  fel)no  uuloirbig  uub  altcpn  auff  bie  trelo  gottiv  iini?  troftlid) 
longcn.  8el),  loie  nnloirbig  bn  uingeft,  fjo  fdjalo  bnrauff  nnb  mit  gantieiu 
crnft  nl)in  loal)r,  ba-?  taufentmnll  mehr  (ja  alleC'  aücl)n)  barnn  gelegen  ift, 
ba«  bn  gotti'?  lonrbeit  ebreft  unb  nit  im  belineui  Ijlvepfel  fepue  tvelue  ,]nfngnng 
3U  lugen  uuid)eft,  han  bel)u  »oirbirfeit  bilfft  bid)  nit,  beljn  nnloirbirfeit  t)l)ubevt 
bid)  nit,  aber  bie  inifjtreln  oorbanipt  bid),  nnb  bie  ;nöorfid)t  Intrbiget  unb 
bebelt  bid).  Tnrninb  butt  bid)  beim  lebenlang,  bao  bu  bid)  ulmiuier  loirbig 
obber  gefd)ictt  ad)teft ,  ,511  bitten  obber  ]u  cntpfaen ,  Po  fei)  bnn ,  ba-j  bu  bid) 
finbcft  el)ncn  frcl)en  toagl)aI«,  nuff  baö  )üar()nfftige  uub  geloiffe  ]u  fngen  bel)ney 

1   er{)onm6C  K  :!   böfec   K  4   nvtic>)tct   K  ]0  boße   K  II    lügiior  K 

IS  vohüt  K  22   crl)övct  K       rooll   morf)t   AK  2:i   fnU'finbcft   K  28    ,)u   bxeä)e  .VK 

31  glauben  K      troftlid)  K  y.'i  liigcii  K 


Pin  Scvmoii  uoii  beiii  (iichi-t  iiiih  ''4-'Torciiioii  in  bfv  AhTnvuori)e.  l.")19.  ]77 

gnebicicn  (^ottio,  bev  biv  icl)n  tnnindt'iiufi'it  nlfjo  Unli  offcnbarn,  bnö  ,^t 
glctjd},  lüic  cv  biv  iiiiliiivbicvnu ,  iiiuunbicntcn,  au]]  laiitev  (^imbcu,  iiitticpctcn 
cri^orung  ,511  gefaxt  liatt,  alf5a  miU  cv  mid)  bid;  iintpivbigfii  bettcv  niifj  Iniittcr 
gnabcii  ,}ii  clivcn  feDiicv  Umvlieit  iinb  /iiifnfliiitg  cv1)oitii,  niiff  bno  bii  iiit  bcljncv 

■.  lüirbictctt,  fütibcvu  feljuev  »navtieit,  bn  mit  cv  bic  jniagiiitg  cvfiiüct,  iiub  fel)iicv 
barmtjcv^ifcit ,  ba  mit  cv  bic  juiagiiug  tt)au  l)ntt,  bangt  jagcft,  bac-  bcftclic 
bev  fpvud;  p».  24.  ^itUc  gotti^  tiu'vd;  fet)n  Imitcv  luivml)cvtudcit  imb  >viavI)eit,tM  2:.  i" 
iöarmficvtiicfeit  t)n  bcv  .'iiifagiiiig ,   Umvl)cit   im   cvfiillung    iiiib   cvl)oviing  bcv 
ßuiagung.  ^^tcm  p-:\  84.  Tic  bavml)cvlurfcit  iiiib  Umvl)cit  I)alicii  fid)  mit  cl)naiibcv -i-i.  >■;.,  n. 

10  tufjet,  ha^  ift,  [ic  lommen  jufammcii  iin  cliiicm  Ijgtidjem  Un-vrf  iiiib  gnbcii,  bic 
toir  cvliittcn  k. 

6jum  fiinfftcn,  Solt  mnii  fid)  Ijii  bifjcm  luivtvalocii  a[\]o  l)altcii ,  bao 
man  gott  ntt  elju  Ijill  fteef,  tag  obbev  ftatt  )tt)mmc,  nod)  bic  lt)cl}f!C  obbcv 
ma^c  fclicn  icl)ncv  cv[)ovinig,  ionbcvn  bae  allcv?  fcljucm  Ivillcn,  lucljtUn'it  mib 

i-'  aEmcd)tigfcit  t)cl)mgct)cn ,  ^Jhiv  fvijd)  unb  fvotidj  luavtcu  bcv  cvliovmig,  bod) 
ntt  hJtffen  luoUen,  luic  luinb  luo,  tnie  batb,  lüic  lang,  bnvd;  lucldjc.  "Dan 
fel)ne  gottlidjc  ircljfjlH'it  luivt  ubivfdjlucnglid)  bcffcvc  Incljfj  nnb  maf5,  Ijclit  unb 
ftatt  finbcn,  ban  luiv  gcbcnctcn  miigcn,  iinnb  foltcn  aiid)  linnibcvfjctidjcnn  gc= 
ft^eljn,  Itiic  t)m  alttcnn  tcftamcnt.    To  bic  finbev  Hon  ^Ü'ntl  gott  luivtvaluctcn,  2.  wot.  n. 

•■;"  cv  louvb  fte  cvlofecn,  unb  toav  bod)  fcl)n  muglid)  lücl)t3  bov  nugcn,  noc^  l)n 
allen  l)l)vcn  gcbanrfcii,  bo  tt)ct  fid)  bac-  votbc  mcf)r  auff  unnb  gab  bbn  cl)ucnu 
toeg  t)l)nbuvd)  unb  bovtvcntt  all  l)l)vc  fcl)nb  auff  cl)n  nwll.     VUfjo  0>i'bitl).  8. 
3)ie  l)el)ligc  fvalu,  ba  fic  bovct,  ba§  bic  buvger  ju  i8ctt)ulia  l)n  funff   tagen  susiths,«  ff. 
bic  ftatt  tnoltcn  ubirgcbcn,  lüau  l)l)u  gott  l)u  bc-J  nit  bnlffc,  ftvaffct  fic  bic, 

"  unb  fpvad;:  Incv  fcl)t  i)t)v,  bas  l)l)v  gott  iHU-fud)t /  Xiv:-  fcl)n  nit  fuvncl)mcn, 
bo  mit  man  gnabe  cvlangc,  fonbcvn  mcl)v  ungnabe  cvlnecEe.  loolt  t)t)v  gott  ct)n 
,3el)t  fe|en,  fid)  elncv  ,5uvbavmcn,  unb  ftt)mmcu  cl)ncn  tag  iiad)  ctnvcm  liiil= 
fore?  JC.  Savumb  l)alff  l)bv  aud)  gott  »nunbcvlid;,  bai?  fic  bcm  gvofjcn  .S>lo= 
ferneg    fet)n  l)aubt  abfd)lug  unb  bic  fel)nb  alfjo   bovtvicbcn    loovbcu.     '■^llfjo 

30  fprid)t  aud)  fand   5^^auluC':    Xa-i  gottis  Dovmugcii   ift  alfjo  gctl)an,  baS  er  npu.  3, 20 
ubevfc^locnglid)    I)ol)cv    unb    bcffcv   tl)ut,    Xan    Unv   bitten    obbcv   bovfteben. 
2)vumb  foÜ  mau   fid)  evtcnncn  .jn  gcving  ba  ]u,  bae  loiv  nennen,  abcmalen 
obber  bavgcbcn  mugen  ^el)t,  ftatt,  \m\.)\i,  mafj  unnb  anbeve  unibftenb  beö,  bas 
loiv  bitten   bon  gott ,    fonbcvn    l)()m    gantj  alle-?  l)cl)mftcllen  unb  unbevvnrft 

^■'  feftiglid)  gleubeu,  cv  loevb  nn^  cvl)oven. 

63um  fcc^ften,  ©ollen  tniv  nu  Icven  un^  rcd)t  l)altcn  l)u  bt)f5er  t^rentj 
tt)od)en  unb  allen  litanien  obbcv  pvoecffion,  Xa-J  fid)  l)g[iri)ev  alfio  fd)irfe,  ba« 
er  C3  ü)n  litanien  unb  bitte  fel)n   lafic  luid)   febncni  uauu'u,   nnb  bitte  gott 

8  CT^oning  K  4  cvl)6vcn  K  n  cvjulUing  unb  ctljuvnng  K  10  tiiijet  K  14  cv- 
fjOTUng  K  l'>  ftolii)  K         18  muflcn  K         20  cvlöficn  K      mugtirf)  IC         22  »ottrcngt  A 

24  i)^m  gott  K  tjiilffc  IC  2s  benn  großen  A  bcn  groRfn  K  :!0  »ornifigcn  K  :!1  t)fit)cr  IC 
.'i;!  inügcn  K  :i:.  glaufcen  IC      cilioicn  IC 

aut^erä  aOexle.  II.  12 


178  '^'"  Sermon  Don  bcm  öit-kt  nnb  ^U-occifion  in  bfv  .fftomlDOitc.   Iöl9. 

mit  et)nem  rechten  cvnften  glaiiöcn  bind)  cviiuntuni^  fcl)nev  c(Pttiicf)cn,  6avm= 
Ijcrljicicn  tioiipicd)iing ,  iinnb  lucv  bn-J  nit  tliim  h)iU,  bev  ölcijb  ,511  IiaiiB  »"b 
ia-j  bit'  pvocefiion  mit  fvibc,  ba^  nit  c(ott  mcl)V  bind)  fic  cvjuvnet,  ban  biivd) 
nnbcic  Doriiiiict  loctbe.  'Üllö  nu  lcl)bcv  ct)n  foldjcr  Icfterlic^ev  mißbraud)  auß 
bcii  pvocefficin  inovben  ift,  ba--  mau  t}n  bcr  proccffion  nur  fcticn  unb  gcicfiu  r, 
icl)u  n.iiU,  ci)tcll  uunuh  gcidjlucti  nnb  ledjvci)  tvcDb,  ^d)  mili  gcid)n.u%eu 
größere  ftnc!  unb  iunb,  bar  ju  bic  borff  proceffion  alicrerft  boU  Irorben  fcl)n, 
ba  man  mit  ianffen  unb  lin  taberucn  ^0  lianbelt,  mit  bcn  lü-ciikn  unb  Tauen 
ijo  feret,  ba-:-  nit  munbcr  mere,  bav  unfe  gott  l)l)U  el)ucm  jar  inn-tcrbeu  lic-^, 
Unb  enblid)  ba  l)t)n  tommcn,  ha-i  großer  urfad)  Dort)anben  fel)n  alle  proceffion  ui 
clintci)tÄ  unb  fcprtag  ganl;,  ab  ;,utl)nn,  bann  i)lie  geliu-Bcn  icl)u  fie  et)n.5ufc|icn. 
.söic  folten  bie  biidpff  unb  and)  incltüd)  ubirfeit  ^u  ielieu,  ba-?  iold)  mißbraud; 
abgetlian  ober  bic  proceffion  gau^  auffget)abeu  mürben :  mer  Pill  bcffer  t)u  bcr 
{ird)cn  Ooriamlet,  gepett  unb  gcfungen,  bau  mit  ioldjem  frcd)cn  mcßcn  gott 
unb  jetjnc  l)ei)ligc  ]ei)d)en  foripottet,  unb  merbeu  bie  ubirl)crrn  gepftlid)  unb  !■■ 
trcltlid)  gar  fd)merc  redjnung  geben,  bic  fold)  miBbraud)  bulben  obbcr,  ßo  fic 
bcn  mißbraud)  nit  mugen  manbeln,  Sie  proccffion  nit  gar  nibbcrlcgen:  ift 
oicU  beffer  feiinn  proceifion  han  fotd)e  proccffiou. 

ßjum  fiebeubcn ,  ^mei)erlel)    iotlcn    mir  pn  ber  proccffion    unb  6reu^ 
iDoc^en  bitten,  ^i't"  erften,  bao  gott  bie  frudjt  auff  bcm  felbe  loott  guebiglid)  m 
bct)uttcn  unb  bic  lufft  repnigen,  nit  allcpn,  bac-  gott  epnen  feligeu  regen  unb 
gut  gemittcr  gebe,  ba-?  bic  fruri)tc  moU  geratteu,  fonbern  uiel  mcl)r,   ba-J  fie 
nit  Dorgifftet  merbeu  uunb  mir  mit   bem  fiefic  brau  effen  unb  tringten  bic 
peftilen^,  frantjofeu,  fiber  unb  anbcrc  franct()rt)tcn.    Xann  ßo  tpridjt  lanct 
j.iim.4,4i.5paulu5,  Tai   bie  creaturcn  merbeu  gefcgnct  unb  get)el)liget  burd)  ba^  toort  :■.•. 
gotti»  unb  gcpeet.    San  mo  fummen  her  peftitenfe  unb  anber  plagen,  bon  ba-3 
bic  boßen  gepft  bie  lufft  Oorgifften  unb  bar  nad)  bic  frurijt,  locpu  unb  forn, 
unb  mir  alfjo  burd)  luirbcngcn  gotti-J  bcn  tobt  unb  plagen  effen  unb  trincten 
on  unfäcrn  epgenen  gutern '.    Scrl)albcn  lift  man  and)  bic  C^oangelicn  offcnttid) 
auff  bcm  felb  unb  pn  ber  lufft,  ba-j  burd)  bic  crafft  bc-?  liepligen  mort  gotti-i  m 
bic  l^cuffcll  pn  bcr  lufft  gcimed)t  unb  bie  lufft  repn  bclialtcn  mcrbe,  unb  alfjo 
bic  frud)t  barnad)  gcfuub  unb  feliglid)  unfj  gcbepen  muge.     Trumb  foU  man 
mit  evnft ,   anbackt  unb  allen  cl)rcn  bic  proccffion  unb  ionbcilid)  ba-j   Inort 
gotti-?  l)anbeln   unb   tioreu  mit   fcftem  glauben,    ba-?   mort   gotti-?  merb   fcpu 
crafft  üben  an  bcn  frud)tcn  unb   bcr  lufft   mibber   alic  bic  furften   ber   lufft,  ■<■■ 
e»(i.  c.  ra.  baä  fcpn  bic  2cuffcü,  bic  pn  bcr  lufft  monenb,  Sßie  ©.  5pauIu'J  fagt. 

(5]\[m  ad)tcn ,  Soll  nuiu  bo-?  anber  oiU  mcfir  bitten ,  ba-?  gott  molt  bic 
creaturcn  unfj  gebcncbcpcn,   nit  allcpn  \\i  unp  bc-?  Icpb-?,  mic  iljt  gefagt  ift, 

1  et  tn<iniin(|  AK        4  anbcrn  AK  (üicrfiaiipt  nllc  VluSgaBcnl         7  gvofjcrc  K         8  mit 
bcm  (jrtiiijcn  AK  10  größer   K  17  mugcn  K  21  bcl)i'ittfn   K  22    früdfite  K 

2!)  mit  bem  fcf)C  AK  25  gcjcgncnt  A  27  böftcn  K  29   gutem   K       Gonngclij  AK 

J2  mi'ige  K  ;!4  ^pten  K  ^5  fruchten  K  :!(i  „©.  5!etrii5"  nUe  SoiibcvaiiSgatien 


©in  Sermon  »on  bcm  &cbH  utib  'l^rocfiiion  in  brv  .Urni,;ttiod)c.  1519.  170 

Sonbcvu  iinb  iiu'l)v  ',u  mil?  bev  fcclcii,  bn-j  bic  nrmc  fect  nit  and)  bic  pcftilent.? 
unb  alle  plage  biaii  crlaiiiie.  Tm  inel)n  id;  alfjo.  S^cv  feelcit  pe[tilenli  uiib 
plage  ift  bie  funbe.  Äniii  mi  (\oü  c^nna,  c\\U  auff  bem  felbe,  feo  fel)eit  luiv, 
»nie  itnfj  bie  ielbeii  gaben  gebelieii.  1a  feiifft  mau  fid;  tegltd)  noll,  ba  ift 
r.  muifiggang,  ba  folget  unfeiifdjeit,  eebnid),  fliid)eii,  fdjtoeren,  morben,  trieg 
unb  alle  ungluct,  bao  bcffev  \v(u  bie  fnid;t  lüt  311  fere  looU  geraten,  ba  finbet 
man  ban,  tüas  lt)iv  l)n  ber  proceffion  gepeten  liakn,  ha  gibt  unf^  gott  gnug 
unb  leftij  aüe-j  gefegnct  fcpn  beni  lepbe,  aber  bev  fecleii  ift  ec'  alle-j  totlid)ev 
gifft  unnb   jiiv    melirung   grauBamev   fd)vedlict)er  funb,    ban   Doli  fepn   unb 

10  muffig  gctjn  ift  bie  gvofte  plag  auff  erben,  ba  alle  anber  plage  t)cr  fummeu. 
"Jlber  bifeer  peftilenl?  adjtet  niemant,  für  ber  lel)p(irf)en  fleud)t  man,  bittet  unb 
mul)et  fid)  mit  allen  ertineijen.  o"  bifje  gel)ftlid)e  peftilenl.;  faieii  rniv  frei) 
^l)n  unb  begercn  nur  barumb  gnug  3U  l)aben  unb  ber  leppüdjen  peftileulj  frei) 
fcl)n,  ba^  liiir  pn  bifser  peftilenl',  unb  plage  nur  uuf;  Unnibcn  mugen.     Unb 

'■'  gott,  ber  nu  fidjt  bac'  l)cr^  unb  ertennet  epn  fold)  lioradjtung  bifjer  plage  pn 
nnfj,  tl)ut  bic  äugen  auc^  ,511  unb  left  pmmer  cpner^  get)n,  gibt  gnug,  öor= 
blcnbt  uniib  luirfenrft  unß  f5ü  tieff  pn  unfjern  fnnben,  bif;  bae?  funb  gclüonl)eit 
unb  fittcn  merben,  nit  mel)r  bor  funb  geadjtet  loerben. 

S)ert)arbcn,    !ü>ic  Inol  ju  nnfjerii  ,]eptcn   not  luere   alle  tag  mit   aller 

••i»  caftepung  be§  lepbö  proceffion  ju  gcpn  luibber  folci^e  fcf)rec!lid}  epnvepffenbe 
finbflut  allcrtep  fuubc,  fonberlid)  pn  bifjeu  lanben  bc-S  freffen-i,  fanffen-j, 
muffirfeit  unb  Umo  baraufj  folget,  bao  got  uufj  genabe  gebe  fepner  gaPen  ]n 
brausen  jur  fceß  felitfeit  unb  beffcrung  unßcrf'  lebend,  unb  al§o  bie  frudjtc 
urfad)  Irurben  be-S  tepliC'  unb  feelen  geiunblieit   ]n  bepalten  unnb   yi  meprcn, 

2.-.  S30  blcnbet  unnb  fdjenbet  unf?  gott,  bao  mir  beffelben  fepn  ad)t  paben  unb 
ber  gaBen  gotti§  ju  bc§  Iep6§  luft  unb  ber  feelen  einigem  öorterPen  braud)en, 
unb  bartju,  ba§  plie  foldj-r-  nit  getieffert,  fonbern  genieret  Inerbe,  unfe  epnen 
tiorferctcn  fpn  gibt,  bac-  Inir  bie  proceffion  unb  bete  tag  and)  mit  funben  ,(u 
nidjt  madjen.    *^ltßo  jurnet  gott  unb  ift  niemant,  ber  fepncm  jorn  Iribberftcct, 

30  bic  lücpl  baS  gebeet  unb  proceffion,  bie  Unbberfteen  folt,  and)  ben  tjorn  meret. 
.Spclff  unf5  gott  allen,  ba^i  mir  ;,u  unf;  felb  Inibber  fummeu  unb  fepuen 
^orn  mit  redjtem  glauben  abebitten.     Vlmen. 


10  tni'iffifi  K       fltofte   K  14   miicicn    K  i:.    nu   fictj  A  Iß  »ovHenbet  K 

23  \xuä)tt  K  21;  tiift«  AK       cloifleS  AK  :ij   ,'\n   K  ift  nort)  Ijiniuscfiigt  „Si'JiiS" 

')  —  einher. 


12' 


Resolutio  Lutheriaiia 

super  propositioiie  siia  deciina  tertia 

de  potestate  papae 

(per  autoiTiu  locupletata). 
151',). 

9)^it  bcni  ?(iißc  cinc§  gcfc^ultcn  JycdjtcvS  l^attc  M  beii  '^Uinft  erfannt,  tuo 
or  I)iiffcii  biirftf  feinem  Cijcgncr  einen  tübtUcljen  litveirf)  ,^n  öcrfetjen.  Sutljevn  \vax  in 
ber  ö^vläutevnng  feinc'J  22.  JlBIafjfnijeä  bic  SluBevnng  entfcfjlüpit,  ,uiv  8"t  Wvegor§  I. 
i)ab(  bic  vöniifdjc  Siixä)(  nocf)  nicf)t  tibev  ben  anbern,  liu-niiiften*  nid)t  über  bcncn 
fövieclKndinb'j,  geftanben.  Wibcx  fie^  riri)tete  Puf  bie  leiste  feiner  Iljefen  für  bie 
Scip.ygev  2i'5pntntiiin:  er  bctianptete  in  il)v,  fd)pn  luiv  eilBeftcv  I.  Ijabe  bie  vömifri)C 
.Wird)e  bcn  i^orrnng  üor  ben  übrigen  geljabt,  ja  ber  3nl)aber  beg  6tu^Ie§  ^Petri 
fei  ftet'5  allgemeiner  Stattbalter  Cibrifti  genu'fen.  £d  bebent(ief)  eö  nnn  anel) 
erfd)eineu  müd)te,  ber  barin  ausgebrürften  l)errfd)enben  5lnfid)t  entgegcn,iutreten, 
t'utf)cr  tijat  es:  er  erflftrte  in  feiner  Öegenttjefe,  nnr  au«  päpftlidjen  2)efreten,  bic 
inner()alb  ber  jüngften  400  3abre  aufgcfonimen,  gegen  bic  aber  bie  Iicilige  Sdirift, 
bie  beglaubigte  Wefd)iri)te  ber  frübcren  3nl)vf)unberte  nnb  ber  ilx-fdjlufi  beo  "Jlicäifcben 
Aioncils  fprnd)en,  laffe  fid)  bic  Cbmad)t  ber  römifdjcn  .ftirdjc  beUH'ifen.  .Oiermit 
I)attc  ber  lUcformator  bcn  iU'ftanb  ber  brcifari)en  .Üronc  angctaftct. 

SL.'ut{)er5  J^rennbe  gerictbcn  barob  in  Sd)rerfen:  einige  imirbcn  irre  an  ifjm, 
alle  U'arcn  um  bcn  'Jhiegang  bcfnrgt.  (<^r  felbft  U'ar  gctroft:  es  fdjien  ibin  ©ottes 
SBillc  fo.  'Jlbcr  bec-  (vrnftc-j  ber  Sadjlage  fid)  beunifit,  bereitete  er  fiel]  forgfdltig 
auf  bcn  uoljcnbcn  AJampf  Dur.  Wlcicb  nacb  bem  (Empfang  bes  (frffdjcn  ©tveit= 
jettcis  Ijattc  er  gcänfjcrt:  Fict,  iil  fafiam  (|iiap  diu  cogitavi.  ut  ali([uaiido  liluo 
serio  in  Romanas  lcTna.>;  invrliar.  ^}3iitte  lUär.^  luor  er  fd)un  eifrig  befd)äftigt, 
fid)    in   'i'crtljcibignngs.yiftaub   ,;n   felu'n:    uon    2ag  ]n   lag  untd)S   ibm  ber  Stoff 

')  9iod)  beftinimtcr,  lucitii  niid)  ()l)pütl)etifri)  flffnfit,  luiubr  t)icvl)i'r  ,(ii  ,ucl)i'it  fein  i'iiii' 
Stelle  in  bfii  Acta  .Au<,'ii.stana  £.  Iil,  niif  bie  fid)  ('rt  in  bi'v  Vfi).iji(icv  Sic^nitotiun  niicl) 
berief;  nbct  fic  lunvb  bfm|cUicii  luo()l  etft  und)  Slirriifffiitlid)img  fciiiev  sclunla  di.-iimtatoria 
befttiint.  Sonberünrer  SHeife  luullte  ©et  barin,  bnfj  !i'idl)cv  „bic  l)oitigc  ftirct)c"  feiner  ^eH 
viduii  CliriKti  gcimimt  (jnttf  (il*b.  I  ®.  (i20),  bcn  (ileid)on  £inn  finbfii,  f.  De  inimatii  Pntri 
lob.  Kckii  üb.  1.  cap.   1. 


Resolutio  Lutheiianii  super  propositione  XIII.  <li'  potestiitc   paiiar.  1519.       Jg] 

^um  ScJ)u|c  fciiice  füf)ncn  ©afecs.  iBalb  foiiiite  er  bcm  äitgftlid)  gclLiorbnicn 
Spalatin  feinen  Borläufigen  ^^[a\\  entluicfetn.  Slnt  0.  3uui  tl)eiltc  er  bann  bcm 
Siotjann  ^v'ang  mit:  lülo  inm  probationes  super  odiosissiuiain  i)ro|)Ositi()iKMii  torliaiii 
(Icciinam  propter  invidiaiii,  (piac  hoc  agil,  no  Lipsiae  adinittar  ad  respoiideiiduin, 
unb:  Slatiiii  videbis  prol)ationes  propo.sitionis  ineao  xiii.  de  |)riniatu  pa|iac,  iil 
spero,  invictas.  Sie  ©d^rift,  auf  luc(d)e  er  l^ier  Iiinbeutet,  ift  jcue^  „ernftc  5>Hid) 
miber  ben  römifcfjeu  Wiftpfuf)!",  uuforc  I'.csdiiitio  Luthcriana  super  prüjKjsiliduc 
dccima  tcrtia  de  [lotestate  papae.  3ic  U'arb  uod)  l)üv  bcm  in'giun  bcr  Tiypu^ 
tntion,  27.  3fum,  im  Srucf  üolleubet.  (Scf  bejeidjucte  )ic  in  feinem  '-Briefe  an 
.fturfürft  Jviebrid)  öom  22.  ^uli  151!)  als  „2).  'J^fartinue'  In'idjlin  ucüm  gc= 
trucft"  unb  fügt  babei  Ijiajn:  „als  üi(  mid;  gcbaudjt,  er  Icfj  baraufj  in  ber 
bif^utation".  3a,  Suttjer  badjte  fdjon  g(eid)  nad)  feiner  9üirffet)r  Hon  fcip.iig  an 
erneute  .'perauSgabc  bcrfelbcn.  Qiiia  male  disi)ulalinu  est,  fd;rciüt  er  beut  Spalatin 
om  20.  3uli,  edam  resolutiones  denuo.  ^u  bcr  2()at  Ijat  er  fie  and)  nad)mnlö 
ücrmcfjrt  reieber  «crüffentlidjt,  aber,  li'ic  au'3  bcm  ä*DrUiürt  bcr  ,^U'citcn  ?lnf(agc 
Ijerüorgcf)! ,  erft  nad;  bcm  lö.'iluguft.  Seinem  Wegner  (Jcf  gab  bic  Sd)rift  l'tnlaf; 
,5U  beni  großen  Sßcrfc  de  priiiiatu  Pctri,  bas  im  3ia^rc  1520  erfdjicn;  uno  gc  = 
luäljrt  fie  einen  (?inb(icf  in  bc5  ^licformator-i  rcicf)e  IHMiftfammer  für 
feinen  SBoffengang  in  l'eipjig. 

Sgl.  iinfcrc  ftit.  ©efamintQUig.  93b.  1  <B.  571.  Söjdjcr  111  £.  91.  Te  Äl  I  S.  254. 
2i;0f.  222.  232.  230.  217  f.  239.  2ti2  f .  L'82.  Xoctüt  iJiottin  liibbciä  Uubenidjl  ic.  3*1. 'JU- 
ober  t'iitljcr«  SSJctfc  3nia  1.W5  I  S8I.  148''.  2c  20.  I  @.  2K7.  Scibciimmi,  Xic  «cip.jigcv 
Xiiputation  ©.37.  «.  Pitt,  ©int.  in  bic  ^luguftniin,  (vrlaiigcii  1807  I  ©.  142.  II).  .ftolbc, 
Sut()ct'^  Stcüung  ,yi  Poncil  unb  Üixdjt,  Wütcrälol)  1870  S.  42  ff.  .(iöfllin  I  S.  2.53  ff.  unb 
bic  txcfflid)cn  3<cmcttintgcn  I  ®.  197. 

"ituögabcn. 

A.  ,RESOLVTIO  LVTHERIANA    SYPER  PROPOSITIONE  !  SVA  TERCI.V 

DECIMA   II  DE  POTESTATE  ||  PAPAE.  H"      litelrürffeitc    bcbrnrft. 
24  »tätter  in  Cuart. 

StudE  Don  3''l)ann  ®tüncn()etg  in  aBittcnbcvg. 

B.  ,RES0LVT10  LV  ]|  THEl!iA.\.\   SVPEI-!   PHOPOSITIO-  ||  NE  SVA  DE- 

CIMA  TERTIA,  II  DE    l'UTEST.V  ||  TE   PAl'AE.   f      ütelrüdfcite 
bebructt.     4G  iölätter  in  Cuart,  (e^te  Seite  leer. 

2vuct  uoii  Johann  Jtobcniiiä  in  33ofcI.  Gonvab  '^icdicou  fdjrciüt  nn  SiiKjcv 
im  maxi  15-20  (f.  .«olbe,  .\nalecta  Lutherana,  «utljn  1883.  S.  12):  .8nli 
auturano,  Krobenio  ab.sente,  f'aniilia  sua  KesolutioiKMii  de  potostate  l'apae 
presserunt. 

C.  „RESOLVTIO  LV  ||  TIIERIAXA  SVi'EP,  PROl'O-  ||  SITIONE  SVA  TER- 

TIA- II  DECIMA  DE  POTE--  [j  ST.VTK  PAPAE.  |i  ^    '    litclrücffcite 
bcbrurft.     28  Slätter  in  Cuart,  Ictjte  Seite  teer. 

D.  ,RES0LVT10  ||  LVTHERIANA  SVPER  PROPOSITI-  ||  ONE  SVA  TER- 

ClADECIMA  DE   ||  POTESTATE  PAP.«,  j,"     litetrürffcite   bcbrucft. 
20  »lütter  in  Cuart,  le^teö  Statt  leer. 

E.  „SHefotutio  lutfjc  ||  riana  fupcr  pro  ||  pofitione  becTa  ||  tcrtia:  bc  potc=  ||  ftate 

papc:   per  ||  autorc  locu=  i|  pletata.  ,/'      ^JJtit   litelciufaffung.      liteU 


182       Resolutiü  Lutheriiuui   super   iiropositioiu'  Xlll.  dr  poU'stale  papae.  151'J. 

vücffeite  bebvucft.  28  iMiittcv  in  Cuavt,  Icijtc  Si'ite  lecv.  3(iii  (Juhc: 
,Liplia'.  ;ipu(l  Alflcliiuruni  LdtÜicniiii.  Anno  jl  a  naiali  tHiriftiano 
M.D.XIX.  !- 

F.  „;Kf)ülutio  II  !i'utl)i'viiiiui  iiipov  jj  pVLHHiiitimio  h'na  |i  tovtia :  h-  piUcftatc  ' 
pape:  p  nutovc  ki=  |i  cuplctda.  "  'l'iit  litclciiifniiiiiuv  litdviicffcitc 
ücbrucft.  28  inättcv  in  Cnart,  Icfetc  3ntc  Iccv.  V(ni  (5-iibc:  ,r  Liplia- 
ox  Aeilibus  Valentini  Schiinian  |1  Anno  liDuiini  Millelinio  (|uin=  ||  gen- 
ti'linio  vigolinio.  jj" 

'Jlnf   bet   crfti'ii  Seite   bes   jlueiteii  iMattc*  ein   ^''u'Mdj'ii't:   tUjtiftu»  tuäjcljt 
ieiiu'ii  ;)üiigcrn  bic  (yüfe'"- 

i'oii  bi'v  .tiüvbt  l)at  int  Tcmius  lli.  Autograplioi-uni  Lutheri  &c.  <B.  14  bic 
'Jiuegabc  G  uljnc  lueitcvt'  ^cnicvfnng  iLuUtüviic^  untcv  Anno  M.D.XVIII.  Pcr.icidjnct; 
'iHin.^cv  fügt  in  feinen  Annal.  typugr.  IX  S.  71  5h-.  37,  nur  auf  jenen  fiijjenb, 
,\Villt_'nl)wgae,  1518"  in  .UlQuinicvu  l)in,(n ,  Crl  unb  Saljr  alfo  lebiglid}  (l^iev 
fixiiicl)  falfdj)  Pevniulljenb;  in  [,nllien  upp.  lal.  var.  ar^-.  ed.  Erlang.  III  ©.  295 
ipirb,  ül)nc  bafe  ine^^v  als  Hon  bcr  ^ovbt  unb  '.^Umjer  Uovgelcgcn  ^at,  licftiinnit 
gefetzt:   „1518  (sie  pro:  1519)"         fu  luivb  bie  !i.'iteiatnv  beveidjeit! 

3(11  A  Ijaben  U'ir  beu  Uvbnuf  bcr  crften,  in  E  ben  bcr  jlnciten  'Jluflagc: 
B,  C,  D  gelten  anf  A.  i-^  auf  E  .^uvücf. 

Unter  ben  Sannnhingcu  Ijabcn  nnfere  Sd)vift  bic  5Bafelev  Uom  ^Jiäv,^  1520 
ij?t.  cc  2*  — 113"  füline  M.  |jiitlu'i-ii  lucuhralioninn  pars  una,  Basilcae  in  aedilnis 
Adae  Pelri  M.D.XX.  Mense  lulio.  231.  Bb  6''-  Ec  Ü"  uod)  B;  in  ben  öefammt-- 
lücrfcn  fmbet  fic  fid)  ed.  Witebergae  1545  I  ^1.  cccx'' —  c;a;xx.\lIIl^  ed.  lenae 
1556  I  i^I.  cccxi''  ccc.xxxvi''  unb  cd.  Erlang.,  oi)p.  lat.  var.  arg.  HI  ©.  296—384, 
nnüerbeni  bei  !L'öfd)ev  III  S.  123- 200,  Ijiev  überall  nad)  E,  unb  in  bcntfdjcr 
iibcrfe^ung  bei  aiSalcl)  XVIII  £p.  930 -1048:  i'bfdjer  unb  SiJald)  liefern  bie  Jior= 
rebe  getrennt  non  ber  Itcsoliilio. 

S)a  für  ben  unffenfd)aft(id)cn  Webroiid)  ec^  unbeiiucni  nuire,  unilltcn  U'ir  bie 
,\unt  Üljcü  langen  .'^niftt.u'  in  E  nuter  beut  lert  ücrnierfeii,  fo  legen  luir  E  ,ju 
Wrunbe  unb  geben  in  ben  'Jiütcn  bie  Xicäartcn  bun  A:  bie  übrigen  3lu5gabcn  finb 
fritifd)  bon  feiiu-r  ilH'beutung. 


Uesolutio  LutlR-riiiiui  super  inopositioni;  XUI.  ilo  iiotestuto  impae.   1511).      183 


IHESVS. 

MARTINVS  LVTHER  PIO  LECTOKI  SALVTEM 
IX  CHRISTO. 


ujiii-     iiru])()sitiuuibiis     tredeciiii    resdliitidiies    mcas 

uii]RT   tuniiütuai-io    negotio   ediili,    iit    ll-irbat    et 

U'iiipüris  et  occupatlomun  nu'aruin  ratio,  ita  cnini 

cugor  pene  imparatus  pessiim)  iiumiui,  quod  inilii 

a  luultis  intentatur,  occurrerc.    Quas  tum  \i(k'ani 

niaiore  fitudio  ])eti  (jiiaiii  speravtram,   visuni  est 

eas  sub  iiicudeui  revocata.s    aiigert-  vtA  umeiidare 

saltem,   si  qua  digniore  facie  iu  publicum  venire 

})üssiut.   In  qua  re,  optime  lector,  te  primuni  oro, 

ue  stili  mei  vai'ietateni   mircris.     Sum  plime  ali- 

quaado  sordidior  peuitusque  mei  dist-imilis,  quod  de  iudustria  facio,  quod 

1'  mihi  non  sit  spes  nominis  et  memoriae  dintui'uae,  nee  tale  quippiam  unquaiu 

(juac^ivi,   sed   sicut  vi    in   publicum   tractus   sum,   ita   oogito  semper,   (luani 

possim  citius  redire  in  inemn  angulum,  salvo  Chri.stiano  nico  nomine,    liabei'c 

enim  puto  Theatnim  meimi  suam  horam.    Post  nie  alius  sequetur,  si  dominu.s 

volet:   ego  tempori   meo  satisf'ecerim.     Vidcor  et  multis  pauIo   durior  in  ad- 

20  vei^sarios  et  velut  modestiac  tbeologicae  oblitu.«.    Hie  .si  qua  et  alia  vitia  mea 

inveniantur,  non  magnopere  deprecor  culpam,  quod  hoc  me  alia  causa  facere 

non  simi  mihi  conscius,  (|uam  nimio  publici  taedio  et  odio,  in  (|Uod  mc  mergunt 

illi,    plurimum    milii    preciosi.«.<imi    temporis   sufiurante.< ,    Deinde   quod    tarn 

praefractos  et  obstinatos  oblatratores  patior,    ut  e  qua\is  .syllaba  mihi  igno- 

i-^  miniam,   sibi    victoriam    nominis    Clu-istiani   iusidiosissinie  et   pertinacissimc 

quaerant,  ut  malo  nodo  malus   mihi   cuneus  uccessarius  \'ideatur,  quanquam 

videor   mihi   stomacho    meo    multam   semper  fecisse   vim,    ne   facerem   quae 

possem.     Et  nescio,  si  molliter  simul  et  utiliter  taugi  queant,   (jui  invetera- 

tissima  iam  diu  consuetudine  opprolirandi  liaeretici  nominis  ita  in  iudieundis 

30  aliorum  seriptis  obstupuerunt  et  ad  audieudani  veritatem  obduruerunt  suisquc 

opinionibus  obsurdueruut,  ut  vix  caduceo  divino  quopiam  excitari  posse  \ide- 

antur.    Ut  id  taceam,  (juam  intolerabile  sit  leviter  arguere  eos,  qui  e  tenij>lo 

dei   speluncam    latronum    tecenmt    et    e    scriptura    dei    negotium    hominum. 

abominationem  eam  e  loco  sancto  et  Cliristus  flageUis  pepulit  et  Paulus  dureOd)  2,13  ff. 

3:1  increpaudos  censuit  hos  vaniloquos.    Nani  id  coguntiu",  velint  nolint,  confiteri  Sit.  1, 10. 

sacras  hteras  pa.ssim  iu  univers;ilibus  studiis  fuisse  uegleetas  penitus,   quau- 

tum\-is    sese  iactent    scripturas    intelligere   religiosius   humano  aHorum  scn.su 


184        Kesulutio  lAithei-iana  supev  propositione  Xlll.  de  potestate  papao.  1519. 

(juaiu  illanim  proprio.  Ego  niilii  nulo  liauc  oantari  cantileuam,  nee  saltitabd 
ad  eam.  volo  noii  iiuliee  luiiuano  die  seripturam  sed  seriptura  iudiee  omuium 
lioniimiin  scripta,  dieta,  faeta  intelligere.  Postrenio  omiiiuiii  criminum  nomina 
modcst«'  et  patieuter  tulisse  laus  estu.  At  spolium  nominis  Ciu-istiani,  rapinani 
glnriae  dei,  abnegatiunem  Cliristi,  qnod  nK)liuutur  qui  haeretieum  (am  facile 
(|uam  temere  pronuneiant,  agnovisse  ac  nou  potius  usquc  ad  sanguiuem 
(imnibn>  viribus  ri'clamasst',  auatlicma  sit.  Proinde,  ipii  nie  patientem  desy- 
tlerant,  primum  alii)  ((uam  iiaeretico,  pei-tidu  et  apostatieo  uoiuiue  crimineutiu- 
aut,  quod  debeut,  talem  nie  esse  prius  eonvincant.  Neque  euim  mihi 
retaliasse  videor  queuiiuaiu  taliuni  criniiuatiiruni,  etiam  si  sexcentis  nominibus 
malis  eos  ouerassem.  Ilaeresis  euim  similia  sibi  uiDUstra  nou  liabet,  cmn 
sit  peccatum  in  .spii-itumsauetum.  Quan(|uam  iututus  onmium  sauctorum 
exenipla  et  impotentem  illorum  luiiuuun,  (jui  tam  cclebre  hoc  crimen  faciiint, 
pene  miiii  persuadeo  uoii  minus  fcrcudnm  esse  liaeretiei  «piam  cuius(|ue  vitii 
3oi)  7, -.'u.  opprobrium.  Quando  et  Christum  habere  daemouium  ludaei  insauicbant, 
jot,.  16,  •-' obsc(juium  deo  se  praestare  arbitrati.  Verum,  utut  sit,  nullius  persona 
uiKjuam  mihi  erit  odiosa,  qui  spereni  omnes  nos  tandem  pacatos  in  reguo 
Christi  victuros  iuaeternum.  Causam  vero  scripturae  saiu-tae,  si  coneitatiore 
zelo  egero,  veiiiam  mihi  spero  iustam  uon  uegari ,  quod  non  possit  esse  par 
ullius  lai'sio  scu  injuria,  cum  injuria  djx'iiiae  scripturae  collata.  Hie  euim 
vita  uostra  lacditur  aeterna,  iliic  putridum  uomen  corni|)tibi]is  hominis. 
Dominus  autein  ipse  liiesus  regat  et  .servet  nos  omnes  custodiatque  corda  et 
iutelligcutias  nostras  Amen.     Vale,  optime  leetor.^ 


'■)  an  A  finbct  jid)  ftatt  bcv  uliftfl)ciibcii  iol«oiibr  älovrcbc:  AI)  LECTOltEM.  Cog.n-  cgo 
snliis  Hth  mijiialiiini  ilisimtatioiiibiis  iiieis  aiit  iiulliim  iiitcrsorere  paraitoxmii  aut  mox  siniul 
cfl'mulisre  toluui  swiutiiin.  .Xdeci  caeten  Diimes,  cum  aiuljulent  in  niirabililnis  super  so  et. 
luiu  inoilo  jiaradu.Nutala  .seil  et  pseuduclu.xutata  proposuorint ,  liuuc  Ijubeut  gratiam,  ut  longo 
ilistiiiguatur  iiiter  ua  i|uae  sie  (isteutaut  et  ea  quao  plane  in  pupulo  docpnt  aut  domi  t'abu- 
lantnr.  Unus  est  Lutherus,  qui  et  pnivocatur  et  vi  rapitur  ad  pugnam,  disputjitiuneui ,  et 
sinnil  i'xigitur  dicere  et  rationcni  ante  tcnipus  reddere,  aut  ita  dicere  disputaturus,  ut  a  cer- 
dunibus  quoque  intelligi  possit:  quod  si  uon  l'ecero,  niox  liaereticus,  blasphemu.s,  scandabisus 
suui.  sie  luea  liabet  sors,  mi  lector.  Sed  non  limco,  donec  Christus  vixerit,  qui  siinili,  imuio 
niaiore  invidia  laboravit,  eum  suis  divinis  paradoxis  superbos  fallcret,  ut  qui  vidcntes  eraut 
iviec.i  fierent,  (juae  tanien  nisi  post  ascensioneni  suo  tmnporc  per  siiirituni  sanetum  revelare 
nuluit.  Ita  sunt  islao  ineao  ad\<M-sus  lohannem  J'xciuni  positae  proposilioues,  maxlnie 
terciadecima  de  |)otestate  I'apae,  ut  suporbiam  invidissiniam  lacio  sua  luderet,  praesertim 
cum  mihi  rem  fore  cum  lubrico  colluctatore  intelligerem.  Quare  te,  lector,  iudicem  eligo, 
quisquis  fueris:  adeo  nihil  in  hac  propositioue  periculi  mihi  tinieo,  quantum  ad  veritatem 
attiuet.  Caeterum  si  invidia  aliud  l'ecerit,  suum  opus  foeerit:  tu  modo  caudide  et  libere 
iudica.     Vale. 


Resolutio  Lutlii'riana  supor  ])roiiositioiio  Xlll.  de  iiotcstati'  iniiiai'.  lölil.       ]P5 

Gloria  in  exeeisis  deo. 
PROPOSITIO  ECCIANA. 

U  Imiiiaiiaiii  i'ci-losiain  uou  fui-sse  .supcridrcin  alii.-  cccloüs 
ante  teinjiora  Sylvestri  negamu.«,  Sedeuni,  (jui  sedciii  l)cati>siini 
•   Potri  habiiit  et  fideni,  sucessorein  Pctri  et  vicariiiiii  (  liiisi  i  fjeue- 
ralem  semper  agnovimus. 

PROPOSITIO  LVTHERIANA. 

Klunuauam  ecclesiani  alii.s  ecclcsiis  fuissc  su  iicriorcin,  pro- 

l)atur  ex  frigidissimi.s  dccretis  Khomauoruiu  ])i)n t if'ic-uin,  cnnti-a 

'"  (jiiae  fsuiit  textus  divinae  scriptiirae,  historiac  approbatac  iiiillc 

centiimque     aunoriim     et     dcc  rct  um     ("oiicilii     Niceiii     oiiiiiiniii 

Sacra  tif-simi. 

Priimiiu  vides,  lector,  de  re  ipsa  nos  noii  adiuodiiin  dis.<cntire,  sed  de 
caussis  et  origine  rei :  iiain  nee  ego  iiego,  Rluimaiium  pdiititicciii  esne,  fuisse, 

'*  fore  primiini,  nee  de  Imc  di.'^puto  nee  hoe  (juaeritur,  sed  an  prohationes 
valeant,  (piibus  id  asseritur.  Milii  sane,  (juod  fateor,  niaxinie  (inniinni  displicet, 
qnod  in  ecclesia  aliqiiid  assertuni  studio  adulationis  vel  mcudaeiis  pruhatur, 
quibus  ecclesiam  et  fidcra  nostram  adversariis  ludibrio  expouanius.  Xon  eget 
ecclesia  Cluisti   nostris  niendaeiis.     Super  fidei    petrani   stabilitur.     Xon  ab- 

•■;o  horret  diseuti  et  inquiri.  Inde  factum  est,  ut  Ithomanoruni  pontifieum  adu- 
latores  in  hoc  primatu  iam  diu  suspitionem  tyrannidis  passi  sint,  dimi  velut 
malae  fidei  possessores  non  permiserunt  liuius  rei  veritatem  libere  inquirere 
et  dispntare,  qnod  tamcn  in  (minibus  etiam  divinis  rebus  (modo  primatuni 
liunc  non  tangerent)  Hbentissinie  permiserunt. 

25  Omitto  itaque  Eeeianaui  propositionem :   I'riinuni  (piod  cam  ut  in\idiose 

et  subdole  positam  milii  non  capere  videor.  nam  sine  idla  caussa  liane  in 
publico  mihi  invi(ham  movit,  cum  iianc  materiam  in  nullo  nieorum  dietorum 
tractarim.  sed  adulator  sua  quaesivit,  etiam  cum  irati'is  sui  pcrnieie.  Deinde, 
quod  homo  suavis  vicariuni  C'ln-isti  et  Petri  suecessorem  non  asserit,  nisi  et 

3"  fidem  iiabeat.  In  quo  ant  insanit  aut  multos  pontifices  rhomauos  uegat 
vicarios  Christi  fuisse  et  fore  posse,  ut  quos  fidem  habuisse  nescianius,  atque 
quod  oranium  iutolerabilissimum  est  rhomanis  pontificibus,  sanctitate  et  pietate 
necessariis  eos  onerat,  cum  apud  nos  ratus  sit  etiam  eins  vicariatus  et  j)onfi- 
ficatus,  qui  sine  fide  et  sanctitate  sit. 

*•■■  Sed  age,  lubricam  haue  anguillam  diiferani  et  d u o  in  m e a  p r o  j) o s  i t  i o n e 

faciam:    Primo  adducani  firmamenta,   cpiibus  primatus  iste  stabiliri  fideliter 


1  Gloria  in  excelsis  deo.  fe^tt   A  25   propositionem,   ijuaui   ut  A  26   ine  iiou 

capere  fateor  A 


1H(>       Kesolutio  Lutheriiina  suiot  proiiositione  Xlll.  de  potest-Hte  ijaiiae.  1519. 

posse  mihi  videatur,  ila  iit  per  ipsa  itiani  haereticis  et  schismaticis  eflicacitvr 
resisti  |)ossit.  Deiinle  ostondain,  (|Ui)(l  niiiil  faciant  docrota  et  iiroUatioiu's. 
(|iiibiiH  luiciis<nie  nixi  i'uerimt,  rjui  eumleui  ])iiinatuin  statuenuit. 

Dt'  priore  prius. 
l'riimiin,    (piod    me   movct,    rlumiauum    pontificeiii   es.se   aliis    umuihiifi,     ■"> 
(jMi)S  saltt'iu  iioveiiiuus  se  pontirtces  gerere,  ^uperiorem,  est  ipsa  voluntas  doi 
(jiiani    in    ipso    facto   videnius.     Neque    onim    sine   vohuitatc    dei    in    lianc 
MKinai-cliiani   uni|uain  vi'niiv   potiiisset  rlioinanus  pontifox.     At   voluntas  dei, 
(|ii(i(|Uo  modo  nota  fuerit,  ciiin  rcverentia  suscipienda  est,  Ideoque  uon  lieet 
Icmere  rliomauo  pontüici    in  sno  jirinuitu  resistere.     Haec   autem  ratio  tanta   i" 
est,    iit,  si  etiaui  uulla    seriptiu-a,   uulla  idia  caussa  esset,    liaec  tarnen  satis 
esset  ad  eüni])eseendam  temeritatem  resisteutium,  et  liac  sola  ratioue  glorio- 
sissimus   luartAT    Cyprianus    per    multas    epistolas    confideutissinie    gloriatur 
iSnii.  r.'.  contra  oniues  Episeoporuni  (juoruincunipu^  adversarios,  sicut  iij.  Re.  Icgimiis, 

(Juod  deceni  tribus  Israel  diseesscriint  a  Koboiun,  filio  Salonionis,  et  tarnen,  i'' 
quia  voluutate  dei  sine  antoritate  factum  est,  ratum  apud  deum  fuit.  Xam 
et  apud  tlieologos  omnes  voluntas  signi,  (juani  vocant  operatiouem  dei,  non 
minus  tjuam  alia  signa  voluutatis  dei,  ut  praceepta,  proliibita  &v.  metuenda 
est.  Ideo  non  video,  (jnomodo  sint  excusati  a  scliisnuitis  reatu,  (pii  liiiic 
voUmtati  contravenientes  sese  a  rhomani  pontiticis  antoritate  subtralumt.  20 

Ecee    liaec    est    una    ])rima    mihi    iusuperabilis   ratio,   (piae   me   subiicit 
liiomano  pontitiei  et  ])riniatum  eins  confiteri  cogit. 

ü'idtti). :.,2s.  Seemida,  si  iuxta  praeeeptum  Christi  cedere  adversario  inl)cumr,  et  <|ui 

angariarit  nos  millc  passus,  eundum  est  cum  eo  et  aliis  duobus  millibus, 
(juanto  niagis,  si  rhoin;nuis  pontifex  exegerit  in  suo  prineipatn,  cedendum,  -■' 
sive  id  iuste  sive  iniuste  cgerit.  Nam  ineomparabiliter  minor  res  est  j)rin- 
cipatus  iste  fpiani  ul  nnitas  et  charitas  et  Innnilitas  propter  ipsam  per  nos 
dissolvatnr.  Ideo  non  dubito  peccare  ei>s,  qui  in  dissensionem  sese  traduut 
et  Spiritus  aeternam  unitatem  propter  haue  temporalem  terrenam  excellentiam 
fugiendam  dissolvunt:    ferenda  iiiini  sunt   imniia,  (piae  peccata  non  sunt.  :w 

Tertia,  (jnod  si  pmjjter  peccata  nostra  nos  deus  volnerit  ])remcrc  niidtis 
Slir.  28, 2.  priucipibiis,  sicut  in  proverl)iis  dicit  Salomon,  \miqnid  resistt'ndmn  est 
flagello  dei?  propter  peccata,  incpiit,  popnli  multi  jirincipt^s  eins.  Proinde 
(piando  nostnnn  non  est  diffinire,  irata  ne  an  proj)itia  voluntate  deus  nobis 
(pioseunque  prineipes  dederit,  hoc  nostrum  est,  voluntatem  eius  pio  simpli-  :'■• 
cique  timorc  suscipere.  Quo  modo,  etiam  si  sub  Turca  nos  esse  vellet, 
Tm'cac  subesse  libentes  deberemus. 

!Höiii.  i.t,  1  it.  Quarta,   Kho.  xüj.  Aj)ostolus   dicit:    Onmis    anima    potestatibus    sul)li- 

mioribus  subdita  sit:  non  enim  est  potestas  nisi  a  deo.  Qnaecmiqnc  autem 
sunt,   a  deo  ordiuata   simt.     Ita(|ue    (jui    resistunt   potestati,   dei    Ordination!   ^^' 


37  Turco  subesse  A        39  Quaeounque  autem  a  deo  sunt,  orilinata  sunt  aüt  Stu^gatjcn 


Resolutio  Lutheiiaiici  supor  proiiositiono  XlII.  de   pok'sUite  piipao.  1511).      1^7 

resistiiut.  qiü  auk'ui  deo  rcsistuiit,  ipsi  diimnationem  sibi  acquiniiit.  llac 
t«rt<j  oinniuiu  robiistissinia,  qiiantiun  vgo  capio,  causn  no.s  Rhoniaiu»  l'oiititici 
siibiecti  suimi.s,  in  (jiia  daro  a.^fierit,  mülain  [»itcstatcm  iiec  esse  qiiidem  posse 
nisi  II  deo.     Cum    autciii    KlHuuani    pontiKcis   potesüis    iaiii   sit   robiistissinie 

.'  stabiiita,  iit  viilciniis,  rcitf  iioii  nportet  dei  ordiiiationciii  liauc  iiiipugiiarc, 
sed  (|uaiita  (|uaiita  est  Imiiiiliter  sustinere,  etiaiii  si  iuiu.sta  esset,  et  iiidieiiiiii 
deo  reliii(|uere. 

Quinta  est  beatus  Petrus  docens,  ut  subditi  siiuus  onmi  luunaiiae  civa- i  *dv  -•.  i 
lurae,  ([uia  sie  est  voluntas  dei.     At  luimaiiani    creatiu'ani  vocat  niafiistratiis 

I"  hoiuinnm  arbitrio  institutos,  ut  claruiu  est  ex  sequentibus,  ubi  dicit  'sive 
regi  tan(|Uani  pi'aecelleiiti  sive  ducibus  tau(|uaiu  ab  eo  inissis'.  Cum  auteiii 
et  Kiiumani  puntificis  potestateni  arbitrenuu-  iiumano  decreto  statutam  et 
ordiiiante  deo  sie  roljoratam,  sine  erimine  non  est,  (jui  sese  sua  autoritate 
subduxerit. 

••'•  Sexta,   ad  hoc    (iieit   unus  ille  consensus    onuiium    tideliuni,   (pii  liodic 

sub  Rhouiano  pontitice  sunt.  Nain  cum  jxitestas  iila  sit  res  temporalis  et 
longe  submittenda  unitati  fidclium,  iion  sine  foedissimu  crimiuc  esse  poterit, 
si  propter  rem  temporalem  iumc  tot  lidelium  CDUununeiu  sensum  despexerit, 
hoc   est,   Christum    uegaverit   et    ecclcsiam    coiitempserit.      An    i)ossibiie    est, 

!i)  Christum  non  esse  inter  tot.  ac  tantos  ('hristianosV  Si  autem  Clu'istus  ibi 
est  et  Christiaui,  cum  Christo  et  (üu'istianis  standiun  est  in  (piacuncpie  re, 
quae  contra  dei  })raeceptum  non  f'uerit.  Haec,  iuijuani,  ratio  l'ortis  est  et 
insohibilis.  Et  ex  iis  possunt  nuiltae  aliae  formari,  quin  Iiuc  i)otest  luiiversa 
scriptura  duci,  ut  quae  ubique  (^haritateni ,  inunihtatem,  unitatem  spiritus  et 

;s  timorem  dei  comniendet,  non  violandas  esse  pro  uUa  re  mundi,  nechnn  pro 
unius  uno  pontificatu  vci  primatu,  etiani  si  soh)  iure  humano  esset  institutus. 
Et  hac  ratione,  ut  uiilii  vidcur,  lnngo  melius  stabiliretur  Khomani  imutificis 
monarohia,  si  Vdluntatcm  dei  et  eonsensum  fidelium  non  tantum  subditi  sed 
et  Khomani  poiitilices  atteudere  et  timere  cogcrentur,  ipiam,  dum  vcliit  iure 

'0  divino  teneant,  vi  et  terrore  extorqueiit ,  non  nisi  ddiuui  sibi  acceudunt  In 
subditis  et  sese  per  seeuritatem  in  tyramiidem  paniatim  confortant. 

De  posterior e. 
Quod    probationes   hueusque    habitae  niliil    sint,    lriplicit(!r   ostendam : 
l'rimo  scri])turas  adductas  dissolvendo,  Secundo  canonum  seil  decrctaiium 

'•''  inetKcaceni  probationem,  Tertio  rationes  robustissimas  adduceiido. 

Ad  primum  duae  sunt  autoritates  scri|)turiu',  quibus  credituui  est  sta- 
biliri  primatum  llhomanae  ecolesiae. 

Primo  adducitur  illa  autoritas  Matth.  xvi.  Tu  es  Petrus,  et  super  iiancsKaiti).  ib. 

18  j 

petram  aediticabo  ecclesi;un  meam,   et:   tibi  dabo  elave.s    regni  coelonnn  <tc. 


3    ne   esse   quideni  A  5   certe    oportet   dei  Ordinationen!  haue    non    inipugnare  A 

13  autoritati  A  37  piimatus  A 


188       Rosolutio  Lutheriana  supiT  propositione  XI!I.  do  potestate  papac.   1519. 

Ex   hoc   eniiii   toxtii   ilanuint ,    IVtnmi    soluni    accepisse  claves   prae   caeteris 
Apostolis. 

Sed  ijuod  luiec  uiliil  ad  Iuk'  taciant ,  probo: 

Priiuum,  quod  ipsimet  iiu-istae,  primatus  liiiius  asscrtorcs,  rec-edunt   al> 
lioc  sensu    et   nogant    hoc  verbo   Petro    datam   priuiitatem ,   coiiscijueiittn-  et     ' 
Rhomano  pontifici,  sicut  glosa  in  c.  consyderaudiim,  dis.  1.  et  Panonuitanus 
3oii  L'i,  16.  de  elec.  e.  significasti,   uude  dicuiit,    Xon  hoc  verbo,   sed    illo  verbo  'Pasce 
oves  meas'  Petro  esse  collatiim  poutificatum  eeclesiae.    Si  ergo  ipsis  iuristis 
licet  negare   tot   textus    expressos   decretoiiim   et    dissentire    omnibus,    quae 
tb'sthi.   xvij.  xviij.  xix.  xxi.  xxij.   tarn    copiose   et  pertinaciter   ex   hoc  verbo   '" 
Matthaei  statuimtur,  Cur  mihi  noii  liceat  fi'igidissima  decreta  appellare  theo- 
higo,  cum  ea  negare  et  auniliihirc  liceat  iuristis?  persequantur  jirimum  seipsos, 
maioris  criminis  reos,  aut  si  veniam  merentiu-  decretorum  negatores  et  cassa- 
tores,  sine  peccato  erit  qui  iuefficaces  asserit  et  frigidas  decretorum  probationes. 
Neque  euim  ego  ea  negavi,  sicut  illi,  sed  frigere  tantum  ad  prubandum  dixi,   '■ 
sicut   re   vera   f'rigent,    nisi   (juod   ad    locupletandum    locum    valent,    exemj)lo 
eorum,   quae   ])er   vim  dicuntur  et   in   alieuani  sententiani    trahuntur.     Nihil 
ergo  probatur  hoc  textu,  a  (juo  ipsimet  disecdunt:   niiiil    istis   decretis   pro- 
batur,  (juae  ipsimet  uegant  ueutrisque  conliduiit.     Et  moveutur  ad  hoc  satis 
forti  ratione,  quae  adversarios  reddat  invictos,  scilicet  hac,  quod  Christus,  ut   -'" 
etiam  beatus  Hicronymus  eodem  loco  exponit,  non  tradit  Petro  claves,   sed 
promittit   dumtaxat,   Ideo   cuiTenduni   esse   ad  locum,   in  quo  tradit   claves. 
3oii.  20, 22  f.  Et  timc   invenitur    illud  lohannis  ult.    quod    non  ad  Petrum,   sed  ad  omnes 
dieit:  Accipite  si)iritunisanittum:  quorum  remiseritis  peccata  &c.    Ex  quibus 
verbis  li(|uet  non  solum  (juibus  in  Petro  claves  promiscrit,  iieni])e  toti  ecclesiae,   -'•. 
sed   etiam   <(uid   \)vv    claves    promissas  intelligi  velit,    nenipe    reniissionem  et 
retentionem  peccatorum. 

Secuiiilo,  (|Uod  idem  verbun\  Christi  male  decreta  a])tant  soli  Petro  et 
lihomano  potifici.  Xani  a])ud  sanctos  jKitn's  Christus  hoc  verbum  ilixisse 
ad  ecclesiam  et  omnes  Apustolos  in  pcrsdua  Petri  asseritur.  Quorum  primus  :"' 
est  divus  llieronymu.s,  <|ui  lu«'  loco  inter])retatus  verbum  Petri  dicit:  Petrus 
ex  persona  unmiuni  Apnstolorum  eontitetur  dicens  'Tu  es  Ciu'istus,  filius  dei 
vivi'.    Et  in  hoc  se((uitur  sumii,  ut  .solet,  Origenem,  qui  idem  eodem  loco  sentit. 

Chrysostonms  autem,  etsi  hunc  locum  totum  in  Petri  laudem  trahat, 
dicens  cum  caput  et  pastorem  constitutum  ecclesiae  f'uturae  et  toti  orbi  prae-  ■•■' 
jiositum,  tarnen  et  ipse  voeat  cum  os  Apost«lorum,  quod  vice  onuiium 
responderit,  dicens:  Petrus  oiiini\iin  Apostolorum  os  et  veiiex  consortii  totiu.s, 
cum  omnes  interrogati  esscnt,  ii)se  solus  respondet.  Ergo  non  ad  solum 
Petrum  iste  locus  pcrtinet  .sed  ad  omnes,  etiiuii  si  primus  et  princeps  inter 
Apostolos  ipse  fucrit.  '" 

i;  a.d  liuu  jel)[t  A  9  dissentur  .V  i:!  crassatores  A  37  us,  Vertex  A 


Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519.      189 

Beatus  Augustinus  ps.  A'iij.  sicut  quaedam  (liciintur,  (|uae,  cum  ad 
Apostoluni  IVtruin  proprie  pertinere  vidcautur,  nee  tarnen  lial)ent  illnstreni 
intellectuin ,  nisi  euni  referuntiu-  ad  eeelesiani,  euius  ille  agnoseitur  in  tii^ui'a 
gessisse  personam  propter  primatum,  (jucni  in  diseipulis  hahuit,  sicuti  est 
;.  'Tibi  dabo  claves  regni  coclorum'  et  si  i|ua  iniinsniodi:  ita  ludas  personam 
sustinet  quodamiuodo  iuiraieoruni  Christi  &c.  Yides,  quod  claves  ecclesiac 
in  persona  Petri  datas  asserit.  Idem  lib.  i.  de  doet  Ciirist.  c.  xvij.  has 
igitur  claves  dedit  eeclesiae  suae,  ut  quaecunque  solveret  in  terra  soluta 
essent  et  in  coelis. 

10  Et  cur  non  no.s  ipsi  potius  textum  et  verba  Cliristi  consyderannis,  qui 

nos  clarius  per  seipsum  instruet? 

Dicit  itaque:    veuit  liicsus   in  partes  Cacsareae  Piiilippi   et  inten-ogavit  "'"i',|'!; '"• 
discipulos   suos   'Quem  dicunt   homines  esse  filium  hominis?'  &c.   ubi  sig:ii- 
ticanter  beatus   Hieronvmus    observat,    aliter    Christum  interrogasse   de  se, 

i:.  quando  homimini,  aliter,  ([uando  Apostoloiiim  senteutituii  quesivit:  illos  vocat 
homines,  hos  autem  deos  esse  significat.  Deinde  de  iiouiinibus  (juaercns 
filium  hominis  se  appellat  velut  vago  nomine.  At  ex  apostolis  quaerens 
'me',  inquit ,  certara  et  singularcm  personam  monstrans.  Atque  ubi  de  ho- 
minibus    quaerit,    nuUus   designatus   discipulus    respondet   ad    significandum, 

io  quod  sine  nomine  sunt,  qui  indigna  de  filio  dei  scntiunt.  Quibus  adde  et 
hoc,  quod  opiuiones  inconstantes  sunt  hominum  de  Christo.  At  ubi  apostolos 
de  se  inteiTogat,  ibi  signatus  imus  certus  res])ondet  et  constantem  absolvit  et 
pronunciat  tidei  confessionem ,  ut  vcram  Cliristi  Cognitionen!  in  unitate  et 
firmitate  consistere,  non  multorimi  opinionibus  velut  arundinem  agitari  doceret. 

ä5  Vides  ergo  adiiui^  niiiil  ad  Petrum  ]iroprie  pertinere,  nisi  quod  conuiiune 
oi^anmn  est  omnimu  Apostolorum. 

lam  illud  vide,  quod  et  a  laicis  observatum  ipse  didici  (est  etiam  in 
laicLs  Spiritus  Christi),  verbuni  hoc  Clu-isti  non  posse  ad  solum  Petinmi  dictum 
intelligi,   quia    Christus   uon  solum   Peti-um   scd    omnes    apostolos    requisivit 

30  dicens:  Vos  autem  quem  me  esse  dicitis?  non  dixit  'Tu,  Petre,  quem  me 
esse  dicis?'  Nisi  ergo  per  Petrum  omnes  discipuli  respondissent,  certe  di- 
scipuli  non  ftiissent,  nee  magistrnm  audissent,  nee  satistecissent  interroganti, 
quod  est  impiiun  de  apostolis  sentire.  Relinquitur  ergo,  quod  Christus 
responsum  Petri  accejitarit  non  pro  solo  Petro  sed  pro  toto  collegio  aposto- 

sr.  lorum  et  diseipulonmi.  Alioqnüi  et  alios  quoque  dcnuo  interrogas.set.  Ex 
quibus  ulterius  sequitur,  Quod,  sicut  Christus  personam  respondentis  Petri 
pro  Omnibus  acceptat,  ita  sequenter  (luoqnc  non  ad  solum  Petrum,  sed  ad 
omnes,  qnoruin  persona  Petrus  loquitur,  dicat  'Tu  es  Petrus,  tibi  dabo 
claves  &c.'     Alioquiu  scriptura   non    rectc    intelligitur,    nisi    praccedentia    et 


1   cum  fe^lt  A  14  Hierouynins  dictum  nljservat  A  17   At  Apostolos  iiuacrcns  A 

27  est  cuuii  rtiaiii  A 


190       Resolutio  Lutheriiina  siipiT  pvopnsitinnii  XITI.  de  potestate  papne.  1519. 

seqiicntia  recte  conferantnr.  Atquc  ut  lioc  po  sit  ccrtins,  non  soli  IVtro 
a  Christo  illiquid  dictuiu  esse,  exponit  seipsum  Christus,  eui  loquatur  et  eui 
tradat  chives,  dicens:  Beatus  es,  Simon  Bariona:  caro  et  sauguis  non  i-eve- 
lavit  tibi,  sed  pater  mens,  (pii  est  in  coelis. 

Obseoro,    quid    liie  ])otest    eontra    vel    finoi,   (|uid    a])ertius  dici,   quam     ■ 
quod  Petrus  in    liae    persona   non   est  Petrus,    non   est    earo  necjue  sanguis? 
Sed  est  is,  eui  revehit  pater:  onuiino  Petrus  extra  hominem  ponitur,  et  iam 
non    est    ulhi    jicrsona    per   se   sed    revelantis    jnitris    auditor.      Non    Simon 
Bariona  liaee  respondet,  nun  earo  et  sanguis,  sed  revclationis  paternae  auditor. 
Potest  ne  hie  eahuuniator  idlus  \erbuin  Christi  ad  Petruni  hominem  torquere'.'   lo 
Quid  ergo?  is  qui  anditor  est  paternae  revelationis,  Iniie  dantnr  ehives,  non 
Petro,  non  fiho  lohannis,  non   earni  et  sanguiui.  qnod  si  ita  est,  pronum  iam 
sequitur,   (jnod    nulli   privat"    homini    d;itae   sunt   claves,   sed    soh   eeelesiae, 
qnia   de    nullo    privato    liomine    (-erti    snmus ,    habeat    nee    ne   revelationem 
patris.     Eeelesia   auteni    ipsa  est,    de  (jna  (hibitari  non  lieet,  eum  sit  corpus   i-^ 
Ciu'isti,    una  earo,   eodem  spiritu  vivens  (|uo  (^hrlstus.     Ipsa  e.st  Petms  iUe 
au(htor    revelationis   et    aeee})tor   elavium:    quia    hie   .symbolum   stat    firmiter 
'Credo   ecclesiam    sanctani,    eoranuiniouein   sanctonini',  Non,   ut   lumc  aliqui 
sonuiiant,  'Credo  ecclesiam  sanetam  esse  praelatum'  vel   aliud  ((uod  fingmit. 
Totus  numdus    eontitetur,   sese   eredere   ecclesiam   sanctani  (-atliolieam  ahnd   -m 
nihil  esse  (puim    eonunmiioneni    sanetorum.  luide   et    antiquitus    articnlus   ille 
'sanctornm    eonuniniionem'   non    orabatur,    ut    ex    Kuffini    svmbolo   exposito 
videre  licet,    sed  glossa    aliqna   forte  eeclesiam  sanetam  Catliolicam  exjiosnit 
es.se  Conunnnionein    sanetorum,    (|nod    suecessu    tem])oris    in    textum   relatnm 
nunc  sinuil  oratur.    Sed  o  neeessarium  et  optal)ilissimum  factum  propter  eos,   a.s 
qui  eecU'siam  liodie  (piidvis  voeant  quam  connnunionem  sanetorum. 

Sequitur  auteni :  Et  su])er  haiir  petram  aedifieabo  ecclesiam  meam.  Si 
per  'haue  petram^  intelligimus  potestatem  papae,  vide  quid  facimus.  prinuun 
sequitur,  (|Uod  eeelesia  primitiva  A])ostolorum  non  fuit  eeelesia,  quia  Petrus 
(ut  solidis  probem  argumentis)  anno  dccimooi^tavo  adhue  fuit  Hierosolymis  :"i 
»,ii.  1,  i7i.  ne<'dum  viderat  Kliomam,  (|uod  ex  Paulo  ad  (ialatas  clarum  tit.  (^ui  seribit 
se  post  eonversionem  sui  abiisse  ])rinuun  in  Arabiaiu ,  deinde  jiost  annos 
(Mal.  2,  i.tro.s  venisse  Ilierosolymam,  videre  Petrum,  ae  postea  post  (|ua(uord('cim  aimos 
a.sccndisse  et  contulisse  eum  lai'obo,  l'etro  et  Joanne  enangelium  praeputii. 
Qui<  antem  ita  insaniat,  (piaeso,  vel  Orestes,  ecclesiam  Ilierosolymitanam  et  '■''■' 
Catliolicam  non  fuisse  ecclesiam,  quia  ))otestas  Khomanae  eeelesiae  noudum 
fuit  nee  forte  lides  eins.  Nun  ergo  siqier  pelram,  id  est  potestatem  l\liomanac 
eeelesiae,  sicut  decrcia  (|UMedam  cxponmit ,  ><i't\  supra  tidem  a  l'etro  sub 
totius  eeelesiae  persuna  eoniessam  aediticata  est.  cum  et  unixci'salis  et  Ca- 
tholica  eeelesia  tanio  tempore  ante   liliomanam  eeclesiam  fnci-il.  ■>'> 


3  I?m-Iiinu  K  24   esso  fct)[t   A  2(i  (piiilvls  |iiitln«  vocaiit  I!  -'W  suIj  fehlt   .\ 


Resolutio  Lnthcriana  super  propositione  XITT.  cIp  potestate  papap.  1519.      191 

Ulterius  Matth.  xviii.  in    pliirali  iiiimcni   dicit   noii  ml   Pctnini,  noii  acri"»ttiMS,is. 
.  .  .  .  .  "*.  "• 

Apostolos,  pod  ad  occlesiani,  dicens:   iSi  occlesiain  ikhi  aiidiorit,  sit   til)i   sicut 

Etlmiciis  et  publicaiuis.  Amen  dioo  vobis :  Ciiiaeciiii(|ne  lij^averitis  sii]icr 
terram,  ligata  enint  et  in  coelo.  Aecede  nunc,  (|iii  voles,  et  liunc  cniu  illn 
i  looo  oonfer.  Illc  sonat,  snli  Petro  datas  elaves:  liie  negat  et  non  8oli  datas 
as.serit.  Quoniodo  utiinu|ue  stabit?  Concordandum  iitique  est  utrinunu' 
verbuni,  quod  idem  Christus  dixit.  Si  soli  Petro  oollatae  sunt,  nieudacinnt 
est,  quod  hie  dicit  oniuibus  collatas.  (^uis  autem  non  \ideat,  hunc  poste- 
riorem loeuni   esse   interpretem  prioris,   et  in    lioc  rem  esse  elaro  ex|)()sitani, 

11'  ilii(^  vero  in  Peti'o  uuitatem  nuiltoruni  in  ecelesia  conuucndatam ?  i'erspicnnni 
est  itaque  claves  esse  ecelesiae  datas,  nee  est  (|nod  hnic  Iik'd  possit  ii|)p(ini, 
(piando  dieit  'Die  ecelesiae,  Si  ecclesiam  non  aiiditTJt',  non  dicit  'Die  i'etm, 
si  ]\itrnm  non  auilierit'  &c.  (inin  vide  (juoddam  niinibilc:  iiiic  incijiit  ab 
omnibus  dicens  'quem  vos  mc  esse  dicitisV  et  finit  in   nnn  IVtro  dicens    'Tu 

>'•  es,  et  tibi  dabo'.  Hie  contra  inci|)it  al)  uno  dicens  'Si  |)cccavcrit  in  te  tratcr 
tuus  &c.'  et  desinit  in  omnibus  dicens  '( ^uaecuniiue  ügavcritis  i\L'c.'  Nonne 
elai-um  est,  per  unum  Petrum  iilic  idon  volui.sse  quod  iiic  per  nniversos,  et 
claves  non  esse  ullius  hominis  singnlaris  sed  ecelesiae  et  comnumitatis ,  ut 
firmimi    sit    sacerdotem  non   suo   iure   sed  ministerio   (qnia  ecelesiae  minister 

•jo  est)  Ecelesiae  clavibus  uti,   nee  tanquam  suis  aut  sibi  sed  ecelesiae  traditis? 

Credo  iam  haee  ferme  fidem  factura ,   haue  Matthaei  autoritat<>m  nc(|nc 

ad  Petrnm  neque  ad  sueeessorem  neque  ad  unaiu  ali(|uam  ecclesiam,  sed  ad 

omnes  eeclesias  pertinere.    (^uia,  nt  dixi,  (piis  poterit  nei:;arc,  illi  esse  claves 

traditas,  qui  revelante  ]Kitre  Christiun  confitetur?    (^uo  jiosito  necesse  est,  ut, 

■Ol   ubi  sit  revelatio  patris  et  cont'cssio  Christi,  illic  et  claves.     At  haee  in  (pia- 
libet  ecelesia  est,  non  autem  in  ullo  uno  singulari  et  in  certo  homine.    (^nod 
nt  Christus  nobis  eommendaret,   statim  ])ost  gloriosam   istam  Petri  conunen- 
dationem,  cum  einn   Petrus  prohibuit,  ne  moreretnr,  audi^^t :  Vadc  post  me,  iviiitih.  ig, 
Satana:  non  enim  supis  ea  (juae  dei  sunt,     (^uid  hoc  est?  non  sajiit  Petrus 

30  quae  dei  sunt?  Nonne  ])ater  revelavit  ei?  Si  haee  ante  connuendationeiu 
Petri  facta  f'uissent,  aliqnid  monienti  haberet,  Petrum  pro  sua  et  suecessorum 
ant  unius  ecelesiae  jiersona  fnisse  eomnuüidatum.  At  nunc,  cum  jiost  com- 
niendationem  vituperetni-  ut  ignarus  dei,  clarum  lll.  illum  supcriorem  l'etiMini 
(|ui  claves  accepit  non  fnisse  Pcti'um  filium  Pariona,  sed  (cclcsiani  tiliani  dei, 

-■  (|uae  verbo  dei  genita  verbum  dei  audit  et  confitetm-  pcrseveranter  in  linem, 
non  ali(|uando  non  sapiens  quae  dei  sunt  et  retro  abin!  iussa  sicut  l'ctrus. 
Aut,  si  hoc  ad  rhomanuni  pontiticem  et  ecclesiam  jiertinct  (|M<id  ad  frlruni 
dicitnr  'Tilii  dal)o  claves',  iam  irrcfragabili  scquela  ctiam  ad  candem  et  ilhid 
pertinebit   'Vadc  post  me,   öatana:    non   enini   sapis   quae  dei  sunt',  qnia  et 


m  Perspicmim  est  '6ii  &c.  3'  1'j  fff)"  -^         '-'    Imiiic,  fulem  A         22  iice  .1<1  iiiiam  A 
2:i  nt  (li\i  feljlt  A  2';    et  iuccrto  A 


192       Rt'solutio  Liithpriana  super  propositione  XIII.  de  potoslntc  pnjiaf».  löI9. 

liaec  ad  Pctnini  rhomauae  ecclesiat'  futurum  Episcopum  dicta  sunt .  Aut  si 
liaec  non  ad  se  pertiucre  putant,  iani  nulla  ratiiMie  oonviucere  possunt,  ea 
ijuae  superius  dicta  sunt  ad  se  pertinere. 

Sed  age  latius,  si  oniniuo  ad  rigorcni  istuni  grammaticum  so  reoipiunt, 
(|Uod  soli  Petro  dictiuu  est  'Tu  es  Peti'us,  tibi  dabo  claves  <tc.'  quoniodo  ■• 
resistemus  iiaereticis,  si  qui  hoc  nostro  rigore  verboruni  nixi  nos  lu-geant  et 
dicant  'Esto,  ad  sohun  Petnun  haec  dicta  sunt,  ergo  lum  ad  successorem, 
ergo  ecclesiae  claves  cimi  Petro  venerunt  et  abierunt :  ubi  ergo  nunc  ecclesia  ?' 
Soll.  2i,is.Xon  enim  ad  plures  pertinere  potest,  quod  ad  unum  dicitur,  sicutillud:  Cimi 

iunior  esses,  cingebas  te  etc.  quod  ad  soluni  Petruni  ita  dictiuii  est,  ut  ciun   lo 
Petro  inipletiun  et  finitum  sit,  ad  nulluni  successorem  eins  pertinens. 

Si  antem  ad  successores  et  a]i(]Uam  ecclesiani  dictum  est,  iam  nulla 
ratione  proliiberi  potest,  quin  ad  omnes  dictum  sit,  immo  necessaria  ratione 
ad  apo.stolos  onmes,  qui  praesentes  erant,  magis  quam  ad  unius  Petri  suc- 
cessores, qui  nondum  erant,  dictum  accipietur.  Quod  si  ad  omnes  apostolos,  i-' 
iam  etiam  ad  omnium  apostolorum  et  non  unius  apostoli  .successores  dictiun 
iuteUigitur. 

Sed  rcs))ondeat  tarnen  mihi    qui  potest,   quisuam   credendus   sit  habere 
claves   etiam    in   rhomana   ecclesia?     Au   ipsa    ecclesia,   an  papa?  et  attende 
quod  dico:  t^uando  pajia  eligitur,  au  secuni  affert  claves  an  non?    Si  affert,   -m 
ergo  erat  Papa,  antequam  eligeretur.     Si  non  aifert,  a  quo  accipit?   nimquid 
ab  angelo    de   eoelo?   nonne   ab   ecclesia?     Item   quaudo   Papa   moritur,    cui 
relinquit  claves  ?  aufert  eas  secum  ?    Si  non  aufert,  cui  relinijuit  nisi  ecclesiae, 
a  (|ua  accepit?     Quid    igitur  potest   dici  conti'a  haue  evidentissimam  experi- 
entiam,  o])timam  euangelii  interpretem,  Claves  nee  Petro  ncc  successori,  sed  •.'.^ 
soli  ecclesiae  datas,  a  (jua  tanquam  minister  accipit  usurus  eis  sacerdos?    Ubi 
nunc  est,  quod  soli  Petro  dictum  esse  jnitatur  'Tibi  dabo  claves',  iuuiio  ubi 
nunc  est,    (|Uod  soli  ecclesiae  rhomauae  claves  datae  sunt?     Xecesse  est,  ut 
in  qualibet  ecclesia  claves  sint,  ut  di.xi  supra. 
siöm.  4.  Adhuc   uiuim   di«mi   et   utar   apostoli   Pauli    argumento    Kho.  iiij.   ulii   :iii 

probat  e.x  circmiistantia  temporis  et  facti,  Abraiiam  non  ex  circumcisionc  sed 
ex  fide  iustificatum,  nulla  alia  ratione  usus  quam  quod  Abraham  ;uite  circmn- 
cisiouem  fuerit  iustus  apud  deum  })er  fidem.  Si  hoc  eins  argmncntum  valet, 
sieut  necesse  est  valere,  necesse  erit  et  hoc  valere,  quod  nunc  produco  in 
hunc  modum.  Peti'us,  quando  claves  accepit  a  Chi'isto,  si  onuiino  jn'rsonam  ;i'. 
eins  solam  contendis  accipere,  nondum  ei-at  Episcopus  urbis  Klunnac  (immo 
proprie  nunquam  fuit  Episcopus  uUius  civitatis,  Sed  apostolus,  Episcoporum 
institutor,  maior  omnibus  Episcopis),  Sed  erat  uuus  infcr  ajjostolos.  Ergo 
claves  non  siuit  ei  datae  secundum  (jMod  postca  vel  factus  vcl  nuitatus  est 
vel    loco    vel    otlicin,    sicut    Abraliae    non    c-t    iusliria    i(iiiilat:i    (|uali--(nnc|Ui'    i" 

19  vel  l'aiju  A  20  vel  imii  .\ 


Resohitio  Lutheriana  super  pvopositione  XIIT.  de  potestato  papap.  1510.       Ip3 

post  fidem  factiis  est,  Secl  ])rout  l'uit  a])0¥tolus  taiitum  et  pi'iuscrtiin  liiihens 
patris  revclationem.  Qiiair  prursiis  nihil  iiaec  aiitoritas  ad  rliniiminiin  |)(inti- 
iicem  pertiuet,  etiam  si  soli  Potro  dicta  fuisset:  (luaiito  iiuik'  minus  pcrtiuet, 
quando  nee  soli  Petii  persouae  dicta  convincitiir. 

Addo    et    aliud    siuiilis   tiirniae   ariinnuontuni ,    quo    Paulus  Rho.  üij.  etaunn.  4. 
Gala.  iij.  utitur  diocus,  Quod  sicut  Abi-ahae  ex  fide  reputata  est  iusticia,  Ita  oiai.  3. 
et  onuiibus  (jui  credimt  rcputahitur  iusticia.    Quare  et  his  sicut  Pctro  hahenti 
revelationem  pati'is  et  Christimi  confitenti  claves  dantur,  Ita  necessc  est  omni 
.similitei-  confitenti  et  revelanteui   habenti   claves   donatas   esse,   quod   nullac 

10  nisi  ecclesiae,  id  est  comuiunioui  sanctoruni,  convenire  potest,  cum  nullus 
siiigularis  fidelis  ('(uistanter  et  certo  ac  persevcrantcr  habere  possit  haue 
confessionem,  quum  nee  Petrus  ipse  in  eadeni  perseverarit ,  (|uia  non  modo 
aliquaudo,  sed  niox  post  accp])tas  claves  erravit.  Kf  tiuiien  non  sunt  ei 
claves  rursum   ablatae,   (|uia  non    in    sua   sed   ecclesiae   ])ersona   eas    accc])it. 

15  Quod  si  haec  argumenta  non  conelndunt,  nee  illa  apostoli  I'auli,  quae  alle- 
gata  sunt. 

Verum  ut  opinionem   contrariam   penitus  iugnlennis,   age,   si  ista  verba 
'Tibi   dabo  claves  &c.'  ad   Petrum    et  successorcni    eins   pertinent,    nccessewutiiinMa. 
erit,  nt  et  praecedentia  et  sequentia  ac  vi  sententiae  cohaerentia   ad  eosdem 

w  pertineant:  non  enim  in  saeris  enaugelii  ver'bis  admittendi  sunt,  (|ui  pro 
arbitrio  sensus  sui  pai-tem  huc  partem  illuc  torqueut  et  ra])iunt:  sed  ex 
consequcntia  sensus  et  verboiiun  et  ex  circumstantiis  intelHgentia  referenda 
est  iuxta  Ilüarii  documentuin.  Cum  itaque  Christus  claves  noluerit  tradere, 
nisi  prius  omnibus  discipulis    de   sui  confessione  cxploratis,  dcinde   non  nisi 

25  accepto  et  approbato  responso  Petri  ex  revelatione  patris  lo([uentis,  danmi 
est,  elaves  non  esse  nisi  eins,  (jui  talis  est  (|ualis  tunc-  Petrus  t'uit.  (^uo 
sequitiu"  absiu'dissima  absurditas,  quod  malus  papa  vel  Episcopus  non  i'sset 
papa  nee  Episcojius,  quia  non  haberet  fidem,  (|nae  constituit  acceiitorcm 
clavium.    Deinde  sequitiu-  conti-a  tcxtuni  et  sensum  eoruni,  quod  nee  Petrus 

30  claves  aceeperit  aut  retinuerit.     Quia  Christus  dicit,   (|Uod  portae  inferi  non 
praevaleaut   adversus  vel  eeclesiam  vel  fidem,  (piam  tunc  Petrus  tenuit.     At 
contra  Petrum  praevaluit  etiam  ancilla  hostiaria.    Hl  itacjuc  illoruni  sententiaa»!atiii.  2c., 
staret,  uecessaria  onmino  sequela  se(|uetur,  aut  Khomanos  et  onuies  pontifices 
oportere  esse  sanctos  et  habere  patris  rex't^ationem   nee  esse  carnem  et  san- 

35  guinem,  aut  eos  non  esse  ])ontifices  nee  habere  claves.  Nee  \'ideo,  (|uid 
contra  haec  dici  possit,  cum  stet  tam  clarus  textus,  (|Uod  claves  sunt  datae 
non  nisi  ei,  qni  carnem  et  sauguinem  non  audit  sed  patrem  (;oelesteni,  hoc 
est  sanctum  et  iustuni  in  spiritu.  Aiio(|uin  onniis  pontitex  est  Satanas,  non 
sapiens  quae  dei  sunt.  At  si  hoc  dicinnis,  iani  haercticorum  novoruin  et 
Jiiantiquorum   Donatistarum    erroreni    i'cnoxanuis,   qni    niaium    Ei)iscoptun    non 


6  Gala.  üij.  alle  Sonborbrurfc         12  pcr.scveravil  quin  non  A         19  .secjnentia,  hac  vi  B 
Sut5er§  ÜBcrle.  II.  13 


194      Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

esse  episcopum  asseruemut:  quod  absit  a  uobits,  qui  sanetae  et  iiistae  ecclesiae 
niinistnmi  impiiim  et  malum  esse  posse  coniitemur.  Ita  fit,  dum  per  haee 
vcba  voluiit  ex  Rliomano  poutifice  sohmi  et  oiuueni  et  universalem  ponti- 
ficem  facere,  ut  uullum  pontilicem  nobis  relinquant,  ut  videant,  quo  stipendi» 
scripturas  violentent  adulatores  et  ambitiosi.  Reliqmmi  ergo  est,  Enaugelium  5 
hoc  loco  nee  ad  Petrum  nee  ad  successorem  eius,  nee  ad  ulluni  Episcopum 
aut  ullum  iiominem  singularera  pertinere,  sed  ad  communionem  sauetorum, 
(|uae  est  eeelesia.  haee  deinceps  potest  claves  committere  tum  digno  tum 
indiiriin,  indigni),  inquam,  coram  deo,  quia  nescit  utriun  dignus  deo:  alioquin 
nou  uisi  digno  coram  hominibus  committere   debct.  lo 

C^uarc  satis  patere  arbitror,  ([uaudo  dccrcta  quaedam  hunc  textum  ad 
Rliomanam  sedem  et  poutiiicem  traliunt,  non  modo  trigidissime  (quod  modeste 
dixi)  sed  etiam  contrai'ie  sensui  euangelico  verbum  Clu-isti  tractare.  quod 
clarius  faciemus,  quando  ea  inferius  examinal)imus.  Interim  de  hac  autoritate 
satis  sit  in  summa  dictum,  (juod  si  cui  claves  arrogantur,  huie  neeessariam  15 
quoque  esse  fidem  Petri.  Quod  si  iides  Peti'i  necessaria  esse  negabitnr, 
eadem  ratione  negabitnr  et  claves  esse  ei  datas,  cum  utruuque  eopulet  et 
exprimat,  immo  fidem  magis  et  primo  (piaerat  Christus.  (Juare  nou  nisi 
de  ecclcsia  Christtun  esse  locutum  clarc  intclligitur,  nee  de  una  aliqua  sed 
de  qualibet  in  qualibet  parte  mimdi.  20 

Sccundo,  adducitur  ilhul  lohannis  ultimo:  Simon,  diligis  meV  jiasce 
oves  meas.  Hoc  enim,  (|uia  ad  solum  Petrum  dictum  putatur,  i])snm  super 
omnes  constitutum  arbitrantur.     A'crum  quod  et  haee  nihil  etHciat,  ostendo: 

Prinui,  (|uia  ccrtissinumi  est  a  Petro  nulluni  Apostolnrmn  esse  vcl 
creatum  vel  missum,  (juiu-e  nee  verum  nee  possiliile  est,  Petro  onmes  oves  ■« 
esse  commissas,  sed  generali  scntcntia  omnilms  dictum  ']iasce  oves  meas'. 
Non  enim  dieit  'cmmes',  sicnt  ad  omnes  Apostolos  dicit:  Tte  in  orbem 
iniiversum  et  doeetc  omnes  gentes.  Verum  ego  non  possum  satis  admirari, 
quod  tot  ac  tanti  viri  contra  tarn  expressas  scrijituras  tam  <>videntem  ex]>e- 
rientiam  omnes  oves  Petro  arrogant,  qui  tarnen  uuanimiter  confiteri  coguntui-,  30 
singulos  Apostolos  in  sna.s  sortes  esse  missos  et  Pauhmi  de  coelo  in  Aposto- 
latum  gcutiimi  vocatum.  In  quibus  omnibus  qnomodo  Petnmi  adhuc  omnium 
pastorem  asserere  aiidenms".'  (|ui  nulluni  illorum  niisit,  praesertim  Paulum, 
Will,  i.ut  ad  (iala.  i.  multis  verbis  contendit.  Sunt  luicc  (am  a|)crta.  ut  confutationc 
üJinrc.  16, 20. opus  non  vidcatur.     Jili,  iiK|uit  Marcus,  ])rofecti  pracdicaverunt  nbi(iue.  -.a 

»Sequitur  ergo,  ant  Pctt'o  et  successori  suo  non  esse  omnes  Christi 
oves  commissas  aut  oves,  (pias  non  Petrus,  sed  Paulus  et  eaeteri  Apostoli 
pavemnt,  ad  oves  Christi  non  jiertinere:  quo  (juid  l)las))hemius?  Ergo 
Coriuthii,  Galatae,  Philippenses  et  aliac  gentes,  quia  nee  jiascente  nee  pastores 


4  ul  Bor  nullum  fc^tt  in  allen  9luS(lo6en  l)  utruni  digims  sit  deo  A  13  Kuaii- 

gelio  A  29  cviilentcs  expeiicntias  A  .')(!  vi'I   l'etrii  A 


Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  pnpae.  1519.      195 

mittente  Petro   pa.stae   sunt,   ove.«  Cliristi  iutcUifrondae   non   sunt?   scd    quid 
moror  in  re  tarn  aperta".' 

Si  dicis  'at  verbuui  Cliristi  ad  .soluni   l'ttruiii  dicit:   pasce  oves  nicas', 
respondco:  nou  dixit  'ouini's  oves  mcas'.    Alioqiiin  peccasset  Petrus,  si  non 
r.   omnes  pavisset  solus,  siue  caeteris  Apostolis:  peccaret  etian»  hodie  RIioiiuunis 
pontifex,  quod  non  pascit  nee  pastores  niittit  ad  Tnvcas  et  alias  gpiitcs. 

Qniii  aliud  dieam:  Ex  isto  verlio  nihil  polest  cogi  aliud  (piani  ut 
Petrus  pascoret  oves,  c|uae  f'uenuit  ex  ovili  ludaeoruni,  et  sie  nihil  ad  ciuu 
pertinet  nee  ad  Khonianuni  pontificeni  et  successoreni  eins,  aut  non  ad  soluni 

10  eum  pertinet.     Quod  ex  Apostolo  Paulo  Gala.  ij.  probo,   uhi  Petruni  voeat  *'i'- '•!•  J- 
Apostohun  circumeisionis  et  se  Apostoluin  gentium.     Krgo  si    (|uis  pertinax 
esset,   nuUa  vi   possit  cogi  lioc  verbo  Christi  aliud  iiitclligi  (luam  pasturani 
oviiim,  quae  fnerunt  ex  eiroumeisione,  ant  si  extenditur  ad  Rhomannni  ponti- 
ficeni,   iam  nee   proliiberi   potest,    quin   ad    oinnes    poitineat   et  extentli    pari 

li  negotio  ad  omnes  (pieat. 

Secnndo,  ego  rogarem,  ut  adnlatores  Rhomani  pontifieis  oniittercnt  hoo 
terribilissimuni  verbum  allegare  pro  statnendo  priniatn  eins,  ncque  eniin 
terribUius  ego  verbnni  in  tota  sacra  scriptura  legi,  qnod  Rliomanuin  ponti- 
fieem  et  omneni  pontificeni  niagis  ten-ere  possit:   Primnni,  (piia  pascere  non 

20  significat  id  quod  esse  primnm  aut  iirincipem.  ideo  ex  ipso  niiiij  aliml  pro- 
batur  qnam  qnod  Rhonianus  |)ontifex  deb(>t  praediearc  doeereque  verbum 
dei.  Quod  si  hoc  debet,  iam  ei  deponendus  est  totus  iste  primatns,  die  et 
nocte  in  literis  sacris  versandimi ,  jiure  orandnm,  perienlis  et  morte  pro 
verbo  laborandum,  breviter  tota  Rhonia,  iit  hodie  est,  longe  m  aliam  faciem 

2s  mutauda.  Desinant  ergo  propter  deum  vorba  Christi  spii'itnalissima  suis 
cupiditatibus  aptare.  Haee  enim  si  Rhomano  ]iontifici  a])tantur,  seqnitur 
irrefragabiliter  necessarium  esse,  ut  doeeat  verbum,  aut  si  non  docet  nihil 
ad  eiun  pertinet. 

Verum    magis    oliserva:    Christus    non    imponit    pastiirnni    Petro,    iiisi 

30  prius  diligat.  übsecro  te,  <pnd  hoc  est?  Nonne  sequitnr,  quod,  si  non 
diligat,  non  sit  audiendns?  At  quis  nos  certos  faciet  de  amore  pastoris? 
Dubitabimus  ergo,  quemnam  audiamus?  Nam  si  andire  nobis  pastorem 
necesse  est,  etiam  illi  amare  Christmn  necesse  est,  aut  si  amare  Clu'istuni 
non   est  necesse,  nee  andire   jjastorem    necesse  est,   eum   utrunque  Christus 

35  copidarit  nee  pasturam  nisi  amanti  commiserit.  quid  hie  faeiemus?  Scio, 
quod,  si  rectc  pensaret  hoc  verbum  Christi,  quilibet  Episcopus  despcraret 
se  mediiuu  unius  civitatis  pascere  posse. 

Igitiir  hoc  effecimus,  quod  ista  antoritate  nihil  probatnr  nee  valet  ad 
probandum   priniatum:    si   autem   aliquid    fiicit,  tiino  hoc   urgel^it,  non   e.s.se 


G  alias  proviiicias  A         18  in  sacra  tota  .scriptura  A        23  sacris  ei  versandiim  A     morti 
aUc  Sottbctauäflobcn         27  irrefragabiliter,  doeeat  A         ac  Christi  fe^tt  A         :)9  alitpiid  valctA 

i;i* 


19G      Resolutio  Liitheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

Episcopum  in  coclesia  (lui  mm  doceat,  iiec  (Iticcre  aliquem  debere  iiisi  diligat. 
Hoc,  inquani,  et  nou  aliud  i.sta  vcrba  conoluduiit,  ui.si  uova  granunatica  usus 
dicas:  'Si  dlligis  nie,  ])asce  oves  nioas'  idoni  sit  qudd  'si  düigls  te,  cstd 
primiis  snper  totam  ecclesiani'. 

Rectius   ergo   facies,   si   lioo  verbnni  Clu-isti   accipias  pro  cxliortationc,    5 
immo   praecepto  nou    quo   ovcs  ad   sul)icetioneni    seil    quo   pastores    ad  dili- 
gendiini  Christum  et  pascenduni  popuhun  astringantm-.    Porro,  dilectio  Christi 
(ut  heatus  Augustinus  hie  exponit)  etiam  niori  pro  ovibus  Christi  recpiirit. 

Atque  utinam  hoe  verbum  ad  se  pertinere  erederent  rhoniani  pouti- 
fices!  Haec  est  enim  totius  orbis  querehi,  quod  dileotionciu  et  doctrinani  10 
aliis  relegantes  ad  se  niliil  putant  pertinere.  üitelligunt  enim  haec  verba  ad 
poj)ulum  pertinere,  nt  per  quae  eogere  ad  subiectiouem  onines  volunt,  et 
tarnen  paseua  et  auditum  verbi  ((juod  verba  sonant)  nemo  ex  eis  intelligit. 
()  fbelix  ambitio,  si  quis  nsquam  in^'enu■etur,  qui  omnium  pastor  esse  am- 
biret,  (piis  hunc  non  libentissime  admitteret?  Nunc  autem  hbenter  permit-  is 
tunt  euicunque  diligendi  et  pascendi  ofSeiura,  sibi  vero  tituhun  diligendi  et 
pasceudi  et  (juae  tltulum  sequuntur,  hiera  scilicet  et  liouores,  reservant.  Desine 
ita(]ue  a  verbis  Christi  torquen(h.s,  quia  ea,  quae  per  hoe  poutifici  tribuis,  penitus 
auierunt  et  omnia  ea  iiupouunt,  quae  nou  tribuis  et  ille  quam  miuxinie  exliorret. 

At  dieis  'paseere  non  jwtest  nisi  sit  superior:  ergo  licet  non  faciat  20 
ofTicium  pastoris,  non  per  iioc  superioris  amittit  locum'.  Kespondeo:  quid 
hoc  ad  me?  Quere  ergo  alia  verba,  qnibus  locum  potestatis  asseras:  haec 
Ncrba  aut  amantem  et  jiascentem  requiruut,  aut  prorsus  nulli  conveniimt, 
nisi  iterum  nova  latiuitate  'diligere  plus  Ins'  accipias  pro  eo  quod  est  'prac- 
esse  eaeteris  onmibus'  et  'pasc-ere'  'onmium  iura  et  opes  possidcre'.  Promde  it. 
nihil  mirum,  si  primatum  tanto  aestu  quaerunt:  quem  si  verbis  in  suo  signi- 
ficatu  accoptis  gerere  deberent,  nee  deum  i|)suni  pro  praemio  essent  expectaturi. 
vides  no  ergo,  quid  sit  illudere  scripturas  seu,  ut  uindestius  dixi,  ex  frigi- 
dissimis  docretis  pi-imatuiu  hunc  probare? 

Se(juitm'  t'X  iis,  quod  praeesse  eaeteris,  et  nee  diligere  nee  paseere,  non  30 
est  enangclicnm  necpie  ("hristiaunm  oflicium,  sed  nunidauum  et  hnmaiuun. 
])!(•  niihi,  si  subditi  ereeti  adversus  pontiiicein  dicerent  'nohunus  te  audirc 
nee  habere  pro  pontifice',  quil)us  velles  eos  verbis  eompescere?  Nuu(|uid 
iiis  'pasce  oves  meas'?  At  ipsi  dicent  "qnaudo  autem  ])ascis?  quando  diligis? 
ubi  opus  et  res  huius  verbi?'  Ergo  alio  verbo  cogendi  essent,  non  isto.  i:, 
Quare  se(|uitur  (pioque,  quod  his  verbis  uec  ulla  ))otestas,  nedum  primatus 
coinmittitur,  sed  potestatem  habeuti  ollicium  diligendi  et  doeendi  ini])onitnr, 
sicut  Petro  iam  in  a]iostolalum  vocato  haec  dienntur.  Et  hoc  est  (piod  istos 
adulatores    vorboriun    Christi    oscitautes    et    stertentcs    lectores    ab    intellectu 

4   Ecclesiani  totmn  A  l:!    uenio  viicit.  ()  loeli.\  A  IS)  .•ililiDirot  A         27  Llcliont  E 

28  mnilcstiis    ntlc  Soiibcvbllicto  ;!:i   00s   ff()lt  A  :!S  SSoil    Ef.   Imc-   est  \ni    per   veiliuni 

'|iasce'  ©.  107  3.  4   icl)lt  A 


Resolutio  L\itliei-ianii  super  i>i'opositione  XIII.  ilc^  iiotostato  papiic.  1510.      1<)7 

sauo  propellit,   (jiiod   non    di.scorimnt  verbuni   officii    ot    i)()te.statis.     Vocatio 
Petri  focit  euin  pi'iintini  et  (jualcin  ipsi  voliiiit  statucn».    Scd  inipo.sitio  ofVicii 
jier  verbuin  'pascc'  iiulluin   ei   iiiaiorcin  uradiim    coiitnlit   nee   conforrc  potiiil 
nisi  dicant^  Petrnni  super  .seipsiiin  ctiam  clcNatiim  per  \('rl)iim  'pasce'. 
."i  Dici.s  antem  'Siifficit  (puid  per  aliiiin  doeeat  et  diligat:  iion  e.st  neces.'^e, 

ut  per  se  solum  i'aciat\  Respoudeo:  adniitto,  sed  lioe  isto  verb«  Cliri.sfi 
non  traditiu',  et  alio  verlx)  liane  licentiam  astrui  oportet,  lioc  verbniii  iiisnpe- 
rabiliter  coneludit,  aut  pa.stores  esse  debere,  etiam  ])cr  seipsos  aiiiaiites  et 
docentes,  aut,  .si  non  per  seip.sos  aniant  et  doeeiit,  uüiil  hoc  verljuiu  ad  eos 

1»  pertiuere.  Atque  itii  nihil  probatur  ex  ipso  j)ro  Moiiarehia  lihomana,  .sed 
potius  contra  pugnatur,  cum  tot  aniari  et  pasci  ab  uno  sit  inii)ossibile. 

Videmn.«  quidein  otfieiuni  diligendi  et  ))a.sceiidi  a  pontificibus  rhoinani.s 
tradi  Ej)iscopis  reteiitij  titulo  jja.stori.-^  et  aniatoris,  et  Episeo])i  eodeni  nomin(! 
servato  tradunt  curatis,  curati  ea])ellani.s:  iKinien   jier  onuie.s  traiisit  et   liacnt, 

'"'  otficinni  tran.sit  et  in  nullo  haeret.  Sed  et  fratres  niendieautes  sumpto  ah 
illis  ofHeio  strenue  eo.s  iniitaiitur:  Maiores  et  niagistri  ofliciuiii  doeendi 
tratril)us  tenniuarii.s  iniponunt,  i]isi  nomine  ofticii  contenti.  Adeo  nidlcstuiii 
est  verl)mn  dei  doeere,  diligere  et  ])ascere,  ])riipter  quod  ununi  filiu.s  dei  venit 
in  niundum  misitque   spiiituuisanetuui  et  oumia  f'ecit,    ut  officium   hoc  esset 

2»   offieiosissimmn. 

Quod  si  satis  est  per  aiiuni  doeere,  quid  anq>lius  facit  Episeo])us  quam 
laicus?  Nonne  vel  Turca  potest  iubere  aut  jiermittere,  ut  aiius  diligat  a(^ 
pascat?  Quid  ergo  necesse  fuit  Petro  tot  \-ieibus  repetitis  mandare  hoc 
officium   et   tam    instanter   urgere?     Est  iste  modus   euangelii   interpretandi 

•j.s  'Pasce  oves  meas,  id  est  ])ermifte,  iube,  iit  alius  pascat'?  Si  ille  alius  item 
per  abum  paseat  et  tertius  per  (juartiun,  ac  sie  sine  finc  usque  ad  neminem, 
ubi  iiianet  verbuni  Cln-isti?  Aut  qua  deecntia  caeteri  setjuaees  pascent, 
qiiando  primores  et  qui  ])lus  iis  debent  non  pascunt?  Cur  ('iu'istus  non  feeit 
idem?  cur  Petnis  non  etiam  otiatus  per  alios  pavit? 

3»  Igitur  si  ista  verba  ad  pontifieiam  potcstatem  cogas  ser\ire,  in  ner\-nm 

res  tua  il)it  et  conehides,  a  teni])ore  (iregorii  Magni  non  fuisse  pastorem  in 
Rhoniana  ecclesia.  iiic  enim  fere  idtunus  est  eorinn,  qui  sacras  literas  tracta- 
vermit.  Quare  si  gloriaris  dictum  esse  Petro  'diligis  me  jihis  iis?',  bene,  fac 
lioc  et  \'ives,   dilige  pbis  caeteris,   pasce  phis  caeteris,   Et  induentur  ariet<w '^f- fis,  ii 

!■  ovium,  et  vidles  abundabunt  frumeuto,  clamabunt  et  h}iimmu  dicent.  Quod 
si  per  'diligere  pUis  liis'  intelHges  maiorem  te  aiiis  esse,  iam  verbo  Christi 
alienam  intradis  intelbgentiam.  Non  enim  aiiquid  iubetur  subditis  per  haec 
verba  sed  Petro.  Non  dicit  'Estote  oves  sul)  Petro',  sed  'Petre,  pasce  oves'. 
Et  tameu  ilhid  volunt,  iioc  nohnit. 

< '  Credo  itaqne  nianife.stissimum  esse,  has  duas  enangebi  antoritatcs  niiiil 

ad  rem  facere  et  frigidissimum  atque  inetficax  esse,  quicipiid  iuicusquc  per 
ipsas  in  hac  re  formatum  est. 


198      Kesolutio  Lutheriana  super  inopositiono  XIU.  (Il-  potestato  papae.  1519. 

Ex  iis  iam  facilc  ost  decreta  ipsa  iudicare,  (juam  iiifiriniter 
sua  ])robt'ut.     Qiiod  iit  olaruiii  faeiain,  ali([H()t  adduco. 

Primus  est  Leo  <lis.  xix.  c.  Ita  ddininus  iiostei-,  iiujuit,  Iliesiis  Christus, 
liuuiani  geueris  salvatnr,  iustituit,  ut  veritas,  quae  antea  legis  et  prophetaruiu 
praecouio  eoutinebatur,  per  tubam  Apostolieain  iu  saluteni  universitatis  cxiret,  s 
l'j.  1'.',  5.  sicut  seriptimi  est :  In  omueni  terraui  exi^•it  sonus  eorum  et  iii  tiues  orbis 
terrae  verba  eorum.  Sed  Imius  muneris  sacrameuta  ita  dominus  ad  omuiimi 
apostülorum  officium  pertinere  voluit,  ut  in  lieatLssimo  Petro,  onmium  aposto- 
loriun  smumo,  principaliter  eollocaret,  ut  ab  ipso,  quasi  a  i|Uodam  eapite, 
doua  .sua  velut  in  corpus  omue  diffunderet,  ut  exortem  se  iutelligeret  divini  lo 
niystem  esse,  qui  a  Petri  soliditate  reeederet.  haec  ille. 

Quis,   obsecro,   uon   videt,   sanctura  et   eruditum   himc  virum  humana 

passuni?    Nam  si  per  soliditatem  Petri  intelligit  tidem,  cjua  Petrus  Clu'istuin 

!»i(itti).  iG,i6.  confessus   est  Matth.  xvi.,    recte    et   euimgelice   dicit.     Haec   enim  iides  est 

petra,  a  qua  Petrus  nonieu  habet.  A  (jua  (jui  rccesserit,  merito  exors  est  is 
divini  mvsterii.  A'eriun  si  per  soliditatem  Petri  intelligit  iurisdictionem  et 
potestatem  Petri  et  Khomani  pontificis,  quilibet  tacile  capit,  qiiod  verbo 
euangelii  abutitur  et  t'allitur.  Nonne  omnes  Apostoli  fuerunt  in  soliditate 
Petri?  et  tarnen  sub  lihomana  ei'clesia  uon  fuerunt.  Hanetus  Stephanus  et 
alii,  a  Paulo  persecutit)nem  passi,  in  soliditate  Petri  fueruut,  antequaiu  Rho-  -jo 
maua  ecclesia  fieret. 

Deinde  eadem  hiunaui  att'eetus  labilitate  dicit  in  Apostolo  Petro  ])rin- 
cipaliter  collocatum  munus  docendi,  trahens  ad  singularem  Petrum,  (|uoil 
propheta  plurali   et   indiscreto   numero   dixit:   Sonus  eorum   et  verba  eorum. 

Sed  et  hoc  manifeste  falsum  est,  quod  Petrus  ea])ut  sit  totius  corporis,  25 
a  quo  dona  sua  Christus  in  omne  eorinis  diffundat,  nisi  intelligat  jiartem 
ecclcsiae,  tjuae  do(«nte  Petro  erudita  est,  ut  est  latiiia  et  occidentalis  ecclesia. 
Xam  etiam  per  alios  Apostolos,  ]>raescrtim  Paulum,  dona  sua  dilfudit 
in  nuilto  plures  ((uain  per  Petrum,  ut  mihi  niiracuhuu  sit  tam  prol'unde 
hiiiiis  pontificis  iiiciitem  fuisse  occupatam.  ut  iiaee  scribi'iis  iion  meminisse  30 
potuerit  Pauli  et  alinrum  Apostoloruui.  Si  ergo  dixisset  "per  (]uem  dona 
sua  iu  corpus  ditfuuderel',  recte  dixisset,  sed  'in  omne  corpus^  iiimium 
dictum  est. 

Sequitur  idem  TjCo:  Hunc  (Petrum)  enim  in  cousortium  individuae  mii- 
tatis  assumptum   id  ((uod   i])se   erat  vuluit   nominari    dicentio  'Tu  es  Petrus,  35 
et  super   haue   petram   aeditieabo   ecelesiani    nieaiiT,   ut    aeterni   templi    aedi- 
ficatio  mirabili  numere  gratiae  dei  in  Petri  soliditate  cousisteret. 

Iterum   per  soliditatem  J'etri    uon    tideni  universalis   ecclesiae   sed   po- 
testatem ]{homanae  ecclesiae  signilieat  et  verbum  Christi  sub  ))ersona  propria 
Petri,  non  autem  ecclesiae  accipit  dictum,  ut  clare  ex  sequentibus  patet,  ubi  «> 
dicit:    Verum   hanc   firmitatem    Petri    istius  sauctissimam,   deo    (ut  diximus) 
aediticaute    constructaui,    uimi>    \ult    iinpla    [jraesumjitioue   violare,    quisquis 


Kcsolutio  Lutlieiiana  suiut  inopositiono  Xlll.  de  potL'statt'  papiie.  1511).       1<)() 

eins  potostak'in  teutat  infriugere  faveudo  suis  cuijiditatilms  et  id  (|uo(]  a('cc|)it 
a  veteribus  uou  sequeudo. 

Ecce    seipsiuii    exponit,    .soliditatom    IVtri    esse    potestatcni    rlioniaiiac 

ecclesiae,    ideni    jkt   .secretissiiuaiu    fiduiii    spiritus   et   (-xteniaiu   iurisditioiiis 

5  potestateiu  intflligciis,  non  sine  verbi  i'uaiigclici    iniiiria.     Non  criro  infriniiit 

soliditatem  Petri,  qui  sub  legibus  rhomauae  ecclesiae  noii  \ivit,  sed  qui  uou 

id  credit  quod  Petrus  confessus  est. 

Protestor  autem  ego,  quod  decreta  quidem  huiusuiuili  uou  dauino.    >\ilul 
euim  meae  saluti  deperit,  si  tolero  alicuius   violeutam  scriptiu-ae  interpreüi- 

iw  tionem,  modo  vera  et  legitinia  iutelligeutia  iiLxta  salva  sit.  Sed  hoc  aduitor, 
ut  rem  et  fidem  uostram  coustauti  et  solida  iutelligentia  discanuis  firmare. 
Quam%as  enim  eiusmodi  abusionos  scripturae  valeaut  pro  iis,  qui  iam  credunt, 
et  tüleraudao  sint,  tarnen  oportet  etiani,  si  cmn  coutentiosis  oriatur  belluiu, 
habere   simplicciu   et   germammi    scusuiu    Christi,    (jui    stare    iu    acie   victor 

IS  possit,  ne  ecclesiaui  et  oumes  uos  ludibrio  exponauuis.  Xeque  euim  cuui 
illis  sentio,  (pii  riiomauos  pontifices  nou  errasse  putaut  et  apud  eos  solos 
esse  veram  scripturae  intelligeutiam,  cum  louge  contrariuui  hie  it  nudtis 
aliis  locis  %'ideatur:  houiiues  fueruut  sicut  et  caeteri  Episcopi.  Neque  saue 
grimde  mh-aculum  est,  sanctos  hos  pontifices  hiimana  infirmitate  sibi  ambivisse 

20  primatimi,  (pumdo  et  ipsi  apostoli  ])raesente  Christo  non  solum  ambiveruut 
sed  etiam  uou  semel  iuter  se  eouteudermit,  quis  eoriuu  videretur  maioi\ 
Sicut  ergo  Clu'istus  benigne  tulit  eoriun  humanitatem,  ita  et  ecclesia  t^dium 
pontificum  ambitionis  reliquias  fcrendas  discit  et  decreta  eiusmodi  ideo  non 
penitus  reiicit.     Illis   jjorro  et  manibus  et  pedibus  resistendum  est,   qui  non 

-'5  contenti,  quod  huiusmodi  decreta  hiuuiliter  ferimus,  sed  eo  insauiuut,  ut, 
tanquam  non  sit  aJius  in  scriptm-a  sensus,  ea  pro  necessariis  articidis  fidei 
nobis  sancire  et  omnem  aliuni  seusuni  haereticum  proclauiarc  andeul,  ouniia 
sine  uUo  iudicio  Icgentes:  qua  tcuieritatc  neccssario  taudcni  fit,  ut  legitiuuuu 
Cliristi  sensum   amittamus   et  in  humanuni  arliitriuni  et  areuam  aedificemur. 

30  Si  enim  verum  esset,  (piod  hie  Leo  iste  dicit  et  tanqnam  divino  prae- 

cepto  eius  \-erbis  obediendum  esset,  iam  tota  orieutalis  ecclesia  ab  initio 
sui  usque  ad  finem  fuisset  exors  divini  mysterii,  ([uia  uunquam  sub  rhomanae 
ecclesiae  potestate  fiiit.  Tolerandus  itacpie  error  huius  I^eouis,  non  autem 
propter  eum  alius  et  verlor  sensus  relini|uendus. 

3''  Secuudus  est  Leo  iiij.  dis.  xx.  c.  de  libellis,  dicens:   Quam  ob  causam 

luculentius  et  magna  voce  pronunciare  non  timeo,  quia  qiii  illa,  quae  diximus, 
sanctorum  patruni  statuta,  quae  apud  nos  Canonnm  nomine  praetitulantur, 
sive  sit  Elpiscopus  sive  clericus  sive  laiiuis,  non  inditVcreutt'r  recipere  couvin- 
citur  nee  catholicam  nee  apostolicam  fidem  nee  quatuor  euaugelia  utiliter  et 

*"  effieaciter  ad  eft'ectum  suum  retinere  vel  credere  ])robatur. 

Vere  nimis    niiiil    tinies,    uii   I^eo,  prouimciare,  audeus  hnmana  statuta 
ciiangeliis   aequare,    et   audaeter   satis   affirmas,    iis    non    servatis    nee   fidem 


200       Kesolutio  Lutht'naiui  super  propositioue  XIll.  de  pütestate  piipae.  1619. 

catliolicam  sorvari.  Si  de  cdiittjniptoi'ibu.s  et  iis  qui  sub  te  sunt  diccres, 
ivrU'  (licores:  imiK'  i'ontra,  (juaiidu  inoivs  et  tideiu,  traditiones  cum  euaugelio, 
verlnun  Imiiiinuni  cum  verlui  dei  coutimdis,  udime  liomn  es".'  Quis  ferat,  ut 
euangelium  et  fidem  nun  servare  putetur,  (jui  sub  statutis  illis  uon  fuerit? 
Tu  cum  tuis  serva  statuta  ut  cauoiies:  illis,  qui  sunt  in  Oriente,  alia  simt  r, 
statuta,  sed  idem  euaugelinui. 

Tertius,  dis.  xxi.  c.  Clcros,  (juod  eapituluni  cgo  nuu(]uam  eredam  esse 
ab  alicjuo  rhomauo  puntifice  cdustitutum,  sed  videtur  Isidori  comnientum 
esse,  qui  Metropolim  mensuram  civitatis  '  et  Aeolytum  cerofenu-ium  aliosque 
gradus  egregia  inscitia  descril)it,  et  iuvcuit  tarnen  autoritatem.  l'ontit'ex,  w 
incpiit,  princeps  sacerdotimi  est  vel  esse  dicitur  quasi  via  sequentium.  Ipse 
et  sunuuus  sacerdos,  ipse  pontifex  niaxinnis  nuueupatur.  Ipse  euim  efHcit 
saeerdotes  et  Levitas:  ipse  omues  ordines  eeelesiasticos  disponit:  ipse,  (pioil 
mms<|uisque  facere  (lebet,  osteiidit.  Antea  autem  pontitices  et  reges  erant. 
Nam  maiorum  liacc  cimsuctudi»  fiiit,  ut  rex  esset  sacerdus  et  pontifex:  uiide  t'- 
et  pontificcs  rlicuuani  impci-atores  appellabantur. 

Hunc  ilivinatiirem  contemjitmii  prat'teriissem  cum  erroribus  suis,  nisi 
videreni  liinc  sumi  liodie  a  nunnullis,  (]uod  papam  impcratorcm  n)axinuun(|ue 
juintiticciu  iactaut.  Ideo  non  iutcr  i'auoncs,  sed  iutcr  cancs  liuuc  deputo,  et 
ne  id  sine  iudicio  i'aciam,  upponam  ei  contraria  (Iccreta,  ([uae  sinud  sentcntiam  •jn 
nostram  invabunt.  I)icitur  euim  dis.  xcix.  c.  prime:  primae  sedis  E])isco|)US 
lum  a)ipcllctiu'  princeps  sacerdotuni  vel  suuunus  sacerdos  aut  aliquid  luiius- 
modi,  sed  tantum  primae  sedis  E[(isc(ipus.  Vä  sequitui':  l'niversalis  autem 
nee  etiam  rliomanus  ])()ntit'ex  a])])cllctur. 

Hie  ego  in  iudicinm  xocii  ipsos  canuncs  et  caniMiislas:  diiccani  me  25 
quacsii,  ijuid  Jiic  dicani.  Islc  canDU  |ii'iibatus  est,  sed  vidc,  (|uant(i  maiora 
crimina  c(Mmniüat  in  smnnunu  pontiticcni  (juam  ego  nnquani  ansus  esseni 
cogitare.  I'rinid  non  soluni  irigidos  asscrit ,  sed  et  ucgat  cl  iirobibcl  ac 
danmat  cos  canones  et  canonistas,  <|ui  rliduianiini  |)(iiililiccni  principcm,  caput, 
summum,  niaxinunn  appellant.  Deindc  primatum  ei  aufercus  |)enitus  cum  :tü 
reliipiis  priniarum  sedium  Mpiscojtis,  iil  est  patriarcliis,  accpiat.  Hbi  sunt 
ergo,  i|Mi  nie  nova  jiosuissc  garriuiil,  qui  Irigidissima  deereta  dixi  siqx'riora, 
et,  oredo,  non  ini<|ue'.'  Nam  liic  canon  Concilii  ^Vpbricani  eo  plus  illis  prae- 
(erendus  est,  ((Uo  longius  ab  ambitione  recedit  et  euangelicam  mndestiam  sapit. 

(Jui  ergo  me  liaereticum  aeeusant,  obsecro,  parcant  saltcm  liuic  canoni,   35 
si   mihi    nolunt    jiarcere.      Ego  onmia  admisi,    ([uaecun(|ue    riiomano   |)ontitici 
liodie    tribuuntur:    rem    non    nego,    l'acto    non    coutradico,    sed   de   iure   eins 
disputo,   et  sentiü,    quod   non  iure  divino  sed  decretis  hominuni  talia  tribu- 


7  C'lero  aüt  2Iu§9o6eu         12  ciiiin  suinnius  odc  9Iii5ijnDcii         14  ostciiidit  fcfjtl  in  alten 
?tlläßa(jcn  'M  cum  relinuis  A 


Resolutio  Luthenana  sui)er  propositione  XIII.  de  potcstatc  papao.  löl'J.       2(ll 

antiu'.    Quill  amplius  taelfiKluni  milii  ef«f.'    An  iioii  soliim  ilfbuo  lactum  con- 

fiteri,  seil  i'tiaiu  lueudac-ii.s  et  curniptioiiibiis  scrij)timie  ideiii  stabiliro?    Al)f^ii. 

Igitiir    daniuer,    quautum    volunt:    liic    Imheo    oauoueiii,     i[iii    (laiuiiat 

rhuinauuin  poiitificeui  uuivcrsaloin  poiititiccMii  vocari,  (|iui(l  ego  tarnen  nini(|uain 

••■   ilaninavi.     Sod  addaniiis  ])liira. 

Ibidem  IVlagius  oninibus  Episeopis  .scribit  in  liunc  UKulnui:  Nulliis 
patriareharum  universitatit;  vocabulo  nn(|uani  ntatni-.  (^nia  si  nnus  palriarclia 
universalis  dicitur,  patnarchai  um  nonien  eaeteris  derogatur.  Scd  absit  hoc 
a  tidellbus,  hoc  sibi  vellc  (juenipiam  arriperc,  unde  lionoreni  fratrum  suoruni 

10  immiuuere  ex  (juantulaeunque  parte  vidi'alur.  (iuajii-optcr  cliaritas  \-cstra 
neminem  un(|Uani,  etiam  in  epistolis  suis,  universalem  ajipelU^l,  nc  silii  de- 
bitum  subtndiat,  cum  ;dteri  honorem  infert  indebitmn. 

Vides,  quod  honoris  f'ratcrni  iuuuinutio  sit,  si  nnus  onniilius  praelc- 
ratiu-,  etiam  rliomano  pontificc'  autore. 

I'  Ibidem   beatus    Gregorius    Eulogio    patriardiae    Alexaudriiio:    lOcce    in 

praefatione  epistolae,  quam  ad  meijisum,  qui  jn-ohibui,  direxistis,  siqwrbae 
appellatiouis  verbum,  universaleiu  papam  nie  diceutcs,  inipriuiei'e  curastis. 
(iuoil  peto  mihi  dulcissima  sauctitas  vestra  ultra  non  faciat,  (|uia  vobis 
subtrahitur,  quml  aUeri  ])lus(jnam  ratio  exigit  j)raebetnr.    Nee  honorem  esse 

2u  deputo,  in  (jun  l'ratres  meos  houoi'em  suum  perdere  coguosco.  M(mis  nampic 
est  lionor  universalis  eeelesiae,  mens  honor  est  fratrum  meoium  sojidus  vigoi'. 
Tmic  ego  hoiKiratus  sum,  cum  singnlis  quibustpie  iionor  debitns  non  negatnr. 
Si  enim  imivei"salem  papam  vesti'u  sanctita»  nie  dicit ,  negat  sc  hoc  esse, 
(juod  me  fatetiir  Universum.    Sed  absit  hoc:  recedant  verba,  (|iiac  veritatem  ' 

?:.   inflant  et  ciiaritatem  vnlnerant. 

Ob.secro,  quid  liie  dicemus?  An  adhuc  peceo,  (piod  t'rigidissima  (Iccicta 
vocavi  aIi((Uorum  rhomanorum  pontilicum,  loyta  eoniictorum  iiominum,  (pii 
ista  secutus  debueram  ap])cihu-c  verba  veritatem  inflantia  (id  t'st,  levem  et 
vanain  facientia)  et  eharitatciii  vulneraiitia?    Quid,  si  ego  ista  dixissem,  esse 

3"  vidciicet  non  modo  inellicatia,  sed  etiam  iuimica  veritati  et  contraria  cliaritati '.' 
His    adde   et   scnas   ii-rme   cpistolas    beati    Gregorii    in   llegestis    suis, 
((uibus  ad  imperatorem  (Jonstantinopoiitauum  et  i)atriarciuim  eiusdem  af^errimo 
idem  prusequitur,    protestans,   olihitum  t'uisse  a  ('ouciliu  ('haicedoiuMi>-l   rlio- 
mano pontifici  liunc  ]iriniatum  et  tameu  a  nujlo  assumptum. 

»*  (inod  si  dixerint   C'auuuistae  novelli,    esse  haec  abi'ugata    vcl    pei'  con- 

suetudiuem  desiisse,  gratias  ago:  lioc  volui.  Sequitm-  ergo,  quod  non  verbis 
euangelicis  et  iure  divino  iste  primatus  stet,  Sed  iure  iiominum  et  usu :  iioc 
admitto,  hoc  confiteor.  alioquiu  si  iure  divino  staret,  nniiijuam  debuit  non 
esse  et  fuisse,   et  peccasseut  mortaliter  liic  Pelagius  et  Gregorius  sicut  ca.s- 

*>  santes   ius   divinum  et  euaugelinm    dcpravaiites.     Quando  ergo  iura   hmiiaiia 

9  a  fidelibus,  sibi  velle  E  17  diceiis  aUc  »Jtuäßalicn 

')  .^ier  muß  Sutf)ct  veritatem  ftatt  vanitateni  gctefen  (jafacn. 


202       Kesolutio  Liitherian.i  siiiior  propositione  XUI.  de  potestate  papao.  1519. 

sie  cum  asseruut,  iit  per  verbimi  euangelii  conentiu"  probare,  uoiine  necesse 
est,  iit  frigidissime  et  inefficacissime  et  \-iolentissime  id  faciant?  sicut  videinus 
in  praedictis  et  nunc  ecce  anipliu^  videaiuus. 

Quartus  j^acletus  xxi.  c.  in  niivo.     In  novo,  inquit,   testaraeuto  post 
Christnni  dominum  a  Petro  saeerdotalis  eoepit  ordo,  qiiia  ipsi  primo  ponti-    s 
ficatus  in  ecclesia  Clu-isti  datiis  est,  domino  dicente  'Tu  es  Petrus  &c\ 

Haec  si  intelligit,  quod  sacerdotaKs  ordo  coepit  a  Petro  in  ecclesia 
latina,  potest  utcunque  sustentari,  quemadmodimi  et  beatus  C\"prianus  epistola 
tertia  Sedem  Petri  principaleni  et  unde  sacerdotalis  ordo  coeperit  appellat 
aut  sie  coepit,  quod  Peti'us  primus  inter  aequales  Apostolos  fuerit.  Si  autem  i» 
intelligit,  quod  a  rhomana  sede  omnis  ordo  sacerdotalis  primo  et  solum 
\euiat,  ex  dictis  satis  patet,  quam  sit  erroneum,  nee  hoc  tunc  Anacleti  est 
deeretimi,  sed  fieti  alicuius  Anacleti  palea. 

Quiutus,  Pelagius  eadem  dis.  xxi.  Sancta  rhomana  ecclesia  catholica  et 
Apostolica    (forte   (juod   caeteras    uec   siuictas    nee   catholicas   reputat)    nullis   is 
s^Tiodicis    constitutis    caeteris    ecclesiis    praelata  est.      Sed    euaugelica    voce 
domini  et  salvatoris  nosti-i  piimatimi  obtinuit:  Tu  es,  inquit,  Peti-us. 

Hie  magis  erumpit  et  audet  uon  tantmn  contra  praedicta  dis.  xcLx. 
adducta  decreta,  Sed  etiam  quod  verbmn  Christi  ad  Petram  omnino  torquet 
de  fide  ad  potestatem  iurisditionis  et  pompam  primatus,  deinde  solam  Petri  '.'o 
personam  in  verbis  Christi  acc-ipit  reiecta  persona  eeclesiae,  quam  vere  Petrus 
timc  gessit.  Ergo  uova  graminatica  'Tu  es  Petrus'  significat  'tu  es  primus' 
et  'tibi  dabo  claves'  id  est  'soli  rhomanae  eeclesiae,  caeteris  ecclesiis  nihil 
habentibus'.  sed  piget  me  omnia  commemorare.  In  summa  (ut  dixi),  si  his 
\crl)is  Christus  rhomanam  ecclesiam  significavit,  cum  rhomana  ecclesia  vix  2s 
vicesimo  anno  eeclesiae  primitivae  nata  sit,  sequitur,  (juod  ipsa  primitiva 
non  fuerit  ecclesia,  et  deinceps  omnes,  quae  claves  ex  rhomiuia  ecclesia  iion 
aceeperuiit,  Cliristo  inobedientes  fuerint.  Et  ita  s.  Stephanus  cum  tot  müibus 
niartynim  orientalis  eeclesiae  danmati  censebuntur.  Ut  oniitt;mi,  (piod,  si  per 
verljum  Christi  ])otestas  rhomanae  eeclesiae  intelligeretur,  ut  hie  vult,  et  m 
Christus  su])er  haue  petram  ecclesiam  suam  se  aedificare  proniittat,  sequitur, 
quod  imiversalis  ecclesia  non  super  fidem  sed  super  potestatem  rhomanae 
eeclesiae  aedificata  est:  super  «luam  tunc  ipsa  rhomana  aedificata  est?  non 
super  petram,  id  est  suam  potestatem,  nee  super  fidem,  ergo  super  niliiliun. 
Quis  ferat  iiaec?  Vides  ergo,  (|uam  ])ossum  invehi  in  istos  hominum  sensus,  '■'■' 
si  vellem  libere  agere:  nunc  autem  sufficit  mihi  ostendere,  quod  his  deeretis 
contra  hostes  et  in  contentione  niliil  cffici  potest:  sunt  enim  languidissima, 
frigidissima  et  ])enitns  ineptissima  ad  contentionem.  Sat  est,  quod  tolerantur 
pro  fraterna  chritate,  non  etiam  adoreutur  ])ro  solida  et  germana  veritate. 

Sed  nee  hoc  ferendnni  est,  quod  iniert:   In  üs  omnibus  ()uanto  gradus    '» 


27  omnes  qui  A 


Kesolutio  Lutheriana  super  in-opositionc  XIII.  (It>  polpstute  paiiao.  1519.       203 

celsior,  tanto  maior  autoritas  iuvenitiir.     In  maioribii.s  siqiiidem  est  regeiidi 
iubeiuliqiie  pott'stas,  in  niinorihus  (>li.-ic(iiu'iK]i  necessitas. 

Vide,  iit    iK'i'f.-i.sitatt'in    iiuiiiibu.-;    iiiijKinit    et  silji    soli    (("ontra  cliaritati.s 
officium)  libertatem  aiTogat,  .«ed  pessima  conseqiientia.    Xon  eiiiiii  iiKi.x  maior 

■i   autorita.-i  est,   iibi  gradus  cel.«ior  e.st.     Petrus  ciiim  primus  aposloloruin  f'iiit, 
sed   uullam   iii    eos   autoritatem   habuit    unquam,   iumio   coutra,   Apostoli  in 
Petram  habuerunt  autoritatem,  ut  Act.  viij.  scribitur,  quod  apostoli  niisenmtsuHicttii.s.u. 
Petrum  et  lohaunem,  (|ui  tum-  jii'iinores  craut  inter  apostolos,  et  tarnen  missi 
smit    ab   apostolis    tauquam    maioribus    ad    Saniariae   fideles.      Labifnr    ergo 

1«  Pelagius  hoc  loco  satis  aperte,  (]uanquam  ego  credo,  hos  et  similcs  Canone.s  nihil 

jiraeter  uomen  de  rhomanis  poutifieibus  habere,  esse  autcni  compositos  ab  (;orum 

officialibus  et   seribi.s,    in    theologia   paruiu   doetis.     Ideo   nihil   euangclicum, 

nihil  ecclesiasticum  spiraut,  sed  huiuanum  aö'eetimi,  c-u-nem  et  sanguincm. 

Sextus,  Nicolaus  papa  eadem  dist:  c.  mferior,  volens  robusti.ssime  i)r(i- 

•■^   biu'c,  (pKid  inferior  non  potest  superioreni  absolvere  (intelligit  autcni  C'onstan- 
tinopolitauani    ecele.siam    inferiorem,    Xam   haec   nmltimim    C'anonum   eaussa 
fiiit  pro    isto   primatu)    inducit    illud    Lsaiae  x.  Nunquid   gloriabitur   securis  3tl- lu.  is- 
contra  eum,   qui   secat   in  ea,    aut   exaltabitur  .serra   contra  cum,   qui    traliit 
eam?    His,  incjuit,  ex  divina  .seriptui-a  conmiemoratis,  sole  clarius  exhibuimus, 

20  non  posse  quenquam,  qui  minoris  autoritatis  est,  eum,  qui  maioris  potestatis 
est,  iudiciis  suis  addicere.  Quis  nou  miretur?  adeo  iste  autor  sub  nomine 
papae  scripturas  tractat  apposite :  deum  facit  ex  ])apa,  eaeteros  episcopos  uon 
fratres,  non  homme.s  saltem,  sed  instrumenta  facit.  Hoc  est  nimirum  sole 
clarius  exhibere,  id  est  tenebras  offundere. 

2'  Ut  omittam,  (|U()d  lux;  syllogismo  ])robat,  uon  posse  inferiorem  superioris 

esse  iudicem,   <iui  pnibandum  suscepit,    quis    esset  superior  et  inferior,   tam 
apte  et  acute  disputari  dignus  fuit  iste  primatus  ambitionis  foedissimae. 

Deinde,  in  fine,  Riiomanam  ecdesiam  matrcm  vocat  onmimn  ccclcsiarum. 
lii  quo  minim   est,   euius  liliae   et   discij)ulac   fucnmt  ecclesiac   Judaeae,   de 

3»  quibus  Paulus  ad  Galatas  dicit:  Eram  ignotus  facie  ecclesiis  ludeae.  Et  quae®iü.  i,  22. 
ecclesia  tiierit,  (juam  Paulus  vastabat,  siquidcm   Rhomana  ecclesia  tunc  erat 
adlmc    in   lumbis    patris    sui    Pctri,    (|ni    Hierosolymis   erat.      Quid,    queso, 
Hierosolymitana  ecclesia  didicit  a  Rhomana?    Cur  mentitur  Paulus  Rho.  xv.Siont.  1.^,251. 
dicens,   pauperes   sanctos    in  Tudaea  iuste  aeeij)ere  colleetam  a  Rhomanis  et 

'■'  aliis  gentibus,  quod  s|)iritualium  illonnn  participes  facti  essent?  quo  verbo 
apostolus  Hierosolymitanam  ecclcsiam  matrcm,  matricem,  radicem  signat 
omnium  plane  ecclesiarum  totius  orbis,  etiam  Rhomanae,  quod  et  verum  est. 
Quis  enim  negare  pot(>st,  ecclcsiam  gentium  jtosteriorem  esse  ecclesia  ludae- 
orum  et  ex  hac  ijlam  natam?    cum   tot  in   locis    hoc  de   gentibus    pn>piietae 

*»  praedixerint,  cum  in  actibus  discipuli  dispers!  solis  ludaeis  praedicasse  verbum  «vnci*.  s,  1. 

17  lsaiae  xiüj.  alle  Slu^gaben         21  adiicere  ottc  Sonbetbrude  unb  ed.  Erlang,  subiicere  ed. 
Witeb.  unb  ed.  leii.         25—27  Ut  omittam  Biä  ambitiouis  foedissimae  fc^lt  A         :!8  ecclesiae  A 


204       Resolutio  Lutheri;ina  super  i)rüi)Ositioiie  XI! I.  de  potestate  papac.  1519. 

SiiMii.  i.\  s.  et   de    geutiiun    salute    stujniisse    legautur,    et   Paiihis   Rho.  xv.   ludacm-uni 

ministnun    fnis.-ie    Christum    et    gentes    miserieoriliam    Cdii.sceutas    ad   ruinam 

t«Mj.  4,  ■.>•_'.  ludaeonim    doceat.      Sed   et    Christus   lohau.  iiij.  Wahis,  iutjuit,   ex   ludaeis. 

Modeste  itaque  disisset  'Matrem  ecclesianuu',  'niatrem'  vero  'omniuui  eede- 

siaruui'  hjqierbole  est  nimia. 

Septimus,  Nicolaus  iteruin  dis.  xxij.  c.  omues,  de  (juo  textu  nescio  quid 
dicani.  Xam  prope  corrigo  meam  propositionem  et  dieo,  quod  rhomanaui 
ecflesiam  aliis  esse  superioreui  probatur  ex  delyranientis  cuiusdani  ineptissiniae 
paleae,  nomine  Rliomanorum  pontifieiun  ecelesiam  Christi  illudentis.  Audi, 
quaeso  per  Christum,  (juid  hie  dicat. 

Omues,  iiiquit,  sive  patriarchii  cuiuslibet  apices  sive  metropoleon 
primatus  aut  episcopatuum  cathedras  vel  ecclesiariuu  cuiuseunque  ordinis 
dignitates,  instituit  Rhomana  ecclesia,  Ilkuu  vero  ipse  sohis  fuudavit  et  supra 
fi<lei  ijetram  mox  iiaseentis  erexit,  (jui  beato  Petro,  aeteruae  vitae  ehi\igen), 
tcrreiii  simul  et  euelestis  impcrii  iura  eominisit. 

Kugo  te,  leetor,  de  Rhomanis  pontLticibus  et  ipsa  Rliiiuuiua  eeelesia, 
tut  inilibus  martj'rimi  in  coelo  et  terra  fulgente,  aha  ([uae  potes  sentias, 
modo  propitius  tibi  sit  Christus,  ne  hoc  decretum  crodas  editum  ab  ullo 
Rhomano  poutilice,  saltem  sciente. 

Primuni,  verbo  Christi  solam  Rhoniauam  ecelesiam  limdatam  garril 
hie  iinpius,  quisquis  est,  Rhomani  nomiiiis  emeutitor.  Caeteras  autem,  sequitur, 
non  Christus  sed  rhomana  ecclesia  fundavit,  quia  rhomanam  ecelesiam  supra 
(Idei  jietram  erexit.  Supra  quam  jietram,  ([iiaeso,  alias  ecclesias  erexit?  An 
sn|)ra  harenam?  N(in  creduut  idcm  rhomana  ec<'Iesia  et  aliac  ecclesiac? 
Non  sunt  ipsae  etiaui  ecclesiac?  Si  sunt  ecclesia  Ciu'isti,  cur  tu  impiissimo 
a'i(Utij.if,,i8.  (ire  resistis  Christo  dicenti:  Super  haue  petram  acdificabo  ecelesiam  meam? 
(iiiid  significat  ecelesiam  meam?  Non  est  nisi  una  rlioniaiia  ecclesia  sua 
ecclesia?  Si  aut<'m  (|uaeiibet  alia  etiam  ecclesia  Christi  est  et  Christus 
affirniat  eam  aedificandam  su])ra  ])etram  fidei,  inq)io  iam  errore  dicitur,  ad 
solam  ecelesiam  riiomanam  ])ertinere  et  non  ad  alias  onmcs.  Tc  mmc  a])])ello, 
leetor,  ut  iudices,  an  haec  decreta  modeste,  an  inunodeste  i'rigidissima  dix(M-im, 
quae  verius  imi)iissima  dicere  dcbuissem,  non  quod  rhomauorum  ]>oiitiliemii 
sint,  sed  quod  nomine  eorum  vulgentur,  et  ]>cr  ipsa  iam  luultis  aniiis  adii- 
Icntur  sunirais  pontificibus ,  has  insania.s  nihil  curantibu.s,  quin  et  suavitcr 
audientibus.  Igitur  euangclium  hoc  interprete  sie  intcUigcnuis  et  locujilcta- 
l)inuis  'Ego  supra  fidei  petram  aediticabo  ecelesiam  meam  rhomanam.  Rho- 
mana autem  aedificabit  supra  suam  sententiam  ecclesia.s  .suas,  non  mcas,  (piia 
meam  sui)ra  (idei  |)etram  acdificabo'.  Ecee  nunc  eant  adulatorcs  et  statuaiit 
nobi.s  scripturae  saiK;tae    iuterpretationem   ad    rhomani  ])ontifieis  scribas  ]icr- 

2  conseculos  .\  in   ijui    liic  E  II    palriaicliarum    sive   ouiusliljet  apiceni   .sive 

inotropoles,   primatu.s  aUc  ?tli§flo6cn  1.3  dignitates  oöc  'JluSgoIJcil  30  solam  fcl^lt  A 

•Jl  vel  iiriinodestc  A  •l-')  iiitelligimiis  K 


Resolutio  Liithoriiina  supor  propositione  XIIT.  clo  potostatfl  papap.  1519.      205 

tinere.  Deinde  viele,  quid  sit  in  curia  rhomaua  iuristas  doniinari  et  sine 
theologis  ac  sacris  literis  de  sola  potestate  et  spiritu.ssaneti  j)raeseutia  prae- 
sunicro,  hoc  est,  per  solam  potentiani  scripturas  tractare.  Caetenuii  inxta 
Augustini  i-eguliun  et  rhonuiuus  et  onuiis  poutifex  subiaeet  cuiuslibct  lidclis 
-,   etiam  iutlicio,  niaximc  in  nuiteria  fidei. 

lam  Ulud  ((Uam  euangelice  dictum  est,  quod  coelestis  inipcrii  et  tcrreni 
iura  Petro  conimisit,  obsecro,  non  est  liaec  res  onmibus  laelnyniis  digna, 
(juikI  haec  non  modo  legere,  sed  etiani  credci'c  pro  oraeulis  spiritussaneti 
urgcaniiu',  et  ita  urgeaniin-,   ut   igneni    niinentur,  si  contra   (|uid  inntiaiiuisV 

10  Atque  ita  fit,  ut  iiaee  niaiore  tinion;  et  religione  amplectaiuur  quam  \illuiii 
aliud  vel  fidei  vel  morum  praeceptum  divinum,  ubi  igueni  nemo  minatur, 
quin  glorificautur,  et  adluic  iKmum  statum  ecclesiae  sonmituims  nee  Anti- 
ehristiun  in  medio  tenipli  aguoseimas.  Igitnr  vox  ista  I)lasj>licmia  est 
im])iissima,  quod  Petrus  im-a  eoelestis  inqierii  teiieat,  cum  solum  ministcrium 

i:.  verl)i  teneat  in  terra,  Christus  solus  sit  dominus  eoeli  et  terrae.  l)c;iiule 
imperium  terrenum  et  (^hristus  docuit  et  Petrus  coutemiiere:  hie  non  solum 
noD  habere,  sed  etiam  iura  eins  in  manu  Petri  constitnit.  Hinc  secutum 
est  maluni,  ([uod  adidatores  rliomanum  poutificc'm  in  utr(i(|ue  regno  dominum 
eonstituunt,   quod   nee  Christo  (juidcm  datum  est,   ((ui   suiun    regnum    negat 

:;o  ex  hoc  mundo  esse.  Mirum  autem,  (|Uod  Petrus  Neronem  principem  passus 
est,  non  modo  in  Rhoma  sed  etiam  in  sua  cruce,  (jui  potuit  ei  iura  teri'cni 
imperii  auf'erre,  aut  certe  f"ri\'ohun  et  impium  est,  successorem  Petri  iioc 
praesumere,  quod  in  Petro  non  fuisse  eernitiu-.  Pereant  ergo  arrogantissima 
vocabula   ista   imperii,   iura    imperii,   coelestis    et   terreui   imj)crii.     Soli  deo 

2.-.  haec  eonveniunt:  mmistro  ecclesiae  et  sacerdoti,  Clu'isti  servo,  modestiora 
tril)uantm-. 

Sequitur  eadem  palea:  Non  ergo  quaelibet  teirena  seuteutia,  sed  illud 
verbum,  quo  eonstruetum  est  coelnm  et  terra,  jicr  quod  deuique  onmia 
condita  simt  elementa,  rliomanam  fundavit  eedesiam. 

30  Vide  monstra:  aut  liaec;  de  sola  ecclcsia  rliomana  dieuntur,  et  sequitur, 

onuies  alias  ecelesias  esse  terrena  sententia  statutas  et  sine  verbo  dei,  sine 
(|U(>  nüiil  factum  est  quod  factum  est,  et  sie  onmcs  aliae  ec'clesiae  sunt  niiiil: 
aut  simiil  etiam  de  aliis  eccle.süs  intelligendum  est,  esse  scilicet  eas  |)er 
verl)um  dei,   ([Uod  omnia  condiilit,  statutas,  et  sctpiitur  liinc,  iiiliil  singulare 

,i.  de  rliomana  ecclcsia  dici,  nisi  inauem  pompam  syllabarum,  et  ita  deeretistam 
lumc  aut  intolerabili  inq)ietate  ncgare  eaeteras  ecelesias  ima  cum  Christo 
aut  seipsura  sua  inseitia  maniiestissime  irridere. 

(iuod  si  de  constitutione  ecclesiarum  inxta  dignitatis  gradus  lo(|uitur, 
non  inxta  sid)stantiam,  ])atet  ex  praedictis,  quam  pcn-verse  hoc  verbum  Ciu-isti 

40  de  fide   totius   ecclesiae   universalis    tonnicat    ad    potestatem    uniiis    hominis. 


15  sohis  est  (l(im!nus  .V  Kj  impenum  et  teiremiiii  Christus  A 


206      Resoliitio  Lutheriana  super  propositionc  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

Christus  suam  eccle.«iain  supra  petram  aedificare  se  dicit,  liic  vcro  non,  scd 
(Imiitaxat  rlioniaiuini,  lux-  est  eaoteras  ecclesias  nihil  facore  et  C'liristum  negare. 

Pori'o,  si  eaeterae  eeclesiae  sunt  ten-eiia  senteutia  statutae  et  liano 
sontcntiam  rhomanae  eeclesiae  esse  dixit,  suo  ore  sese  damnat,  suam  senten- 
tiam  esse  terrenaiu,  uou  divinum,  dieens.  Et  ubi  maiiet,  quod  vooem  Petri  •, 
tanquam  divinam  et  non  terrenam  andire  oportet?  porro  quis  eonstituit 
eeclesiain  Hierosolvmitanam ,  antequani  eeclesia  rhomana  esset?  An  non 
Petrus  verlio  d(>i  rhomanam  ecclesiani  eonstituit? 

N'ernm  si  de  dignitatis  constitutione  loquitur,  non  de  sulistantia  eecle- 
siae, tunc  arguo  sie:  Rhomana  eeclesia  est  divino  verbo  aliis  superior  con-  m 
stitiita,  ergo  necesse  crit,  ut  eodem  verbo  eaeterae  eeclesiae  sint  ei  inferiores 
statutae,  quia  non  potest  statui  su]ierior,  nisi  sint  quibus  superior  statui  ]>ossit. 
l'bi  i'rgo  est,  quod  supra  dixit.  Inferiores  eaeterarum  eeelesiaruni  oi-(hnes 
a  rhomana  eeclesia  institni?  non  verbo  divino,  quo  vult  sola  constitui  ipsa? 
Xam  quomodo  Christus  ]iotuit  statui  dominus,  nisi  simul  gentes  et  termini  r. 
terrae  sui)iieerentin',  et  mons  Zion,  eui  rex  praefieeretiu'? 

Adde  iiis,  si  quis  dicat  'si  i-honiana  eeclesia  divino  verbo  fundatur  super 
oranes,  oportet  ercro  et  eas  certas  nominari,  quae  \'erbo  divino  subiiciantur'. 
Age,  esto  ergo  haee  sententia  divina  'rhomana  eeclesia  est  aliis  superior', 
die,  ubi  scriptum  sit  eius  correlati\'iuu  'Eeclesia  Mediolanensis  est  ea  inferior,  -jo 
aut  ulla  alia'?  Si  nnlla  nominatur,  nulla  subesse  debet,  praecepto  saltem 
divino.  Quid  hie  melius  dici  potest,  quam  quod  verbum  C^hristi  nee  de 
superioritate  nee  inii'rioritate  ecclesiarum  intelligi  possit,  sed  de  sola,  eadem 
invictaque  fide  et  pot^'state  onmiiuu  ecclesiarum  aequaliter.  Vides  ne,  quid 
sit  sacras  literas  pro  humano  affectu  et  sine  tiniorc  dei  traetare?  ■>■, 

Sei|uit\n':  Jllius  certc  ])rivilcgio  fimgitur,  cuius  autoritat«'  fuleitur. 

Vidc,    (|uae    conillaria    iuti'rat:    \crliuni    Clu'isti    i\o    lide   ad    potestatis 

sigiiiticationem    deturtuni    privilegium    lit   rhomanae  eeclesiae  in   verl>o,    quod 

fflintti).  iG.is.  conuiiuniti'i'    onuiibus    ccelesiis    convenit,    ((uia    Clu'istus    dicit:    Super    haue 

petram  aedifieabo  ecclesiam  mcam,  'ineani',  incpiit,  'meam'.  Si  eeclesia  alia  :ifl 
(|uaclil)et  est  eeclesia  Cliristi,  i])sa  certc  aedificata  est  su])er  eaiidem  petram 
et  nulluni  est  iilli  |irivilegium.  Si  non  est  eeclesia  Christi  et  sola  Klioma 
est  eeclesia,  privilegium  non  stat,  qin:i  nulia  est  eeclesia  cui  Rhomana  superior 
esse  possit.  Itcrum  dieo,  prononien  'mcam'  aut  significat  solam  rhomanam 
eeelesiam  aut  onuiem  (^-clesiam.  Si  soiam,  non  habet  privilegium  prac  :ir, 
caeteris.  8i  onmem,  iterum  non  habet  privilcgimn  prae  caeteris.  Eligat 
ergo  quod  vult,  per  iioe  verbum  Christi  rhomana  eeclesia  aut  crit  sola  aut 
non  erit  prima.  Alia  ergo  via  probandus  iste  primatus,  (piia  illusioncm 
hanc  sui  cuangclium  Christi,  ut  vides,  (|uam  [)nlciu-e  eludit  et,  ut  proverbium 
Spt.  3,  ai.Salomouis  iiabci,  illiidit   illiisores  suo.s.  40 


14  iiistituit  K  20  cius  iiit'criof  A 


Resolutio  Lutiheriana  super  propositione  XITT.  ilo  potestato  papao.  1519.      207 

Et  sunt  tarnen  tarn  niulti,  qui  ex  hao  misera  palea  Privilegium  rliouianao 
ccclesiae  passim    pro  articulo   fidci  vcl    onuiiuni  prinio   et   iiiaximo   iactitciit, 
patieutiores ,  si  Cliristuui  ueges  quaui  si   lioc  privilcgium,  vcrha  Cluisti   pcr- 
vertens,  non  adores. 
s  Sequitur  iterum  corollarium  tali  tlicuiato  (lis>uuni:  T^udc  uou  est  duhiuui, 

quia,  quisquis  cuilibet  ecclcsiae  ins  suuni  detraliit,  iniusticinni  f'acit.  Ciui 
autem  rhomanae  eeclesiae  privilegium  al)  ipso  summo  oniuiiun  ecclesiaruiu 
capite  tradituui  (vide  liialuin  istnni  Stcutort'um)  aufcrr(^  ('(iinitur,  lii<'  jinicul 
duljio  iu  haeresim  labitur. 

1"  Elcelesia   rhoniana    non    habet   ins   sed   privilegium.     Quod?    qu(i<l   est 

supra  petram  fidei  aeilificata:  hoc  enim  solius  rhomanae  eeelesiae  est  isto 
autore.  Deinde  petram  fidei  intelligit  ]iraelationem  iiaiic  ))riniatus  tcrreni. 
Xain  iiae<'  duo  perpetuo  miscet  et  eonf'uudit  haec  palea. 

Obseero,  quanta  patientia  est  ista  tolerareV    Primuiii,  siciit  dixi,  si  petra 

i''  (Ideiii  signat,  eadem  est  omnium  ecelesiaruni,  nullo  re]i(|uo  ])i'ivil('gio.  f^i  autem 
non  onniiuin  est  eadem,  sola  erit  ecelesia  Khoiuana,  non  liai)cns  cui  praei'eratin-. 
Secmido,  si  petra  fidei  dignitatem  significat,  iam  sibii])si  coutradicit  in  eodcm 
verbo  verbumque  Christi  adiilterat,  fidei  significationem  in  potestatis  signili- 
eatiouem  subvertens   et  spiritum   in  earneni,   Christum  ad  mundum  traliens. 

20  Non  ergo  est  haereticus,  qui  negat  lux;  privilegium  rhomanae  eeelesiae, 

sed  ille  depravatt:)r  est  verbi  dei,  qui  per  fidei  petram  intelligit  privilegium 
l)otentiae  tem])oralis. 

Quod  autem  in  fine  Ambrosiuni  addueit,  qui  se  matrem  eeelesiarum 
asserit  sequi  Rhomanam,  utinam  et  ipse  idem  faceret  cum  Ambrosio !    Eeelesia 

1'.'.  Rhomaua  mater  est,  sed  non  onmiuni  eeel(>siarum.  Nam  et  Metropolis  (juae- 
libet  est  mater  ecelesiaruni  iuxta  patruin  statuta.  Deinde,  rhomaua  ecelesia 
nuuquam  verbis  Christi  has  contumelias  feeit,  (pias  haec  palea  fiicit,  sed  ])er 
petram  fidem  intelligit,  non  tvrannidis  aml)itioiiem. 

(Jetavus  (ut  finem  faciamus  horuni  deplorandorum  interjjretum  seriptiirae 

30  diviuae)  est  itenun  Auacletus  eadem  dist.  c.  saerosaneta  (sie  enim  ausus 
est,  quisquis  fiierit  iste  barbarissinius  Notarius,  etiimi  tanto  pontifici  tribiiere 
tantam  et  inscitiam  et  temeritatem,  (]uantam  videbimus):  Saerosaneta  rhoniana 
ecelesia  ((juia  aliae  non  sanetae  aut  non  sacrosanctae  sunt,  etiam  si  eadem 
fide,  verbo,   sacramento,   sphitii   prorsusque   eadem   sanetitatc  sanctificentm-) 

3s  non  ab  Apostolis,  sed  ab  ipso  domino  et  salvatore  jirimatum  obtiiiuit,  sicut 

beato  Petro  dicit  'Tu  es  Petrus  &c'.  ».'ntii).ii;,i8. 

Si  aliqnis  gentilium  sie  ex]}oni  verba  Cliristi  audiret,  qnando  Christianus 
fieret?  Igitur  et  hie  |)riinatum  intelligit  jier  verbum  'Tu  es  Petrus'  seu 
per  'haue  petram'.    Eligant  autem  (ut  iterum  eadem  repetam),  utnuii  voluerint. 

4ü  Petro  hoc  loco  aut  significat  fidem  Spiritus  aut  primatum  exterius:  utrunque 


16  praeferet\ir  K  19  subvertes  AE 


208      Resolutin  Luthpviuna  supor  )ii-npo.«itioiio  X!IT.  dn  potestate  papae.  1519. 

eiiim  simiil  ne(|uit  sio-nificare.  Si  fidcni ,  iam  nniiies  ecolesiae  super  oam 
vi'Jattii.  is.is.  simt  aedificatae,  qiiia  Christus  dicit:  super  lianc  petram  aedificalio  ceclesiam 
nieani.  Ergo  cuioimque  oonveuit  dici  a  Christo  'eeelesia  rnca',  ad  eandem 
pertinet  petra  et  Petrus,  super  (|nani  aedifioatiu-.  ita  nihil  proprium  rliomaua 
ecclesia  habet,  sed  omuia  siuit  eommunia,  quia  ubi  eadeni  fides,  eadem  '■ 
quoque  potestas  cla\-iuui:  fidei  euim  et  petrae  datae  sunt  claves,  ut  patet. 
Si  potestatem,  iam  iterum  omnes  sunt  aequales  ecclesiae,  quia  cuicunijue 
dieitur  a  Christo  'ecclesia  mea',  simul  dicitur  'aedificabo  te  super  petram', 
id  est  potestatem.  quare  quaelibet  ecclesia  hoc  \-erbo  erit  omnium  ])rima, 
quia  habet  eaudem  petram,  qua  rhomana  ecclesia  gloriatau'  esse  se  primam.  i« 
Ita  quoquo  te  vertas,  semper  occurrit  et  resistit  tibi  Cliristus,  dum  ecclesiam 
snam  supra  jsetram  aediiicat  nee  sinit  ulli  particulari  ecclesiae  hane  ]ietram 
appropriari,  ideo  nee  Petnmi.  Vides  ergo,  (juod  »micum  illud  ]>ronomen 
'meani'  tant|uain  chnstallus  coelestis  omnes  has  decretales  iufrigidat,  ut  ante 
faeiem  trigoris  eins  nulla  sustinere  possit,  dum  comnuniem  j)etram,  communeni  u> 
jiotestatem,  communes  claves,  commimem  Petrum  et  omnia  connnunia  facit. 
Ita  iure  divino  quic<|ui(l  habet  rhomana  ecclesia,  habet  quaelibet  ecclesia,  qnan- 
i.fc'ov.3.2itf.  tumlibet  parva,  quia  ad  omnes  dicit,  et  Paulus  i.  Corin.  iij.  Omnia  vestra,  sive 
Paulus  sive  Apollo  sive  Cephe  sive  mundns,  omnia  vestra,  vos  autem  Christi. 

Esset   sane  ridiculum,   quod   onmiuni  ecclesiarum    idem  est  baptisnuis,   jü 
eadem    encharistia,   eadem  confirmatio,  idem  verbnm  dei,  idem  sacerdotium, 
eadem  pocnitentiae,  imctionis,  matrimonii  et  omnia  sacramenta,  eadem  fides, 
spes,   charitas,    gi-atia,  mors,  vita,   gloria,   et   una  haec  temporalis    pofentia 
utii  trihuta  esset  per  verbum  dei,  quod  commune  est  Omnibus. 

(.^uare  ubicunque  ]>racdicatur  verbnm  dei  et  creditur,  ibi  est  vera  fides,  -^r. 
petra  ista  iiuniobilis:    ul)i  autem  fides,    il)i  ecclesia:  ubi  ecclesia,   ibi  s|)onsa 
Chri-sti:    ubi    sponsa   Christi,   ii)i    omnia  ()uae  sunt    sponsi.      Ita    fides  omnia 
seciun   hallet,   (piae   ad  fideni  secpumtur,    claves,    sacramenta,    jiotestatem   et 
onmia  alia. 

Quaero  etiam,  si  soll  sunt  iVtro  claves  datae,  et  non  universali  ecclesiae,  30 
cur  non  vocantiu-  claves  PetriV  cur  non  voeautur  claves  ecclesiae  rhomanae? 
Cur  ipsemet  pontifex  in  suis  literis  vocat  (uis  ckiA'es  sanctae  matris  ecclesiae? 
Aut  enim  haec  \o\  conununis  totius  ecclesiae  ininriam  facit  rhomanae 
ecclesiae  in  suo  privilegio,  sibi  soli  attraluiiti  claves,  aut  rhomana  ecclesia 
Schisma  (juaerit,  dicens  'Ego  sum  Ce|)he\  et  toti  ecclesiae  rajiit  rem,  quam  3:, 
ipsamet  confitctur  coninmnem.  i'atet  ergo  testimonio  onminm  ]iublico,  non 
Petro,  sed  ecclesiae  esse  claves  traditas,  imu  rlidmanae,  sed  universali  et 
cuilibet.  Praeter  haect  vide,  (|uam  rede  per  petram  inteliigant  ])otestatem. 
Nani  cum  potestas  esse  non  possit,  nisi  ecclesia  sit  prius  timdata,  ipiae 
aecipiat  potestatem,  (|Moniodo  eccii'sia   super   potestatem,    id   e>t    jirins   aedili-   4» 

11    vertas  tc  A  17   (|iinutiiirililjol  |i:ii'va   sil.   yuia  A  :!0  datai'   ffl)lt  A  IUI  iirlui' 

fumlata   A 


Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519.       209 

cahir  super  posterius?  Dcnique  potestateni  non  per  petram  sed  per  claves 
Cliristus  intellisrit,  qiias  ecelesiae  super  peti-am  (itl  est  fideiu)  prius  aedifieatae 
tradit,  ut  olare  textns  ordo  prohat.  Vides  ergo,  quam  aniliitio  excaeeet 
ociilos  mentis,  ut  clavium  |>iite.state  non  contenta  etiam  ex  petra  fidei,  quac 

5   est  ecelesiae  substautia,  ]i(it('stateni  f'aciat. 

Quod  autem  liie  ^■\jia('k'tus  rhoniauani  sedcui  priuiani  voeat  et  Alcxaii- 
dinnam  secundam  et  Antiochenam  tertiam,  seipsum  iterura  redargiiit,  non 
soliun  qnia  iste  ordo  iam  diu  mutatus  est,  verum  etiani  (|Uod  setpiiter  hinc, 
aut  Alexandrinam   esse   iure   divino    seeundtun  et  Antiochenam  t«'rtiain,   aut 

10  nee  rhomanam  priniam,  quia  eodem  iure  oportet  esse  jjrimam,  quo  seeundam 
et  tertiam.  At  manifestum  est,  quod  seeundain  et  tertiam  suo  iure  ordinal 
Rhoma:  ergo  et  seipsam  primam  suo  iure  ordinat. 

En-at  etiam  in  iiistoria,  quod  Ignatium  serihit  constitutum  a  i'ctro 
Episeopuni  Antiochiae  sibi  successorem,  cum  in  ccdesiastica  historia  jiateat 

Kl  Euodium  Petro  et  Euodio  Ignatium  successisse.  Ideo  non  est  crediliilc, 
imius  canonis  autorem  esse  Anaeletum. 

Iam  audi  iteruni  seeunim  aflinnatorem,  id  est  temerarium:  inter  h(!atos 
apostolos,  inquit,  quaedam  fuit  discretio  jMitestatis,  et  licet  i)nmes  cssent 
ajiostoli,    Petro   tarnen   concessum   est   a   domino   et   ipsi   inter   se  voluenuit 

ao  idipsum,  ut  reliquis  apostolis  omnibus  praeesset. 

Obsecro,  quae  fiiit  ista  discretio  potestatis?  nunquid  Petrus  ordinavit 
apostolos?  nunquid  misit  eos?  nunquid  contirmavit  eos?  Ubi  legisti,  helua, 
quod  a  domino  concessimi  est  Petro  habere  discretiun  potestatem  ab  :iliis? 
quando  hoc  ipsi  volncrunt? 

25  Quin   hie   signa:    Duplex    est    primatus,   honoris   et   potestatis.     Quod 

Petnis  primus  fuit  in  orchne,  nemo  negat.  Xani  et  inter  cardinales,  epi- 
scopos,  sacerdotes,  doctores,  principe.s,  etiam  si  nullus  alteri  subiectus  est, 
tarnen  necesse  est  in  conventu  ali<|U<'m  primo  joco  sedere,  cum  tamcn  nihil 
habeat  praecipere  illis.     Ita  Pctrum  fatemm  principem  apostolorum,  priuuun 

30  ecelesiae  membnmi,  caput  collegii  apostolit'i  et  alia  quae  de  eo  sancti  patres 
dixerunt.  Ita  videmus  et  rhomanos  pontitices  semper  fuisse  honoratos  ut 
successores  Petri  et  primo  loco  habitos.  Et  in  hoc  recte  et  laudabiliter 
actum  est  et  agitur  agendumque  est  sine  querela. 

Alter  autem  primatus,  potestatis,  nun(|uam  fuit  Petro  datus,  qnia  qui- 

35  übet  apostolorum  sine  autoritate  Petri  praedicavit  euangelimn,  episcopos  et 
praesbyteros  ordinavit  in  loeis  suis:  omnes  a  solo  Christo  sunt  aequaliter 
missi  et  immediate.  Hunc  primatum  isti  honestissimi  canones  ambiuut  et 
verbis  dei  abutuntur  in  hanc  tvrannidcm  stabilicndam.  Xohmt  cnim  ullum 
Episcopum  in  toto  mundo  iieri,   nisi   pallium   et    autoritatem  Khumani    pon- 


3  excecat  A  15  Enodium  unb  Enodid  nße  SonbcvbriiJc  iomic  cd.  Erlang.  21  ita 

discretio  E 

Sut^cTÄ  aöcrfc.  11.  '  14 


210      Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

tificis  habeat.  Et  iihi  Petnis  sese  iion  extiilit  super  apostolos,  ibi  unius 
apostoli  successor,  longe  minor  siio  praedeccssure  (siout  Episcopui?  apostolo), 
uon  eontentus  honoris  prünatu,  ouiniuni  apostolorum  successoribus  vult 
dominari  in  potestate  et  violentia,  sed  non  etiam  ipse  pascere  &c. 

Hauo  rationeni  invictam  oppono  omuibiis,  qui  Rliomano  pontifici  adu-    5 
lantin-  super  totius  mundi  domiuio,   et  expecto  euni  fiducia,   quidnaiu  contra 
possint  movere  aut  gannire.    Qua  simid  fi-etus  tanquam  ceitissima  et  omnibus 
notissima   veritate,    cum    fiducia   prodamo,    quod   decreta    quaecimque  aliter 
statuunt  non  modo  trigidissima  sunt,    sed  etiani  contraria  divinae  scripturae, 
euangelio  et  actibus,  epistolis  apostolonuii,  in  quibus  tarn  crebre,  tam  aperte   10 
Apostolorum   aequalis  et   in    mimdo  divei-sa   commissa  provintia  describitur, 
ut  ego  uon  possim  satis  admirari,  esse  potuisse  miquam  tarn  temerarios  adida- 
tores,  (|ui  conti-a  haee  fubnina  scriptiu-ae  funiunx  suum  terrenum  levare  aude- 
rent,    lioc    successori    Peti'i    episeopo    aiTogantes,    quod    nee  apostolo   Petro 
praedecessori  uuquam  permissuni  est.  Xee  tarnen  mirarer,  si  id  .solom  aiTogai-ent,   15 
nee  hoc  quererer,  sed  quod  huic  arrogantiae  repugiiantes  scriptiuas  maluerint 
cornimpere  quam  repugnantibus  temporalem  hunc  potestatis  primatiun  cedere. 

Addo  ad  haec,  quod  nee  in  hoc  recte  et  euangelice  fit  a  rhomanis  pon- 
tificibus,    quod  Episcopos   e  rhomaua  ecclesia  propagatos,   id   est    ecclesiam 
latinani,  sie  administraut,  ut  soU  ipsi  ordiuent  et  coufirment  Episcopos  omnes.  20 
In  hoc  enim  non  Christo,   sed  sibi  ecclesias  Christi  videntur  arrogare,   cum 
apostoli  Paiüi   exemplo   deberent  etiam   aliis   conimittere  constitntionem  Epi- 
scoponim,  videlicet  Archiepiscopis  et  vicinis.     Deberent  ergo  illos  deo  coni- 
mittere  et   nequaquam  cogere,    ut  pro    novo  Episeopo   ad    urbem  mitterent: 
habet  enim  hoc  specicm   non  levem  avaritiae  et  t^iTannidis,   tjua   doniiuentur  25 
I.  Gor.  3.  tidei  eorum,  quod  Paulus  noluit  in  Corinthios  sibi  usurpare.    Sufficeret  enim 
semel   Episcopimi   detUsse   et    deinceps   eos  gratiae   dei  commendatos  propa- 
gationi  propriae  cos  reliuqucre  aut  sohunmodo  curam  gerere,  ne  a  fide  degene- 
rarent,    sicut    apostolus    in    Galatis  monstravit   c.xemplum.     Ximc   videmus 
praetextu   huiiis    benefieii  et   primatus   omuiiun   episcopatus   et  sacerdotia   in  m 
voraginem   rhomanae   avaritiae  rapi,   tot   simoniae  impudentissimae  monstris 
hoc  uno  operculo  tectis. 

Se(juitur:  Et  Ce|)has,  id  est  caput  et  principiimi,  teneret  apo.stolatus. 

Vel  hie  locus  ostendit  magis  affectu  potestatis  quam  veritatis  studio  hiuic 
primatnm  quaesitum.  (^uomodo  enim  tot  falsis  argunicntis  utereiitur,  si  semel  35 
et  solidaiu  liaberent  caussam?  nmltis  autcm  egct  mcndaciuni,  ut  verum  appareat. 
Ita<|uc  tam  inscius  est  istc  Scenicus  et  poeticus  Anacletus,  ut  Cephan  'caput' 
intcrprctetur  contra  evid(>ntissinuun  et  apostolicum  tcstimoniuni  lohamiis 
3dI).  1,42. apostoli,   qui   dielt   loiian.  i.  Intuitus   cum   lesus   dixit:    Tu  es  Simon,   filius 

Johanna,  Tu  vocaberis  Ccphas,  quod  inteqiretatm-  Petnis.     Pudet  me,  quod  w 


4  sed  non  etluni  ipse  pascere  &c.  fcl)lt  .V  :j9  I.ilian.  ij.  alle  SonbcrauSgatcn 


Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519.      211 

super  hoc  errore  cra.ssissimo  tantum  negotium  struitiir,  in  quo  simul  indili- 
gentes  se  fui.sse  euangelii  lectorcs:  idoo  nou  iniruiu,  <|U(i(l  et  fal.-^os  intflleetorc.-; 
se  ostendunt.  Melius  Leo  .supra,'  ]u'ü-ani  '.soliditatcur  intelligent,  vocahuluni 
Cephe  bene  novit.  At  liie  nee  euangeliuni  nee  Canones  i'ecte  intelligit.  ICst 
5  autem  Cephe,  teste  HierouNino,  syrinn  vocalnilum  signifieans  soliditatein,  (juani 
Graeeus  petnun  vel  petrain,  id  est  s;ixiun  vel  rupem  tinnam,  trau.stulit.  At 
noster  nugator  eephalen^  graece  pro  cepha  Syriace  accepit  et  taniffli  inter 
sacros  eanones  vel  j)rinuis  habetur.  Xam  in  deeretalihus,  quas  (Jregorius  ix. 
et  Bonifacius  viij.  congesseriuit,  huic  canoni  suisque  siniilihus  autoritas  tanta 

1»   tribuitur,  ut  vix  una  sit  quae  non  totiim  hune  spiret, 

Praetereo,  quod  deineeps  hane  formam  suocessoribus  ti'aditam  fabulatur 
sen'andani  a  caeteri.s  Epi.seopis,  oninino  aliud  nihil  quam  ambitiosissiniuiu 
Spirans  atfeetuni. 

Sequitur   pulehra    similitudo:    ¥a    nou    soluiii    in    novo   testamento    est 

•*   constitutum,  .sed  etiam  in  veteri  ftiit,  sieut  scriptum  est:  Moses  et  Aaron  in  i'i.  99,  c. 
saccrdotibus  eins,  id  est,  primi  inter  cos  fuerunt. 

Quid  audio?  quam  non  frustra  hos  canoues  lego!  (|uam  cgregic  disco 
scriptiu-a.s  iutelligerc!  Primnin,  qui  imuni  solnm  sununum  sacerd()t<'iii  in 
veteri  lege  no\i,   nime  (hdici  duos   fiiisse  primos.     Seciuido,   etiam  granuna- 

M  ticam  novam  vide :  'in  saccrdotibus  eins'  ideni  est  quod  'primi  inter  eos 
fuerunt',  ciun  hucusque  hoc  versu  psalmi  intellexerim  nihil  aliud  dioi  quam 
Mosen  et  Aaron  sae^rdotes  vel  de  numero  sacerdotum  fuisse,  sieut  Samuel 
inter  invocantes  nomen  eins,  nihil  de  jjiimitate  \-el  cogitans.  Tertium  docu- 
mentiun,  quod  siumnus  sacerdos  veteris  legis  fuerit  figura  rhoniani  pontificis. 

s.i  Apostolus  enini    ad  Hehraeos  me  mirum    in  moduni  deeepit ,    cum    universis  ■f'rt'r-  <.  2«  ff- 
ecclesiae  doetoribus  doreiis,    non  rhomauum    pontificem   .sed  Christum  solum 
fiiisse  per  summum  et  lunun  pontificem  significatum. 

Ut  hoc  oniittam,  (|Uod  illis  omnia  in  figura  contigisse  .scimus,  et  in 
novo   testamento  figuram    ille  donuo    revocat,    ut  sit    siniilis  figura  utriusque 

30  testamenti,  nihil  iam  utriuique  ab  utroque  difi'erens.  Uror  ego,  divmas  literas 
ab  bis  porcis  tam  imj>udenter  concidcari,  praesertim  sub  nomine  rhomani 
pontificis  et  rhomanae  ecclesiae. 

Quid  autem  hoc  est,  quod  (hios  primos  sacerdotes  in  veteri  testamento 
statuit,  magno  sui  primatus  detrinieuto?  imitare  quod  dicis  etsi  falsuni,  stet 

3i  similitudo,  et  da  etiam  nunc-  duos  primos:  (juomodo  umun  primuni  probabis 
per  duos  primos?  Vides  ergo,  hos  homines  eos  fuisse  qui,  siniplicitat(!  fidei 
nostrae  abusi,  ausi  sunt  statuere  quicqmd  vel  somniare  potueniut. 

Li  fine  concludit  et  eadeni  dexteritate  rhonianam  eccle.siam  cardiuem 
vocat,  in  quo  omnes  ecclesiae  reguntur,  domino  disponentc.     E)t  tandem  sit 


2  intellectores  ostendunt  A  7  no.ster  hie  nugator  A 

')  eben  ®.  198.  ■)  =  xufuhjy. 


14« 


212      Eesolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

fini.'^  liic.     Xam    caetori    caiioiios   (|in  tadcin  spiraiit,   Imruin  niniiniin  iiifluxii 
infeeti  sie  siiirant. 

Nou  pos-siiin  auteni  uniittere,  (|uiii  i-t  tlecirtalfia  vcl  unam  addin'ain, 
ut  appareat,  quid  prosit  ecclesias  regere  et  sorii)tura,s  .sacras  non  intelligei-e. 
Siint  enim  et  deeretales  quam  plurimae  f'rigidissiinae,  hae  maxime,  quae  r. 
maxime  sunt  in  usu.  Transeo  illam  de  constitutione  c.  tran.slato,  quam  puto 
sie  a  ihe  vindieatam  antea/  ut  neeesse  non  sit  repetere.  Assmno  onus  illud 
c.  signiticasti  de  elect.  ubi  Arehiepiscopus  Panorniitauus  ciun  i'ege  et  regno 
Siciliae  iustissime  mirati,  quod  pailium  aecejiturus  exigeretur  iuramcntum,  et 
ubi  pulehra  modestia  contra  b.anc  int'oelicissimam  exactionem  adducerct  })rac-  w 
ceptum  Christi  et  statuta  conciliornm ,  talem  accejiit  responsionem  et  inter- 
pretationem  serijiturae  sanctae  a  Pascliale  rhomano  pontitice,  hoc  est  a  Notariis 
rhomanis : 

Mirentiu',    inquit,   doniinnni    nostriun  lesuni  (lii'istuiu,  (jui  cum  oviuni 
■JdI)  21, 17- .suanim   curam   Petro    committeret    conihtinucin    apjiosuit,   tlicens:    Si    diligis   i.'> 
nie,  pasce  oves  meas  &('. 

Adeo  perciüsi  sunt  ]«i)iae  et  rhomanac  Curiae  proceres  iniius  luiius 
E])isco])i  inteiTOgatione,  ut  qiiid  res]iondercut  non  inveuireiit,  donec  Spiritus 
dinniiii  eos  iuic  rotaret,  ubi  omnibus  ostendercnt,  in  lege  domiui  nee  volun- 
tatciii  nee  meditationem  eis  fuisse.     Agam  Interim  partes  Archiepiscopi.  ao 

Si  exeniplum  Christi  placet  et  valet  apud  te,  o  Paschalis,  cm-  non 
imitaris?  Si  non  placet,  curaddacis?  cur  tu  quoque  non  contentus  quaererc, 
an  (hligat  Clu'istum ,  sine  iuramcnto  conimittis  oves  Christi?  Cum  placeat 
exemplum,  cur  n<in  sufticit  et  conditio?  an  melior  et  sanctior  est  conditio 
inraincnti  quam  amoris?  An  plura  speras  (>um  iaeturum,  qui  coactus  iurat  ■>:• 
(|uam  qui  sponte  amat?  Christus  solvit  Petrum  a  lege  et  coactidnc  voti  et 
iuramenti,  solam  libertatis  et  charitatis  in  eo  quaeint  fidcni,  I'vt  tu  lihcrtatciu 
tollcns  lege  iuramenti  cogis:  ul)i  est  excnq)linn  Clu'isti  ?  ubi  conditidnis  simi- 
iitudo?     Est  ]ier  verbum  Miligere'  intcUigcndmu  iiu'amcntum? 

Nunquid  Christus   a  Petro    iuramentum   exegit   i>ro   rimmana   ccclesia?  :w 
Quid  hoc   ad  oves   Clu-isti,  (|Uod  tilii    inratur  et  ecclcsiac  tuae?     Tuae  sunt 
oves    an  Christi?     At   tu,    nptimc  pat<'r,   an  Christum  (hh'gat,    prorsus  nihil 
curas:   sordet   liaec   tibi   ut    vilissima   conditio:   tibi  ut    (idclis  sit,    iimunento 
astringis.     Adluic  stat  interrogatio  Arehiejjiseopi:  non  satisleeisti. 

Adluic  (|uaeritur,  cpio  iure  liane  fidelitatem  ext()r()ucas.     Tua  rcsponsio  3.'> 
profundius  te  mergit  et  ca])it.    Peiude  cui,  (piacso,  tu  inras  tidelitatcm?    (\u' 
l'acis  et   iiiq)(>nis  ultci'i  onus,  (|Mod  digilo  non  vis  mnvcrc  contra  et  cliaritatcin 
et  legem  naturacV 

Deindc  adhiw  (piacstio  ctiam   illa  stat:    Cur  pracccdcutes  pontifices  non 

5  frigidissiraac,  eae  A       quae  nia.xiinac  E  12  lioc  est  a  Notariis  rliomanis  fcljlt  A 

')  3li  bell  Acta  Aufjfustana,  (.  ()irr  £.  19. 


Resolutio  Luthcrianii  supt'i-  inopositionc  Xlll.  dr  jiotestate  impao.  151U.       213 

exegerunt  iiiramentum?  Cur  alii  iion  piacstiteriuit?  uiulr  iiuva  ista  oxactio? 
vis,  dieam?  Ex  iiialae  fidei  possessa  potcstate  couscieiitia  luetuit,  iiistuia 
non  siiffi-agatur.     Idco  quacritur  iitciinque  solatium  et  firinamcntiiiii. 

Itaqiie  liodie  poutiticari  iimi  licet,  nisi  iiires  rlioinano  poutitici  lidclilatem. 
5  lurata  aiitem  fidelitate  mox  digmis  es  poiitificari ,  .si\'e  diligas  sive  pascas: 
lias  eniin  eonditiones  C'liristus  re(|uirat,  (juid  de  iis  iiostro  seculo?  iiee  lux- 
ciu'etiir,  au  sauetus  doetuscpie  sit  au  minus:  .solum  .sit  servus  rliouianae 
ecclesiae.  Non  licet  Christo,  libertatis  Magistro,  servire,  nisi  priniuni  fias 
iin-atuui  inancipiuni  vliouianae  euriae.    Satis  est  al)  exeuiplo  Christi  di(h('issc 

lu  (puuiüibet  coudiüoneui  tratribus  etiam  iuiquissimam  inipouere  pro  hhito, 
ipsam  vero  Christi  conditionem  ne  syUaba  (juidem  meminisse. 

Sed  respoude  adhiu;  semel,  Pasehalis:  tno  te  iudieio  pet«.  Si  Ciu'istiis 
eouditioneni  ibi  posuit,  ut  dieis,  iani  tuo  ore  definimus,  Nulhiin  esse  rho- 
manuni  poutificem,  nisi  diligat  ac  paseat:    quia  paetiini  et  eoniuiissio  eondi- 

•■■i  tionalis,  si  conditio  uou  stet,  iiou  valet.  Tuo  ergo  euthymemate  utar. 
Arehiepiseopus  Panoniiitauus  sine  eouditione  iurainenti  i)raestiti  in  facto  non 
est  Episcopns:  ergo  nee  tu  Papa,  nisi  in  lacto  prinnini  praesti'S  conditiDueni 
amoris  et  pascuae.  Quae  si  vera  sunt,  iani  in  sexcentis  annis  non  iiabninnis 
]>apani.     Xnllus  enini  doeuit   nos  verlium  dei,  nee  snfHeit  (|nod  j)n>nnttas  te 

SU  amaturum,  quia  tibi  non  sntüeit  promissio  inraturi.  8ed  sicut  tu  a  fhitre 
exigis  conditionem  in  f'aeto,  ita  nos  nomine  Clnisti  maiorera  hanc  conditionem 
exigimns  in  fact«  ant  tna  autoritate  jiapain  negamus.  Quid  hie  faeies?  vides 
ergo,  quam  impatiens  sit  sc'riptnra  eorrnptionis,  quam  vanos  ostendat  cos  qni 
se  maculant.     Nohiit  Pasealis  vinci  interrogatione  nee  male  egisse  videri,  et 

25  ignarus  seipsimi  toto  pontificatu  indiginmi  redargnit,  dumciue  festueam  f'ratri 
eruit,  trabes  snas  nobis  ostendit.  Ista  est  ergo  pastnra,  tpiod  Kliomani  onniia 
sil)i  iufleetunt,  oinnibns  onniia  imjionunt,  oninibus  se  siil)traiumt  et,  ((uod 
atrocius  est,  non  ad  (,'hristum  sed  ad  seipsos  nos  cognnt,  non  exignnt  con- 
ditionem, qua  Cln-isti  lil)ertatem  jironiittannis,  sed  (jua  sibi  Servituten!  inrennis. 

30  Qnae  antem  maior  misei'ia  ecclesiae  quam  uou  amore  sed  vi  conglutinari  ? 
pontifices  non  benevolentia  sed  potestate  imperare?  subditos  non  amore  sed 
odio  et  timore  coactos  servire? 

Sed  seqnitnr  digna  apjilieatio  similitudinis:  Si  couscaentiannn  tactor 
et  eognitor  seeretonim  eouditione  hac  usus   est,   nee  semel    tantnni,   sed  et 

35  secundo   et  us(pie   ad   contristationem,    qna   nos    oportet  solicitudine  tantani 

ecclesiae  pnielationcm  imponere  fratribns,  fpiorinn  eonscientia«  non  A'idenms? 

Nee  minnn  eerte,   (jnia  Petrus,    Panlus  et  alii  apostoli  non  erant  tarn 

soliciti  tanta  solicitudine,  (|uanta  nunc  sunt  Hhomani,  deinde  (j^iia  cognoverunt 

forte  conscientias  illornni,  (pios  sacerdotes  constitnebant,  ncc  exein])lum  Christi 

40  adeo  cnravenmt.  Xonne  hoc  est  seij)suni  ridcrc".'  Sed  nee  Christus,  cuius 
oves  sunt  jiropriae,  licet  pro  eis  se  traderet,  non  tamen  fuit  tarn  solicitus, 
nt  iuramentum  a  Petro  exigerct,  sed  velut  dormitans  dilectionem  tantummodo, 


214       Hesolutio  Lutheriana  super  in-opositione  XIII.  de  iiotestate  papae.  1519. 

rem  saue  levissimam ,  excgit.  Quaiiilinjuideni,  nisi  iiiramentiun  Paseliali.s 
charitati  praepoueret,  .sine  dubio  ('X('iii])li>  Chri.sti  coutentus  esset,  nee  se 
oportere  uiagis  solicituni  esse  (|uereretur  ijuam  Christtuii  ipsinn,  qui  et  ludam 
praeposuit  ovibus  paseeudis,  (|ueui  m;Jiuu  esse  novit,  at(iue  id  siue  couditione. 
Vides  enirn,  ut  arguit  a  uiiuori  'C'hri.stus  e.xegit,  quauto  magis  nos',  quasi  .^ 
vero  hoc  ali(piid  ad  rem  pertiin'at,  (juod  Christus  eonseientias  novit,  viiomauus 
pontifex  iK>n  novit,  eum  Christus  exenn)lum  in  hoe  omnibus  jjraebuerit 
imitandum.  deni(jue  et  nos  non  nuvimus  eonseientias  rhomani  i)outificis: 
iuret  ergo  et  nobis  conditioneni,  Clu'isti  salteni. 

Iteruni  quaero:  Si  ignorantia  eonscientiarmn  sola  est  causa  exigeudi  i« 
iuriunenti,  Cur  non  cogis,  ut  iuret  se  recte  iurasse,  id(jue  sine  fine,  cimi  in 
Mullo  iuramento  conscientiani  eins  noscas,  recte  ne  iuret  an  secus?  Si  autem 
ignorantia  i.sta  conseientiae  non  movet  ad  exactionem  iiu'ainenti,  (jua  fronte 
ignorantiani  eouscientiarum  pro  causa  adducis?  Quae  est  ista  mirabilis  in  imo 
iu)niiue  super  eodem  homine  ])atieutia  et  impatientia  ignoratae  eon.scientiae?  i5 
Si  aceepto  iuramento  tantam  adniinistrationem  ei  cedis,  cur  non,  quod  levius 
erat,  iuranieutum  cedis?  An  j)utas,  quod  niaior  res  sit  iuranientum  tibi 
praestitiim  quam  tantae  ecclesiae  administratio? 

Ad  haec,  ignorata  conscientia  debuit  te  quam  tutissimuni  facere  ad 
impouendam  pi'aelationem,  ut  eo  magis  reliuqueres  iuramentum,  quo  minus  20 
eonseientias  nosti,  ne  forte  ad  periurium  eimi  cogeres.  Gaudendum  tibi 
fiiit,  hane  tibi  a  Christo  relictam  libertatem,  ut  possis  eis  oves  corumittere, 
quormii  eorda  non  nosti.  Nunc  per  itu-amentum  secreta  exploras  aut  in 
periculum  fratrem  addueis,  quoiinn  utrun(jue  gravissimimi  est,  Idque  sine 
causa  nee  propter  deum,  sed  pro])ter  fidelitatem  rhomauae  ecclesiae.  as 

Demum,  si  ignorantia  est  causa  iuranienti,  se(|uitur,  si  scires  conscientiani, 
male  te  e.xegisse  iuramentum.  At  cum  ijuiscjue  de  (piolibet  debeat  optima 
praesumere  et  eharitatis  sit  omnia  credere,  haec  ipsa  fides  de  fi-atris  bonitate 
certlor  est  onuii  scientia,  (|nod  ctiam  si  scires  t\h\  scire  non  jiossis,  credere 
aut«m  semjjer  possis.  30 

Ultimo:  Nunquid  post  iuramcntuni  nosti  eins  conscientiara?  ciu-  ergo 
non  toto  t<:mpoic  tibi   iurat,  i|iii   toto  tempore  caussas  inramenti  tibi  jtraestat? 

Haec  chxi,  ut  videanuis,  quid  sit  verbo  dei  nolie  cedere  et  scriptnras 
suo  sensui  ajitare.  (piomodo  ego  sperem  a])iid  rhonianos  pontifices  esse  ins 
interpretandae  scriptiirae,  <|ui  tarn  manifeste  scrij>turas  in  alieno  sensu  traetant?  35 
Vel,  (|uid  non  obtineant  in  terra  Kliomani?  (Jnid  non  andeant  eorum  nomine 
adulatores,  si  haec  persuasio  eorum  nos  coeperit  et  everterit,  non  Vuvn' 
seilicet  eorum  dicta  eum  iudicio  legere  et  eis  solis  interpretandae  scriptm-ae 
iura  concessa  es.se.     Tunc  enim  (ut    .\ngustini   \-crb(i  utar)  vere  siue  periculo 


:)  f.  (pii  et   liidiiin  hiä  iii  sine  eomlitiijiie  ftl)(t   \  9  cuiiditiDiumi,   (liristi   saliitcm  IC 

3ä  credere  ]i  39  abiitav  A 


Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIll.  <lo  pok'state  papao.  löI'J.      215 

primatiLS  hiiiiL-;  iu  ccclesia  luditur:  sed  inirimi,  si  non  deo  et   iiubis  illiulitiir. 
Absit,  absit  i.-;ta  plus  quain  Babylonica  captivitas. 

Sequitur    niuic    oppo.situruiu    dissoliitio:    Aiuiit,    omiu'    iusiiuaiidmii    a 
domino   iu   euaiigelio   esse  prohibitiun,   uec  ab  apostolis   post  doniinuin  iiec»''""!.  •,11 
5   in  conoiliis  invciiiri  pos.«e  statutuin. 

His  ictibus  insuperabilibus  prusti-atiis,  (piid  dicat,  audiaunis:   C-iiiid  ost 
ei^o,  quüd  doniimis  subseqiieuter  alt:    Quod  auiplius  est,  a  malo  est?   hoc3K'iaii.i.37 
enini  amplius,  ut  exiganius  iiiiduiH,  uos  illo  pemiittente  eonipeUit.^ 

Quod  ChrLstus  proliibet  et  negat,  hie  affinnat  et  pnieei])it.  Christus 
10  dieit:  Quod  auiplius  est,  a  uudo  est,  id  est,  uou  debet  tieri.  hujuitur  eiiim 
de  pronitate  iuraudi  siue  uecessitate  frati'is,  hoc  est,  de  libidiiie  iurandi :  sieut 
nuiliereni  eonouj)iscere  prohibuit,  qui  t;uiien  debituiu  cuDiuiribus  reddciiduni 
uon  prohibuit,  ita  libidineni  iiu-andi,  uou  iuranientuni  debitiuu  prohibuit. 
Hie  dicit 'hoc  amplius  cogit  uos',  id  est,  fieri  oninino  oportet.  8ed  audiauuis 
i'>   hoc  'maluui',  (piod  uullus  in  verbis  euaugelii  eogitavit  unquaui : 

Jsouue  lualiuu  est,  inquit,  ab  ecclesiae  luiitate  et  a  sedis  apostolicae 
obedientia  resUire  et  contra  eanonnni  statuta  pronunpere?  quod  niiüti  etiani 
post  praestitum  sacramentmu  praesmupserunt. 

Ego    pntabaiu,    quod    hoc   'raaluin'   esset    iuterpretaturus   uon    diligei-e 
20  Christum,   uon  pascere   oves  et  harum  solieitudiue   exeuiplo  Christi  tor(|ueri 
ad  iuramenti   exactionem.     Yenuu    haec  Christus   a   Petro    retpiirat:    hodie 
curauduni,  ne  ab  obedientia  sedis  apostolicae  resiliant  Episcopi. 

Timc  ego:  Episcopus  uieus  uondimi  quictjuaui  illorum  nudonmi  fecit, 
ut  quid  ergo  exigis  iuramentumV  Au  quod  ignoras  eiuu  uou  facturum? 
25  Cur  non  in  onnii  praecepto  dei  exigis  iurauicutum".'  cur  hie  te  uou  conqiellit 
malum?  an  uon  est  uialum  a  praeceptis  dei  resilire?  Quin  ecclesiam  reples 
non  nisi  iuramentis.  Si  autem  in  dei  praeceptis  tarn  patiens  es,  ut  te  tot 
mala,  qiuie  iu  prospectu  dominauhu-,  etiam  in  domesticis  tuis,  ad  iuramentum 
non  compellunt,  quoniodo  in  tuis  praeceptis  mala,  nee  praesentia  uec  forte 
30  unquam  futura,  te  compellunt".'  Nonne  perspicuiuu  fit,  (juod  amor  sui,  quo 
magis  sese  venustat,  magis  seipsum  prodit?  Prorsus  nulla  reliqua  est  ratio, 
quin,  si  in  tuis  praeceptis  im-amenta  exigas  ]>ro  tuo  commodo,  nuilto  magis 
e.xigas  pro  dei  commodo,  aut  si  hie  non  facis,  non  siue  culpa  ibi  facis. 

Habes  ergo  malmn,   quod  Rhomani    in  euangelid  intelligimt,  quod  est 
'■''   suspitio    mala    de   fi-atribus  liouis:    nam    trausgressiones    mandatorum   dei   au 
malae  sint,  alii  viderüit.     ü  oculus  ambitionis  et  avaritiae! 

Sequitm*:   Hoc  nimirum  malo  ac  uecessitate  compellimur  im-amentiun 
pro  fide,  pro  obedientia,  ])r<>  unitate  re(]uirere. 

Nuuquid  etiam  pro  fide  Christi,  pro  obedientia  dei,  pro  unitate  ti-atrum? 

20  honim  A  27  iuramentis?  A  30  perspicuum  est  fit  E  -iö  dei  fc^tt  A 

')  Sut^etä  3nt"piiiif tio"  >  obgleich  iiic^l  ticfitig,  ift  beibehalten. 


216      Resolutio  Lutheriana  suj)Oi-  proiiositiono  XlII.  de  iiotestate  i)a[iae.   1519. 

Non,   f^ed  hoc   uiuun   cfdesiae   boiuuii   et  necessuriuin  est,  ut  Khoma  secure 
^(iomiuetur  et  eaettn-ae  omues  serviaut  eaptivitateiii. 

Proüide  Christiaiii  in  Iiidia  adhiK-  ma^no  iiiali)  laboraiit:  itji  suspitio 
pessiiua  de  optiiiiis  iratribus  est  oaiissa  exigeudi  iurainenti,  (niaiii  tauien 
noii  haljeiit  in  praeceptis  dei,  in  qiiibus  praesiimiuit  omnia  servari.  s 

Etiain  hie  uiiitateni  eeelesiae  fideni  et  obedieiitiani  rhomauac  t>eelesiae 
iiitelligit,  iion  tidein,  spem,  eharitatem ,  sacramenta,  verbiini  et  caetera  quae 
eadem  sunt,  sed  hoc  singidiu'e,  quod  nulli  eeelesiae  convi'iiire  ^■()hlnt  nisi 
snae,  et  tarnen  nnitateni  vocant.  8<>la  rlioniana  eeclesia  lioe  liabet  hodie  vel 
sunimum  boniim,  et  tarnen  eaeterae  onuies  in  eo  ipso  conveuiunt,  quod  non  lo 
habent,  et  fiiint  uniun  in  re  non  comniuni,  sed  siugularissima  et  uni  homini 
tributa.  Sic  enim  discenda  sunt  nova  vocabida  uostiis  temporibus  in  seriptiu"is 
et  eeclesia  dei.  Quanto  rcctius  Cvjirianiis  nnitateni  hanc  eharitatem  intellexit, 
3fii.  17. 21.  sicut   et  Christus   rogavit  lohan.  xvij.  ut   slnt   unum  in  uobis,   sicut   et   no.s 

unum  suuius:  'ununi,  inrpiit,  in  nobis',  non  'in  eeclesia  Rhomana'.  »s 

In  iine:  Aiunt  in  coneiliis  non  inveniri  statntiuii,  quasi  rhomanae 
eeelesiae  legem  coneilia  idla  praetixerint,  cum  onmia  concilia  per  rhomanae 
cccle-siae  autoritatem  et  facta  sint  et  robur  aeceperint,  et  in  eorum  statutis 
patenter  exeipiatur  rhomani  pontifieis  antoritas. 

Quis  haec  ferat,  (piaeso?  Nun(|uid  Xicenum  conciliuiu  roliur  aceepit  '.'u 
aut  factum  est  autoritate  rhomanae  eeelesiae?  nunquid  et  niulta  alia  per 
Augustiiuün  et  olim  Cvprianum  in  Aphrica  habita?  Deuique,  etiam  si 
statuta  exciperent  i-homanum  ])ontiticeni ,  tarnen  ipse  debet  nolle  exeipi  pro 
aedificatione  eeelesiae.  Hie  autem  gloriatur  se  nemini  (piicquam  debere,  ut 
et  deus  ei  nihil  debeat.  l>.s 

Ego  saue  Archie])iseopo  Panormitano  uou  tani  d\u'o  et  fragoso  plenoque 
eonteutlonis  et  tumoris  res])ondissera  sermone,  quo  furor  et  odiimi  suscitatm', 
.sed  dixis.sem  'Sustine,  frater,  inteiim,  res  magna  est,  tua  solius  gratia  haec 
tarn  subito  cassan;,  quae  nos  non  statuimus'.  Sic  enim  pax  et  charitas 
aleretur.    At  ista  deeretalis  meram  superliiani  et  jiraefractam  tiduciam  spirat.   so 

Adiicianuis  et  alteram  decretalem,  quo  tii'miu»  probeuuis,  uou  esse  solis 
pontificibus  rhomam's  ius  interpretandi  sacras  literas  uec  oportere  captivos 
esse  Christianos  in  eorum  verba,  sed  cum  libero  iudieio  omnia  eorum  legenda. 

1  lioc  verbum  eeelesiae  A  17  ullam  alle  Stuägofien  27  et  timore  .\  :!1  3n  A 
fc^U  bcr  ganje  Slbt^nitt  iiitx  bie  altera  dccrefalis  Bon  Adiicianius  l)ier  Bi§  verbum  dei,  quod 
iudicat  omnia  S.  22.5  B'-8;  bofiir  ^ot  .\  folgenben  3i'ia^:  i^""*  |iraeter  baue  et  aliae  quaedam, 
praesertim  illa  de  iiiaiuritate  et  (d)edieiitia  c.  solitae,  adeo  sine  tlieologia,  ut  nie  niisereat  eeelesiae 
illius  tautum  in  traditionibus  huniinum  ueeupatae,  ut  purissimum  sensum  Euangelü  videre  non 
permittatur.  Sed  abstineo  liöc  tcmiioro,  sat  liabens  ostendisse,  cur  ego  me  suffieienter  honorasse 
videar  Komanum  pontificem,  si  eius  decreta  tulero,  uou  autem  eorum  sensum  tauquam  soluni 
et  verum  seeutus  fuero,  ne  forte,  si  pluribus  oa  examinem,  existimer  studio  delectationis  tanti 
vcrticis  dicta  carpsisse.     Noio  ea  damuare,  tiolo  etiam  eis  cogi  contra  seripturae  veritatera. 


Kesolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestat-e  papae.  1519.       217 

De  maioritate  et  obedientia  Caj).  ."iolitae,  ubi,  ciuu  imperator  ("oiistaii- 
tiuO}»olitanu.<  obieci.sset  rhomaiin  pontifici  verbum  Petri:  .'^iibditi  cstuto  oiiiiii  i  l'cti.  .ms. 
liuiiianae    creaturae  &c.   quo    voliiit    patriarcham    Cuustantinnpdlitaiuim    sihi 
inferiorem  facere,  respondet  Innocentius  tertiiis  .sive  q»ii.><qiii.s  fiu'rit  lainiliaris 

•■•   eiu.si  scriba,  proi"siis  i^iiani.-;  sacrariim  litfranim,  diceii.s: 

'A'enmi   .'^i  per.-;t>iiain  loqueiiti.s  et   euriim,  ad  (piüs  loquebatur,  ac;  viin 

locutionis  attendis.ses  dUigentius,  talem  scribeutis  non  expressi.sses  intelleetiim.' 

Vide,  qtiaeso,  pa.-;t<irem  hiiiic  oviiuu  Christi,  (jui  iiitfrpretatiiru.s  verbiim 

ilfi  parat  peiT>i)uiu'iuu  ditl'ereutias  atterre,  cum  verbiuu  dei  nihil  aecpu;  impufinet 

1»  atque  respectum  persouaruni.  Non  est  enim  acceptio  per.";onanim  apud  diuin, siwi(*.iu,34. 
sed  ((iiicquid  praecipit  omnihus  praecipit,  uiajjnis  et  parvi.s.  Sed  age,  videaniu.K,  Som.  •.>,  u. 
(juani  loquentis  jiersonam  hie  novu.«  advehat  scriptimie  interpres. 

'Scribebat  enim  Apostohis  .'^ubditi.s  suis  et  eos  ad  meritum  huniilitatis 
provocabat' 

1''  Sic  habe.'^  loquentis  pei-sonam  et  eoruni,  ad  quos  scrijisit,  id  est  niaioi-is 

et  luinoris,  deinde  vini  loeutiouis,  quae  est  provoeatiu  ail  meritum  huniilitatis. 
haec  ille. 

Prindpio,  quid  novi,  quaeso,  haeo  affert  interpretatio?  Qiiis  unquam 
praecipit    aliis    aut   docet   idios   quam   subditos  suos?     Quid  ergo  necessaria 

•M  est  distinctio  personaruni  ad  intelligendimi  hvmc  solum  locimi  Petri  prae 
caeteris  eiiusdem  et  onmium  doctorum  scripturis?  An  in  caeteris  subditi 
docent  maiores,  discipuli  magistruni,  gentes  Apostolimi?  Verum  sie  oportet 
loqui  ne  taceant,  qui  vel  pessimam  caussam  tuentiu-  vel  ignari  sunt  iiterarmu 
sacrarmn.  fallit   autem  huuc  locutorem,   ijuod  verba  Petri  Interim  arbitratur 

55  esse  iiu-Ls  sui  humani,  in  quibus  aliquaudo  maiores  statuunt  pro  iuferioriUB 
Salute  quae  ipsos  non  taugunt.  Atque  hoc  uimirum  est,  quod  ex  divino 
praecepto  Petri  nobis  consilium  facit,  dicens,  eum  provocasse  subditos  ad 
lumiilitatem,  videlicet  non  praecepisse  nee  consuluisse,  sed  tancjuam  ad  humi- 
litatis  supererogatiuu  (ut  vocaut)  meritiun  pro\-ocasse.     Hanc   scilicet  vim  in 

30  locutione   dei  inveniunt  pastores  oväum,   ciun  Petrus   pniecipiat  praeceptum 

divinum  et  necessarimn,  addens:  Sic  est  volimtas  dei.  i.^ftt. 2,15. 

Sequaniur  tarnen  sensima  eius,  qui  est,  hac  locutionis  vi  distinctis  per- 
souis  non  Petrum,  non  successores  eius,  non  rectores  in  ecclesia,  sed  subditos 
tantum  provocari  ad  subiectionem :  videanuis,  (juid  sequatur. 

3.S  Primo,    Petrus    et  pontifices    sunt    e,\empti  a  praecepto  tlei:    non  decet 

eos  obedire  deo  sed  solos  subditos,  et  cum  ins  seu  verbmu  diviumn  oiünibus 
praefigatur,  magnis  et  pan-is,  nuUumque  sinat  exceptum,  Notarius  tarnen 
papae  potestatem  habet  excipere  tpios  volet.  Ita  vides,  per  decretales  e.xtingui 
euangelium,  per  verbiun  hominis  t(  >lii  verbimi  dei :  et  hoc  monsti-iuu  adoramus 

40  Chrietiani  in  ecclesia  Christi  pro  verbo  dei.     Quis,  (piaeso,  non  intitur? 

Quis  autem  ita  iusaniret  alius,  ut  Petnnn  haue  subiectionem  subditis 
imposuisse  sua  autoritate  crederet,  quo  se  ipse  ab  eodem  praecepto  eximeret? 


218      Resolutio  Lutlieriana  sujicr  inoiiositiono  XIII.  tlc  potestate  iiapiie.  1519. 

Hoc  si  fecit,  aliud  dociiit  vcrbo  et  ;üiud  moustravit  exemplo,  hoc  est, 
de.<tnixit  (jiiae  docuit.  Au  oportet  suljditos  Petri  et  successoris  esse  subiectos 
Caesari,  ip.so.-;  vero  euntrario  exemplo  ideni  eisdem  dissuadere?  An  iiou 
Petrus  fiiit  subditius  potestatibus ,  sicut  docuit?  Xou  fuit  Cliristus  sub 
Caesare?  Xonne  oinues  Apo.stoli  et  saueti?  An  rliomano  poutifici  uon  licet  s 
pro\oeari  ad  nierituni  huinilitatis ".'  Hiiic  soll  licet  erigi  in  peeoatmu  superbiae? 
Itaque  aliud  iam  poutifices  suut  quam  Clu'istiani,  (juoniam  lex  Christiauorum 
eos  uon  ligat:  idio  eimt  ipsi,  alio  eorum  .subditi,  alio  pastores,  alio  oves, 
alio  duces,  alio  greges,  uova  certe  ratioue  ducendi,  pascendi,  regeudi.  Neu 
iam  dicaut  'venite'  sed  'ite':  nou  praecedant,  sed  tautununodo  dimittaut  i« 
populmn  in  mandatis  dei. 

Quod  si  iu  hoc  loco  ista  sapientia  valet,  valebit  et  in  omni  alio  prae- 
cepto  Peti'i,  ubi  docet  fidem  Cliristi,  evacuabitm-que  uuivei-sa  autoritas  Petri, 
qnia  ubi<pie  dicetur,  hoc  subditis  praecepisse,  uon  sibi  nee  succ&soribu.s, 
quandoquideni  nou  nisi  subditis  loqui  potuit.  Dicamus  ergo  et  hie  'si  i-^ 
k)queutis  persouam  attendisses  et  eormu  ad  quos  loquitiu',  nou  ita  exposuisses 
iutelleetum  eins,  cpiia  loquitur  subditis  suis  et  eos  ad  meritum  fidei,  spei  et 
charitatis  provocat:  seipsum  et  uos  exeniptos  voluit.'  Et  recte:  sie  enim 
hodie  attendunt  diligentissime  Khomani  loquentis  sui  Petri  personiuu,  ut  eis 
licere  nihil  eorum  servare,  quae  ille  locutus  est,  intelligant,  ne  Christo  quidem  20 
credere  et  Cluistianos  esse  ac  vivere,  ut  reiecto  verbo  clu'istiauo  Petii  digni 
fiimt  hac  decretali  Christiani:  qualis  lex,  talis  et  populits. 

Ubi  ergo  nianebit,  quod  iu  omnibus,  quae  docentur  iu  sacris  literis, 
oportet  primos  esse  pontifices  et  lucem  numdi,  ut  videantur  eorum  opera 
ab  hominibus"?  Quid,  si  subditi  dicaut  'aliud  nee  f'acere  uec  debere  possimius  js 
quam  a  pastoribus  nostris  fieri  videmus'?  ubi  tunc  manebit  verbum  Petri? 
ubi  tinic  eurum  persona,  ad  i[UOS  loquitur?  (juando  subditi  maioreui  caussam 
liabent  illud  reiiciendi  eo  ipso,  quo  vident,  ipsnni  nou  modo  uon  sen'ari, 
sed  etiam  reiici  ab  iis ,  (juorum  exemplo  N'ivere  tlebent.  \ix  nie  contineo, 
ne  decretalein  haue  imj)iissimam  et  perversissimam  dicam  blaspheniiam.  so 

Sed  iam  cognita  et  persona  loquentis  et  audientis  et  vi  locntionis  pro- 
sequamiu-,  quomodo  haec  exequatnr. 

'Nam  si  per  hoc,  (juod  dixit:  subditi  estote,  sacerdotibus  voluit  iugimi 
subiectionis    impouere,    et  eis    ])raelationis    antoritatem   auten-e,    (piibus    eos 
subiectos   esse   monebat,  se(jueretur^   ex  hoc  etiam,   quod  servus   (juilibet  in   :i:. 
sacerdotcs  imperium  accepisset,  cum  dicatur:  omni  humanae  creaturae.' 

Quam  araanim  verbum  'subditi  estote'!  unde  et  repetit  (piam  potest 
odiosius,  appcUans  iugum  subiectionis,  contra  antoritatem  jiraelationis,  et  sen'i 

34  eins  piaelatiiiiiis  ed.   Witib.,  eil.  len.   unb  ed.   Kiliiiig. 

')  5hit  lucitii  üotl)cr  iitt'errc  ftott  autterre  gcUjcn  toitb,  ift  bot  Sci)lu6  tidjtig:  Sutl)Ct 
aber  (jnt  in  (einem  Icjt  beä  Jus  canonicum  obige  Se^att  gefiinbcu,  tnie  fic  beim  oiid)  in  älteren 
iiucfen  tiottommt. 


Resolutio  Lutheriana  super  propositionc  XIII.  de  potestate  papao.  1519.      219 

imperiuni  velut  querulans.  Deinde  'moiiebat'  inquit,  exliorrens  ])r:iecepti 
vocabuluin,  aliud  nihil  spirans  (|uam  m-  cdfratur  suIh^ssc  iilli  lidininiiin,  scd 
nt  liceat  omiiiliiis  praoosse,  aut  sidk'iii  ut  coiü^iliuni  rx  pracccpto  faciat. 

Quäle  antem  est  inconvenieus,  esse  sacerdotem  subiectum  servo?  Is'onne 

■■■    Christus  iu   nicdio  tiniiiiuni    veuit   niiiiistrarc   et    furniain   scrvi    accepit  ?     An  l'j',"''.;-"'''''*' 
haec  provocatio  ad  merituni  humilitatis  iKin  nisi  ad  subditos  Christi  pertiuet, 
cuiiis  Rhomani  pontifices  nolunt  esse  subditi?    Christus  iussit  uovissimo  loeo  l'uc  u,  lo. 
sedere,   et  Petrus  onines  iubct    insinuare  huniilitatem,  et  Paulus:  Superiores  üU'm.  12,  lo. 
invicem  arbitrantes  et  honore  praevenientes.    Verum  haee  subditis  suis  dixe- 

1«   ruut  personae  loquentium  et  alia  secuta«  sunt. 

Quan(piani  de  hac  subieotione  Petrus  hoc  loco  uon  loquatui',  i|uae 
niutua  humilitate  Spiritus  in  Christianis  reprnat,  sed  de  ea,  ((ua  suljücieiiantur 
prophanis  niagistratibus,  praesidibus,  iudicibus,  (juos  potesta.s  Riioinani  iinperii 
ordinaverat     Hanc   enini   constitutioneni   vocat  Petrus    creaturani    liuniauani, 

IS  quod  per  honiines  crceiitur  ii  niagistratus.  At  hie  deei'ctalista  nee  vocaijula 
scripturae  intelligit,  et  audet  eani  iiiterpretari.  Esse  antem  creaturani  humanam 
id  quod  dixi,  potuisset  intelligere,  si  tam  sensum  Petri  quam  suam  ainbitionem 
quaesivisset,  ex  raox  sequentibus,  ubi  Petrus  distribueiis  per  singjula,  quae  in 
collectione  dbcerat,  seipsimi  expouit:  omni,  inquaiu,  orcaturae,  sive  regi  sive 

50  ducibus,  q.  d.  'Ideo  dixi  omni  creatiu-ae  et  Omnibus  horainvmi  ordinationibus 
subiici,  ne  qui  vcstruin  se  adversus  minores  praesidcs  elevent  quasi  tantum- 
modo  regi  obtemperaturi :    sed  etiam  missis   ab  eo  date,  facite,  servate,  quae 
danda,  facienda,  servanda  sunt'.   Quo  modo  Rho.  xiij.  Cui  honorem,  honorem,  «öm.  i.i,  7. 
cui  timorem,  timorem,  cui  tributimi,  tributum.     Non  ergo   de  creatura  dei 

35  loquitur,  quam  Innocentius  in  suis  opinionibus  cogitat,  Sed  de  creatura 
luunana,  ut  verba  expresse  sonant,  qualis  nou  est  servus,  (]uem  timet  imperiuin 
accipere  super  sacerdotes,  licet  iiixta  euangelium  cuivis  servo  nos  oporteat 
submitti :  quin  totuni  hoc  verborum  cahos  Innocentii  et  nihil  facit  ad  rem  et 
inscitiae  suae  durataxat  testimonia  sunt. 

30  Sequitur:   'Quod  autem   sequitur:    sive   regi  tanquam  praecellenti ,  non  i-i'cu.  2, 13. 

negamus,  quin  praecellat  Imperator  in  temporalibus  illos  dumtaxat,  qui  ab 
60  suscipiunt  temporalia.' 

Hie  si  qnaeras,  qua  autoritate  verbum  Petri  sie  coartet  et,  quod  omnibus 
dictum   est,   ad    aliquos   dumtaxat   depravatt)r  aptet,   respondebit  aliud    nihil 

V'  quam  'sie  volnmus:  nostro  verbo  credi  fas  est,  etiam  ])lus  quam  expresso 
textni  verborum  dei'. 

Primum,  hie  scriba  laborat,  ubi  nun  urgetur,  et  fugit  nemine  persetjuente, 
scilicet  mala  fide  et  conscientia  vexatus.  Petrus  dicit,  ix'gi  subdi  debere 
tanquam  praecellenti,    id  est,   qui   sit  primarius   et   jtlus  quam  duces   ab   eo 

40  missi.  At  decretaJista  vocabulo  'praecellenti'  male  tactus,  tiniens,  ne  prae- 
ceUentiam   sonet   imperatoris  super   pontifices,   anxie   i)ccurrit   et   de  praecel- 

5  miiiistrari  qUc  StuSgobeu 


220       Rt'solutio  liiitlieriana  sujici-  iiropositionc  XIII.  <lo  poti'stii.to  papae.   1519. 

]fiiti;i  regis  et  poutilicis  loniic  extra  .seiiteutiam  Petri  disputat,  noii  advcrtciis 
vcrljum  Pt'tri,  (jui  non  modo  rcgi  jiraecclk'nti  sed  cliaiii  diicilius  alj  t'o  miss^is 
(il)tfiiipL'i'art'  ])raecipit ,  ininio  omni  creaturao  Immanae:  de  (jiiilms  uiliil  est 
solicitus  decretalista,  (piia  \erl)nm  jiraecellentiac  in  ducibus  et  creatiu'a  huniana 
non  sonuit  terribiliter  in  auribus  eins.  Breviter,  ne  dietioiiem  iiiiam  (niidem  ■■■ 
in  Petri  liae  antoritate  intelligit  is,  quis({nis  est,  scriptoieiüiis  Khomauu.s  et 
eouteudit  tamen  omues  oves  Christi  docerc. 

Sed  sequaraur  eins  fumum. 

Dico:  Imperator  in  temporalibus  onniibus  praecellit,  etiam  sacris,  idcjiu' 
iure  (livino,   nt  liaee  Petri  verba  eogimt:   tamen  (piia  in  arbitrio  eins  est  et  w 
sunt  creaturae  hiuiiauae,   potest  haue  praecelkuitiam   ipse   sponte  vel  retiuere 
vel  dimittere,   et   in  utroque  liabet  ins  divinum.     Sic  a  Coustantini  tempore 
non  antoritate  poutitleum,  sed  imperatorum  crcaturis  hmiianis  data  est  überlas, 
l)ersonis  et  rebus  ecclesiasticorum,  nee  potest  ad  hoc  ulhis  resjiondere  aliud 
quod  \aleat.     Unde  si   im|)erator  vel  duees  rursuni  haee  revocent,  (juae  siia   is 
antoritate  donarnnt,  non  potest  eis  resisti  sine  peecato  et  imj)ietate.     Quare 
nihil  hie  faeit  depravator,  dumtaxat  eos  imperatori  subiicieus,  (jui  teniporalia 
ab  eo  suscipiunt,    aperte  et  temere  verbura  Petri   discerpens.     A  quo,  rogo, 
habet  ipse  temporalia?    A  diabolo  vel  rapiua?    Et  ubi  est,  quod  suj)ra  dixit, 
persouam  loqueutis  atteudeudam,  quod  Petrus  haec  scripserit  suis   subditis?  au 
(iui  sunt  Petri  subditi?     An   soli   laiei?     Cur  ergo  omnes  oves  Clmsti  sitii 
conmiissas  in  Petro  iactat?    Ergo  omues  oves  Christi,  id  est,  omues  subditi 
papae  sive  laiei  sive  clerici,  ac  per  hoc  et  ipse  dux  ac  pastor  et  arietes 
gi'egis,  subditi  sunt  imperatori  et  ducibus.    Sic  enim   ipsiusmet  decretalistae 
huius  verba  sibi  eollata  eogunt.    Aut  ergo  non  uisi  clerici  sunt  oves  Christi   ■-■s 
Petro   commissi   aut   clerici   subditi   sunt   imi)eratori    sinuil    cum   laicis,   quia 
omnes  Petro  subditi  sub(huitur  a   Petro  inqx'ratori  et  ducibus. 

'Sed  pontili'X  in  sjiiritualibus  antcccllit,  quae  tanto  sunt  digniora,  (|uanio 
anima  ])racstat  corpori.' 

Et  cur  liic  non  additur  'dumtaxat  illos,  (pii  spiritualia  ab  eo  suscipiimt^?  au 
Nempe  (juod  in  tem))t)ralibus  cxcellere  vult,  ne  imperatori   idla  parte  cogatur 
siibdi,  (piem  Petrus  in  totum  subdit  imperatori.  ita  cogitur  saerum  et  tremendum 
verbum  dei  postremo  loco  sedere  et  nostris  aff'ectibus  cedere.    Sed  dicito: 

An    Petrus   ignorabat,   s]>iritualia   ])i-aecellere   tcmjjoralibus?     Cur  ergo 
seip.sum  et   omnes    subiicit    tenq)oralibus   adnu'uistrationibus?     Verum,   illud   :'■■ 
longe  suavius:  Subditi  Petri  et  ))apae  sunt  s])iritualcs,  ideo  non  snl)diti  im- 
peratori. ex  (juo  sequitur,    qu<i<i   laiei,    quia  spirituales  non  sunt  nee  subditi       ^ 
Petri,   non    siut  oves  Christi,    (juia  has    omnes    Petro    subiecit.      Cum  antem 
Petrus,    hoc    autore   decretalista,   suis    subditis  hacc  sci'i|)scrit ,    se(|ucns   crit, 
Solos  elericos  debere   et   nullos    laicos  subessc  imperatori    aut,    (|Uii(i    inaxinu;  ■>" 
horrent,   non    omnes    oves    Christi    per  ninTidnm    siib  l'etro   sunt    aut   onmes 
subditos   esse   oportet  ae<jualiter  spirituales,    .si    omnes  oves   et  subditi    sunt 


Resolutio  Lutheriana  super  propositionp  XIII.  ilo  potestate  papao.  1519.      221 

Petro:  ac  jier  lioo  distinotio  ista  temporalium  et  spiritualiuin  prorsus  corruit. 
Quid  aliud  nicrcatur,  qui  sacras  litoras  liuinanis  traditiouilms  tractare  et 
contaniiuare  audet,  quam  ut  in  liaec  moiistra  confiisionis  et  contradiotionis 
niat?  Non  ergo  alii  sunt  subditi  |)apae  et  iniperatoris,  uisi  (piautum  donavit 
5  imperatoris  constitutio  et  creatura.  lioc  verbu  Petri  et  iure  di\-in()  onmes 
snbiicimur  gladio  et  potestati  muudanae  sicut  et  Kho.  xiij.  et  Tit.  iij.  seribitur.  t,7"'!''i'. '''' 
Omnis,  inquit,  anima  potestatibus  subliniioribus  subdita  sit.  Non  sine  eausa 
gladiuni  portat,  niinistra  dei  est,  tibi  in  bonuni.  Credo,  qui  'omnis  aniina' 
dixit,    nee  aniniani   pontifieis   nee   siuun   ipsius    exeeperit.     Sed  j>ei'pendainns 

10  singida,  ut  videamius  scripturae  sacrae  intt'rpretationeni  Rhomanam  liodiernani. 

Si  spiritualia  tempondibus  praecelhmt,   qnanto  aninia  eorpori,    idcocpie 

spiritualia  non   lieet  subili   temporalibus ,    omnis  autem  homo  habet  aninumi, 

id  est  spirituale,  ergo  nullus  liomo  alteri  subdatur,  nee  oves  Cliristi  Petro, 

eum  Petrus    sit   liomo   sicut  et  illi.     Pa\ilus   dieit  'omnis  anima    subdita  sit', 

15   quae   utique   spiritualis   est.     An  Christus  non  erat  spiritualis,   quando   cum 

Petro  solvit  Caesari  didrachmum?    An  pontifices  exeepit,  quando  dixit  'date,  Winttii.  n, 
quae  Caesaris  sunt,  Caesari'?     At  hoc  syllogismo  oonchidenuis,  quod  magis  Sfnitii. 22,21. 
spirituale  fuerit,  praeeellat  minus  sjiirituale.    1'um  virgo  sancta  aneilla  domina- 
bitur  impio  pontitici  et  pannosus  mendieus  imperatori:  obsecro,  quae  tandeni 

20  hine  ludibria  sequentur?  Hoc  saue  verum:  in  vcrbo  et  saeraniento  tradendo 
(haee  enim  sunt  spiritualia)  pontifices  sunt  super  onmes:  veriun  in  tenijxi- 
ralibus  rebus,  officiis,  trilaito,  censu,  vectigali  et  oiimibus  oneribus  temporalis 
rei  publicae  prorsus  pontifices  et  clerici  sunt  niagistratibus  subiecti  iure 
divino  nee  exem]>ti  nisi  l)enefieio  hnius  hnmanae  creaturae. 

25  Quod  si  dixerit  'Spiritualia  non  intelligo  pcrsouas  ipsas  (nam  volumus 

omnes  oves  Christi  nobis  esse  subiectas  et  spirituales)  sed  res  ipsas  spiri- 
tuales,  ut  per  teniporalia  res  temporales',  respondeo:  tno  laqueo  te  capio. 
Si  imperatori  tribuis  temporalium  omnium  potestatem,  cm*  ergo  tua  tenipo- 
ralia  subtrahis   et    non   \'is    subdita?     Kt  quod    maius    est   et  inaestimabile 

30  monstrum,  cur  tu  imperia,  regna,  dominia  tenes,  aufers,  confers,  transfers? 
Cur  bis  te  misces?  Est  hoc  imperatori  temporalia  permittere  et  tibi  spiri- 
tualia .servare?  Quid  hie  dicent  omnes  de<  rctalistae,  nisi  quod  tarn  ex  verbis 
quam  operibus  suis  cognoscuntur  ceu  ex  ibliis  et  fructibus,  se  nescire,  quid 
sit  vel  temporale  vel  spirituale,  imino  amissis  spiritualibus  soliim  temporalia 

35  amare,  ut  }>raecellentiam,  opulentiam,  voluptatem.  !Si  enim  Imperator  excellit 
in  temporalibus,  non  debet  ea  spiritualis  pontifex  usurpare,  sed  subdita  illi 
relinquere,  tributum  de  eis  ])endere  ini]>eratori  et  ducibus  ac  rei  publicae 
temporali  per  illa  sen'ire,  quoties  fuerint  requisiti. 

'Licet  non  .simpliciter  dictum  fuerit:   subditi   estote,  sed  additum  t'iiit :  li'cu.  2,13. 

•10  propter  deiun'. 

Quid  hoc?  an  iterum    eonsilium   fiet  ex  jiraeeepto?  an   non  siniplitüter 
persona    lo(pientis   attendcnda  est?   an   non   simpliciter  subditos   suos  Petnis 


222      Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XITI.  de  potestate  papae.  1519. 

provocavit  ad  luiniilitatem  ?  Non  simplieiter  ini])erator  praecellit  in  temporalibus? 
( )  iiiLserum  et  aiixiuni  effugiuni,  immo  de})loninda  inscitia,  quae  nondiuii,  qiiid 
'proptcr  deuiii'  velit,  accipit!    Petri  seusiis  planus  est,  ut  statini  se  ipse  exponit, 

i.iäftT.  2,1:..  Quia,  inquit,  sie  est  voluntas  dei,  ideo  scilicet  propter  deiim  subdi  debere,  nou 

cjuia  illi  mei-eantiu'  masristratas,  .*cd  quia  deus  ita  voluit.    At  decretator  forte    = 
eonatur  hoc  verbo  non  necessariani  esse  subiectiouem  eiusinodi  docere,  quasi 
Petrus   indebitos   obsecrarit,   raeriti    videlicet  iuunilitatis  causa.     Ve  tibi,  qui 
verbuni  dei  saluben-inuuu  tarn  audaoter  corrumpis,  misemme  decretator! 

i.iäctr. 2, lo.  'Nee  pure  sit  scriptum:  Regi  praecellenti,  sed  iuteiiio-situm  tiiit,  forean 

non  sine  causa:  tanquam'.  >" 

Tot  niendaciuni  eget  tiicis,  ut  \-erum  salteni  videatur:  quam  misere 
torquetm-  liic  fugax  autor,  ut  dei  praeceptum  illudatl  Si  hoc  'tanquam' 
minuit  veritatem  vel  regis  vel  praecepti,  cur  .«uperiiis  nou  similiter  dLxit 
'.Subditi  estote  tanquam  omni  hnmanae  creatiu-ae"?  Ciu-  praecipit  subdi  sine 
'tanquam'?  Cur  non  dixit  'Estote  tanquam  subditi,  simiüantes  subiectionem',  is 
sicut  ille  simulat  regem,  tauquaui  sit  rex"?  lusidsior  e.st  ista  glossa  quam 
ut  mereatur  confutai'i.  Petrus  vult  lioc  'tanquam^  rationalem  esse  con- 
iunctioneni,  ostendens,  quare  sit  subdendum:  'quia,  inquit,  praecellit,  et  quia 
duces  missi  sunt  ab  eo',  hoc  est,  ipsa  praecellentia  et  potesta-s,  quia  deo 
volente  geritiu-,  est  caussa,  quare  propter  deum  snlidi  ei  debeatis.  20 

i.l'ftv.  2, 14.  'Quixl  autein  se(|uitur:   Ad  vindictam  nialoruni,  laudem  vero  bonorum, 

intelligendum  non  est,  (|Uod  i-ex  vel  Imperator  super  lionos  et  malos  aeceperit 
gladii  pote.statem,  sed  in  eos  solummodo,  qui  ntentes  gladio  eins  sunt  iiu"is- 
ditioni  commissi.' 

()  necessariam  Khomanae  curiae  et  cleri  licentiae  inq)uuitissime  glosaml   ;■ 
Hie  sane  opus  erat  oculos  intendere,  hie  idcus  tangebatur,  sed  frusti-a.   Iterum 
hie  cum    suo   'dumtaxat'   prodit,   verbum  dei   generale  torquens   in   partem 
populi  Christi.    Quare  et  nos  ejidem  absurda  ])ro  verbo  dei  contra  vanitatem 
hanc  reducamus,  et  (juaeramiis,   an  onuies  o\-es  (Jhristi  sint  Petro  subtlitae, 
et  an  ad  suos  subditos  haec  scrip.serit,  et  an  alii  sint  subditi  Petri  et  regis.  so 
Haec  enim  tria  necesse  est  (;oufiteatur  vera,   ut  ex   pracdictis   patet.     Quare 
si   suis   subditis   haec   scripsit  et    lii    alii    sunt  a  sul)ditis  im])erat<)ris ,   gladii 
potestas  verbo  Petri  solum  super   clericos    in  vindictam  midormn  et  laudem 
bonorum  valebit,  cruntque  excnq)ti    onmes  et  soli   laici.     Cur  ergo  conti-aria 
vidennis  Hori,  adeo  ut  clericos  tradant  scc^ilari  foro,  non  uisi  exutos  clcricatu?  :'s 
Sin  omnes  sunt  subditi  Peti-o  et  ad  omues  haec  scripsit  qui  sunt  oves  Christi, 
ergo   vel    clerici   gladio  exempti    non  sunt   oves  Christi   vel   haec   depravatio 
et  distinctio  verborum  Petri  prorsus  inipia  et  veritati  adversa  est. 

Denique    haec   glosa    id   praestabit,    ut   iam    nulla    sit  potestas   gladii, 
(juando(|uidcm  pontific'i  totimi  orbeni  subiiciun't,  subiecti  vero  ei  uon  sunt  sub  « 
imperatoris   iuri.sditione,   uisi  nova   et   hnmanitus    instituta   iurisdifio  clericos 

41    1iiiiiiaii!ta.s  instituta  K 


Resolntio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519.      223 

solos  eximat  ao  laieos  illio  relin(|nat.  Sed  hoc  non  est  verbum  Petri  oxpoiioro, 
qui  nmnps  gladio  siibiicit,  qni  sil)i  subiecti  sunt.  Ita  pugnant  leges  hoiniiiuin 
cum  lege  dei.  (.^uare  niillus  est  cxeniptus  a  potostate  gladii,  sive  lairus  sivc 
clerus,  nisi  quantum  ipsa  potestas  gladii  donavit  ac  permisit,  siout  olini 
;  haeretici-  tempore  Augustini  punicbantur  potestato  gladii  et  etiani  niiuc  per 
ignem.  Quod  uullo  modo  lieeret  fieri,  si  eeelesiastiea  iurisditio  esset  iuris 
di\-ini,  ea  scilicet  qua  exempti  sunt  elerici  a  gladii  potestate.  Et  sicut  liodie 
habet  elericalis  Status,  melius  esset,  sublatis  exemptionibus  rursum  gladio 
subiici    iuxta  praeoeptimi  Petri   et  Pauli    onmes  cleros,   ut    puuireutur:   tuiic 

10  eccle.sia  melius  haberet  timore  gladii  peocatis  coereitis,  unue  autem  suis 
legibus  impune  aluntur  in  omne  maliun.  Potest  autem  potestas  gladii  elero 
gi-atuito  concedere  suum  rigorem.  A^erum  si  id  noUet  facere,  non  posset 
cogi  nee  ullis  pontifieum  deeretis  impediri.  Xon  enim  habent  potestatem 
gladii   coercendi,   quem   deus   dedit    solus.     Nee   venim   est,   quod   in   manu 

IS  papae  sit  iubere  gladiimi  eximi  vel  eondi:  libera  est  potestas  gladii  a  deo 
collata,  sicut  et  supra  dixit,  quod  in  temporalibus  eam  habeat  imperator, 
ubi  'in  Omnibus'  dicere  debuit.  adeo  non  potuit  omnino  negare  gladium  non 
esse  in  sua  manu. 

'Potuisses  autem  praerogativam  sacerdotii  ex  eo  potius  intelligere,  quod 

■jo  dictiun  est  non  a  quolibct  sed  a  deo,  non  regi  sed  sacerdoti,  non  de  regia 
stirpe  sed  de  sarerdotali  prosajiia  descendenti,   de  sacerdotibus  videlicet  qui 
erant  in  Anatot:  Ecce  constitui  te  super  gentes  et  regna,  ut  evellas  et  di.s-3"  i.  lo- 
sipes,  aedifices  et  plantes.' 

Quid  hoc?  an  non  est  a  deo  dictum,  quod  Petrus  et  Paulus  dixennit 

ih  'subditi   estote'?     Non    est    sacerdotibus   dictum,    non   est   omnibus   dietiun, 

quando   Paidus   dicit  'omnis   anima'?     Quid,   si   imperator  dicat  'Ego  duosSHom.  u,  i. 
apostolos  primos  pro  me  habeo,  quibus  plus  credendtmi  est  quam  Hieremiae, 
eo  q>iod  illi  veritatem  revelatam  novi  testamenti,  iste  more  ]irc  >]ihetico  occul- 
tatam  locutus  est:  ideo  nihil  probatur  contra  me'?     (Juid  hie  dicetur?     Sed 

30  adde:  Si  haec  vera  sunt,  ergo  Hieremias  est  snmmus  pontifex,  ([uandoquidem 
hunc  eins  titulum  soli  Rh<nnani  pontifices  arrogant,  quod  constituti  sunt 
supei»  gentes  et  regna. 

Igitur  de  propheta  et  opere  prophetae  locutus  est  deus,  nihil  de  prae- 
cellentia    sacerdotali.     Non    est    alia    praecellentia    in    ecclesia    quam    \erbi 

SS  ministerium,  quod  bene  sahnmi  manet,  si  sacerdotes  in  omnibus  temporalibus 
subiecti  sint  ]iotestati  gladii,  sicut  fuit  in  Christo  et  apostolis  et  primoribas 
Episcopis. 

Denique,  cur  non  evellit,   dissipat,  aedificat,  plantat,  si  hoc  ad  sc  per- 
tinere   putat?     Non   sunt   dignitatis   et  praecellentiae,    sed    laboris    et   officii 

*»  verba,  quae  hie  ponuntnr.     Et  ubi  snmmus  sacerdos  in  lege,  si  Hiei-emias 


29  3n  E  atfo  inttrpungitt :  Sed  adde,  si  haec  vera  sunt,  Ergo  Hiercniia.s  est  sumrans  pontifex. 


224       Reiäohitio  Lutheriana  supev  propositiono  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

hoc  verbo  sacerdos  constitiiitur   super  gentes  et  regna,    super  quae    ille   non 
erat   constitutus?     Ulji  e.*t  et  illud  quoque,   quod  pontifieem  iu  spiritualibus 
diuutaxat  jiraecellere  dixit,    partitu.s  ciuu  Caesai-e  imperium,  si   ,«uper  gente.s 
et  regriia  C(institutiis  est  ad  luuie  .sensiun? 
i-inci.  I,  IB.  'Praeterea   nos.se    debueras,    qiiod   feeit  deus   duo   luminaria   magna   in    r. 

firmameuto  cocli,  lumiuare  maiiLS,  ut  praeesset  diei,  et  luniiiiare  niiniLs,  ut 
praeesset  nocti,  utrunque  luagnuni,  sed  altenini  maias.  Ad  fimianientimi 
igitur  coeli,  id  est  universalis  ecclesiae,  fecit  deiLs  duo  luminaria  magna,  id 
est,  instituit  duas  dignitates,  quae  sunt  pontiticalis  autoritas  et  regalis  potesta.s. 
sed  illa  quae  praeest  diebus,  id  est  .spiritualibus ,  luaior  est:  quae  vero  lo 
camalibiis,  minor.  Et  quanta  est  inter  .solem  et  lunam,  tanta  inter  pontifices 
et  reges  ditlerentia  cognoscitm'.' 

A  quo  cognoscitiu'?  a  glosa  hoc  textu  digni.sshua,  quae  dieit,  papam 
quadragesies  septies  esse  maiorem  Kege.  adeo  eerti  sibi  simt  de  mensiu"a 
utiiusque  magnitudinis,  et  .solis  et  pontiiicis,  uisi  quod  liie  magna  quaestio  ir. 
oritm-:  qur>modo  in  veleri  lege  Reges  erant  super  pontifices?  uisi  timc  non  fuis.se 
ecclesiam,  id  est  firmamentum  coeli,  credendmu  sit,  quando  ima  ecclesia  dei 
est  ab  origine  nuuidi  ad  finem  usque.  Sed  esto,  ecclesiam  christiauam 
intelligat:  quid  dicef?  quis  certiores  uos  faciet,  sol  uovum  an  veterem 
sacerdotem  significet?  Siquidem  allegoria  dubia  est  et  niliil  probat.  Inun<i  oo 
(pia  rationc  coinpescetur  Imperator,  si  snam  ])otestatem  dicat  intelligi  per 
siöm.  13, 1.  solem,  maius  lumen,  ut  ciii  subiecta  per  Petri  verbum  sit  omnis  anima 
quantimilibet  spiritualis? 

Quid,  quod  hac  ratione  sequitur,  Iidiuni,  Augustum  et  alios  gentiles 
impei-atores  fuisse  iu  ecclesia,  quia  fuernnt  minus  lumen  ecclesiae  a  deo  -a 
factimi?  Et  quod  festivius  est,  lulius  et  Augustus  erant  minus  lumen,  ante- 
quam  fieret  firmamentum,  id  est  ecclesia,  imnio  antcquam  Christus  nasceretm-, 
Caput  et  autor  huius  finnamenti,  sed  et  miiversalis  ecclesia  thu  fuit  sme  isto 
maiori  luminai'i  et  etianuuun  est  in  Graecia  et  India.  lUi  fi)rte  adhuc  in 
teuebris  sunt,  licet  in  finuamento  coeli  siiit.  30 

Doleudum  saue  istis  Indiens  et  nugis,  verba  dei  in  res  (ut  pntanti 
tam  .serias  stabiliendas  defurmare:  facessant  larvae,  figura  nihil  probat. 
Deiude  allegoria  honim  verborum  est  haec:  Sol  est  Chri.stus,  Luna  ecclesia, 
Coeli  Apostoli,  Stell ae  saucti.  Pote.stas  imperatoris  nihil  pertinet  ad 
ecclesiam,  non  magis  quam  quaecujique  res  mimdi.  ss 

'Nobis  autem  commissae  sunt  oves  Christi  in  beato  Petro,  dicente  domino : 
g„(,  j,  ,7  pasce  oves  meas,  non  distingucns  inter  has  oves  et  idias,   ut  idicnum  a  suo 
ovili  denioDStraret,  (|ui  Petrum  et  succ^ssores  ipsius  Magistros  non  it'coguo- 
sceret  et  pastores.' 

Hoc  sane   necessarium    erat   addere,    quo  ambitio   aperte   ostenderotur.  4ü 
Quis  autem  hanc  glosam  accipict?  (juo  nervo  finnabitur,   quando   dieis  'non 
di.stinguens  inter  has  et  aliits'?    Cuius  oves  Paulus  j)aKccbat  et  alii  Apo.stoli'? 


Resolutio  Lutheriana  super  iiropositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519.      220 

suas?  Cur  non  jiotius  diceiuliini,  qnod  nun  tlistinxerit  iiiter  IVtmin  et  alius 
pastores,  cum  iiiipossibile  fiicrit,  ;il)  imo  IVtro  ])a.<oi  oinucs".'  Sin  jut  aliiiiu 
potest  pascere,  quid  refert  et  oves  posse  per  alium  aiulin  ".'  iil>i  tunc  cnint 
tain  pa.stor   i|iuiin  ove>«?     Siodno  vcrbum   dei  licet  ludere?     Cur  aiiteni,  ([iii 

5  hoc  verbum  'pa.sce'  ad  .se  solos  pei-tinere  putant,  non  euut  in  Tiu-ca.s?  inuuu 
cur  non  in  Boemos  salteni?  ^'erum  quid  hoc  laboro?  Cur  non  pavit  hie 
Paschalis  hiinc  decretali.<tam  et  suam  curiam,  ut  verha  Cliri.sti  recte  intelli- 
geret  pro  animae  cibo  et  non  tain  misere  contauiiuaret  ?  An  m  Turcliia  et 
Boemia  non  sunt  animae  pascendae?    An  sohun  pa.stas  sibi  credit  coniniissa.s'.' 

lu  CiU'  ergo  Petiiis  non  conteutus  pastis  a  Christo  ovil)Us  ipse  per  totuni 
mimdiuu  pasceuda.s  ac  doceuda.<  quaesivit?  Cur,  in(|uaiu,  |)ascere  sibi  usiu- 
paut,  et  tiunen  nou  t'aciuut?  nisi  qnod  cu])iunt  nos  scire,  (juid  intelliatuil  ])('r 
verbum  'pascere',  quoties  illi  ad  se  oves  peitinere  iactant,  scilicct  doininari, 
in  otio  tondere  oves  meracpte  tyi-aunitle  in  e(>c]esia  praevalere.     Error  ita(|ue 

ts  est,  alienum  esse  ab  ovili  Christi,  qui  Petruni  et  successoi'es  ipsius  non 
recognoscit  pastores  et  Magistros:  Primuni,  qnod  ipsi  nee  pascuut  uec  regunt. 
Alioquiu  iam  omnes  Christian!  essent  alieni  a  Christo,  (juod  nulhis  eonnn 
videat,  ctiani  si  quam  maxime  velit  pastores  et  magistros  lihomanos  pimti- 
fices,   vident  autem  eos  et  reeoguoscimt  dominantes  et  pompantes,   et  tarnen 

so  liae  recognitione  non  magis  sunt  de  ovili  Clu-isti,  sed  jiene  eiiciuutur  jjcr 
\Hm:  tarn  efficacia  sunt  eoriun  seandala.  Deinde,  quia  .satis  est,  Paulnni, 
immo  quemvis  saccrdotem  recognoscere  pastorem  et  magistrum,  ubiubi  l'uerit. 
Hie  enira  pascit  et  regit:  illi  vero  ])astas  solum  tondent  et  mactant.  Sed 
satis  haec,  ne  videar  studio  reprehendi  haec  nioliri,  cnni  aliud  non  (juacrani 

S5  quam  ut  illis  os  obstniam,  qui  nobis  scripnu'arum  infellectnni  libei'riniuni 
a  Christ«  datum  captivare  audent  in  sensimi  et  verbimi  homhuun,  pontilicuin, 
volentes  de  verbis  dei  iudicare  seciuiduni  verbum  hominum,  cimi  <'ontra 
verba  homiiumi  iudicanda   siut  seemidum  verbum   dei,   qnod   iudicat  omnia 

Ad  tertium,  ad  rationes,  ubi  illud  primum  tractandnm,  (piod  deci-ela, 

30  quibus   primatus    ecclesiae    rhomanae   probari    a  nie  dicitnr,   dixi   intra   (pia- 

driugentos  annos  nata  et  couti-a  hoc  esse  historias  mille  et  centum  annoruni. 

Primo,  sciebam  haec    ofleusm'a   et  nianifestissime   onininm  falsa  videri 
Omnibus.     Certum  e.st  enim,  esse  decretis  rhomanorum  ])ontili(iuii  ante  niillc 
annos  certatum  pro  hoc  primatu. 
3i  1^0  autem  hoc  spectavi,  quod  rliomana  ecelesia  nuiKjUam  tiiit,  iicc  est 

nee  erit  un(|nam,  super  omnes  totius  orbis  eeclesias,  licet  suj)er  piurimas  sit: 
nee  enim  fuit  imquam  super  Graeciae,  Apin-icae,  Asiae  eeclesias,  nee  earnm 
episcopos  confii'Tna\'it,  sicut  modo  nostros  conlinuat,  ut  satis  probaut  historiae. 
Deinde  simt  sine  dubio  Christiani  in  Oriente,  cum  Christi    regnum   sit  orbis 


31  millo  centum  A  37  coruiu  episcopos  aÜe  'äluSgobcn 

ßut^etS  aBerte.  II.  15 


22G      Resolntio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

-Si.  2,  s.  teiTanim  iiLxta  ps.  ij.  et  tameu  Epi.scopi  eorum  non  iu.^titiuintur,  iiou  confir- 
niantiir  e  Rhoma,  nee  est  nccessariuni. 

Deinde,   ab   hoc   tempore   coepeniut   iiuiltiplican   leges   et   iura.      Xain 
GregoriiLs  ix.,  Bonitaciii.<  octa\'iis,   Clemens  qiiiiitiis,  uisi    consareiiiasseut  et 
alias  reeisa.*,  alias  additas  epistolas  scholis  legendas  ac  docendas  ti-adidissent,    5 
.sine  dubio  tot  maria  glossarum  et  infbelicissimum  iuris  Studium  non   essent, 
delituissent    autem    tarn   decreta    quam    decretales    magno  ecclesiae  lucro   et 
euangelii   t'ommodo    intra   arcas   Rhomani   pontificis.     Nunc  autem   quae   sit 
fiicies   ecclesiae   vigore   istarum    legum,   plus   satis    videnuis,   nee   hoc   satis: 
indies  augescmit  eiusmodi  libri  et  tarnen  nihil  faciunt,  nisi  (jnod  plures  ani-  lo 
niabiis   laijueos   pommt.     Lide    dispensationum,   coniessidnalinm,   indultoruni, 
exemptidunm  turpissimae  nundinae:   inde  Episcopatuum ,  sacerdotiormn,  ofti- 
ciomni,  palliorum,   annatarum  rapinae  et  venditiones  impudentissimae :   inde 
ceiisurae,  minae,  fulmina,  vis,  frans,  dolus  et  infinita  monstra,  quorum  nulluni 
aut  sultcni  rarum  esset,  si  epistolae  eiusmodi,  sicut  oportuit,  intra  aunales  et  i^ 
regestas    mansissent    sepositae    et    euangelio    in    pnblieo    locuni    reliqnissent. 
Proinde  traditiones  Rhomanas  nimquam  ita  sensit  numdus,  ut  in  annis  istis 
(piadringentis:   ideo  totum   eorum  pondus  et  omnem  vim  Gregorio  ix.  tribu- 
cndiuii  existimo,   j)er  quem   velut   natae  sunt   et  ortae.     Ab   iioc^   enim  usus 
eorum    rnbur   accepit   et    invalnit,    ut   legibus    istis   et    traditionibus    ita   sint    w 
iimniuni  ofHcia,   statuta  ecclesiae,  ordines  in  unum  cahos  confiisa  intra  istos 
quadringentos  annos,  ut  Balndone  ipsa  confusior  sit  hodiema  ecclesia.    Nemo 
in    suo   ordine    incedit,    quilibet    .sibi  ex    urbe  legem    emit    qua   vivat:    ille 
exemptus,    iste  privilegiatus,    iste    fann'liaris,    iste   ofHcialis,    iste   nescio    quo 
litulo,  onmcs  libertatem  quidlibct  esseudi,   liiciendi,  andendi    liabent  pei-  has   2r, 
l\iii>manas  leges.     Nee  Rhomae  aliud  cirratur  quam  ut   luu^  ecclesiae  sunnna 
(talamitate  roboretnr  potcstas   et  domiuatio   sua  in  omni    individuo  suo  sola. 
Kt  huuc  ecclesiae  occasum,   si  quando  gemimus,  si  dolemus,  si  ((uerulamur, 
haeretici   sunms,    irreverentes    in    Kliomanam    ecdesiam    sumus,    seaiidolosi, 
seditiosi,  procaccs  sninus,  <|nia  videliret  querulari  nun  ])ossunuis,  nisi  Rho-  so 
mani  jiontiflcis   tum   iura  tum  potestatem,    immo   taiitas   iniurias    populi    dei 
sinml   tangainus.      Nain  hie   tons    est    aut  servandae   aut    perdendae  ecclesiae. 
Cum    antciii    liuilic    uiiiiii:i    sint    in    urbe    iiii|iiiiialissinia    et    corruptissima   et 
agentibus   inipiissiniis  adulatoribus  de  i[)sis  nihil   liceat  vel  mutir(\  nisi  (|uod 
])<jrtenta  isla  landet,  iustilict^t,  glorilicet,  (^uid  mirnm.  si   sub  venerabili   Kim-  •'■' 
Mianae    ecclesiae    nomiiic    tot    mala    inundaxcrinl    in    mmieni    eeclcsiam    pleno 
imjH'tu  et  ])raeci|)iti ,  cui  nemo  rcsistere  |iossit ,  gnrgitcV 

Dcni(|ue  co  dcvcnit  leguni  Rlinmanarinn  studinni  et  euangelii  neglectus, 
ut  neces.se  liaiiucrint  statuere  in  iniicilin  riovissimo,'  .\niniam  hominis  e.sse 
iMmiiiilaJi'iii.     (^uid,   |>utas,   Imic  decrctuni   indicat?  ■"• 

9  satis  plus  vidvinus  .\        l'.l  .\lj  liim-  i-nhii  .\        2il  iiiv.iliiiTiiiil  A        :!7  |)raoci])iti  et  ciii  A 
')  yatevnii  ,»!uiuil  VjV2     l'tll. 


Resolutio  Lutheriana  siipor  propositione  XIII.  tlo  potestate  papae.  1519.       227 

ItiKiuo  iiini.'i(|iiisqu('  in  .sensu  .^uo  al)und('t:  niilii  (lecrctonnn  antoivs  sunt 
Gregorius  ix.,  JJonii'acius  viij.,  ('lenions  quintiis  et  Extra vaganli um  pontiiicfs, 
quod  his  agontibus  in  puhlicnni  sparsa  et  praecepta  sunt  et  omnia  stal)ilila. 
Quae  si  instar  epistolaruni  (xregorii,  Augustini,  Hieronynii,  Bernhardi  et 
5  alionim  vel  in  Bihliotheeis  vel  arcis,  pro  euiusque  arhitrio  eonsulentla,  eiti'a 
ullum  praeceptum  relicta  fuissent,  foelicior  esset  ecelesia.  Nunc  vero,  quandd 
siunmis  articidis  fidei  aequantur,  al)  adiUatoribus  auteni  et  praeferuntur,  frnetnin 
illarum  iiahemus,  ordinis  eeelesiastici  eonfiisionem ,  eonscientiaruni  lidrrendas 
earnifieiuas,   euangclii   igunraiitiani,  sceleruiu  inipunitissiiiiaui  licentiani,   adii- 

lu   latoruni  Kiidnianensiuni  odiosissiniani  t\  launideni,  (Ioikm'  id  lucnicriiit,  nl   sni) 

vasto  eoeio  uon  sit  nomeu  odiosius  et  graveolentius  nomine  Uiionianae  C'nriae. 

Ex  iiis  credo  iuteliigi,    nie    non    l'nisse  tarn  ci'assae  ignorautiae,    ut  ne- 

scirein  longo  ante  cccc  annos  decreta  Kliumani  puiiliiicüs  nata.    Aiioquin  quo- 

modo  oertos  ceee  annos  et  non  plus  aut  minus  potuissem  recitare?  quomüdo 

ir-  iudicare,  quod  essent  fiigidissiniaV  quomodo  iiistorias  allegare?  (luoniodo 
tfxtuni  seripturae  contrariuni  a.sserere?  uisi  diligentissime  onuiiu  pervidissem 
et  contidissem.  Ex  Ins  indieiis  volui  uasuto  leetori  satisfaefuni,  ut  nie  non 
sine  causa  si(^  posuisse  cognoseeret  nee  ignorantia  sed  de  indiistria  sie  loeutnni 
fiiisse,  siniul,   ut  insidiosae  et   adiilatoi'iae  propositioni   Eeeii    per  onuiia  })ar 

2ü  referrem.  Qui  euni  astrnxisset,  ante  tenipora  Öylvestri  Riiomanain  eeclesiani 
fiiisse  aliis  .superi« irem,  et  ego  ]iersnasissimmii  iiaheivm,  Eeeiiim  non  esse  tani 
inipudentem,  ut  pnhliee  menlii-etnr,  nee  tarn  ignannu  liistorianim,  iit  iiaee  Vera 
crederet,  insidias  suspicatus  sum,  ut  (|iii  morem  s()i)liistarwni  et  luhi-ii'itates 
istonini  Proteortim    probe  eallerom,    qui    si  volent    lalsmn    lai'ianl    verum    et 

21  verum  iiiutent  in  t'alsuin,  eum  interim  in  aliis  eiim   ioquendi   rigorem  exigant, 

ut  nee  verba   dei  tuta  coraiii   eis   sint.     Proinde    vdliii    aiiinidsiorem   ae  ante 

diem  triiimpliabnndnm  reddere,  sient  ipse  nie  fbrmidabnndimi  nisns  est  laeere. 

Ciuu   ergo   niiln  satis   esse    potuerit,   quod  seripturae  sanetae  autoritas 

mecum   est,    qua   probatur    primatus   ecclesiasticus    iure   divino    iiullus   esse, 

30  tarnen  ne  solus  et  solas  seripturas  iaotare  videar,  iam  <■(  aliurMin  sententias 
audiamus  cum  rationibns. 

I'rimus    est    d.    Hieronvinus    in    epistola    ad    Euagrium    si«^    seriliens: 
Legimus  in  Isaia 'Fatuus  l'atua  liii|nilnr'.    .\udiii  (|iHM(Iain   in  tantam  crupissesci.  :i>,  c 
veeordiam,  ut  diaeoiies  jiresbyteris  antelerat.    Naiii  cum  Aiidstulns  ])ers|)i<'\ii' 

35   doeeat,  eosdem  esse  presbjieros  (pios   Ejiiscopos,  (piid   patiatui'  meiisarum  et 
viduarum  minister,  ut  super  eos  fumidus  se  etl'erat,  ad  (|U<iruni  preces  corpus 
et   sanguis    ("liristi     confieitur".'      (^uarris    autontatcnr.'      Audi    tesfiinoiiiiim : 
Paulus  et  Tiniotlieus,  servi  Uiesn  Christi,  omnibus  sauetis,  qui  sunt  Pliilijjpis'üini.  i,  i. 
euni  Episeopis  et  diaeonibus.    Vis  et  aliud  exempluni?    In  Aetibus  Aposto- 


19  siinnl  i|iiii(l  .\     par  relerro  vdlni.  (^nI.V       24  fiicient  nüc ^luSflaBcil      :i2  Eiiaginiiii  At; 
35  patitur  A 

15* 


228      Resolutio  Lutheriana  super  propositiono  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

^iDnirti.  2(1,28.  loruin  ad  luiiiis   ecclesiae  .sacerdotes   ita  Paulas  loqmtm-:    Atteudlte  vobis  et 

univer.so  gregi,  in  quo  vo.s  .spiritussanctus  })Osuit  episoojios,  ut  rogati.s  ecclesiara 

dci,   quam  acquisivit  sauguine   t^uo.     Ac  uc  quis  ooiitentio.se  in  luia  eoclesia 

jiiures   fuisse   episcojios   conteudat,   andiat  aliud  testimoniiim ,   in   quo   inani- 

iit.  1, 5i.  fe.stissime  oomprohatur,  eundem  esse  episeopum  atque  preshvteriim :  Propter    s 

hoc  reliqni  te  Cretae,   ut  quae  deorant  eorrigeres   et  eonstitueres  Ejiiscopos^ 

]ier  eivätates,  sicut  tibi  inandavi,    si  quis  est  sine  ci-iiuine,  unius  u.xin-is  vir, 

filios  liahens  fideles,   iiou  in  aoeusatione  lu.vuriae   aut   iion    suhditos:    oj)ortef 

eniiii  Episco])um  sine  criinine  esse  sieiit  dei  dispensatoreni.    Et  ad  Tuiiotheuin : 

i.jiTii.  4, 14.  A'()li  negligere  gratiaiii,  (|uae  data  est  tilji  per  prophetiam  et  per  inipo.sitioncm   lo 

i.iicir, :,,!(. nianuuni  presbyterii.     Sed    et  Petrus    in   cjiistola  prima:   presb^ieros ,  qui  in 

\((l)is  sunt,   ]>recor  ego,   eompresb\ler  et  testis  passionum  C'lu'isti  et  futurao 

(juae  re\'elauda  est  gloriac  partiecps,  regite  gi'egem  Clu'isti  et  inspicite,  non 

ex  necessitate  sed  voluntarie  iuxta  deiun,   quod  quidem  graeee  signifieantius 

dicitur    episcopovntes,    unde    et    nomen    Episcopi   tractum   est.     Parva   tibi   i'» 

\ideiitur    tantorum    testimonia    viroruni?      Clangat    tulia    euangelica,    filius 

2.  Soll,  itonitrni,  quem  le.sus  phu'imum  amavit,  (pii  de  peetore  salvatoris  doctrinaruin 

fiuenta  potavit:   Presbyter  electae   doniinae  et  filiis  eins,   quos  ego  diligo  in 

:i.  Soi).  1.  veritate,   et  alia  epistola:   Pi'esbvter   Gaio  charissiino,   quem   ego  in  veritate 

diligo.  (^uod  autem  postea  unus  eletrtiis  est,  (jui  caeteris  praeponeretur,  in  21) 
remedium  sebisniatis  taetuni  est,  ne  unus(|iiis(jue  ad  se  trahens  ceelesiain 
Christi  nimperet.  Kam  et  Alexandriae  a  Mareo  euangclista  iis(pie  ad  Esdnmi'* 
et  Dionysiiiin  S^piscopos  presbvteri  semper  ex  se  uniini  eligebant  et  in  ex- 
celsiore  gradu  eolloeabant,  quem  E])iseopum  nominabant,  quo  modo  si  exer- 
citus  sibi  imperatoreni  taeiat.  Diaeoui  autem  eligant  de  se,  quem  industrium  2.'i 
uoverint,  et  arehidiaeonum  nuneupeut.  Quid  enim  facit  exeepta  ordinatioiK? 
J*jpiseopns,  (|uod  presbyter  non  faeit?  Nee  altera  llhomauae  iirbis  ecele.sia, 
altera  totius  orbis  aestimauda  est,  et  Galliae  et  Britanniae:  nam  et  Apliriea 
et  Persis  et  oriens  et  ludia  et  (mines  Barbarae  nationes  uniim  Christum 
adorant,  imain  obseivaut  regulam  veritatis.  Si  autem  niiloritas  (juaeritur,  30 
Orbis  maior  est  urbe:  iibicuiK|iie  EpisiMipus  f'iierit,  sive  Kliomae  sive  Eugubii 
sive  Coiistantinopoli  sixc  Riiegii  sive  .Mexanchiae  sive  'Ihaiiis,  eiiisdem  mcriti 
est  et  ciiisdcm  saccrdutii:  |iiit<'iitia  disitiarmu  et  hiimihtas  ])aii]>erlalis  \'el 
snbbmiorcm  vel  int'ci'ioi'eni  liicit,  eaclenini  (imiies  Apostiilorum  .sueeessores 
sunt.      Ilaee  d.  Ilieronymiis.  3.') 

Niiiil  de  mutatione  temponmi  li>i|U(ii-,  niliil  de  iure  ])()sitivo.  boe  eon- 
tendo:  Ki  unus  K|>ise(ipns  iure  divino  eaeteris  praefertur,  mauK'este  iiii-  Hie- 
ronymus  liaeresim  doeet,  iioii  solimi  ipsc  (nam  ei  11011  erederem),  sed  Petrus, 
Paulus,  loannes,   Ijueas,   (|iios  iiuliirit   ii'ref'ragabiles  autores.     Quis,  (juaeso, 

2   V08  fefjU   in    nllcit    "iUiÄftaOon        et   i-og.at.is    nllc    '.UuvrtaOcii  :!    Ac    ne    (|nns    K 

l.'i  FTtinxoTTnryTSt:  A  17   pictoro  .snlv.itnris  l'l  'il    Eiiguliii  \K 

')  Miad)  bfiii  Urlt'vt  ift  |iresliyterns  pi  Iffrii.  ')  SHoljl  Voiofi'l)li'V  für  l'li-acliiui. 


Resolutio  Tiutheviana  super  pioiiositiono  XIII.  tte  iiotestate  papao.  1519.       220 

his  resistet?     C'ur  adiilatui'  iicpit    l\lu)maiiiiin   poiililicem  caeteris  psse  coepi- 
st'opuni,  cum  priiiiMs  Petrus  sc  cdtuprcsliytcruui  appcllct?    Si  succcssnros  sunt  ii'oii.  s,  i. 
Petri,  quid  cruhcscuut  tituluni  .sui  pracdccessoris?    Si  iiomeu  .sujHTl)issiuinui 
.sauctissiiui ,    suiiuiii,    inaxiuii    poutificis  haereditant   ex   recentibu.s,    cur   uou 
5  notuen  conipresbvteri   et  coepiscopi  a  ]inino?     Ob.secro,   an   Petrus,    Paulus, 
loamu's,    Lucas   et  oiniies   apostoli   ignoraveniut,   quid   verbuni   Christi    sil)i 
voluerit  'Tu  es  Petru.s'  et  'tibi  dabo  elaves"  et  'pasce  oves  niea.s\  quod  nun  a'fatiii  u\, 
exliide  Petro  priniatuin  divinitus  datum  ob.servaruut?     Si  nie  onmiiio  liacrc-^^oii.  m,  n. 
ticum  dainant,  (]ui  onuiia  quae  volunt  tribuo  Kliomano  poutifici,  soluui,  uc 

I"  autoritalc  scripturae,  id  est  nieudaciter,  faccre  coi^ar,  parcaut  sancto  Ilierouynio 
tantis  autoribus  munito.  proclamat  ille  longe  inipudt'utiu.s,  Episeopos  potcutia 
divitiaruni  et  liuniilitatc  jiaupcrtatis  iuvicem  esse  vel  sul)liniiores  vel  inferiores. 
Ego  consensu  tideliuni  et  tlecretis  liominuni  id  astruo,  cur  non  huue  irre- 
verentem,  blasphemum,  seditiosuni  bi.ssepties  comburunt  liaereticae  pravitatis 

i-"»  pravissiini  in(|uisitores?  Sinaut  nie  cum  Ilierouymo  Interim  sapere.  Siuaiil 
cmn  Paulo,  Petro,  Joanne,  ]juca  sentire.  Si  lioi-  non  est  satis,  age  c(>nibu- 
rant  sua  decreta  primum.  Nam  haec;  epi.ttola  reeitatur  in  deereti.s  dis.  xciij. 
c.  legimu.s:  legitur,  anditur,  docetiu-,  approbatur  Iiaec  ab  universis  in  ecclcsia 
rhoniana.     Cur  ego   unus    prohibeor   dieere   et  sentire,    (piod    i]isimet   onmes 

20  dicunt,  sentiimt  iubent(|ue  sentire?  Hieronymus  non  modo  Episco[)os  aecpiat 
jnter  se,  sed  et  presbyteros  Episcopis  comparat,  alterum  aetatis,  alteruni 
officii  nomen  esse  pronuneians.  Ego  longe  revennitius  locutus  niliil  ])eto 
nisi  ut  contra  hanc  veritatcm  non  eogar  seripturas  et  verbuni  dei  ijluderc. 
Sit  rhomanus  pontifex  quicquid  voluerint,  modo  autoritate  scripturae  id  mm 

M  astruant:  sed  et  seripturas  eoruni  sensui  ajitari  jiatiar,  modo  ne  hunc  esse 
germanuni  et  solum  sensum  conteudaut.  Sat  ergo  est,  «piod  frigidissimis 
deeretis  primatus  asseritur,  qui  ferventissimis  dei  verbis  negatur.  Sed  audiamus 
itenini  eundeni  in  conuuentario  super  epistolam  ad  Titum. 

D.   Hieronymus   in   commentariis   epistolae   ad  Tituui:    Jdein    est   ergo 

3"  presln-ter  «jni    episcopus,   et    antecjuam   diaboli    instiiietu    studia   in   religione 

fierent  et  diceretiu-  in  popiilis  'Ego  .sinn  Pauli,  ego  Apollo,  ego  aiitem  Ceplie',  i- ^'"  '■  '-'• 
comniuni  presb\-teroruin  consilio  ecclesiae  gubernabantiu'.  post(]uani  vero  uuns- 
([uisquc   eos    quos    ba])tisarat   suos   esse  putabat,   non  Christi,    in    toto   orbe 
decretum  est,  ut  unus  de  jiresbyteris  electus  superponeretur,  ad  (jueni  omnis 

^^  ecclesiae  cura  pertineret,  et  schisniatum  seniina  tollerentur.  (l'utat  aiiquis,  non 
scriptunnnmi  sed  nostrani  esse  sententiani,  Ejiiscopum  et  presl)ytenim  ununi 
esse  et  aliud  aetatis  et  idiud  esse  nomen  officii:  relegat  apostoli  ad  Pliiii])- 
penses  verba  et  caetera  (juae  su])ra  in  ejiistola  ad  Euagrium  iuduxit.)  Et  in 
iine:   Sicut  ergo   jiresl)yteri   seiunt   se   ex   ecclesiae  consuetudine   ei   qui    silii 

<"  praepositiis  fiierit  esse  subiectos,  Ita  Episcopi  noverint  se  raagis  consuetudine 

6  Christi  voluit  .V  7  f.  quod  non  6i§  observaruut  fc^tt  -V  29  I).  liieroiiymus 

in  commeutariu  opistolae  ad  Tiluni:  fcT)tt  A  34  omnes  A  38  Euagrium  AE 


230      Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  iiotestate  papae.  1519. 

(Hiaiu  dispeiisationis  diviüae  veritate  pre.sb^-teris  esse  maiore.s  et  ia  commimi 
debere  ecclesiain  regere. 

Vide  ergo,  an  propositio  uiea  male  vel  beue  dixerit,  esse  contra  serip- 
tiu'iUHim  testiini,  rhomanam  ecclesiain  e.?se  aiii.s  superiorem,  cum  etiain  sit 
contra  ipsa  decreta.  Nam  et  liaec  beati  Hieronvmi  verba  recitautm'  dis.  xcv.  •'■ 
c.  ülim,  atque  si  nou  tibi  ajiprobarentm',  tarnen  (juia  solidis  piignaut  diviuae 
scripturae  armis,  etiam  si  totiis  mundus  et  angelus  de  coelo  contradixerint, 
nihil  dixerint.  At(pie  ita  satis  puto  et  probatani  nostram  propositioneni  et 
dissoluta  omnia  argimienta,  quae  vel  fiiigi  contraria  possiint.  Stat  senteutia, 
nou  dispensationis  divinae  veritate  sed  ecdesiae  consuetudine  Episcopos  esse  i» 
maiores  presbv-terii«.  , 

Addo  tertinm  decretum  eadem  dis.  xcv.  c.  Episcopus:  Episcopus,  in 
(juolibet  loco  sedens,  .stai'e  presbvtenmi  non  patiatm*.  Et  iteriim  alio  c.  epi- 
scopus: Episcopus  in  ecclesia  in  consessu  presbyteroriim  subliniior  sedeat, 
intra  douium  vero  collegani  prcsb\'ter()riim  sc  esse  cognoscat.  Haec  ibidem  is 
esse  tlecreta  coucilii  CiU'tliagini'nsis  (juarti  dicmitm'.  Quae  certe  haeretica 
smit,  scandalosa  et  seditiosa  (ut  vocaut),  si  Episcopi  im-e  divino  presb\'teris 
su])limiores  sunt,  quos  esse  collegas  episcoponun  statuunt:  multomagis,  si 
unus  Episcopus  caeteiis  subliniior  est.  Deleant  ergo  jjriuiiuu  sna  decreta, 
quae  uos  cogiuit  discere:  ut  quid  damnant  in  uobLs,  quod  ipsi  nos  docent?  20 
jiatet  itaque,  re  ipsa  aequales  Episcopos  inter  se  et  presbvteros,  solo  usu  et 
ecclesiae  causa  alium  alii  praefereuduni.  Ex  quo  ulterius  se(iuitur:  8i  pri- 
niatus  rhomaiii  ])outificis  vergere  incipiat  in  ecclesiae  detriincntiun,  oniiiino 
toUcndns  est  de  ecclesia,  (juia  humana  iimi  et  consuetudines  pro  ecclesia 
servire  debent,  non  contai  ccclcsiam  miJitare.  Quod  si  non  fiat,  iam  corani  2.^ 
deo  traditio  hominum  irrita  iacit  inandata  dei.  Quare  vide,  ([luuii  tenui 
pcndeat  filo  Riionianoruiu  adulatorum  tyranuis,  (|ua(',  seipsani  autoritate  divina 
couata  stabilirc,  scips;uii  penitus  ea  rationc  subvcrtit. 

Huc  et  (yprianum  voco,  (picm  et  bcatus  Augustinus  allegat  li.  ij.  <•.  ij. 
de  l)aptismo  diccntcm:  Ncquo  eniiu  (|uis(|uam  nostrum  Episcopuni  .«e  esse  3o 
cpiscopurum  constituit  aut  tyrannico  tcrrorc  ad  oijsc(|u<'ndi  nccessitatcm 
collegas  suos  atligit,  (piando  habet  omnis  Episcojius  pro  liccutia  lil)crtatis  et 
potestatis  suae  arbitrium  proprium,  tanquam  ab  alio  iudicari  non  possit, 
(piomodo  nee  i|)se  potcst  altcnim  iudicarc:  sed  expcctcmus  imivcrsi  iudiciiim 
doniini  uostri  lesu  Cliristi.  Hie  gloriosus  niartyr  palam  confitetur  tyniimidem  3s 
esse  ab  uno  episco[)o  alios  cogi  ad  obedientiam.  At  luuic  tyranuidem  velut 
iusticiam  peue  onines  dccretidiuni  syllabae  et  statuunt  et  servaut  tanquam 
divinam  autoritatem.  Deinde  uiirum  est,  quod  beatus  Augustinus  non  redar- 
giiit  C'y]>rianuni  a  se  allegatum,  si  sensit  cum  contra  ins  divinum  loqui,  sed 
potius  cum  CO  consentit,  oinnes  scilicet  esse  Episcopos  aequales.  ■•« 


2  §inler  regere  fügt  A  ^inju :  llaec  illc.        'J  Beuteiitia  fixa,  uuii  A        40  cum  eo  sentit  K 


Rcsolutio  Lutheriana  supoi-  propositionc  Xlll.  ilo  potcsUitc  papae.  1519.       231 

Setl  vidcaniu.s  et  alia. 

Ideni  C)-priaiius  libro  episk>ianim  iniino  epif<U)la  (|uart:i  :ul  Foelicom 
j)i-e.sl\vteriiin,  probaturus  diviuis  foslinioiiiis,  ((iiod  iu  pok'.stato  imii  Kpi^co- 
])orum  st'd  plebis  inaxiuic  .sit  eligere  aiit  reciisai'e  Episcopos,  dicil:  l*ri)ptt'r 
s  (jUGd  plebs  obseijiieus  doniiuicis  praeceptis  et  deum  metueiis  a  peccatore 
prat'posito  scpai-ai-e  se  debet  nee  se  ad  sacril(^i  sacerdotis  sacrificia  niiscere, 
(juando  ipsa  iiuLximo  habeat  potcstatera  vel  eli^ciidi  dignos  saccrdotes  vel 
iudignos  recusaudi.  Qtiod  et  ipsiiin  videiiui.'<  de  diviiia  aiitoritatc  desceiideiT, 
iit    sacerdos   plobc   praescnte  siib   oniniiiui   oeiili.s    tloligatiir   et  dignas    al<nie 

10   idoueiis  publk-o    iiidicio   ae  te.stimonio  eoiiiprobetiu',    siciit    in    Niinieris   Moki 

praecepit  duiuiuu.<  dieeiis:  l'rehende  AiU'oii  li'atrein  tuiun  et  Eleazaruni  liliiim  issioi.-ju.as. 
eins,  et  impoues  eos  iii  montciu  eoram  omui  Synagoga,  et  i'xue  .Varou  stolaiu 
eins   et   iudue    Eleazaniiu    filiiuu    eiii.s,    et    Aarou    appositus    nuiriatiir    illic. 
Corani  oiiuai    Syuagoga    iubet   ileus  cou.^titui  saeerdotcai,    id  est,    iiistniit  vi 

n  osteudit  ordiuatioues  sacerdotjiles,  nou  nisi  sub  popiiii  a.ssistentis  eouscieutia 
fieri  oportere,  ut  pk'be  praesente  vel  tletegiuitiir  nialoruni  criniiua  vel  boiiuruni 
uierita  praedieentiir,  et  sit  ordinatio  iiista  et  legitinia,  «(luie  oniuiuni  I^uü'l•agi^ 
et  iiidieio  fnerit  examinata.  Quud  j)o.stea  .secundiiin  ili\-iiia  magi.steria  (jb.ser- 
vatur  iu  Aetibus  Apostoloriini,  ijuando  de  ordinando  in  loeiun  ludiK'  Episeopo 

;o   Petru.s    ad   iilei)eni   Uxpiitur.     Siirrexit,  in(|uit,   Petrus    in    niedin   diseeiitiuni,  •'''i>';i*  >• 
fuit  autem  tnrl)a    in  un«>.     Nee   lioc   in  EpL^eoponun   tantuni   et  sacerdotnni, 
sed  in  diaeonoriuu  ordiiiatione  observasse  Apostolos  auiiuadvei-tiinu.s,  de  quo 
et  ipso  iu  Aetibus  apustulornm   scri])tuni  est:    Et  eonvoeaveruut,  inquit,   illi  «tinrid).  6, 2. 
duodecün   tt)taui    plebeui  discipuhjrimi  et  dixerunt  eis.     Quin!   ntitpie   icoiiro 

25  tarn  diligenter  et  caute  eouvoeata  jdebe  tota  gerebatui-,  ne  ipiis  ad  altaris 
ministerium  vel  ad  saecrdotaleui  kx'iuu  indignus  obreperetr.  Propter  qnod 
diligenter  de  divina  traditione  et  apostoliea  observatione  .sen-anduni  est  el 
tenendiuii,  quod  ajiud  nos  quoque  et  feie  provintias  universa.s  tenetiu",  ut  ad 
ordiuationes  rite  celebnmdas  ad  eaiii  jJebeui,  eui  prde])ositus  ordinatur,  Epi- 

30  seopi  eiusdeni  provintiae  j)ri)pin()\ii  qnique  eonveuianf,  et  Episcopus  deligatur 
plebe  praesente,  (juae  singuluruni  vitani  pleuissinie  novit.  Quod  et  apud  \'os 
factum  videraus  in  Sabini  nostri  eollegae  ordinatioue,  u(  de  nniversae  frater- 
nitatis  snfiragio  et  de  Episeoporuin ,  qui  in  praeseutiani  eouveuerant,  (|ui  de 
eo  ad  vos  litera.s  feceraut,   iudieio   episeojjatus   ei  deferretiu'  et  niiuius  ei  in 

35  lociim  Basüidis  iiuponeretur. 

Hüne  rituni  et  per  nmltas  alias  epistolas  ideni  CS'jirianus  eonnneinorat, 
seiuper  suä'ragium  pupuli  et  iudieiiuu  propinqu(jruni  Episeoporuin  ita  alle- 
gans,  ut  haue  ex  deo  ordiuatiouem  esse  eiun  fiducia  pionuneieL  Qui  ritus, 
quid  sit  ad  eum,   qui  hodie  ex  urbe  petitur,   in   quo  non  modo  exelasus  est 

*o  populus,  sed  nee  saeeriiotuni  eleetio  satis  e.st,  aliis  reliiujno.    Nee  refeiTe  est 


16  vel  malorum  merita  AK  ."iO  ritum  per  mullas  et  alias  A 


232       Ret;olutiü  Luthoi-iana:  Kiipor  propositioni-  XIII.  de  iiotestatt'  [üipae.  1Ö19. 

iiect'sse,    qiiautn   foclicius    liodic    is    ritus   divinus    .servarrtur,    pi-aesertim    tot 
sacerdotibus   malis    rofinantilnis   et    iiivito    pojnili)  inipositis.     Nain    videiniis 
per  Klidinaiiam  ouriam  per  ^ratias  siuis  expectativas  passim  in  numduni  etiani 
iiitnidi    sacerdotes.     Transcant    luifc-.     Hoc   (jucror,   (|iiod   liniic  ritiini  sacra- 
tissimum  et  vetustiim  iuriinic   divino    per  omuia  coufoniK'in    lii  nostri  haere-    5 
ticMiii    et    damnatmn    lialicri    voluiit    prae    ritu    .suo    receutiore,    eiim   certiun 
omiiil)iis  f^it  s.  Nicolauiii,  s.  Martiuum,  s.  Augiistiiniiii,  s.  Ambrosiiini  oiiuiesque 
priscos  patres   eo  modo  fui^se   ordinatos.     Sit  itaque  ritus  liodicrims,   qualis 
esse  iiotfst.  Jiiodo   Hlioiiiaiiiini   pouliticem  iioii  iure  divino  id  poss(^  putenuis, 
ne  tot    seculorum  sanctos  et   martyres  eoutra    ius    divinum  egisse  danmrMius.    lo 
(iregorius    primus    li.  iiij.  registri,    epistola   xxxij.    licet    per   autoritatcs 
j^^l',',,-',';;  1'  illas   'pasce    oves    mcas'   et  'tu    es   Petrus   &(\    Petro    ajiostolorum    principi 
totius  ecclesiae  curam  a  duniino  eonimissam  dicat,  tanicn  in  Iku-  cura  nulluiu 
e|)isco|)iun    ei    successoreni    patitur,    sed   nee   Petrum   apostolum    luiiversaleiu 
a))pcllari  dicit,  scrihens  ita  Mauricio  Augusto  de  Joanne  Constantinopolitauo:    i"' 
Cura  totins  ecclesiae   et  princi))atus  Petro  coniinirtitur,   et  tanien  universalis 
apostolus   uon  vocatur,   Et  vir  sanctissimus ,   consac-erdos  meus,   vocai-i  uni- 
versalis Episcopns  conatur.    Exclainare  compellor  'o  tcmpora,  o  mores!'    Et 
infra:  Si  nomen  illud  in  ecclesia  sihi  ((uisquam  arripit,  universa  ergo  ecclesia 
(()Uod  absit)  a  statu  suo  eorruit  ,    (|uando  is  ijni  appellatni-  universalis  cadit.   so 
Sed  absit  a  cordibus  ('lu'istian(jrum  nomen  isfud  l)las]iliemiae,  in  quo  omninu\ 
sacerdotum  honor  adimitur,  dum  ab  nno  sibi  dementer  arrogatur. 

Ecce  liabes,  ((uod  blasphemiae  nomen  sit  'universalis  Episcopns'.    (^uid 
pntas  de  nomine  Sununi ,  maximi,  sanctissimi  dixisset? 

Se(|\iitnr:  Certe  pro  t)eati  Pctri  apostolorum  principis  lionore  per  venc-  ss 
randani  ( 'lialcedonensem  svnodum  riiomano  pontifici  ol)latimi  est,  sed  nuUns 
eoriun  im(|uam  hoc  singuiaritatis  vocabnlum  assnmpsit  nee  uti  consensit,  ne, 
dum  jirivatum  aliquid  daretur  uni,  lionore  debito  privarentnr  sacerdotes  nniversi. 
i'erspicunm  est  hiuK^  Ciregorium,  (jui  sc  cnnctornm  sacerdotum  servuni 
potius  quam  dominum  vocat  et  serviun  ser\-oruni  dei,  non  credidisse,  solum  »n 
rhomanum  ])ontificem  Pctri  successoreni  esse,  ut  (|ui  abliorreat  princeps  sjicer- 
dotum  et    Kpiscoporum  dici ,  cum  iilnm  principem  a])ostoloruni  dicat. 

Iiii'ni  in  sc(|uenli  epistola  ad  ( 'oustantiam  cundcm  loamiem  iiUcil'ero 
comparat  diccns:  qiiia  illum  videlicct  imitatnr,  (|ui  spretis  social!  gaudio 
angelorum  legiouibus  ad    culmeu   conatns  est  singuiaritatis  crnmjiere.  :'■'■ 

Idcm  epistola  xxxvi.  ail  ilnloginm  Alcxandriniuu  et  Anastasium  .Vnti- 
oclicmnu  Kpiscopos:  Sieut  novit  veneranda  sanctitas  v(^stra,  per  sanctani 
(Jhalcedoncusem  Synodum  pontifici  scdis  apostolicae  (cui  dco  ilisponentc 
dcscrvio)  iioc  univcrsitatis  nomen  oblatnm  est.  Sed  nullus  un(|uam  praedc- 
casHorum   meorinu  Imc  lam   prupliaiio  vocabnlo    uti  couseusit,    (|uia  videlicct,   ■•« 


11  legistro  AK  3'J  Uecessoi um  lueurum  A 


Resolutio  lintlici-iaiiii  suiicr  pi-0|io.sitionr  XIII.  ilc  iKitcstiiti'  ii:\]iiu\  ir)19.      233 

si  iinus  patriarclia  universalis  dioitiir,  ])atriairliariiin  hoiirmi  wu'toris  (U-nifraüir. 
Sed  al)sit  lioc  a  ohristiana  mcntc,  id  sibi  vi'lk-  (|iR'ni])iaiii  an'i|H'n",  imdc 
Iratrum  siiormn  honorem  iminiuufi'e  ex  qiiantiilat'uiuiue  parte  videatur.  Sed 
nonne,  si  ins  divinum  est  priniatns  |)ai)ae,  tarn  i])si  ]K)ntitiees  rliomani  iiae- 

5  retici  fuerunt  (juam  concilium?  illi,  (jnod  ins  divinum  nun  assnnipserunt, 
sed  couculcaverunt,  hoc,  quod  obtulit,  ((uae  nun  erant  sui  iuris  oll'erre. 

Et  infra  de  eodem:  Uuiversa  teutat  sibi  adscribere  et  oninia  nienilira, 
(juae  soll  luii  eapiti  cohaerent  (videlicel  ("lu'istu),  ])er  elationeni  poiHpatii'i 
sernionis,   eiusdem  Christi    sibi  studet  subiugare.     Oliseero,    ([uid    nieieictur, 

10  (jui  hodie  sie  loijneretnrV  iiie  Gregorius,  rhomauus  pdntii'ex,  j)erse(|uitui-  (an- 
(juani  jiroplianum,  ipiod  nostri  statuuni   (juasi  sit   ins  (hvinum. 

Et  epistuhi  xxxviij.  ad  ipsummet  luaimeni  Episeopuiii  praecheta  ileians 
et  copiosius  explicans  (heit:  Gerte  Pauhis  apostohis,  eum  audiiet  quosdam 
dicere  'Ego   siuu   l'auh,    ego   Apollo,   ego  vero    Gepiie',   haue  dilacerationem  i  i^i»  i.i-'i- 

IS  corj)oris  dominiei,  per  (]uam  membra  eins  aliis  sc  eapitibus  ((uodanmiodo 
eociabant,  vehementissime  ])erhorreseeus  exelamavit  et  dixit  ']Sun<(nid  Paulus 
pro  vobis  crueifixus  est?  aut  in  I'auli  nomine  baptisati  estis".*'  Si  ergo  iile 
membra  dominiei  eor)ioris  eertis  extra  Christum  ijuasi  ea])itibus  et  i])sis 
<juidem  apostolis  subiiei   |)arlieulariter  evitavit,  Tu,  <|uid  Christo,  imiversalis 

2u  sanctae  ecclesiae  capiti,  in  exlremi  iudicii  es  dictnrus  exaniine,  i|ui  euneta 
eins  membra  tibimef  eonaris  universalis  appellati(ine  sup))i>ucre?  AI  nnune 
et  hoc  summo  impetu  i'aciunt  et  eouantur,  o  (iregnri,  tui  sueeessores? 

Et  infi'a:  Gerte  Petrus  apostohis  prinunn  nienibrnm  sanetae  et  uni- 
versalis ecelesiae  est.    Paulus,  Andreas,  loannes,  ijuid  aliud  <|nani  singularium 

25    sunt  plebium  capita?  et  tamen  sul)  uno  ea])ite  omnes  sunt  membra  ecelesiae. 

Sed  haeo  satis.    Audiamus  iam  ipsum  cai)ut  omnium,  i|uid  super  huius 

Älonarchiae  statu  diffinierit.    Natu  hie  praeseius  futurorum  (luaestioneni  haue 

primus  omnium  et  dedita  opera  dissolvit  et  tot  adhue  secnlis  sn|)er  ea  eer- 

tatur,  quasi  verba  Christi  fiunus  sint  et  inanis  fabula. 

.so  Dicitiir  itiique  Lucae  xxij.  Facta  est  autem  contentio,  ([uis  enruni  \ide-i.'ui.  22,  jiif. 

retnr  esse  maior.  Dixit  autem  eis:  ]?eges  gentium  dominant ur  eorum,  et  qiii 
potestatem  habent  super  eos,  benefiei  voeantnr:  vos  autem  noii  sie.  Sed  (|ui 
maior  est  vcstrum,  liat  sieut  minor,  et  qui  praeeessor  est,  sient  iniiiislrntoi-. 
Et   exemj)lum    sunm    subiungit:    Xam  quis  maior  est,    (pii    ixeunibit    an   ((ui 

3h  ministrat?  Nonne  qui  reciunbit?  Ego  autem  in  medio  vestrum  sum  sient 
qiii  ministrat.  Vides,  quod  Christus  aperte  prominciat  esse  reges  gentium, 
non  pontifiees,  qui  volnnt  esse  maiores,  et  ])otestatcm  illam  nnmdanani  (iil 
est  sine  verbo  et  dileotione)  prorsus  damuat.  Verum  ego  ere<lo,  (juandoquidem 
ecclesiam  Decesse  fuit  semper  a  gentibus   opprimi,  ut  Ezech.  v.   dicit:   Iiiiicj.  5, 5. 


3—6  Sed  nonnc  üil  offerre  fc^It  .\  7  membra  fc^tt  A  21  f.  .\t  noinie  Ibiä  tui 

sueeessores V  fcljtt  .V  39  Kzech.  iiij.  alic  ilusgatjcn 


234       Resolutio  Luthi'riana  super  propositione  XIII.  de  pote.stiito  papae.  1519. 

*i.  iu>, -Muediü  geutium  posui  cain,  et  p8.  cix.  Dominare  iu  mediu  ininiicdrma  tiiümni, 
ideo,  (juaudo  desimt  geutes  aliae,  ut  scriptura  inipleatur,  in  ecclesia  Reges 
geutile.s  fieri  oportuisi^e  et  potestatc  dominante  super  ecelesiam  tvramiisare, 
diligeutli  et  doeoudi  officio  ad  alios  trau.slato. 

2?üuc.io,:!5ff.  Item  Marci  x.  iibi  filii  Zebedei   ad   potestatem  aspiraniut,    iit    uiius  ad    ■"> 

dexterain  et  aliiis  ad  siiiistram  sederet,  acceperiiut  sane  respon.siun  dignum, 
scilicet  ut  ealiceni  l)ihereiit,  nee  tarnen  eerti,  nl)i  sessnri  essent.  Haue  ain- 
hitionis  infiiinitateni,  (|uid  niiruni  est  in  pontificibus  (jUiH|ue  Riiomanis  fuisse 
(^uantiunlibet  sauctis,  etiain  niartyrilius ,  quaudo  in  apostolis  eam  Christus 
pertulif?  Denique,  euni  illi  duo  apostoli  luie  arroginitia  caeteris  iiidignationeni  '" 
eoniniovisseut  et  iteruni  oriretur  contentio  de  maioritate,  lesus  convoeaus  eos 
dixit  eis:  Scitis,  (juia  ii  qui  videntiir  gentibus  priucipari  dominautm-  eis  et 
pi-incipes  eonim  liabent  potestatem  eornm.  Nou  auteni  ita  est  in  vobis:  sed 
(juicimque  voluerit  lieri  maior,  erit  vester  minister,  et  qnicunque  voluerit  in 
voliis  jiriraiis  esse,  erit  onmium  servus.  Tterimi  exemplum  sui  addit:  Nani  '■'' 
et  filius  hominis  non  venit,  ut  ministraretur  ei,  sed  ut  niiuLsü'aret  et  auimam 
suani  daret  redemptionem  pro  nudtis.  Quis  antem  non  videat,  quod  hoc 
ministerium  nee  pontificcs  nee  eorum  adulatores  quaeruut  sed  potestatem 
solam?     Quia  Christum  ministratorem  ardiuini  est  imitari. 

TOnic.9.33ff.  Item  eiusdem  L\.  Et  venerunt  Capernaum.    Qui  ciun  donii  essent,  interro-  20 

gabat  eos:  Quid  in  via  tractabatis?  At  illi  tacebant.  Si(|uidem  in  via  inter 
s(\  disputaverant,  quis  eorum  maior  esset.  Et  residens  vocavit  duodecim  et 
ait  illis:  Si  quis  vult  primus  esse,  erit  onmium  noHssmius  et  iminiuni  minister. 
Et  accipieus  puermn  statuit  eum  in  niedin  eonmi,  quem  cum  complexus 
esset,  ait  illis:  Quisquis  unum  receperit  in  nomine  mco,   mc  recipit.  25 

Suc.a,  46n-  Kadcni    Lucas  ix.  Intravit    antem    cogitatio    in  cos,   (juis   i'orum    maior 

esset.  At  Icsus,  videns  cogitationes  cordis  iüorum,  a[)i)re]icudit  puerum  et 
statuit  iliuni  sccus  st'  et  ait  illis:  Quicunque  susce])crit  puerum  istiun  iu 
nomine  meo,  me  reci])ii,  c(  ipiicunque  me  receperit,  recipit  eiini,  <jiii  me  misit. 
Nam  ((iii  minor  est  inter  \os  omnes,  liic  maior  est.  3« 

3iotif).is.iff-  It<'m  Mattli.  xviij.  In  illa  hora  accesserunt  ad   Icsum  discipiili  diccnics: 

Quis,  putas,  maior  est  in  reguo  coclonim?  Et  ad\dcans  lesus  parvulum 
statuit  cum  in  medio  eorum  et  dixit:  (iuicninjiir  liuiiiiliavcrit  sc  sicut  par- 
viilus  iste,  hie  maior  est  in  reguo  coelorum. 

Nunc  vide,    (|Uantis  vin'bis,   quot  exemplis,    (puinta  diligentia  Christus   3.1 
praevenerit  et  prohil)ueril  ambitionem  iilam,  (juam  tanto  tuuiore  iactiuit  decrela 
et  decretalcs   ac   ita   repetmit  et   inculcant,   ac   si  hoc    sit   j)aseere   populum 
Chrüsti,   quod  est  potestiitcm    iactare    et   ambire.     !N'on    ergo    potestas,    sed 


0  alius  11(1  fc^lt  .\         17—19  (Juis  autcui  tiiu  iuiitaii  fctjlt  A         USif.  Nuu  ergo  potestas 
bis  si  vellent?  fc^tt  A 


Resolutio  Lutheriana  super  propositionc  XIU.  de  polestale  paime.  151U.       235 

servitiis  imponitur  Episcopis.  Quis  aiitwii  non  lilx-ns  patietiir  cos  senüre, 
si  vellent? 

Unde  meo  iudicio,  sinit  apostoli  iisniic  ad  tiiicm  vitat'  Cliristi  «)nton- 
(leruut  nee  tot  exemplis  et  verbis  Christi  al)  liiimana  ista  affectione  tompc- 
5  ranmt,  et  tameu  nulluni  permisit  obtincre  primatiini,  donco  onnics  (lisjx'rsi 
eiun  relinqueront,  ita  in  ecclesia  tot  iam  spculis  contenditnr  de  priniatu  pro- 
hibito,  nee  auditnr  Cluistus  interini  tot  V()cil)us  resistent  nee  iilli  (ihtiiicri' 
pennittens,  doueo  forte  et  i])si  adveniente  Anticliristo  dispergautur  et 
Cin'istum  negeut. 

10  Nain  apostoli  primuni  Iiaee  pulehrc  servabant,  (|iiando  lacohum  niinorem 

episeopuin  Hierosolymis  eonstituerunt,  et  Petrus,  laeobus  ac  Joannes  a  se 
suos  priniatus  reieeerunt.  Post  illds  autem  niox  tani  Christi  ipiani  apostt)- 
loruui  exeniplo  negleeto  sine  fine  coutenduut  non  pro  verbo,  quo  plus  doceant, 
sed  quo  latius   niandiu-e,    ligare,   solvere  et    hicrari    (paant.  sie   cniiii  et   nos 

15   infinnitates    pontifieuni    nun    sine    multis    scandalis    f'crre    eoginiur    projiter 
Clu'istuni.     .Si  eiiini    iuris    diviui    erat    priniatus  Petri,    inipiissuue    feeil    una 
cum  loanue  et  lacobo,  (juod  minorem  laeubuni  sibi  Episcopmn  praetuierunt 
in  eeelesia  Hierosolyniitaua,  eiiius  oniues  erant  inenilira:  uude  et  Paulus  (ial.  ij.  »ni-  s,  »• 
laeobuiu  praefert  Petro  in  eeusendis  eolunuiis  ecelesiae. 

20  Nunc  ex  historiis  et  rationibus. 

Prima   est  ipsa    Aetuimi    apostoloruui,   ubi   Petrus    aecpialis   scril)itur 
eaeteris  apostolis,  denicpie  sui  sernionis  e.  xv.  eonfinuationeiu  a  lacobo  aceepit.  •'Wi*  is 
Deinde  nulliun  apostoloruin  ipse  ordinavit  nee  uUus  sub  ipso  fiiit.    t^uijinodo 
ergo  successor  Petri  omnium  apostolorum  suceessores  sub  se  habere  potest? 

25  Quid,   (piaeso,  ad  liaee   dici   ab  ullo    potest ".'     Item   Matthiam   nee  ipse  nee '^»nd*- i, 
omnes  simul  ausi  sunt  in  apostolum  ordinäre,  sed  ex  deo  postularuut  tantum, 
quod  est  evidentissinium  argumentum,  millum  apostt)loriun  alteri  iiiisse  prae- 
latum,   sed  a  solo  deo  quemlibet   eaeteris   aetjualiter   voeatiun   et   institutum. 

Secuuda  Gala.  ij.  Antioehiae  Petrus    a   Paulo    repreheudebatur,    in    (pio  öni.  2,  iitf. 

30  patet  rhonianum  pontifieeni  subesse  euilibet  melius  sentieuti,  nee  ideo  vertun 
esse  aut  bonnm,  quia  ipse  si(!  dicjit  aut  faeit,  sed  rationeni  redderi-  tenetur, 
immo  non  seraper  jiotest  reddere,  sed  cum  Petro  ali((uando  eirat. 

Tertia    eeelesiastica    liistoria   li.  v.  Victor   priiuns,   rhomanus    jHiulifi'x, 
Asiae  Episeopos  voluit    excominiun'eare:    redargutus    autem   est   non  a   l'aiilo 

35  sed  ab  Hyrenaeo  Lugdunensi  et  eoereitus  etiam  a  eaeteris  omnibus,  uionitus 
et  iussus  pacciii  liabcre  et  ecclesiam  non  conturbari',  (piibus  sicut  dccuil 
cesslt.  Item  ibidem:  Anieetus  quoque  eessit  Pohcarpo  iSmyruco  cpiscopu 
neo,    eum  cogere  potuit  in   sua    deereta.     Item  bist  tripart.   li.   iiij.   lulius 


16  —  19  Si  eiiim  iuris  diviui  big  coluiniiis  ecelesiae  fel^U  A  27  —  28  quod  est  evi- 

dentissimum  6iS  et  institutum  (ctjtt  A 


2.'{()       Rosolutio   Latlit'riaiiii.  super  jirniio.siliijur   XIII.  di'  potL'statc  |>n)iac.   l-MO. 

])i'iiiuts  t'iiuaüis  ])riiliil)ci'i',  iie  i'ilra  siiam  autontatoiii  i'diiciliiiiii  cDji'croiit 
oricntalt'.«  t'pisc()|)i,  iuanitcr  i'jiit,  i|iiia  lüliil  illi  lidc  ciirarunt  et  aciitis^iinic  ei 
rc-cripscruiit. 

Quui'ta,  Klidiiiaimiu  pontifieL'iu  cs.'^e  wmiibu.''  .supcnoinu  luimaiui  dLcri'U) 
saiicitimi   e^:t,   ueuipe  Coustantini  quarti,    Graeconun   ini|)oratoris,    iit  scTil)it.    .s 
l'latiua  in  Beuedicto  ij.,  nee  sie  tarnen  ob.servatuiu  Episecipis  aliis. 

Quinta,  XiuKjiiid  Cvpnaiium  et  Augustinum  alioscpie  AöVieae  opiscopos 
(•<iiifirma\it  papa,  (jui  tarnen  de  latina  eeelesia  erant?  Nunquid  eorum  con- 
rilia  inijK'divit"?  aiit  concUiahnla  fiicnint,  (piia  sine  rlmniani  pontifieis  auto- 
ritate  gi'r^ta  .sunt,  nl  in  eorum  libris  i'lare  habetur?  lo 

iSfxta,  (|uandü  Alexandrinuni,  Antiuehonum,  Hieni.suh'uiitannni  et  alin.s 
Aegypti,  Arabiae,  Syriae,  Asiae  t()tiu.s(|ue  orienti.s  Epi.-^eojxi.s  iustituit?  Tli 
(innie.^  ergo  liaeretiei  fuerunt?  al)sit. 

St'ptinia,  nee  hodie  snb  rhcmiaud  poiitiHcc  sunt,  qui  iu  Pcividr,  Imiia, 
Scliitia '  totaque  oriente  .siuit.  An  putas,  nullos  il)i  es.se  C'hristiaud.s ".'  et  i'> 
■l'f.'j.s.  2i',ia.  regnuni  Christi  in  Rlioniani  cnaetnin,  cnius  .sunt  onnies  fines  terrae,  l>s.  ij.  et 
xxi.?  Au  nun  sunt  Episeopi,  (piia  non  induunt  vestes,  non  habent  palatia, 
e(|U()s  aliasque  pi)nipa.s  rhonianas".'  Sufficit,  quod  viTlnnn  dei  doeent,  (piod 
dilignnt  ae  pascunt,  quia  sir  nee  apo.stolos  confiteberis  Episcopos  fuis.sc,  si 
laciuni  rerum,  non  res  ipsas  eonIenn)lari  eoeperis,  innno  co  nieliores  Pjpiscoi)i,  jn 
(juo  a  larvi.s  faeierum  remotiores,  et  co  minus  Episeopi,  (juo  ])ropiores. 

Octava,  scribit  Hieronynui.s  de  iihistribus  viris,  quod  Aehaeius  Epi- 
seopiis  (^aesarien.sis,  diseipiihis  Eusebii  Pampliili,  Impcrante  Constantio, 
[jibcriuni  ))apam  deposucrit  et  Foclicem  constitucrit.  Item  lohannem  C'hry- 
sostonuiui  non  rlmmanus  poutifcx,  scd  Tiicophihis  AJexandrinus  et  Epiphanius  -2:^ 
fy])ri  Episeopi,  ut  in  trijiarlita,  dcposucrnnt.  Iden\  E|)iplianiiis  Cypri,  minor 
E))isciipus  lolumne  Hicrosolvmilauo  Episcopo,  eundcm  t'xeomnnmiiavit  et 
priiitiiit  i-diimumicasse  cum  illo,  ut  d.  Hicronynuis  scribit  contra  cuudem. 
Va  si  historias  consyderes,  qnomodo  nmu-  imperatores  j>aj)am,  nunc  contra 
l)apa  imperatores,  item  papa  Episeopo.s  et  (episeopi  jtapam  nuitarint,  statucriut,  :iii 
dcposncrint,  eredas  te  Tb'ada  (piandam  videre.  nee  mirnm:  ipiia  (1n-istmn  non 
audicnint   ambitioncs   proiiibcutcm,  idco  toties  colliihmtur  et   turbautur. 

Xoua,   (^uid    ad    hoc  diccnms?   vera  nc    est    illa   scut<'ntia,   (piam    tota 
eeelesia,  omuia,  etiam  deeivta,  onmes  doctores  tenent,  esse  vidclicct   cpisco|)ds 
aposfdlorum  succcssorcs,  ut  dis.  xxi.  c.  in  novo.     8i  est  l'alsa,  (|uid   iactatiu'   iis 
tanta  autoi'itate?     Hi   vera,    qnomodo   sohis  i'hdmanns   pontif'cx   est    snccessor 

8  oiiiisilia  iiii|ieil!vit  .V  IS  ildccnt,  et  (lilif;aiit.  ac  jiasc-jiiil  .V         2'J  i|iii](l  Acliamis  .V 

2.'i  11011  I!o:  |iuntificeiii  A  2(>  minor  ]".iiisi'ii]ius  A  27 — 2S  et  pouituit  bis  i'oiitni  uiiikIkiii 
fct)lt  A  29  contra  |>aj)ain  n(Ic  XUu'jijalicil  :12   tnrhantnr,  et  penilnit  coninmnicasso  cum 

illo,    ut  (1.   Ilicronyniu.s  scribit  contra  oiinclcin.  A  :).')   c.  fcf)U  V, 

>)  =  Scythia. 


.  o:ov.  II. 
I-',  II. 


Resolutio  LiitliPi-iana  siipor  pvo]iositiono  XIII.  ilo  iiotpstato  paimo.  1519.      237 

uniu.s  apciistoli  Pctr'i  et  caeteri  oiune.s  rliomaiii  jiontifk'is  .sunt  .siihditi?  Cur 
non  et  alii  apo.stoli  hal)ent  successore.s?  iniiu  fiieriint  caeteri  apo.stoli  .■^ucces- 
.soms  unius  Petri?  eur  caeteris  a])o.<tolis  aufertur  .sua  gloria  et  tril)uitur  soli 
Petro?  Cur  non  quilihet  Ejiiseiipi  Iiabent,  ([uod  ai>ost<>li  eorum  liahueruiit, 
.'.  cum  Rhomanus  liaheat,  quod  Petrus  .luu.s  jiraedeeessor  lialmitV  Muta  erfio 
vcrhinii  et  die,  (|U<i(l  Epi.scopi  sunt  a])iist(ilörnni  .sueees.sores ,  sed  uiuis  cpi- 
seopus  Pliouianus  est  unius  apiistdli  sueeessor.  Istji  ratio,  t'ateor,  nisi  e<iu 
suiii  iuseiisatior  trnueo  eotrit  et  oiuuiuni  iihstruit  os,  esse  Kpiseopos  oniues 
aerjual&s  et  sicut  rhomanus  pontitex  a  ueniine  ordinatur,  ita  i|uilil)et  per 
1"  solani  electioueni  sicut  ipse  ordinari  dehet  iure  divino.  8tat  enini  firina  seu- 
teutia,  nulluni  upostoloruni  a  IVtro  missuui  e.s.se,  sed  onuies  eadein  a  Clu'isto 
(lomino  aequalia  accepis.se  in  .sua.s  sortes:  ergo  ediuin  episeo])i  succes.sores 
aequalia  halient  cum  rhoniano  ])ontifiee  e.xeepta  praerogativa  iionoris  seu  digni- 
tatis,  sicut  Paulus  ad  Corintliios  clare  scrihit:  Quid  enini  minus  f'eci  a  niagnis'. 
ir.   Apo.stolisV 

Deeima,  Responde:  Si  rliomanus  pontif'ex  praeeepto  dei  c.st  vicarins 
generalis  in  tota  eeclesia,  scquitur  iuevitahiliter,  peccare  cos,  iiumo  esse  liae- 
reticos  qui  non  sub  eo  tuerint.  At  tunc  eeclesia  tota  prinütiva,  saltem  ns(|ue 
ad  cecc  annos,  cum  tot  martyribus  et  sanetis  haeretici  ernnt.  Obsecro,  quid 
•.>i]  ])rodest  tantani  blaspliemiam  in  eeclesia  pro  tumidae  j)otestatis  pouqia  sta- 
tuere?  deni(|ue  etiani  sanctus  Petrus  erit  liaercticns,  qui  ante  rlionianani 
eccle.siam  cum  apostolis  fnit  Hiero.solymi.s.     Vineit  ine  iiaee  ratio  invieta. 

T^ndecima,   Si  uUa   eeclesia   est  prima  et   niater  finniium,   non  est  alia 

nisi  Hierosolymitana,   ut  dixi  supra.     Quid  enim  taeeret  Rlionia,   si  Iiaberet 

»  liaec   pro   se   quae  habet    illa?     Xempe   ipiod   Isaias    et   Miehea.s   et   onine.s |[j^ '^' ■'• 

prophetae  pronuneiarnnt,  de  Zion  exituram  legem  euaugelii  et  de  Hierusalem 

vcrbum  doniini.     Jtem  (|Uod    dominus  ibi  dedit  gloriam  in  domo  sua  novis- 

.sima,  nt  Haggeus    dicit.     Quod  Christus    ibi  pontifex,    aj)ostoli   autem  velut  vnmi.  •.;,  9 

praesb^-teri ,    ((iiod  Christus    IM    oblatus   spiritum.sanetum   misit.     Et  breviter, 

no   hinc    iu    omncni  tcrram   cxivit    verl)um  dei,    liiue   omnes    ecdesiae.     Nee   e.st 

nllius  tarn    impudeus  f'rons,    ipii    possit  negare  haue  esse  verc  matrem  ecele- 

siarum   omnium,   Ibntem ,    radicem    ac   niati-icem,    etiam   rhomanac   eecdesiac. 

Linde  li.  ix.  tri]>art.  c.  xiiij.  E|)iscopi  concilio  Constantinopolitano    congrcgati 

significant  Damaso  e])isco|)o  rliomano  inter  caetera,  (juae  ordiuarant,  iu  hunc 

3.^   niodum:    In  inatre  cunctaruin   ecclesiai'um,   Hiero.soivmis,    constituta   reveren- 

dissimum  et  deo  aniabilem  Cyrillnm  Episeojinm  esse  significamus,  f|ui  regii- 

lariter    olini    a    ])rovintialibus     ordinatus   &c.    Hie   claret,     matrem     omnium 

ecclesiarum  tnn<'  iuibitam  Hierosolymitanam  et  concilium  (iiisse  citra  poutificis 

rliomani  autoritateni  liabitum,  quod  esset  liaereticum,  si   iure  divino  iiitcrctiir 

4u  rliomani   epi.scopi    jiotestas.     Si    ergo    haci'    non  habet    primatmn,   immu    \i.\ 


2  aiit  l'noniut  A         211   jiniinuiciarint  .\1'.         :!:!  — 40  Unde  tiis  episciij)!  potestas.  fflilt  A 


238       Resolutio  Lutheriana  super  propositione  XIII.  de  potestate  papae.  1519. 

qiiintum  ^  ei  dedenmt,  qiiauto  minus  Rliomana  habet,  quae  est  eins  discipula ! 
Dicat  adversus  haec  aliquid  qui  potest. 

Duodecima,  conciliiun  Xicenuni,  ut  scriliitur  li.  x.  c.  vi.  liist.  occle.,  statuit 
artieuJo  vi.  in  liunc  modiuii:  Et  apud  Alexaodriani  vel  iu  urbe  Riioiiia 
vetiLsta  consuetudo  servetui-,  ut  vel  üle  Aeg\-})ti  vel  liic  subiu-bauarimi  eccle-  5 
.siarimi  solicitudineni  gerat.  Responde:  Hoc  conoiliimi  orauiiun  fere  sacer- 
riiuimi  est,  et  ei:ee,  nou  modo  nou  primatum  et  mouarchiam  Rhomaiio  dat 
pontitioi,  sed  ex  vetusta  con.suetudine,  nou  iure  divino,  tribuit  .solicitudineni 
Italicarum  et  .suburbanaruni  eecle.siarum.  Atque  haee  iu  propo.sititJUe  mea 
tetigi,  c|uand()  dixi,  quod  coufru  fngidi.ssima  decreta  staret  deeretuni  liuius  lo 
0()nfilii. 

Si  ergo  simi  haeretieus,  age,  toUaut  primmn  hoc  couoilium,  cui  me  ipsa 
quoque  decreta  tanquam  euangelio  eogunt  oliedire.  Non  po.ssum  duol)u.s 
dominis  servire  contraiiis. 

Decimatertia,  idem  Nieenuni  cnueiliuin  statuit,  nou  a  rhomauo  episcopo  15 
omnes  episco])os  ordinari,  sed  a  pruviutialibus  episcopis,  dieens:  Et  ut,  si 
forte  in  ordinando  episcopo  duo  vel  tres  pro  alicpia  eoutentioue  disseutiant, 
reliquorum  autoritas  et  praecipue  MetropoUtani  cum  caeteris  finoiior  habeatui'. 
Obsecro,  (|uid  ampHus  facerc  debeo?  Non  satis  est,  quod  rhomano  pontitici 
oimiia  quae  sibi  arrt)gat  libeus  cedo?  debeo  iusuper  probare,  (juod  haec  decreta  2u 
.sunt  coutempta  et  irritata  humano  uuius  Episcopi  arbitrio? 

Decima(juarta,  idem  JS'icenuni  concilium  Episcopo  Hierosolyniitano,  uou 
riiomano  tribuit  honoris  primatum,  dicens  ibidem:  Et  ut  Episcopo  Hiero- 
s(jhnioruni  autiquitus  tradita  Imnoris  praerogativa  servetur,  maueute  uihilo- 
minus  et  Metropolitaui  ipsius  proviutiae  dignitate.  Doce  me,  lector,  quid  25 
facicndum  sit,  (|uaudo  nou  satis  est  me  liodieruo  tem[)or('  (•(lufiteri,  rliomanum 
jiiintiticem  i'sse  jiriuuun,  nisi  mentiar  (|UO(pu'  et  uegem  alium  autiquitus  i'uisse 
prinuuu  et  tanti  concilii  autoritati  resi.stam.  Deiiicpie  iu  cducilio  Niceno  primo 
loco  si^disse  s('ril)itur  Eustaciiius,  Antiodiena»'  ecclesiae  Episcopus,  non  Rho- 
manus  nee  iegatus  Khomani  Episcopi  Vi.  ij.  tripart.  c.  v.  {piod  esset  intole-  30 
rabilc  liodieruo  iuri  Rhomani  Episcopi,  nee  tarnen  idco  haeretieus  fuit  aut 
Nicenuni  concilium  contra  ins  divinum  egit. 

Dcciniaquinta,  si  Riiomaua  ecclesia  est  prima  pro|)tcr  piimum  aposlolum 
Petrum  catlcm  uecessitatc  coufitebimur,  et  ( -ompostclianam  ecdesiam  esse 
.swHuidam  pro))ter  apostoluiu  .sanctum  lacobum  et  Hphcsinam  tcrtiam  propter  x, 
apostolum  tertium  loannem,  et  sie  per  ordiuem  aposti)loiiuu.  .'\t  iste  ordo 
uun(|ui(l  scrvatur".'  quo  iure  ergo  solus  Petrus  priiuam  f;u-it  ecclesiaiu  nisi 
biiniano'.'    Cur  ergo  (konstant iuo| ml ilaua,  quae  unlluiu  li:il)ct  Apostolum,  |>rae- 

15  Terciudcciiiiu  A  'JO  liljc-iis  creiln   A  22  yuartadeciina  A  28  Deiilijue 

h\'i  coiitr.'i  ins  (iiviiiuin  cirit.  ff()U   A  :;:!  (^niiitnileciiiiu  A 

')  ^rgölljc  loenni. 


Reaolutio  Lutheriana  super  propositionf  XIIT.  ilo  potestate  papao.  1519.      230 

fertur  .«eouiKlo  loco  Conipostellanac  ?  Cur  Alcxaiulrina,  ijiiac  et  ipsa  nnllum 
habet  apostolum,  praefertur  Epliesinae?  Cur  Aiitiddiena  .sine  ai)Ostol()  jirae- 
feitiir  P]dessenae,  quae  apo.stoluni  Tli<nnani  hahet?  Cur  Hierosolyniitaiia  liis 
oinnibu.s  qninto  loci)  postpoiiitiir,  quae  Christum,  Petrum,  lacohuni,  Joanueiu, 

.',    item  laeobum  eohminas  (ut    l'aulus  Gala.  ij.  .seribit)    habuit   et  universos  (li-(»iii.  2,9. 
scipulos?  vide.*,  quam  sit  nuHa  ratio,  (|uani  Christus  studiose  huins  priuiatus 
ambitionem  praevenerit  et  eau.ssas  eiusdem  penilus  eonfuderit. 

Deeimasexta,  .si  ad  soh)s  Petri  suecessores  pertiuet  verbuin  Ciu'isti  "l\i  Winttii.  ii;,h 
es  Petrus'  et  'pasce  oves',   pari  sequela  educludctur,    sulius    Inamiis   ,succi's-3oii  -'i.  h 

10   sores  osse  filios  Mariae    in  eruee  eonmiendatos,    scilos    plus  eaeteris  dile<'t(is,  5i'ii.  ij,  jü. 
quia  hunc  solum  iu   cruce  allocutus   matri  eonuaeudavit:   ergo  ab  Jüjjhesini.s 
Episcopis  aecipiunt  caeteri,   ut  sint  filii  eccle.siae  et  Mariae.     Item  soli  sue- 
cessores   lacobi   et  loannis   e.ssent  filii   Toiiitnii,    et   soli    suecessores    laeolii 
minoris  esseut  fratres  domini.    Et  omnino  omnium,  ad  (pios  Christus  semel 

li  loeutus  est,  suecessores,  haberent  eadem  iure  divino.  Quo  (piid  \aiiiiis 
dici  potest? 

Decimaseptima,  Si  papa  esset  iure  divino  super  omnes  fideles  eeclesiae, 
nullus  posset  eum  absolvere  nee  eoiititentcni  audire.  (.^nia  (]uic(piid  iuris 
(liviui   est,   immutabile    est   nee   ulla    ratioue    potest    se   alteri    submitterc   et 

20  potestatem  super  se  pati  sine  iuris  divini  iniuiia.  Xon  enim  potest  inleiicji- 
superior  fieri  idlo  pacto  nisi  hominum  arbitrio;  ins  divinum  stat  fixum  in 
eo  quod  est. 

In  fine  dieo,  rae  nescire,  an  Christiana  fides  jtati  jiossit,  in  terris  aliud 
Caput   eeclesiae   universalüs    statui    praeter  Christum:   sunt,   ((ui  Christum   in 

r,  ecclesiaiu  triumphantem  reiieiuut,  ut   Rhomanum  pontifieem  militantis  eeclesiae 

Caput   coustituant   contra  expressum   euangelium   Matthei    ultimo:    Eeee   ego Wiitti)-'9.--iii 
vobiseum    sum    usqne    ad    eonsunnnationem    seeuli,     et    ilhid   Act.  ix.   Säule 'Ji^ni*. 'j,  i- 
Säule,  quid  me  persequeris?     Ideo  enim  regnum  fidei  eeclesia  voeatur,  (|Uod 
rex   uoster    non    videtur,  sed  ereditur,    sieut  i.  Cor.  xv.    dieit:    Oportet   illum  '  ^~";; 

:iu  reguare,  donec  ])ouat  iuimicos  suos  scabellum  peduui  suoi-um,  et  tunc  tradet 
regnum  deo  et  patri.  i\t  lii  regnum  rei'um  praescntinui  ÜK'iiuit,  dum  visibile 
Caput  erigunt.  Nam  et  moi-tuo  pontifiee  Eeclesia  non  e^l  sine  ea|)ile,  cur 
ergo  vivo  pontifiee  Christus  uou  pi'o  capile  solus  iialietur".'  Au  vivo  pon- 
tifici  cedit  et  mortno  suceedit   \-elut   <|iii(lam  alternus  pontili'X?     Si  autem  et 

jj   vivo  pontifiee  eaput  est,  ut  <|ni(l  iluo  capila   iu  eeclesia  staluiuuis? 

(  '  o  u  c  1  u  d  o. 
Onmis    sacerdos    in    articulo    mortis   et   necessitatis   est   Episeopus,    est 
Papa,   habens  plruissimam  plenitndincm    potestatis   super  conlilcntem,   ul    Icnd 

3  Edisseiiae  AE  7  praevenit  A       confiidit  A  14   sint  fratres  A  17  $cr 

gansc  abtafinitt  Decimaseptima  !C.  fcl)lt  A  23  possit,   (luml  in  tcnis  aliud  ca|>ut  ecclesiao 

uiiiveisalis  statiütiir  praeter  Christum  A  20  cniistituunl   A 


240      Rpsoliitio  laitheriana  super  propositione  XIIT.  de  potestate  papae.  1519. 

seuteutia  comnumis   totius  ecclesiae  et  ex  beati  Cypriaui   epistolif;   evidenter 

«ranvincitur.    Ergo  nee  Pajia  est  Episcopis,  iicc  Iilpiscopns  e.st  .sii])erior  pres- 

Inieris  iure  divino:  tenet  «■onsef|iientia,  quia  ins  divinum  est  innnutabüe  tani 

in  vita  quam  in  morte. 

Ein  IS. 

Si  quid  reqnii'is  aniplins,  alilji  invenies. 

Et  in  terra  pax  hominihns  boue  voluntatis. 


Ö-7  Stntt  bicjev  3eilcn  l)nt  A  niiv:  SOLI  IJFX)  (iLORIA. 


V  V  V  V  V  V  vv'vvvvvvv  vvvvvvvvvvvvvvvv 


(£'iu  3crmüu  ncVicbint  511  l^ci^.vn  auf  bcm  9rf)lu|) 
am  2a(\c  "!)5ctrt  uub  i^auU. 


^n  bic  erftcn  laflc  ber  Siöputation  .^ii  Vi'ip.yc]  fiel  bns  Ai'ft  bcv  Vfpoftcl 
^Petniä  unb  ^4-*aiiluä  am  29.  3lU"i-  .finiüc;  '43nvnim  Uou  '•^puiiuiicvii,  bi'v  ,'^cit 
Sh'ftov  bcv  niiiiH-rfitiit  Söittinibrrt^ ,  (^eOeiiUnirtiR,  um  bcm  ßciftigen  Iiunicv  bfi= 
,)iilrp()iieu ,  forbi-vti'  l'utljcr  auf,  Uüv  it)iu  in  bor  £d)lüfitapelli'  ,iu  prebiflcu.  *Jluf 
hau  Wcvüd)t  baüüu  ftrünite  aus  ber  Gtabt  eiue  fo  (\rofii'  lUnu^e  Hpu  .Oövovu  unb 
•Öovcl)iTU  Ijcrbei,  baft  .ju  bcv  gottcsbieuftlicljeu  (Vi'ior  bcv  ficviiuniiflcvc  S^ieputiviaal 
(|fU'ül)lt  tücvbcn  uiufetc. 

1a^  Jycftcüauiiclium ,  lUattf).  IG,  i;V  19,  bot  uuc^'furtjt  l'lutnü,  gcrabc  bic 
5vagc  ]\\  bcljaubclu,  bic  bcn  .Ucvu  bc4  Stvcitce  .iU'ifdjcu  Vutljcv  uub  Gd  bilbctc. 
„^ä)  faf;  iiiic^  gcnött)igt,  fc^rieb  S*ut§cv  fpötcv  an  Spolatin  bavübcv,  bic  Summa 
bcv  gau.^cu  ^i-Hnitation  bnvjutcgcn."  ^-vcilid)  cvntctc  cv  bei  bcn  i'cip.ygcvu ,  bic 
mciftcus  bcv  ^KcTovmatiou  abbülb  limvcu,  H'cnig  5ant.  .ficviog  Oicüi-gc- ;lfatb  (^"iifav 
!:}}flug  iiufecvtc,  aU  cv  baüon  üevnabm:  „Sd)  UiuIItc,  Joftuv  '•JJiavtiuu«  l)ättc  feine 
i'vcbigt  gen  SBittcnbevg  gcfpavct".  6cf  uatüvlid)  fdjvic  bcn  ;ii'cfovmatov  U'icbcv  für 
einen  Aicfecv  am  unb  l)ielt  am  2.,  ,'J.  unb  25.  ^"\u(i  Cikgenpvcbigten,  um  bcii  Cin= 
bvucf,  bcn  bcvfclbc  genmd)t,  ]n  Dcvunid)en. 

'Jiad)malö  gegen  iljn  nusgcftuficnc  Wiftevungen  beftimmten  l'utf)ev,  feinen 
l'eip.jigcv  Scvmon  (^evnns.jugcbcn :  cv  moütc  bnnitt  nid)t  nur  fic()  idbft  vcd)tfevtigeii, 
fpubevn  and)  \?lnbevn  biencn.  Um  jcbod)  mcitcvcn  Vlnftufi  \n  lievmcibcn,  Uubcvte 
cv  ifjn  in  5uvm  unb  3"()ltU.  So  cvtliivt  es  fiel),  bafi  ihi  in  bcv  Xi'jputation 
nm  5.  3uli  ^ladjmittage  fid)  auf  einen  Sa^  in  \?utl)ev§  ^pvcbigt  bcvufen  füunte, 
bcv  in  bcm  gegennnivtigen  Xert  bevfclben  nid)t  üovfümmt.  Hatiimciilain.  tjcifit  c^ 
in  bcn  Elften,  adiecit  |Lutlieriis]  etiam  luiper  in  vulgari  sci-iiioiii'  dissemiiiatain 
'Si  super  petram,  quomodo  super  Petruin  ecclesia  aedificari  ixiliiil.  (|iii  ad  imiiis 
aricillulae  vocem  Christun)  et.  iklem  cliristiaiiam  abnegarel?' 

3lm  2!vucf  evfdjicn  unfev  Sevmon  cvft  nad)  beenbigtev  2)i6putation. 

SDgt.  Sc  2LV  I  ©.  288.     (Jcfa  Söticf  an  .^loogfttatcn  Dom  24.  3uli  1510  in  Tom.  I. 
Olli  lium  oiiermn   M.  Lntheri,  Witebergae  1545  SBl.  cccxxxv'-.     ecihcmanii,   Tk  «cipjiflfr 
S:-i«putntion,  e.  Wf.    SLMcbcmann ,  ^x.  3ol)ami  M,  ©.  lOi!  f.    «öftliii  I  S.  2(i0  f. 
Siut^cr«  SBctfe.  II.  lÖ 


242     5in  Sctmoii  i^fprcbigt  jii  'Jcipjig  niif  bm  Sdjlog  am  Iiiflc  ':).H'tri  iiitb  'iniiili.  l-'iin. 

'^hic-galicrt. 

A.  „&n   Sfvmon    tifprobi(\ct  t,iu   VeipBgf  |i  öffm   £cf)(p?!  am   iaa,   'Ipetvi  mi 

pau  '  li  im  laniij.  Snv,  biivd)  bcn  tinvbigiMi  Unter  TLictLivom  \\  'lliiu'tiuri 
V'iitlifv  aiiauftiurr  ,511  Sßittcnburgt,  mit  |1  cntfcljulbigung  et3lirl)cv  articfd, 
^0  1)111  »Dil  ;i  ti3lic()eii  feiner  nbgunftigen  5ugeineffen  \\  feDii,  in  bcr  Ijeit 
ber  Sifpntacion  ,yt  ||  l'eipBgt  gel)nlten.  |j  [.söot^fdinittl  ü  S  Wetrntft  yi 
l'eiipßgf  biird)  äÖolffgang  £t6cfel  im  iar.  1510.  "  litelrürffcite  lu-^ 
brucft.     4  "Blätter  in  Cimrt,  Ic|tc  ©cite  teer. 

In  .s>t)l,iid)ritt  .^cigt  Siit()cv  in  ijaibn  jV'fl'ir  '"it  bcr  lu'rtctjvt  gcbtiirftcii 
llmjdjvif t :  ,l)(»CTOi;"-  M ARTIN VS  •  LVTTEK  ■  AVCVSTINKK:  WIT- 
TENB:-  imb  ieincm  2Bappcit,  in  loctctiem  fic^  jcboci)  nnr  bic  IHoit  fiiibel.  (y-s 
ift  bie  iilti'ftc  bilblidje  SarftcÜung  bc*  9iefovmator*,  ofinc  £intftlcriicl)cn  aiH'rtl). 

B.  „(>-in    Sermon    gcprebiget    t.yi   ^cipftgt  ]|  bffm  3d)to§   nm  tag   '^'ctri  Bn 

pnn=  li  li  1)111  .ruiiij.  '^ax,  burd)  ben  iinrbigen  Dater  Toctoreiii  [j  lUartiiui 
l'iitl)cr  nngiiftiner  .yi  äßittentnirgf,  mit  \\  eiitid)i'ilbigiing  eljlid)er  artiitel, 
fjo  i)m  bon  |]  c^lid)en  feiner  abgunftigen  ^ugemeffen  ü  fepn,  in  bcr  ijeit 
bcr  Sifpntacton  ?,\i  \\  l'cip^gt  gebntten.  ||  [A^iolifdinitt]  |1  1  ßetriirft  ]\\ 
Vepp^gf  biird)  älUiltfgnng  Stöcfel  im  inr.  1M9.  "  litelriiiffeite  be= 
brucft.  4  i^lfttter  in  Cimrt,  te^te  Seite  leer. 
Ter  .fiatifcfinitt  ift  berfclbf  luic  t'ci  A. 

C.  „(h)n  fermon  geprebi=  ||  gct  ju  Sctjptjig!  aiiff  bem  Srfjlo^  []  am  tag  'In-tri 

unnb  '4>anli  im  .rir.  ||  3ar,  burd)  ben  lüirbigcn  Dnter  Sücturem  'JJiar-- 
tinü  II  Vutl)er  'Hiigiiftincr  ju  Si.*ittenbergf,  mit  cnt=  ||  fd)nlbigüg  el)lid)er 
artirfel,  fü  jm  Hon  ll  ctjtid)en  feiner  abgunftigen  ,5ugc=  1|  meffeii  fein,  in 
ber  ,^ept  ber  j|  bifputation  ju  Vel)p=  ||  ^igf  gebalten.  ]"  litelriidfeite 
bcbructt.  4  i^lätter  in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 
Triirf  uoii  ^ol'ft  6jiitfnfd)i  in  '•Jüirnberg. 

D.  „(fiu  fermon  gepre  ||  biget  ]\i  Vciptygf  |1  auff   hnn  Sd)l[)fi   am  tag  'iH-tri 

»n  11  '^Hiuli  im  .vir.  ;i\nr  burd)  be  loir  ;;  bige  imter  Soctore  lUartinü  '\ 
^v'utbcr  yiiiguftiner  ^n   äüit  ||  tenberg.   mit   entfd)nlbi=  ||  gnug  etjlid)er 
artiifel  H  fu  jm  nö  etlicbe  fci=  \\  uer  abgünftige  ,511  ||  geineffen  fein,  iu 
ter  ,ieit   ter  bifpn=  ]]  tntiö  .yi  l'epp  |1  t.ug{  ge=  \\  balte.   j"     ''JJtit  liteU 
eiufaffung.     (!  iMrttter  in  Cnart,  leljte-j  iMatt  leer. 
Xviirf  UOII  .'öiiu->  ('yvojrtjoiiev  in  '■.'liig-sbiivg. 

1;.  „Vlin  SerniDii  geprebiget  jn  J^eiptiigt  |1  onff  bem  fd)lDfi  am  tag  '|n'tri  Unnb  || 
*|!anli  im  .rir.  ^ar,  burd)  ben  luirbigen  öater  Soctorem  'JJinr  I|  tinum 
l'ut[)er  ''.Hiignftiner  ,y'i  SBittenbergt,  mit  cut=  |1  fd)iilbigniig  e{jlid)er  ar= 
tiifel,  fo  im  öon  el5=  ||  lid)cn  feiner  abgunftigen  .iugemef  ||  feii  feiub,  in 
ber  ](\)i  ber  bi=  \\  fputation  (i'i  i'epp  1]  tjigt  gebal  ]|  teil.  | "  litolrücffeite 
bebriuft.     4  "iniitter  in  Cuart,  le^tc  Seite  teer. ' 

F.  „Cfin  Sermon  geprebiget  ]n  Seipfegf  ||  bffm  Sd)lD§  am  tag  "l.n-tri  tmb  l| 
■:^!nuli  1)111  .ruiiij.  '^ax,  burd)  ben  Juirbige  üater  Socto  ||  rem  ':)JJartinum 
^'nt()er  anguftiuer  p  SUitten--  ]]  bürgt,    mit  eiitiri)iilbigiing   etjtid)er  ar= 


(5in  Scrinoii  flcpvebigt  jii  ^vcipjig  mit  bfin  Sdjlof!  niii  löge  'jn-tti  uiib  '|<aiili.  1-")19.     243 

ticfcl  II  {JLi  1)111  öon  ei^liclien  feiner  nbi^i'iiiftit^e  ]j  .^ufleiiieffeii  )e\]\\,  in  bev 
ljel)t  bev  2i)  ]j  pntnciün  Ij"  v'nipBflf  iv'linlten.  Ij  [■Ouliiel)Mitt|  [j  ^i  Wetvmft 
,',u  i'ol)pft(if  bnvd)  älHilffnafl  ftinfel  im  iav.  1520.  ["  litelviirfieite 
bfbnuft.     4  ilMiitter  in  Ciiart. 

In  .f>oljitl)intt  ift  bcrfflbc  tnie  bei  A. 
G.  „C*in  tvoftlid)  pxe-  ||  big  öon  bcr  gnabcn  got-  ||  tcS  uiib  fvl)cn  lüilleu.  j] 
i'nb  Don  bem  gctpalt  bev  fd)Iüffel  jant  I|  '•^^dxi.  '-i^efdjviben  bnvd)  '^. 
''JJJar=  II  tinnm  *^.'utf)ev.  ||  |  ,'5HHn  .OoU)el)nitte  neben  einanbcvj  ||  Webvnift 
3Ü  U3niel,  bnvd)  ^Ibcim  |(etvi.  ||  M.D.XX.  ]|"  litelviictfeite  bebviuft. 
4  S3lättev  in  Cnavt ,  hijte  Seite  leev. 

Ujon   bell  .'pol,;id)iiitti'ii   ftcUt  ber  Dom  SiV'jrtjniu'v  nii-j   liiite  St.  *1.5rfviiö,  bev 
Tcdjtc  £t.  *4.niiiIii-S  bnr. 

^>an,]ev'j  j^nf.  £.  157  ''Jiv.  ii;i2i!d  tpngen  Iviv  nid)t  füv  nieT)j  nf^  eine  f)i.ief)fi 
nngfiiane  *.i^efd)veibiing  Bon  A  ,^ii  l)aüen;  foiift  inii^ten  U'iv  iiud)  einen  bvitten 
£föcfelid)cn  Xvnrf  nun   15l!i  anneljmen. 

3n  A  ()aben  ii'iv  ben  llvbvnif:  I!  nnb  F  nieiel)eu  balnm  nnevf)et)lid)  ab. 
G  3eid)nct  fid)  l)in  nnb  luiebev  bnvd)  .Uovvcftnv  bev  3;viuffel)lev  in  .\  iin-J.  (I  ent= 
flält  nnv  bie  'ISvebigt  ielbft,  nid)t  JL'nttjev«  iuiviuovt  bn^u. 

'•}laäj  G,  budj  flüdjtig  nbgebvnif t ,  l)at  bev  Sevmon  ü()ne  bao  iun-Uiuvt  "Hnf^ 
nal)me  gcfunben  in  „"JJüivtini  Vutljevc-  mand^evlel)  budjlin  Unb  tvnctetlin  )C."  Vlnegnbe 
«oni  '•Mai  1520  'i^l.  cl^'-cmi''  nnb  iHiiognbe  unin  Cttübev  1520  iM.  r.xi.ii"  c.xi.mi''. 
'Jind)  £tep()aii  ;Kobt5  i8eavbeitnng  ftol)t  ev  mit  bem  'üovluuvt  im  iyeftttjeil  bev  .ftivd)en= 
po|tille  nnter  bem  2age  '^'etvi  nnb  ':pauli. 

5Die  cvften  Oiefninintanc-gaben  bev  SBevfe  'l'hÜiov-j,  älMttenbevg  1554  VII 
931.  8»'-ll^  3ena  1555  1  ^431.  177"  180"  nnb  yiltenbnvg  I  S.  270-278,  bieten 
ben  lert  nad)  einem  bcr  Sonbevbvntfe,  bie  fpätcven,  isicip^ig  XIV  S.  61(5  —  019,  äöald) 
XI  ep.  3072  .'5081  unb  (Mnngen,  bentfdie  2d)viften,  1. -idifl.  XV  £.  :!0G  40;{, 
2.  Wufl.  XV  ©.  4::57  444  nod)  (lueil  innevljnlb)  bev  .Wivd)enpü)"tille.  Vüid)ev  IM 
©.  516—521  jc^cint,  ül;ne  jebod)  bn«  'ÜDVluovt  ,yt  bviiu^en,  bev  'Jlltenbnvgev  %m= 
gäbe  unb  tC;m  iriebev  M.  6.  (^5.  Jöüfmann  in  feinev  „'Jluefü^vlidjen  'JJefovinntiuny^ 
.^iftorie  bev  Stobt  unb  Uiüuevtität  Veip^ig,  1739"  ©.  123  —  130  ^n  folgen.  yioet)mnl5 
bringt  ben  Sevmun  allein  bie  C^vtangev  9hi§gnbe,  bentfefic  Sdjvifteu,  ^^*b.  IAV 
©.  269  —  274  ale  angcblid;  „int  15.  513nnbe  feblenb". 

2ateini)d),  nad)  bev  Äivd)enpüftil(e  übevfctjt,  finbet  fid)  nnfev  Gevtnon  in 
Tom.  I  oniiiiuiu  oiicnim  M.  Luthori  fd.  Witchcrg:»«'  1545  I  5BI.  ccxci''- -  f.cxciii'', 
ed.  lenae  1556  I  iM.  ccxcii"— ccxciiii"  unb  in  M.  LutliPii  opp.  lat.  var.  arg. 
cd.   Francolurli  et  Erlangae  III  ©.  217  —  224. 

Sßiv  feben  bon  bev  Söiebevgabe  bev  tateiiüfd)"'  Übevfetjung,  bie  ficbevüd)  nid)t 
öon  t'uttjev  bfrvül)vt,  giin.ilid)  ab  nnb  legen  füv  nnfevn  Xevt  ben  llvbvnd  A  ^n 
övunbe,  bcvütfficbtigen  nbev  an  eiiiielnen  Stollen  nuel)  C. 


16< 


244     t^in  Sermon  c^eprcbtgt  ,iu  ^^^eip.^ifl  auf  bcm  icd)lof;  am  Inge  'l^etri  iinb  '|HUili.  l'ilO. 


iä£ -^^ 


3  C  f  M  ^'. 

0  ift  (111  ,',li.H'l)ifel  faft  l)bi'niuiii  liclinifjt ,  UU)  bao  id),  b.  ''J3Jar= 
tiiiuo  l'iitliev,  ,yiv  .5rt)t  "^cn  iiitiiproud)  iJUimifcl)«  nblau  aii(^c= 
fndjti'ii,  biiv]ii  iiu-j  (sliviftlid)cv  trclu  unb  liHihiu'ljiuiiiii  lu'Uu'iit, 
bno  id)  !Vlt1)cn,  luic  biivd;  fold)  ^iiuil  iiiitn-c^lidji'm  iimicl)iiu'!i  ■ 
ctlid)ev  5^*vebigcr  bns  arm  flcmeliu  tmlcf  iimtitvct  loavt  uub  in 
feiucv  ct)iifelttcfcl)t  unter  bi'in  fd)i'iii  bfo  abla\]  in  fcrlirfn'  l)vtl)iun,  und)  Im 
fdjLibcu  feiiicr  iiotbiiritiivn  miniiui  fiiiiiini'ii.  »Hu-:?  Incldjcr  mciiu-r  iiitti'ii  iiu'\)= 
mmi^  iiiib  c^Miiclincin  biiift  [)üb  id)  uil  iinliifjt  unb  fcrlidfel)t  erlittou,  nn'iln' 
unb  fnft  Lvliiibt,  baucbcn  id)UHn1id)e  idjinad)  uub  Icftcriinci  nicinor  d)ri|"tlid)cn  ■" 
ecl)r  Hon  ctlid)en  Uieiljcn  unb  l)cl)licicii  niif?  ber  canliel,  in  Uiinrfdu,  flafji'u 
unb  allen  orten  bnlben  miifäen,  unb  baS  ntt)  faft  ^Uicl)  jar  lanc\  an  auff= 
t)ürcn  loeret. 

ll'oä)  l)nn  bem  allen  inid)  am  ineljfteu  betrübt  l)at,  bac-  burri)  fold)  ^^Ut-- 
bic^e  unb  lefterniuien  [50  üil  d)rii'ten  ineuid)eu  tieUietyn  uub  ncruriarijt  fein  ]u  '■■ 
t)a^,  nei)b,  uad)reben ,  frefel  nrtei)l,  uub  ber  cileid)cu  fd)lüere  fuub,   f^ü  bod), 
loan  ber  In-rbampte  geljli  nit  Uu're,   ''Kbiaa  an  l)m  felbv  nit  Inirbic^  ift  und) 
lüerbcn   mag,   bao  unib  feineu  luillcn  ein  l)erl!  folt  bergifft  aber  ein  gepot 
gottiy  geprod)cn  Incrben,  fel)ntemal  '-Üblav  Inibber  gott  nod)  nienfd)  gepoten 
l)at,  uub  an  abluv  bie  felirfeit  Uml  unb  bao  beftatt.    '^Iber  bnrd)  gottio  giuiben  i'» 
unb  l)ilff  bie  Uiarl)el)t  uub  gvnub  beo  ablao  iilo  dar  an  tag  tominen  ift,   ha-i 
uit  mct)r  not  ift  mein  Unbcrpart  lügen  ,^nftraffeu,  bann  ba-j  liel)t  pre  finftere 
HH-rrf  felbft   ftrafft,   ba-j   man   fel)en   nnb  grepffen  mag,    loie  fp  fnld)  geplerr 
uub  anffrnpr  mer  ,iu  nad)tcpl  ber  marpept  unb  meinem  luirbampnif;  getriben 
I)aben,  unb  tuic  kuil   id)  bißer  pprer  nntngent  pcnbtmepfter  uibd)t  mit  redjt  -■■' 
angreiffeu  nnb  mid)  meiner  eer  an  pn  erpolen,  pab  id)-?  bod)  uad)laf5eu,  on 
gefepeu ,  ba-J  gott  alfeo  gepoten,   Xer  mir  Oil  tanfent  mal  niepr  nad)gelaffeu 
unb  nod)  Uiprb   (alv  id)  poff  nnb  glalob)  uad)laf;en,   bo   ber   rerpt   abhvJ  per 
fleuft,  mir  aud;   baran  genüget,  ba-j  id)  erfaren  pabe,   loDe  ber  uepbpart  mag 
bie  Uuirpept  aufcd)ten,  aber  er  mag  uiminer  niepr  obligen.  ■•" 

5o  nlü  bav  luetter  faft  über  ift,  erpebt  fid)  ein  ue)ii  fpill,  unub  anc-  ber 
uepften  gepalten  bifputation  ^ii  Veppfjgt  man  furnpnipt,  ]n  berfeu  nnb  fd)murfen 
olle  üorige  freOel  nnb  nntngent,   bringen  anbere  fturtleiii  anff  bie  pau,  nnnb 


2  Soctor  'JllavtimiS  ('  15  üclBegct  C  rmögtiri),  tnifi  imjfvo  2cvtlO'-'nvt  ein  SiMicIfcljUr, 

jnöflticf)  ndcv  nitri) ,  bnfi  fif  bio  mittel()Otf)bciiiicl)c  Aovml  'J(i  luol  baft  ('  2\i  l)Vfv  fiiiftovov 

IMcvcf  jcllift  A  ijo  niirt)  bie  iiluini'n  Sonbi'vbniifi',  lunlivfiib  bie  Vlu-3(inbcn  bcv  Mivrt)eiil)uftille  Unfinii 
Sicten)  2:!  flrljffen  A  24   „mir  ,iii"  alle  Vliioönben 


Sin  ©crmoii  gcprcbigl  ,}u  Scipjig  ouf  bciii  ©djlof)  nm  2ngc  "Jii-tti  uiib  ^ioitli.  Iöl9.    245 

geben  mir  idjiilt ,  id)  luoU  bcr  '■i:el)emen  fcljcrd)  luivtcdjtcn ,  uiib  ba-j  fie  baö 
1)1)0  vedf)t  öerfiflctcn ,  Inic  foW)  lugen  ücrfiglet  foüen  fein,  fcljcn  ftc  bn.jn  ln( 
iinbevc  leidjtuevtigc  fiiibtlri)c  punct:  bifeeni  linlt  iri)  feinen  pabft,  bem  luib  id) 
patev  noftcv  fövnlciu  abvitjeu,  bem  l)ab  iri)  giitbene  ring  tragen/  bißcm  ein 
•.  fvanli,  unb  ber  glcid)en,  bie  nit  locrt  fein  bor  veblid)en  leuten  ini-,]elen.  ','11)0: 
bcr  elenb  biirftige  neibbart,  bie  lue))!  er  nid)t  grünt  ()at,  InirtS  l)m  bil  feurer 
lugen  jn  crtid)ten,  bann  mir  3u  leiben,  mie  bann  luirbin  l)mm  ablao  gefd)efft 
nud)  gefd)eben  ift. 

S)aö  ift  l)t)e  einem  iglit^en  bibcrman  leid)tlid)  ^u  ermeffen,  ba-5  ,5n  lHir= 

III  muten  fei),  li'ie  fl)  mid)  lun-mal-:'  mit  nnred)t  belogen  l)aben ,  fjo  lucvben  fii' 
iljt  and)  nit  bie  nun1)el)t  fageu,  fnnberlid)  fjo  fie  fid;  mit  foldjen  finbifrijen 
fabelnn  merrfcn  taffen ,  ttiic  geren  fie  toottcn ,  loan  fie  modjteu ,  nnb  i^dh  iä) 
iHHinalv  (Fl)rii"tlid)  gebanbelt  unb  bin  tnibcr  alle  l)l)er  Icfterung  uufd)ulbig 
erfnnben,  ift  lui  boffeu,  id)  luerb  aud)  il!t  nit  anber-ö  bann  d)riftlid)  bniibeln, 

i'i  ob  id)  f(^on  bem  ueibbart  ein  ^eit  fein-J  mntltiiUeuv  Ineidjcn  unb  mirf)  frblid) 
ergeben  mu-?,  bie  Icfterung  meiu';?  d)riftlid)en  nameuo  ju  tragen. 

(v.j  inil  mir  aber  ibmcn,  ba-J  id)  fia-j  mein  bar.iu  tl)n  unb  ein  l)gliri) 
frum  d)riftcu  menfd)  marnc  unb  Oormaue,  feiiu-  fcele  ^u  be()uteu  öor  beu 
Icftcrjungcn,   unb  fid)  mit  freOcl   urtcl)l  obber  nad)rebe  nit  gegen   got  bor= 

•jii  fd)nlbc.  larnmb  mil  id)  mit  bifer  meiner  fd)rifft  l)ber  man  mein  uufd)nlbt 
bctunbigct  l)obcn,  bann  anff  mein  gelinffeu  jn  fagen,  lue))v  id)  nit  anbcrS  bann 
als,  bo§  ic^  ju  £cl)pf5gf  gebalten  l)ab,  fei)  d)riftlid),  alfo  ba§  idj  and)  bariiiuen 
ftcrben  mill  mit  gottiö  bilff  nnb  gnaben.  ^sA)  traln  nnb  InilC'  aurf)  ^u  feiner 
3el)t  an  tag  bringen  unb  luol  erl)alten,  3^1  bil  bae  bann  idj  be»  ablaä  gefd;cfft 

•.■:.  crl)altcn  mog. 

©y  ift  aud)  !cl)n  frum  man,  bcr  mir  ,^ufagen  muge,  ba«  id)  el)nige§ 
fet!erifd)cn  punetc-,  er  fei)  bebinifd)  obber  loclfd;,  uberlnnnbcn  fei),  Unb  loill  hm 
felbcn  geren  fcl)en  obber  böi'cn,  er  fcl)  gelcret  obber  nngeleret,  bcr  bas  biirffc 
an  ba5  lic^t  unb  auff  ben  plan  bringen.    Sarumb  luil  ic^  mid)  cntfd)nlbigct 

an  [)abm,  luil  l)cmonb  mir  anberc'  nac^  fagcn,  bcr  luirt  mir  nit  id)aben  tbun, 
er  lüirt  ober  feineu  rid)ter  lüol  finben. 

'Jluff  bau  id)  mir  nit  alleljn  bicue,  fjunbernn  and)  ein  nut^  l)ab,  ber  bifj 
lifet,  Inill  id)  ben  3crmon  bargeben,  beu  id)  ^n  l'cbbfjgf  tiuffm  £d)lof?  tbau 
l)ab,  bou  tucld)em  faft  bao  feiner  auffgeplafeu  ift,  Xod)  alfjo,  ba-ö  id)  liubern 

3.S  loill,  toas  mid)  bunrft  ]\i  nat)e  fein  bem  borbrnß,  nnb  lücl)ter  in  ben  grunbt= 
liefen  öorftanb  gel)en. 

ö  }uv  ,}clcii  A  21  Dcrfunbigct  (' 

')  Sgl.  ©cibciiiQiiii ,  2ic  Seipjigcr  lijputntioii  ©.  (13. 


24G     ^'"  Sftii'oii  ge^itcbigt  jii  i^cip.jig  nuf  bcm  Sdjlüfj  am  lagt'  ~|H'tvi  luib  "Iniiili.  1")1'J. 


i&'m  3crmon  Uüii  janct  ''^ctcr'?  uuii  *!|>nuli<  fcft 
^octoric^  tVinrtint  l*utl)cr. 


X'nS  ciünugcliiim  'J.lJattlict  16.  lautet  nlfto: 

ift   Oicfu-?   finiiiitcii   in    bi)   flt'iu'iit   bcr   ftab 
(fejarca,  bic  '4>MlippuiJ  crbaluct  i)at,  uiib    ■■ 
albo  fragt  cv  feine  iuitgcv:  loa»  lagen  bic 
tont  öon  bemfun  beo  menfdjcn.    Xo  l)aben 
fie  gefügt:  Gtltct)  fagcn,  bn  fcljeft  ;ADl)annc-j 
ber  tcuffer:  etlic^,  bu  fel)cft  .'öctias:  ^-tlid), 
.Söicrcmia-3  abber  fünft  einer  an-j  bcn  pro=  i" 
p()etcn.    £a  fprad)  ^i-'f«'^  5"  i)'i:  l"ti'-'  fagt 
bann  i)l)r  non  mir?    Sa  antluortet  Simon 
'^'etruä  unb  fprad):  Xu  bift  C5f)riftnö,  ein 
fun  hc-i    leben  b  igen  gotti-j.     Xo  an  tm  ort  et  lim  Otffii--^  unb  lagt: 
lüol  bir,   0  Simon   iBavjona,   bann   fleifd)  unb   blut   l)at   bir  ba-j   >■• 
nit  offenbaret,  ßnnbernn  mein  oatter,  ber  l)m  l)l)mel  ift,  Unb  id) 
fag  bir  andj:    Xu   bift  'l^etru-:?  (bac-  ift  ein  felo),   unb   anff  bifuMi 
fei»  lu  i  1 1  i  d]  b  a  In  e  n  m  eine  f  i  r  d)  e ,  n  n  b  b  i  e  g  e  \v  alt  b  e  r  l)  e  1 1  e  n  i  o  1 1  e  u 
nit  fie  über  miigen,  unb  birlnill  id;  geben  bie  fd;lnffel  beo  l)l)mel  = 
rcid;ü:  Inas  bu  loirft  binbeii  auff  erben,    bac-  füll  gebiinben  fein  ■_■' 
Ijm  t)l)mel,   unb  loae  bu  lüirft  auflofen  auf  erben,   bao    foll  auf  = 
geloft  fein  tjm  lnimel. 


1a-i  eluangelium  begreifft  alle  materiell  ber  gankn  bifputation,  bau  (•:■■ 
Hon  lUDeijerlci)  materieu   fnrnemlid)  rebt:   3"'"  erften  boii  ber  guaben  gotti-j 
unb  unferm  freien  Uiilleu,    ;]iim  anbernn  lum  ber  gelimlt   fanet  'JH'tero  unb  ■.••. 
ber  fdjluffell. 

Xqs  erft  gret)fft  an  bi)  grofjen  lueiffen  unb  l)el)ligen,  unl  fie  gar  ju 
uidjt  inadjen,  fjo  fie  bod)  meljneu  biird)  l]rc  fünft  unb  Incrd:  alle  bing  auf]  311 
rid)ten.  »'Iber  l)ie  leret  ber  berr,  bao  alleS  nmb  fünft  fei),  lini-^  fleifd)  unb 
Hut  ift  aber  Uorniag.  Xann  (ü'iftum  mag  nimant  erfeuuen  (fdjliu'ig  bann  m 
folgen)  auf;  fleifd)  unb  blut,  fiinberu  ber  Oater  l)m  lUimel  miif;  l)ii  offenbaren, 
UH)  bie  fanet  '4>etro  gefdiebeu.  Xa-J  ,iel)gt  and)  an,  bo  er  fragt,  loac-  bie  lent 
öon  l)m  fagten,  unb  feiju  geloio  beftenbig  antliuntt  geben  loart,  fjnuber 
mand^crlei)  unb  loanrfelbare  uiel)nung  unb  inabn  beo  l'olcfv  erleid,  am  ]ü= 
»Dciffen,  ba-j  an  guabe  gotti-j  man  bin  iinb  btr  luancf  nnb  iinbefteiibige  Inalju  :i:, 


6tii  Scvmon  flcptebigt  ,}u  !>.'cip,iig  ouf  beiii  Siljlufi  iiiii  Iiigo  ~j.H'txi  iiiib  'lUiuli.  ITilii.     •J47 

lum   i]ütt   l)at,   bijj  bao   bei  uattcv  offcnünvt,  bo  tvfeiiiict  bfv  iiu'nfd;,  ums 
61)viftii'ö  icl). 

Xavniifj  iolcid,   bo§  bi'v  fm)  IniH  bc-ö  iiicnidicii,  man  toO  iiitb  ()c6  l)n, 
lüic  mau  toiU,  gav  iiidjty  bevmag  auä  l)m  idbc-,   iiiib  nit  in   icincv  loilt'i'iic 
frei)  |tcl)t,  gut§  jucvfenncn  abbcr  tt)nn,   innbnn  allein  in  bcr  gnnbcn  gottiv, 
bic  l)n  frei)  mari)t.  an  midjc  er  in  funbcn  nnb  ivtljnnUi  gefangen   ligt  nnb 
nit  l)crauJ3  Don  i)m  fclb-J   fnmmen  mag.    '^Uy  and)  I5l)riftn-j  fagt  Otu')'!"»- i^- -^""^■■'-•='''- 
aBann  end)  bie  UHn-l)el)t  fiel)  mad)t,  fo  fel)b  l)r  red)t  frei):  äÜer  aber  fnnb  tl)nt,^»ii.  \  :ii. 
ber  ift  ein  £ned)t  ber  fnnbe.    v'Ufu'  and)  fanct  ^^.HiulnC'  fagt  yh).  :i.  (5ü  ift  feiniKöm.  :i,  mit. 
menfd)  auff  erben,  ber  bo  frnm  fei)  nnb  gottiv  tiorftenbig,  luol  tl)ne,  fnnbevn     ''''*' 
fie  borffen  alle  gottio  gnaben.     XHuel)  fo  un)r  Uoii   \im  feil)  gnteo  anfallen 
mod)ten:   uunnmb  l)cift  nno  bann  (Sl)riftuö  bitten  nnib  gnab  nnb  leret  nns 
l)ni  a.H-iter  nniier  fageit  'bein  loill  gefcbel),  ak-  l)m  l)l)mel  nnb  aiiff  ber  erben'? 
ba  mit   belnevt   mirt,  ba-j  luir  gottio  loillen  nit  miigen   t[)nn  antj  nnfjerm 
frcl)cn   linlleii.     äl>el)tcr  folget,   bac?  man    ben    frei)en  luillen    nl)mmcr  red)t 
nennet  obbev  ln'rftel)t,  er  fei)  bann  mit  gottic-  giiabeii  getueret,  an  liield)e  er 
meer  ein   el)gcner  bann   freier  miU  l)el)ffeii  foU:    bann  an  gnab  tl)nt  er  nit 
gottis  lüiUcn,  funbcrn  feinen  cl)gnen  Inillen,  ber  nimmer  gut  ift.    i^x  ift  luol 
frei)  gelnefeu  in  'Jlbam,    '^Iber  nln  burd)  fel)nen  fall  Derterbet  uub  in  fnnbeii 
gefangen,  bod)  ben  uanien  bei:   frel)eu  luiEenv  bel)alten,  barnmb  bav  er  frei) 
gelueft  nnb  bnrd)  gnab  Inibbcr  frei)  loerben  foU. 

Sßauu  man  nu  begcrct  .yiluiffen,  Inie  man  fvnm  luerben  nnb  Umltbun 
folT,  liiel(l)-ö  bann  bic  geinel)n  frag  ift,  l)ab  id)  gefagt,  bac'  ba^  erft  nnb  fnv= 
iiemift  fei),  bac-  einer  linfi,  luie  er  lum  l)m  felbC'  nit  mag  frnm  luerben  obber 
tüol  tbnu,  ürumli  er  muffe  an  i)m  felbc-  uer,i>t)el)fetn ,  l)enb  nnb  fnf;  gen 
laffeu,  firf)  alc'  einen  nntiid)tigen  menfd)en  luir  gottiy  angen  chigen  nnb  aibo 
feine  gütlid)c  gnab  anrnffen,  i:i  iueld)e  er  feftiglid)  bertraiuen  foll,  nnb  Iner 
einen  aubcrnn  anfaug  leret  obber  fnd)t  bann  nad)  bi^er  Ineis,  ber  irret  nnb 
Uorfuret  firf)  nnb  anbcre,  lüie  bann  tl)nn,  bie  bo  fagcn  '(Vi)  bn  l)aft  einen 
frel)en  lüillcu:  tl)ii  fo  bil  in  bir  ift,  got  lüirt  ba-?  fein  tl)nn'  uub  mel)neu, 
man  fol  bic  Icnt  nit  oer^iucifeln  l)cl)f5eu.  ^s«  frel)lid)  fol  mau  fie  nit  ber= 
3locl)felu  l)et)ijeu,  'Jlber  bas  berlUneljfeln  luüft  man  red;t  aiif)ftreid)enn.  Vlu 
gottiy  gnaben  foll  nl)mant  l)er.ilDel)felu ,  f5nnbern  loiber  alle  luelt  nnb  alle 
funb  feftiglid)  anff  gottiy  l)ilff  fid)  OerhiBen,  aber  au  l)m  felby  foll  man  gav 
öcr^agen  uub  in  fel)uen  Ineg  fid;  bcrlafjen  auff  feinen  freien  loillen,  bay  aller 
loenigft  inercfleiu  ',u  tl)uu. 

2rumb  fprid)t  luol  fanet  .Sliierünl)mu5  über  bili  eloangelium,  bao  ju 
merfcn  fei),  luie  l?l)riftuy  feine  junger  fragt,  Uuiy  bic  mcufrf)eu  Don  l)m  fagcn, 
uub  barnod),  luay  fie  oon  l)m  fagten,  fam  fie  nit  menfd)eu  loeren.    lanu  luar 

10  luol  U)im  .\  11  fccbovffcn  C  li.'i  nu  i)u  A  29  aiibctim  .\  :i-  oiifi= 

rcid^ciin  A 


248     Öin  ©crmoii  gcpicbigt  ^u  Veip,iig  niif  bciii  SdjUiis  am  ingc  ''4>i'tii  uiib  X'aid'i.  1519. 

ift  CS,  ba«  ber  nu'iijd)  mit  fluabcii  (icl)olncn  iiielir  ift  bniui  ein  mcnfd),  ^sa 
bic  gnab  gottto  mad)t  l)ii  gotfurinig  uiib  lu-rgottd  Ijit,  bao  t)n  mid)  bic  fdjrifft 
got  iinb  gotti'j  Jim  t)cift.  '^Ufo  iituo  bcr  menid)  über  fleiid)  iiiib  blut  aiiß= 
gebogen  lucrbcii  imb  luelicv  bann  menid)  liu'iben,  foll  er  frum  tuerben.  2)aö 
gejd)id)t  nu  anfenglid),  »wann  bcr  mcnjd)  bay  crfennct  aU  Ijm  fclby  unmüglic^  s 
nnb  bemntiglid)  bie  gnab  gotti-S  bar]n  fnd)t,  an  l)in  ielb-?  gant?  bev,;Uu'ifelt. 
Tarnad)  aller  erft  folgen  bie  gnten  loerrf:  limnn  bie  gnab  aljo  erlanget  ift, 
bann  liaftn  ein  frcl)cn  h)iUcn,  bann  tl)n  um-5  in  bir  ift. 

(i'y  ift   nit  mnglid),   ba-j   got  einem  menfd)en  fein  gnab  oerfag,   ber  ber 
maffcn  auo  gantjent  l)erl;,en  erfeniu't  fein  nnüorniiigen  nnb  an  l)m  felb^j  lauter  w 
Dcrjagt.    S^as  ift  bie  beft  nnb  iiel)ft  bercl)tnng  jur  gnabcn,  luie  bl)  innttcr 
siuc.  1,  .=.3.  gotteö  in  l)rem  lobfang  leret  nnb  fagt:  (fr  Ijat  bie  l)nngerigen  nnb  burftigcn 
erfüllet  mit  allen  giiternn. 

3)au  folt  man  prcbigen  nnb  bie  lent  bor  lebig  madjen  bon  brem  cbgncu 
falfd)en  bortraloen  nnb  bann  füllen  mit  gnten  Inerrfen.  8o  leren  fie  un«  '■'' 
bit  guter  Inerrf  tl)un  nnb  gar  luenig  bon  bem  anfang  gute  toerrf  jn  ttinn,  ba 
bod)  metjr  angelegen  ift,  bann  an  ben  gnten  Uierrfen:  bann  luo  ber  anfang 
nit  gut  ift,  li'irt  felben  ein  gut  enbc  folgen,  lim  aber  bie  gnab  gottio  erlanget 
ift,  Iru'rben  luerd  faft  bon  \]n  felbcr  folgen. 

lii  ber,iU'el)ffeln   nnb  gnab   fud)en   foll   nit   ein  ftnnb   obber   ebne  jebt  -m 

loereu  unb  bann  auffbinen,  funbern  all  nnfser  liicrcf,  Uuirt,  gebanäcn,  bie  lucbl 

mir  l)ic  leben,  nit  anber^  geridjt  fein,  bann  bo  Ijin,  ba^  man  aljebt  in  fein 

felbo  ber^luebfeln   unb  in   goto  gnaben,   begirbe  nnb  febnung  blebbe,  loie  ber 

*i- ■•-•■■- i-5propt)et  fagt  ;)^.  41.  ^JJiein  feel  bat  fid)  gefel)net  nadj  bbr,  mein  got,  alfj  ber 

l)ir^  narf)  bem  brnnneuloaffer.    'JJiein  feel  bürftet  uad)  bem  lebenbigen  ftarden  « 
got.  0  manu  luirt  (•:-,  ha-j  id)  fumme  nnb  erfdjeine  bor  bem  angefid)t  gottic- ? 
fjoldjy  berlangeu  nad)  got  unb  frnm  Iju  fein  l)cbt  bie  gnab  an  nnb  lueret  bifj 
in  tobt,  barumb  fso  muü  and)  baneben  Uuneu  bao  ber^agen  an  bin  felbo  unb 
uad)  bleiben  falftl)  ebgeu  bertralven. 

2)aö  anbcr  tct)l  uou  bcr  getualt  foitct  ^^Jctcr-:«.  so 

{9-:-  ift  bem  gemebnen  nuin  nit  not  bil  \n  bifpntiren  bon  fauet  'i^k'terä 
obber  bet)ftlid)er  getualt:  ba  ligt  mer  an,  bao  man  luiffe,  luie  man  ber  felben 
feliglid)  gebrand)en  füll.  ^5  ift  Uuir,  bb  fri)lüffel  feinb  fant  ''IVter  geben,  aber 
uidjt  bin  filf!  feiner  perfou,  fjnnbern  in  perfon  ber  d)riftenlid)en  !ird)e,  unb 
feinb  eben  mir  unb  bir  geben  ,5U  troft  nnficrin  geloiffen:  fanet  'l^cter  obber  ^i'' 
ein  bvicfter  ift  ein  biner  nu  beu  fd)liiffeln,  Tue  fird;  ift  bie  fralo  nnb  bramt, 
ber  er  fol  bienen  mit  berfd)lnffel  gemalt,  alf?  »vir  bann  fcl)en  in  teglid)em  prand), 
ba-5  bie  faeranumt  gereiebt  Uu'rbeii  allen,  bie  fie  bon  beu  bi'iftcrun  begeren. 

2  Bo'f'itmifl  -^  •'  ^'>"C"   iiH'iiiiiji'u   A  Hi  flantjcn  \  V>   „iiiiii   nit  uil"    alle 

®oubcrauägal)cii  :14  cljviftciUidjc  A  :i7  li'nU(l)''ii  A 


C^iii  Setinou  geptcbigt  ju  t'cipjig  auf  bcm  Sdjluü  am  Inge  X'dxi  uitb  X-aiUi.  lölU.    249 

9hi,  ba-j  man  uontcdmc,  Unr  mon  bev  fcI)lufKl  fclic^lirf)  bvaud) ,  [)ab  iä) 
broben  gcfac]!,  luaiiit  man  fnim  iciii  Ihh^cviI  luib  biivd)  uuiciv  luniniu-icu  üov= 
,5Ctl]ung  uns  ber  gnabcn  cm^fcl)ig  gciimrijt :  |ü  ligt  mi  bran,  bao  manu  luiffc, 
ob  man  gotti-j  giiabcn  erlanget  liab.  bann  mann  mn-ö  Unijen,   mic  man   mit 

.••  got  bran  fei),  foU.  anbero  bao  gemifjen  fvolirt)  fein  unb  befteen:  man  fo  jemanb 
baran  ^loeljfclt  nnb  nit  feft  barfnr  l)clt ,  er  l)ab  einen  gnebigen  got,  ber  l)at 
l)u  aud)  nit.  liüe  er  glanbt,  fo  l)at  er,  barnmb  jo  mag  nl)mant  miijen,  hac- 
cr  in  gnabeu  )cl)  inib  got  Ijm  gimftig  fei),  ban  burd;  ben  glauben:  glanbt  er 
cä,  io  ift  er  felig,  glaubt  er  co  nit,  fo  ift  er  öerbampt.  bau  ein  fold)C  ]u\30x= 

1"  fidjt  unb  gut  gclniffen  ift  ber  rechte  grunb  guter  glaub ,  ber  gottis  gnabe  in 
unc'  mircft. 

5it)e,  l)ie  yi  binen  bir  bic  fri^liiffel ,  ba  ,yi  fein  bie  prieftcr  cingefetU. 
umn  bu  füleft  bein  l)er^,  bac-  co  InancEt  obber  ,^lücl)fc[t,  bu  fel)eft  nit  in  guaben 
öor  gottig  ougeu,  ba  ift  l)od)e  ](\}{,  ba-J   bn  Imm  priefter  gel)eft  nnb  begereft 

i"'  ein   abfülution    über  beine  fnnb    nnb  fudjft    alfo  bie  gelnalt   nnb  troft  ber 
fd}lüffct.  tüann  nu  ber  priefter  fd)tenft  ein  nrtel)l  nnb  alifoloirt  bid;,  fo  ift  cö 
alfo  liil  gefagt:  bein  funb  fein  l'orgeben,   bu  l)aft  einen  gnebigen  got.  bao  ift 
ein  troftlid^c  rcbc  unb  fein  toort  gottio,  ber  fid)  baljin  üerbnnbcn  [)at:  er  lüiUsmoni).  is.ia. 
lafeu  lo-j  fein  l)m  t)l)mel,  tnan  ber  prieftcr  los  gibt. 

■M  So  fibc  bann  ^u,  boä  bu  l)lic  nit  ,imei)felft,  e^  fei)  alfo   nnb  folteft  \)u 

ein"  öil  mal  fterben,  ce  bu  folteft  3itiel)feln  an  be-s  priefterC'  urteljl,  bann  ca 
ift  (5l)riftn-5  unb  gottiö  urtet)t.  ,«anftu  ba-5  alfo  glauben,  fo  muij  bein  licrlj 
öor  frcuben  lad)en  unb  bic  gemalt  beo  prifter-5  lieb  bakn  unb  got  loben  unb 
banrfcn,  ha-i  er  inixi)  mcnfdjen   alfo  bein  gemiffeu  trbftet.    .Uanftu  aber  nit 

■-'•.  glauben  unb  meinft,  bu  fel)ft  nit  tnirbig  foldjy  uergebene,  alfo  baftu  uit  gnug 
tljan,  feo  bit  got  nmb  ben  felben  glaudeu:  bann  ben  muftu  l)aben  obber  mnft 
ehiiglid)  nerterben,  unb  ift  ein  gelnif;  \nd)(u,  ha-:-  bu  jn  menig  unterridjt  bift 
i)m  glauben  unb  3U  oil  in  ben  luerrfen.  taufient  mal  mer  ligt  baran,  mie  bn 
feftiglic^  glaubft  bem  urtel)t  beö  prifters,  bann  Iwie  bu  loirbig  fcl)ft  nnb  gnug 

3u  t^uft,  3a  ber  felb  glaub  mad)t  bid)  mirbig  unb  l)ilft  bir  ein  red)t  gnngU)nnng 
mad^cn.  'Jllfjo  liiifft  bie  gemalt  ber  fdjliiffel  nid)t  bie  prifter  alo  prifter, 
ßunbern  allein  bic  funblidjc  nnb  blobe  gduiffeu,  bic  ba  gnab  burd)  ben  glauben 
empfangen  unb  l)r  f)erli  ju  fribeu  unb  guter  ,inoorfiri)t  gegen  got  gefet.?!  mirt : 
baran-5  folget  bann,  bns   aüe-^  leben  unb  leljben  leidjt  luirt  unb  ber  nu-ufd) 

3-'  mit  frcuben  feinem  gnebigen  got  bpuen  fan,  ber  fünft  üor  unrt)u  feine  l)erlicn 

nimmer  fe^n  rechte  mercf  ttjut.  bas  l)cl)ft  bann  bi)  fuffc  Burbe  unfero  IjcrrcuMa  110.1 1,30. 

^efu  61)riftt,  3lmen. 

'iiauc'  beo  et  bonor. 

2  »oräcigung  A  ö  julid)  jeiu  A  joldj  iciii  C  :!u  mad)  bidj 


Disimtatio  loluiiiiüs  Eccii  et  Martini  Lutliori 

Lipsiae  liabita. 

1519. 


AOcv.jog  WcLHii  wn  3ad)ii'ii  cvliofftc  uuii  bcv  Sioputatiint  ,511  'L'i'ip^iiii  61)vc 
iiiib  iKu^m  für  feine  bovtigc  .'pi:)ri)frf)iilc ;  es  id)iitcid)cltc  i{;in,  bnfe  fo  gc(el)rtc  '"Biäimcv 
li'io  (^if  iinb  Cütvlftabt  „an?  fvcmbcn  Uiüiicrfitaten"  in  iljvcm  Streit  fiel)  gcvabe  an 
fie  geumiibt  Ijattcn.  Um  fu  meljr  üerbroji  i'5  il)ii ,  tun  iljr  felbft  iinb  iiniiieiitlid) 
lu'i  bor  tl)eolD9iid)cii  Jafiiltat  auf  äBibemnllcn  bngefleii  ,^ii  ftofeen :  er  iuitf)igtc  |ie 
aber,  obmot)!  |ic  (^di  unb  O'avlftabt«  Wefiid)  bereite  abgclcljiit  battcii,  nad)träiilid) 
uod)  i!^re  ;^u]timmimg  ,yi  bcr  S^ieputation  ,511  crfloren.  Tcm  tpntcrcit  in-rlud) 
'-i^iidjDi  iJlbDLfä  Oon  lUrrfcburfi,  biofclbe  burd)  ein  obcvljirtlidjeö  äScrbot  ]\\  l)iiiberii, 
trat  er  mit  feiner  tanbeöfürftlid)en  -JJladjt  entget^en. 

©obalb  (id  bic  ^ufiflc  aus  feip^ig  erljalten,  fetjtc  er,  lim-J  il)m  Cüirlftabt 
|ir(i|iliT  itineri«  loiigidris  laborciu  ,^ngcftanben  Ijatte,  bell  '43egiiiii  ber  Sioputiition 
auf  ben  27.  ^uni  1519  feft,  ,!eigte  bie>3  audj  jogleid;  am  lü.  (1-ebruar  ben  ^.'eip.jigevn 
unb  ilöittcnbergern  an.  Unter  bcmfelbcn  Saturn  ivaubtc  fid)  J^utlicr  on  ■t'cv.jog 
(^)eorg  mit  bcr  i^itte,  ibm,  ba  er  lunneljmlid)  rum  (^d  angegriffen  fei,  ^n  PergL'mncn, 
feine  ^ad}e  bei  ber  Si'jpntatiDU  and)  felbft  \n  Uertreteii.  Vlüein  er  befam  bic 
Vlntii'ort,  er  foüc  fid)  barüber  erft  mit  (5-cf  Bereinigen,  l'utljer  bead)tete  ben  SÖinf 
unb  crfudjtc  (JcE  um  feine  iiermitttung,  aber  otjue  th-folg.  '^(ud)  ^ivei  meitevc 
Sdireiben  an  •?>cr,5Dg  ©eorg  frud)tcten  nid)t'3.  So  mnfite  Viittjer  „unter  ben  (\it= 
(igen  (Hirlftobte",  beffen  Welcitsbrief  biejenigen,  bie  er  mit  fid)  bringen  linirbe, 
einbegriff,  in  l'eip.^ig  eridjcinen. 

(^d  traf  am  22.  3uni,  nur  ihui  einem  jungen  lUbnclie  begleitet,  auf  ber 
SÜal)lftatt  ein.  lags  barauf  Umr  bai  is-ronleidjimm-'feft ;  in  priefterlicbem  Sd)miufe 
luiljin  er  an  ber  J^-eftproeeffiLHi  Iljeil  unb  trug  lUutl)  unb  Arbmiuigteit  ,inr  Sdjaii. 
Ten  24.  fanicii  bic  SBittenbcrgcr  an,  umgeben  üun  einer  Sd)aar  beuiaffneter  Stu= 
beuten:  ein  Unfall,  bcr  bcni  (<arlftabt  (uftief;,  umrb  für  iUirbebeutung  feiner 
'•Jiieberlage  geiuimmen. 

Sonntag,  ben2t).  ^uui,  luurbeu  bie  iiampfregeln  ,(U'ijd)en  Cht  unb  O'arlftabt 
feftgcftellt.  Ta  fie  für  ben  Wang  ber  Üieputatiou  und)tig  fiub,  fo  laffen  loir  fic 
l)icr  im  äöortlaut  folgen:  „yiemlid)  bas  boctur  (frfinö  crftlid)  loiber  bl)e  (5üit= 
clufiones   2;octoris   .Harlftnbto,    jo   uil   er   nm   ber   brii    aoeiib    ,\n\}vixn  ,^ufel)rel)bcu 


Disputatio  I.  Eccii  et  Jl.  Lutheri  Lipsiae  hubita.  1519.  2öl 

unrbct,  opponiven,  Tnraiiff  Soctov  «Havlftabt  veipoiibivcii  fal,  iiiib  Polgoiibeii  tni^ 
fal  boctüv  .Havlftnbt  iviibev  Soctovi»  Prfii  concliilimiO':-,  fo  n  X)m  bcii  nbenb  u'Ui.n-u 
and)  ,\ufd)vol)ben  unrbct,  oppoiiiiTti,  Tnvaitff  ToctLU-  (v-rfiu-j  n-iponbiveii,  unb  alfo 
fuvbcv  ctjiu'ii  tag  iimb  bcn  aubcvn  biß  ju  ciibo  bev  bifputatioit  pvoccbivcii".  ä*}citfr 
warb  bcfc^lofffii,  betbcr  I^cile  argumenta  unb  Solutionen  joUtcn  pon  Pier  ^Jiotaricu 
üufgcirf)riebcii  unb  ^u  Pubc  bfr  Ti?putation  Pfrglid)i'n,  aurf)  icbciu  ciu  (freuiplar 
cingcljdnbigt  unntcu,  bodj  mit  beui  in'biug,  bio  ^^Iftou  pur  crgangeuoiu  ;h'idjter)prud) 
nic^t  ,5U  ticröffeutlid)cii. 

i'ut^cr  füuute  oluu-  (h-lauluiiü  .Oeriog  (^Sforg«  firf)  au  bor  !Si§putatiüu  uid)t 
t^ätig  betl^eiligeu :  y^cf,  bcr  Por  in-gimbc  brnuutf,  fid)  gmabi  uiit  il)m  ju  uii'fjcu, 
i-ririrttc  fie  if)ut  jc^t.  Sfn  ^4-*nft  iU'ncJ)''"  thf  unb  (farlftabt,  in  Uicld)ciu  er  eiiuni 
i^rud)  früf)ercr  iicrabrebung  crblirftc,  unter5eid)uete  l'utf)cr  jebod)  crft  am  4.  3uli 
unter  beut  i*orbe()alt,  bajj  icine  'Jlppcllation  an  ba«  Moucil  yi  'h'cd)t  beftefjen  bliebe 
unb  über  bie  2:i5putatiou  uidjt   bie  päpftlid)e  .Hnrie  ba«  Urttjcil  f,u  fpred^en  l)abe. 

9iin  27.  Suni  nat)ni  bie  Disputation  tfjren  Einfang.  3n  ber  Q-rülje 
be§  iogeä  öerianimelte  man  fid)  in  bem  großen  ilolleg ,  )i'o  Simon  ^^-^iftoris  naiucu5 
ber  Uniperfität  bie  Wäftc  feiertidift  begrüßte.  Saun  begab  man  fid)  in  bie 
St.  21)oma«  =  ,Wird)e,  um  ber  lUeffe  bei.^uu'otjneu.  Um  neun  \\l)x  ,50g  mau  in  bac- 
t)er3oglic^e  Schloß,  beffen  gerduniigfter  Saal  für  bae  feltene  Sd)aufpiet  t)ergerid)tet 
U'orben.  6ier  I)ielt  'iH'tru«  3J!oielIanu»  bie  Cn'öffnung^Jrebe, '  freilid)  in  ber  fouber= 
baren  SioHc  eines  .Wtmbeu,  ber  nioi-inu  iiuiocentia  et  liahilu  einen  Jbeologcn  bar= 
ftellen  follte.  i'tit  bem  Sefang  Veni  Sancte  Spiritus  fd)lof5  bie  '-l^orfeier.  "Jiadj^ 
mittag*  um  jiuei  lU)r  begann  ber  Äampf. 

,Suerft  traten  (^d  unb  (nirlftabt  auf  unb  ftritteu  am  27.  unb  28.  3!uni, 
1.  unb  o.  3uli  über  beu  freien  äöilleu  beä  '•JJlenfd)eu.  i'om  4.— 14.3uti  Per= 
tt)eibigten  i.'utl)cr  unb  (5-cf  rciber  einanber  i^rc  Söljc  Pun  bes  ^^^apftcs  '.^U-imat,  Pom 
(Fegefeuer,  Pom  9Ibla6,  Pon  ber  ^i^uße  unb  Pon  ber  3tbfohition.  ?(m  14.  unb 
15.  3uli  ftanben  fid)  Carlftabt  unb  Pcf  nod)  einmal  gegenüber,  bie  in^binberung 
bes  @uteu  im  'OJienfdjen  unb  ben  Sal},  baß  ber  Wered)te  aud)  nod)  in  guten 
äöcrfen  fünbige,  bef)anbelnb.  Jöcfonbcre  Uinftänbe  perboten  bie  weitere  ("yortfctjung 
ber  Siäputation. 

W\t  einer  SKebe  bes  Sieip.jiger  ^^rofefforä  Sol^aun  *Jange,-  in  U>cld)er  er  einem 
jeben  ber  .Hämpfer  l'ob  fpenbete,  unb  mit  bem  lebcum  cnbcte  bie  bcuf= 
UMirbige  öciftcrfd)lac^t. 

Über  bas  Sd)icb5gcrid)t  l)atte  uuiu  fid)  fd)on  am  14.  3uli  Perftänbigt:  i.'utt)er 
unb  (*cf  iriüigten  in  bie  Uuiucrfitäten  '4'flii'-'  "i'b  t^rfurt,  (*rf  unb  O'arlftabt  allein 
in  (Erfurt;  in  (h'furt  foUtcu  aber  bie  iHugufttner  unb  bie  '-l'i'i-'bigermüudjc  uid)t 
mitftiminen  bürfcn;  ob  5lnbcre  als  Softoren  ber  Ideologie  unb  bes  geiftlidjen 
;H\'d)t5  ,5Uiulaffen  feien,  ii^rb  in  .pcrjog  öcovgs  ©cfallen  geftcllt.  ^unöd^ft  fd)rieb 
fid)  jcbc  ^Inirtei  ben  Sieg  ^u. 

')  De  ratione  disputandi.  praesertiin  in  re  theologiia,  Petri  Mo.sellani  I'rote- 
gensis  oratio  &f.,  Utbtucf  uoii  liii'ld)iDr  i.'ottl)cr  in  l'cipiig  1519,  neuerer  Slbbnitf  bei  CiJid)i'r 
III  S.  567—578,  bcutfc^c  Übcrfe^uiig  bei  Wald)  XV  2p.  998  -1015.  ')  l)ratio  loaiini.s 

Langii  Lembergii,  encomium  theologieao  disputationi.s  Doctonini  lo.  Eckii,  A.  Carolo- 
.«tadii  ac  Jl.  Lutherii  complectens  &c. .  Urbruct  Oon  OJJctdjtot  Sotft)cr  in  Scipjiq  1519, 
neuerer  9lbbtu(f  bei  2d\d}n  III  ©.  580    590,  bculjdjc  Übcricjung  bei  ai«nld)  XV  ®p.  i:Ml  -i:>5t;. 


252  Disputatio  1.  Vax-ü  ot  >1.  Lutheri    Li])si:ie  luibita.  1519. 

gut  bic  fitcvatur  bei  Xioputatiuii  ju  iieipäig,  bovoii  iimcrev  Woiifl  nm  licfteti  am  bcii 
•ätttcn  ic(b|t  ettaniit  loitb ,  ucrtufiieii  loir  auf  S.  150,  mir  ift  Saiijjcii  lucgcii  gL-flifjciitlidjcr 
Xüvftigteit  l)icr  ju  ftvcid)eu.  ^ii  uiticvet  (Einleitung  ögl.  nod)  bcfunbcv?-:  Sribcmnnu  a.  a.  0. 
S.  1-20  f.  2e  a5.  VI  ©.  058.  I  2.  171.  Scibemnnn  S.  127  f.  2c  21}.  VI  ®.  11.  Süibcnianu 
2.  1211.    Sc  aS.  VI  g.  10  f.    i:'üicl)ci-  111  £.  .^08ff. 

'Jiorf)  c'^c  ein  Uvtljcilsfpnid)  fcitcns  bce  Sdjiebegeridjto  evgaugcii  mar,  evfd)iciuni 
bic  3tfteii  fd^on  in  folgcnbciii  Svuif: 

„üDifputatio  li  excelleiitiuiii  .D.  dottorü  lolianuis  Eccij  it  Ij  Aiidrue  Carolo- 
lladij  c|  cepta  eft  Lipiie  ||  XXVII.  lunij.  AN.  M.D.XIX.  |1  Difputatio 
fecunda  .D.  Doctorü  lohänis  ||  (Sucij  &  Andrej  Carololladij  q  cepit  || 
XV.  lulij.  I!  Difputatio  i'iiifdein  .D.  lohannis  Eccij  &  [[  D.  Martini  Lii- 
tlieri  Auguftiiiiaiii  q  ||  cepit  .IUI.  lulij.  jj"  litelvücficitc  bcbvucft. 
62  iBlntti'v  in  Ciiavt,  tc^tc  Seite  leer. 
Über  bic  i^cviiifc^tlid)unll  fprid)t  fid)  baö  SJjormovt  fclbft  an«,  haä  linv  baija 
l)ti'v  beifügen:  AD  LE(.rr(JllEM.  Habes  hie,  lector  (piisquis  es,  disputatioucni 
iilam  celebrem,  quam  Lipsiae  vidinius  et  audivimus.  inter  insignes  viros  D.  lo- 
liaiinem  Eckium,  Andream  Carlstadiuiu  et  Martinuni  Lutlierum  habitam.  Erunt 
l'ortasse  {|ui  nollent  editani,  alii  veio  et  damnent  excusaui,  (juod  comniuni  con- 
<ilio  partes  utrinque  coiivenisse  dicuiitur,  ne  tpia  via  disinitatio  eiusniodi  disse- 
luinaretur.  Verum  in  Iiis  sermonibus  nihil  movearis,  lector.  Si  enim  serio 
voluisseiit  occultatum  iri  hoc  pelagus  et  cahos  verboruni.  noii  utique  permisissent 
publico  conspectu  a  (piovis  libitum  esset  excipi  et  in  literas  referri.  Nani  cum 
plus  triginta  exeniplaria  sint  illic  excepta  et  in  diversas  orbis  partes  emissa, 
salis  palam  est  voluisse  ouniia  invulgari.  nisi  forte  Notariorum,  qui  ad  hoc 
ipsum  seorsim  designati  erant,  exeniplaria  bis  legibus  suis  subiacere  curarint. 
Nos ,  siquid  utilitatis  in  ea  pio  lectori  afferre  possemus,  solliciti  fuinius.  Sunt 
in  ea  sane  pleraque  talia,  quae  hucusque  aut  non  novinuis  aut  non  ausi  sumus 
nosse.  Quae  si  bene  cedunt  (|uid  veritatis  sint  allatura,  vidcrint  ii,  quorum 
interest:  libertatis  certe  non  nihil  paritura  sperantui-,  (|ua  de  rebus  Ecclesiae  et 
christiam'smo  audenlius  et  lo(|ui  et  audire  contingere  putatur.  (^)uan(|uam  midta 
(|uoque  sint  in  hac  sylva.  (piae  exti'a  propositum  dicta  sint,  noluinuis  tamen 
quic(piani  inminuere,  seil  simplici  lide,  id  dicta  et  gcsta  sunt,  |)lene  omnia 
redderc:  porro  nostrae  opis  non  ignari  nee  ininiemore.s  neutri  partium  quic(|uam 
ari-ogare  aut  dei'ogare  possumus,  nee  iudiciuni  tenlarc,  (pio  solct  vel  allici  vel 
retrahi  lectoris  ail'ectus.  l'iclin(|uiiiiiis  aulcni  (iiiini.i  in  oiiiniuiii  et  singidoinni 
iudicio,  quod,  ut  varium  futunun  non  dubilamus,  ila  iil  opliiiiuiii  i|ii(m1(|ii('  pre- 
valeat  optamus  ad  laudem  dci  et  communi  rei  Christianae  incremcnluiii.  Vale, 
lector  pie,  et  ])ie  jegas,  quae  pie  ininistranlur  a  noliis :  (|uod  l'acies,  si  nostrum 
Studium  boni  consulas. 

C^ne  3^cifel  I)at  bent  .6evQU«gcbev  eine  Dun  ben  "Jindifdjviften  bev  ''Jiotave 
lun-gelegen :  bafiiv  ,^fngt  bie  'i^eidiaffenlicit  be?  lei'tcc-  funne  bic  Übeveinftinnnniig 
mit  beni  üun  V.'ö)d)ev  bennljten  lUnnnjfvipt.  'Jiuv  in  bev  Vlnovbiinng  bcc-  ctoüe*» 
ift  im  Üvurf,  luic  frijon  aui  bent  litcl  cvfidjtlirt),  eine  l'inbevnng  luirgenommen : 
bie  lu'ibcn  Sic-pntationen  .iunfeben  (hf  nnb  (^nvtftabt  finb  .infnnunengefteüt  "i^.  'Jlij''  (v'' 
nnb  iM.  (^ij"  SP'.  Sieo  iinvb  und)  ^M.  b'''  nuobviirfliri)  l)evUL)vgel)iiben,  inbem  eS  bort 
Ijcifjt:  Vohiinuis  cnini  has  duas  |dispiitationes|  corunilem  coniungci'e  non  sine  ralione. 


Dispiitatio  T.  Kcoii  et,  M.  I.iitlii'ri  Liiisiac  haliita.    l'A^.  253 

3Bcv  ift  nun  abov  bcr  .öeraiiegcbev?  3"  beiii  „(yntaloguö  ober  ;)icgi|ti'v  nllcv 
5öiid)Ci-  tinb  fd)vifftfii  S.  '•JJlnvt.  l'utl)."  Uom  3af)ve  1533  ftct)"t  »(.  Av''  >jcv,ind)iu't : 
Disimlalid  Lipsica  excepta  a  mitaiüs  |lr>|lli.  lUnil  finmti'  bcnilind)  VMtl)OV  in 
'in-rbad^t  Ijabi'u,  bafe  er  bic  iH'vöfffiitlidjinu^  bev  'Jltten  Di'vanlnfjt  iiiib  )üiiiit  bni 
i*evtvng  gebrodjeu  Ijätte.  'JUlciii  jcnc§  i!er,5cid}nif5  ift  iiidjt  überall  jiiDerliifiifl, 
rüljrt  nud)  iiid)t  bon  if)m  l)i'r,  ,'^umr  (itMiHibrti'it  bie  Söittoiiberflin-  bcm  Spnfatin 
(^inblirf  in  il)v  P-remplnv,  aber  nur,  um  fid)  ein  llrtficil  über  bie  Di^putatiLHi  ,',u 
bilbeii.  Söie  U'enit^  ftreng  übrigen^  (*rf  in  beni  '|hinfte  badjte,  ertjellt  ani  feinem  niub 
bon  l'cip^ig  aus  unter  bem  24:.  3iüi  15l!i  an  ^atob  .^luügftraten  gericl)teten  IH'ief,  wo 
er  fagt :  Coiuinisi  ego  Fratrihus  liii  Onlinis,  ul  ourent  oxcinplar  ilispiilalionis 
pxscrilii  et  ;ul  Ic  (|uaiii  |)riiiuiiii  transniitlant.  Sie  rid)tige  Spur  ,U'igt  Seibenmnn, 
in  Sut{;ers  Söricf  au  3of;nnn  V'ang  boni  18.  Secember  151!»  bie  SBurte  ,l)ispu- 
tationes  impressas  cura,  iit  (|iiaiitociiis  liabeanius''  auf  unfercu  Srud  be,5iel)enb. 
^ang  in  Ofrfurt  fonnte  fid)  bei  feiner  T*erbinbung  mit  ber  bortigeu  llniberfität  leid)t 
eine  Vlbfdjrift  Don  beut  an  biefelbe  gefdiidten  (vremphir  uevfdiaffen ,  nnb  er  Umr 
burd)  fein  iHn-fprcd)en  geljinbert,  bic  ^^Ifteii  bann  ]n  Ueriiffeutlidjen.  !3:amit  ftimint 
and)  bie  'Üorrebe,  in  uu-lelier  fiel)  ber  .&erau'>geber  ak'  l'higen^  nnb  Cl)ren,ieuge  bei 
ber  l'eip.yger  Ti'5pntation  befunbet:  Vang  aber  l)atte  if)r  beigemol)nt.  'Mtit  ;lu'd)t 
bermutt)et  Seibenmnn  and),  bafj  bic  1'lften  in  (h'furt  gebrurft  finb:  itjrc  2l)peu 
»ueifen  entfd)ieben  bal^in.  '•Rad)  obiger  Stelle  bürfen  trir  tvol)!  ,^ng(eid)  oiinel)men, 
ba§  fie  im  Secember  151!)  bie  '^^veffe  berlaffen  Ijaben. 

3im  Cftober  151!i  fanbte  Aieriog  Weorg,  luie  beftimnd  mar,  eine  beglaubigte 
Slbfc^rift  bcr  notariellen  yiui,ieid)nungen  an  bie  Uniüerfität  'iHtrie,  loaljrfeljeinlid; 
um  biefelbe  ^cit  aud)  eine  anbcrc  an  bic  Uniöerfitiit  (Erfurt;  (Erfurt  Ic()ntc  es  ah, 
ein  nrtf)eit  ju  fällen;  ''|Un-i«  liefi  fid)  fpäter  bernebnum.  '•Jiad)  längeren  rM-tdren 
marb  für  Cvd  «on  bem  tvremplar  ber  Veipjiger  Uniberfität  eine  t'iopie  angefertigt, 
über  bereu  @efc^id  uid)t5  locitcr  bctanut  ift.  i'ijfc^cr  I)at  für  feine  i)fefornmtionä= 
*Jlfta  ein  Wanuffript  bcnnijen  tünnen,  bas  il)m  „an«  ber  J\rel)bergifd)en  Uilili(]tlicca 
pulilica"  jiugeftellt  UHuben,  utib  oermutl)et,  baf{  cä  bei  bem  .\ilii  Dispnlalidnis  felbft 
berfertigt  ift.  Jlinild)  fagt  ot)ne  näl)cren  'JiadjU'ci'j,  ba^  „bergleid)en  and)  nod;  in  anberu 
:!öibliotl)efcn  anzutreffen   finb".     llne   ift  feine  bcrartigc  .'panbfdjrift   borgetonimeu. 

Hgl.  Corp.  Ref.  I  <Bp.  107.  lo  2B.  I  ©.  30(i.  Liitheri  op]).  omn.  ed.  Witobci-ffao 
154Ö  1  m.  (xr:xxxvi'.  gcibcntnim  n.  n.  0.  ®.  74  f.  (»gl.  1(  ÜÜ.  I  S.  :!80)  151  f.  «Ibcrt  n.  a.  0. 
©.412.     l'bfd)ev  III  ®. -iillf.     'Maid)  XV  äiotbcvirf)t  S.  109. 

Söicber  abgebrurft  finb  bic  bitten  bcr  t'cip.ygcr  2)i4putatiou  boUftnubig  nur 
bei  SDfd)er  III  ©.  292  -  507  unb  fjiernad)  berb"eutfd)t  gegeben  bei  aOaui)  XV 
Sp.  1015  1340.  3n  bcn  öcfammtauegaben  ber  SÖcrfe  i'utf)ero  finb  bie  i!cr-- 
^anblungen  jUnfdjcn  (^d  unb  (^"orlftabt  fortgclaffcn.  So  finben  fie  fid;  inj.  Wite- 
bergae  1545  I  iBl.  ccxLii'' —  ccxci",  ed.  lenae  1550  I  i^t.  ccxi.i'' —  ccxci''  unb 
ed.  Erlangap,  Opp.  ]at.  var.  arg.  III  S.  23  —  217,  überall  boUcr  JVc^ler. 

SBir  befc^ränten  uns  auf  bcn  2()eil  ber  Sitten,  ber  \;utl)erö  2)ieputation  mit 

6ct  entt)nlt,    geben   bcn   lert   nad)   bem   Urbrurf  mit  iBerüdfid)tigung   bcffcn,   loa§ 

Söfd)er  ans  bcm  (?reibcrgifd)cn  '•JJianuffript  nnmertt,  unb   iveifen   t)in   unb  »oicbcr 
auf  bie  übrigen  lUnegabcn  I)in. 


254 


Disputatio  I.  Eceii  et  M.  Lutheri  Lipsiae   habitii.  1519. 


liieipit  <lisimtati<>  ExcolU'iitium  thoolosorum 

lolianiiis  Eekii  et  Martini  Luttlieri  Auaustiniaiii, 

que  eepta  fuit  Quarta  die  lulii  3I.D.xix. 

hora  septiiua. 

Protestatio   jiatri-^    M.   Lutlifii.  5 

In  luiiuiiK'  (loiuiiii  (uii  r. 

rotestatioueni  utriu:<ijiie  egregii  domini  et  Audi'ee 
Carolostadii  et  lohaiini.s  Eecldi '  amj)lect<jr  et 
s(<iii(ir.  lioc  uiiiiui  addd,  (jimtl  pro  revereiitia  siinuiii 
l'iiiitilicis  et  Kdiiiano  Ecdesie  libens  liaiu;  luateriaiii  i" 
iion  necessariaiii  et  iniiv  invidiosam  pretermisisseiu, 
nisi  per  propusitinnem  egregii  d.  d.  loannis  Eeokii 
in  eani  pertraetus  fuissem.  Doleo  etiani,  eos  non 
adcsse  quos  niaxinie  ojiortuit,  qui,  cum  et  privatim 
et  j)iil)liee  toties  me  erimine  hereseos  profanainint,  '■' 
miiic,  iiiiu  iustet  eoguitit)  eause,  se  siihtraxeruiit:  lieretice  pravitatis  inquisitorcs 
dico,  (pii  fi-aternam  monitionem  et  doetrinam  postposuenint  eriminationibus  suis. 

')  SBit  (offen  l)ier  t^'arlftabfä  unb  ^di  Prftäviiiici  t'oiin  ^^i'i-gimt  bft  JilputotioTi  om 
'27.  3liini  um  jluci  \\i)x  iincf)  bem  Utbnirt  3*1.  '.Uij-'  folgfn: 

Protestatio  Carolstadii  jier  responilentem  sibi  a  latere. 

I'riiuo  ilhicl  testaiiiur  et  ubique  te.statum  e.sse  voliinnis.  misrjuam  ab  ecclesia 
Catholiea  ad  latnm  digitiini  nos  velle  discedere:  qiiod  si  einsmodi  quid  deprehendatiir 
non  dcdita  opera  sed  Immana  inscicia  elapsiira,  iam  nunc  pro  reeantato  habere  Tolumus. 
Ncc  eruditoruui  iuditio  preimus  nee  publicarum  seholarum  auetoritati  preiudieamus. 
Miineat  incolume  .suum  ouique  Judicium,  dummodo  scripturas  non  per  nebulam  .sed  ex 
integro  tractat.  Sacri.s  autem  scripturis  hunc  honorem  im])endiraus.  quod  nihil  sine 
iis  uut  a,ssererc  aut  recipere  volumus:  in  ceteris  autem,  que  non  liquide  liinc  doceri 
po.i.iunt,  .soli.s  ectlesiasticis  primas  damus,  Nee  ab  ii.f  discedimus,  que  in  epistohi  ad 
D.  Eckium  que  est  'Nisi  sanctissimum  in  Christo  patrem'  [—  Conclusiones  Carolostadii 
contra  \).  loanneni  Rccum  Lipsiae  xxvii.  lunii  tuendae]  testati  sunius,  sed  ea  nunc 
quoque  perinde  nt  antea  testamur. 

Protestatio    Eckii. 
(Invocavit  auxilium.) 

Protestor  pro  siniplicitate  theologica:  Sicut  lioc  onus  ad  laudem  dei,  eccicsie 
honorem,  animanim  salutem  et  ad  veritatis  dilucidationem  suseepi,  Ita  non  est  animus 
mihi  quidquam  dicere  vel  asserere,  quod  vel  sacre  scripture  vel  sancte  niatri  ecc.lesie 
esset  adversum.  paratus  comgi  et  emendari  a  sede  apostolica  et  ab  ii.s,  quorum  iuditio 
hanc  nostram  disceptntionem  iuxta  conventionem  heri  fact^im  sumus  subiecturi.  de 
quo  protestor  ut  suitra. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habitv.  1519.  255 


Scopus. 
De  potestiife,  imino  de  primatu  Roiiiuiii  poii4ilk-is. 

Ecckii  jirotestatio. 

In  nomine  tun,  diilcis  Ihesn. 

Antequani  in  arenani  desocudam,  protostnr  corani  vobis  illnstrissiinis, 
nol)ililnis,  niatrnifiois  ot  oxoclioiitissiniis  dominis,  onniia  \u'r  nie  dieonda  et 
diota  inpriniis  esse  snhiecta  indicio  prinic  scdis  ot  doinini  in  ca  scdciitis, 
deinde  (inonimlibet  alioniin,  (juorura  ost  orrantos  corriiix  rc  et  ad  vciitafis 
eognitionem  rodueere.     Et    ([iiia  revorcndns    patcr  in  ])retati(in('  sua  (jiiasi  so 

10  oxcusando  tcstatiu',  se  libonter  iiano  oniisissc  niateriani  pro  sinnmi  pontiticis 
reverentia,  nisi  per  meain  pertractus  fiiisset  propositioncni,  at  nicminorit  re\  o- 
rendn.s  pater,  nisi  ]>rin.s  ipsc  in  rcsolntorio *  ante  toiui)()i~a  SyKestri  ncyassct 
Ronianuni  pontitioeni  aiiis  superiorcni,  nun  fnissct  nccessarinni  iiie  ticdociniain 
illani  posuisse  propositioncni,  et  qnod  in  actis  coram  Icgato  scdis  apostolici' ^ 

i''  beatuni  Pelagiuni  poutificcni  Enangclica  scripta  torsissc  ransatnr,  qui  tanicn 
maxime  omnimii  ad  sanotornm  patrnni  intentioncni  vcr1)a  Cln-i,«ti  ac('(>])it. 
fhistra  ergo  Keverendns  patcr  in  nie  causam  torqnerc  nititur,  cui  ijisc  nun 
scmel  occasionem  prestitit.  Scd  iam  ambagibns  resectis  |irinii|ialc  iii-fitntnm 
dco  dnce  aggrediamnr. 

20  Kcverendc  jiatcr,   vcstra  coiiclusio   trcdccima    nicc  contnidiccns  fatctnr, 

Romanam  ecclesiam  esse  aliis  snperiorem  iiL\ta  Irigidissima  Komaiionun  pon- 
tificum  decrcta  intra  (|nadringeiitos  aunos  nata,  quibus  obstair  dicitis  tcxtnm 
sacre  scripture  et  historias  apjirobatas  niillc  et  ccntnm  aniiormii.  Contra 
qnam  sie  ojipono: 

2.'.  Monarciiia   et  niuis  principatns   in  ccclesia  dei   est  de  iure  divino  et  a 

Cliristo  institntus.  (juaro  textns  sacre  scripture  \el  liistorie  apjirobatc  ei  non 
advci"santur.      Qnoniam    ecelesia    illa    niilitans,   que   est    velut    unum   corpus 
iiixta    divi   Pauli    scntentiani,    est    iustituta    et    facta    ad    iniagineiu   eeclesieiSDii.  4,ii;. 
triuniphantis,  in  qua  est  uiia  nionarchia  oninibus  per  ordinem  dispositis  usque 

30  ad  unum    capiit,    scibcet   deiini.    quare   et    tiüis    ordo    a  Cliristo   in  terris  est 

eonstitutus,   cum  tateatur  loiiannis  qiiinto,    iilium   non  laeerc  quid(|uaiii  nisi  Jon.  5,  i9. 
quod   viderit  patrem  facientem.     Quai-e  non   de  celo  est  qui  capiti  subesse 
recusat,  sicut  non  de  celo  sed  de  Lucitero  est  qui  deo  non  vnlt  subiici. 

Que    omnia    latissinie  confimiari    possmit,    niaxiinc   per   sacram    illam 

3''  aniniam  lieatnni  Dionysium  Areopagitaiii  üb.  de  ccdesiastiea  hierarcliia,  iibi 
ait:  Nostra  enim  liierardiia  a  dco  traditis  ordinibus  sancte  disposita  sanetis 


')  <S.  SBb.  1  S. -^Tl.    p[{  füt)rt  bic  Stelle  ,^u  feinen  Öinnften  ungennii  nn.  ')  ©.  l)iet 

S.  19. 


2  50  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiao  habita.  1519. 

ot  cclestibus  hierairliiis  confoniiis  est.  Ita  Grcgoriiis  Xazanzcnus  in  Ajjo- 
logetieo  .saerosancta  luystoria  ait  ad  instar  colostis  inuigiiiis  cck4irari,  per  ijiie 
uli(|iu'  in  terris  oelostihus  iinlinii)n,s  assofianiur.  Xani  <|UO(l  nionstnuii  esset 
ecciesiani  esse  acepiialanil  '  ijUdd  onuies  fermi'  lieretiei  nioliti  sunt,  ut  sanotus 
(  yprianns  ad  Iioiiatianuni  et  Puppiannni  innuit,  ut  sie  debilitato  eapite  errores  :■ 
Silos  et  virus  inipuue  i)0ssent  nientil)us  hdniinuni  inonleare.  Et  hee  fnit  ratio 
]irincij)alis  ouiu  aliis  annexis,  propter  ipiam  l'arisiense  t'elix  studiiun  lohannem 
rdrnaceusein  danuiavit  neganlem  primatum  Eeelesie  Romane.  Sic  et  eiTor 
liu't  \\  ikletViticus ,  Ronianani  oeelesiani  aliis  u<iu  esse  .superiorem  de  lege 
Enaugelii.  lo 

Martin  US   r^ntiierns. 

(^uando  d.  d.  ai-guit,  onniino  esse  oaput  ecwlesie  universale,  oj)timc  facit. 
Et  si  est  aliquis  (|ui  privatu  j)aeto  i-ouvenerit  eum  dominatione  sua  ad  defen- 
dendum  eontrariuiii,  surgat  in   medium:  ad  me  niliil  pertinel. 

Eckius.  15 

Quia  i'everendns  pater  dicit,  nihil  ad  se  pertinere  de  contrario  illius 
i|Uod  intendebam  probare,  de  iure  diviuo  esse  Monarchiam  in  eeelesia  mili- 
Cffi'.  21,  :.'.  taute  sieut  et  triunipliante:  in  quo  eum  eojlaudo,  (|Uod  et  in  hoc  divo  lohanni 
in  A])oealypsi  eonseutit:  Vidi  eivitatem  sauetam  novam  descendeutem  lic. 
at  jiropins  ad  rem  acccdentes,  si  eeelesia  niilitans  nun  t'uit  sine  monai-eha,  20 
vellem  audire,  quis  esset  iste  monarelia  alins  aut  un(|uam  f'uisset  nisi  Romanns 
poutilex,  aut  que  alia  prima  .sedes  nisi  sedes  Petri  et  eins  suecessoruiu, 
iiixta  illud  beati  Cvpriani,  qui  in  epistola  3.  ad  Comelium  Romanum  ponti- 
fiocm  .scribens  contra  Novatianos  subdole  Romani  aeeedentes  inquit:  Post 
ista  adhuc  insu]>er  ])sendoepiseopo  sihi  ab  iiereticis  constituto  Romam  navi-  25 
gare  andent  et  ad  I'etri  eathedram  '^  at<|ue  ecclesiam  prineipalem,  nude  sacer- 
dotalis  unita.s  exorta  est,  a  schismati(n.s  et  profauis  literas  ferre  uec  cogitare, 
eos  esse  Romanos,  quoruin  fides  ab  Apostolo  laudata  est,  ad  quos  pei-fidia 
iiabere  non  possit  aecessum.  Et  Hieronymus  idem  testatur  contra  liUci- 
feriauos:  ecclesic  .«alus,  ait,  in  sununi  saeerdotis  dignitate  pendet,  cui  si  non  m 
excirs  (|uedani  et  ab  onmibus  eminens  detiu'  potestas,  tot  in  ecclesiis  eflieientur 
Schismata  (|Uot  sacerdotes.  Et  quod  iile  sunuuus  sacerdos  sit  Romanns, 
li(|U(t  a]iud  eundiiii  beatiim  iiieronyminn  in  duabus  epistolis  ad  Damasum 
paj)am,  (uiius  ferme  singula  verba  ad  institutum  fa<'iunt,  verum  brevitatis 
studio  illa  signemus:  Cam  successore  piscatoris  et  discipuli  Christi  loipior:  ^'> 
ego  nulluni  premium  sequens  nisi  Christum  beatitudini  tue,   id  est  cathedre 


5  logationum  23  epistola  2.  ad  Coniplinm  2.">  ^m  UrbrudE  fte'^l  cedci  P])!soop<) 

ftatt  pseu(loei)is<',opo:   c§  liegt  fjicv   oficnBar   ein  ■t'övfcljlcr   bcr  ''Jiotave  »or,    bcii    alle  ©efammt= 
ouSflafccn  »on  Üut^erS  SBcrlen  unbeanftanbet  oufgcnommen  ^o6eu     Uumani  fefttt        27  110  cd^'itare 

')  9Iin  IHniibc:  hl  est,  sino  eapite.  ')  ?liii  ^Haiibe:  Xon  ad  Pctri  scabelluiii. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  T.iith>n-i  Ijipsiao  haliita  1519.  257 

Petri,   consotior.     Super   illam    pctrain   l'uudaümi   t'cclcsiam    scio.     Et  inlVa :  s'iiutti.  i2,.io. 

Quicunque    tecum    noii   colligit,    ille    dii^peririt.      Ex   quiljus   quisque    l)omis 

Cliristianiis    facile    coniicit   unitatein   sacerdotak'in   a  Romano  fluore  jiontifico 

et  illani   fui.«se   seniper  cathetlram    jiriiioijialeiii  t't  omnihas  aJiis  prclatani,  et 

1  qiiod  illa  sit  petra,  siciit  Hieronvimis  dicit  se  soire,  super  quam  f'uiidala  sit 

ecciesia,    vel   reverendus   pater    assionct    aliuiu    iiKuiarcliaiu   occlcsie    ))ns('is 

temporibus. 

^rartinus   Luttlicr. 

Mouarchiam    eoclesic    militantis    prorsus    coufitcor   oiusquc    caput    nmi 
ui   hominem  sed  Cliristlun  ipsum,  idque  auctoritatc  divina.    Prima  aclCoriu:  1").  i.gor.  i,'.,-«. 

oportet  illum  reguare,  douec  ponat  omne.s  iuimicos  sub  pedibus  eins,  et  paulo  njor.  i.',,24. 

ante:  Deiude  finis,  ciun  tradiderit  regiium  deo  et  patri  et  evaeuaverit  omiieui 

principatum.  quod   Augustinus    üb.  1.   de   trini:    ult.  cap:   e.xponit   de  regno 

Christi    presentis   temporis,   ita   videli<'et,    quod   Cliristus   caput   ecclesic   per 
li   fidem    transferet   nos,    qui    regnum    eins    sninus    per   speciem.      Sic   Matliieiaiintiii.as.ao. 

ultimo:    Ecce   ego   vobiscum    suni   us(iue   ad   consuramationom   .seeuli.     Item 

actiium  9.  audivit  Paulus  de  celo:    Säule,  Säule,  quid  me  pcrse(|ueris?  Ubi  •äivfloid). 9,  i. 

iterum    Augustinus    dicit,    caput    l()(|ui    pro    membris    suis.     Quare    prorsus 

audiendi   uon   sunt,    (|ui    Cliristuni    extra    eeclesiam    militantem    trudunt    in 
20  triuni|)liantem,  cum  sit  regnum  tidei,  lioe  est,  (juod  caj)ut  nostrmu  iioii  videnuis 

et  tameu  habemus,  iuxta  illud  psal.  121.  illic  sederunt  sedes  in  iudicio  super -yj.  122, 5. 

domum  David.     Malte  scilicet  sedes,    in  quibus    unus  sedet  Christus:    sedes 

videmus,  non  sessorem  vel  regem. 

Proinde  ad  auctoritates  Egregii  d.  d.  veniendo,  (juando  asserit  in  ecciesia 
2r.   militante   esse   imiun   principatum    di\ino   iure  et   a  C'hristo   institutum,   sua 

dicit  sed  nihil  probat.    Xam  prima  eins  auctoritas,  Pauli  nimiruiu  ad  Eplie- 

sios  4.  que   Christum   caput   ecclesic    dicit ,    pro   me   contra   emn   valet,  cum  s»ri.  4,  n. 

cert.issime  loquatur  ibi  de  ecciesia  militante  et  Christum  appellct  eius  caput. 

est  etiam  eadem  sententia  coutrai-ia  huic  1.  Corin.  3.  Quid  est  Apollo?  quid  1.  gor.  3,  r.. 
M   Cephe?  quid   Paulus?  divisus  est  Chi-istus?  &c.  nbi   manifeste  proliibct  aliud 

Caput  quam  Cin'istum. 

Seeunda   eius    auctoritas   lolian:  5.  nun    polest    tilius    t'aeere   (|ui<liiuaiii  ,"^oii.  d,  m. 

nisi  (|Uod  viderit   patrem  facientem,  ne(]ue  de  ecciesia  militante  ne(iue  trium- 

phante  locpiitur,  sed  omnimn  doctorum  sententia  de  e([ualitate  sua  cum  patrc, 
31   scilicet  quod  nihil  facit  aut  possit  facerc  pater,  quin   idem  jiossit  et  tilius. 

Omitto  rjuod  dixit,  non  esse  de  celo  (|ui  caj)iti  subesse  reeusat,  et  esse 

de   Lucifero    qui   deo    non   vult    subiici.      (iuia    sicut    preccdentia    male   sunt 

a-ssunipta,  ita  et  hec  male  illata. 

Tertia,  que  est  Dionvsii,  nihil  contra  nos.  non  enim  negamus  Hicrar- 
<u  chiam  ecclesiasticam,   sed  de  capitc  disputanius  ^lonarchic,   non  Hierarchi<'. 

21   psal.  119.  2C  ad  fet)lt  2K  a|i|iollal  ;).'j   seil  .jii.mI  :rJ  3m  *J)lnniii(ript 

^intet  contra  nos  nodj  ^injugciüst:  inducit 

Sutl^erS  SBerfc.  II.  17 


258  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.  1519. 

Quaita,  que  Gregorii  Nazanzeni  adducitur,  quod  per  saorosancta 
mys^teria  sociamur  saiictis  ordinihus  oekstilms,  a  (jiunis  i;raiiiiiuitiro  iuU'lli- 
ü;itur  nihil  sonarc  iicque  de  ^Monarcliia  iieque  de  eapite. 

lain  quod  addidil,  esse  munstniin,  si  ecelesia  aee))liala  esset,  i'ateor: 
sed  liüc  eapiit  neqiie  ipse  dominus  doetor  aliud  dare  possit  (piani  Christum,  5 
quod  probo  evidenter.  Quia  si  suuni  eaput,  quod  Eomauiun  pontificem 
appellat,  moritur,  ut  est  hoiuo,  iam  ecelesia  est  aeephala:  si  autem  Christus 
interim  eaput  est  ecelesie,  donec  alius  eligatur,  iiou  minus  nionstrum  e.st, 
Ciiristuui  eedere  vivo  pontitiei  et  sueeedere  mortuo. 

Quinta  Ijeati  C'vpriani,    qui  heretieos  inseetatus,  quod  dehilitato  eapite   lo 
moliti    sunt  eiTores  suos   impune  honiinihus  inenleare,  prorsns  niiiil  faeit  ad 
propositimi.    loquitiir   enim   non   de   Komano  eapite,    sed   de  quolibet   eapite 
euius(|ue  episcojtatus.    Et  .«i  egresius  d.  d.  voluerit  stare  auctoritati  CViiriani, 
liae  liora  finienuis  dispntationem.^   i]ise  enim  Conielium  jiontitieem  uunquani 
aliter    salutat    nisi    eharissimum    fratrem.       Dcindc    docrihens    episeoponim   i-i 
ilectiones  et  confirmationes  per  nuiltas  ejnstolas,  e.\  divinis  jiteris  eflieaeissinie 
prohat  ad  plebeni  jiertinere  et  vieinos  duos  episeopos  vel  tres,  (piemadniodum 
et  saneitum  est    in  sacratis.simo  Niceno   eoncilio.     Ciuiii  ideni  lieatns  martyr, 
ut  heatns  Augustinus  allegat  lih:  2.  ca:  2.  de  haptismo,  sie  dieit:  Xecjue  enim 
<|uis(juam   nostrum   episcopum   se   esse  episcopornm    eonstitnit   ant  tATaunieo  ■•;" 
terrore  ad  obsequendi  necessitatem  eollegas  suos  adigit,  i|UMnd<i  hahet  omuis 
Episeopus  pro  lieentia    libertatis    et   potestatis  sue   arhitrium  proprium,   tan- 
(|uam  ab  idio  iudieari  non  possit,  quo  modo  nee  ipse  potest  alterum  indieare, 
sed  e.xspectemus  uni\-ersi  iudiciuni  doniini  nostri  Iliesu  Christi. 

Qnod  autem  dieit,  c  Romana  et  Petri  cathedi-a  ortam  esse  sacerdotalem  -^ 
unitatem,  libentissime  admitto,  qnantnm  pertinet  ad  ecelesiam  oecidentalem. 
Xam  revera  etiam  Homana  ecelesia  orta  est  e.\  Hierosolymitaiia:  liec  est 
niatri.x  proprie  onminm  ecclesiarum.  Sed  ncc  valet  eonse(|uentia  'ex  Romana 
ecelesia  orta  est  saeerdotalis  unitas,  ergo  ipsa  est  eaput  et  domina  onminm 
])rima^  ;dioquin  insuperaliiliter  coneluderet,  Hierosolymitanam  esse  eaput  et  •'" 
dominam  omnium. 

ntima  anetoritas  divi  Hieronymi  non  recte  indneitur  ab  egregio  d.  d., 
etiam  si  per  omnia  esset  vera  anetoritas  Hieronymi,  <]uia  d.  d.  intendit  pro- 
l)are  ecelesie  Romane  potestatem  Monarchicam  iure  divino  a  Christo  insti- 
tutam.  hoc  vorba  Hieronymi  non  habent,  quia  dicit:  cui  si  non  exors  quedam  ^•'' 
ab  Omnibus  cminens  detur  potesta.s,  tot  in  eeelesiis  cfficüentur  Schismata  quot 
sacerdotes.  'Detur',  inquit,  hoc  est,  iure  humano  posset  fieri  eonsentientüius 
(■eteris  onniibiis  fidclibns.  nam  nee  ego  hoc  nego,  si  conscnserint  totius  orbis 
fideles    in  Ronianum  vel    Parisiensem  vel    Magdebm'gensem  vel  qucmcuuqne. 


1   Qiiaito  21   crrore  09  parienscin 

')  Hin  Siniibc:  Kcckiiis  dixit  'non  fii>t'. 


Disputatio  I.  Eccii  ot  M.  Lutheri  Lipsiao  habita.  1519.  259 

ut  ef;?et  primns  pontifex  ot  -jummus,  liiinc  propter  revereiifinm  totins  ooelesio 
tidelium  sii-  consentieiitis  liahcndiini  esse  siinimiiiii  iiKiiiarclunn.  hoc  aiiteni 
neque  factum  est  unquani  necnio  fit  neque  fiet,  eiim  nsqiie  ad  nostra  tenijxira 
greca  ecclesia  non  consenserit  noqne  tarnen  sit  haliita  lieretica.  Et  liaiie  esse 
5  sententiam  divi  Hieronymi  probo  ex  epistola  ad  Euagriuni,  ubi  dioit:  Ubi- 
eunqiie  episcopus  fiierit,  sive  Rome  sive  Eugubii  sive  Constantinopoli  sive 
Regü  sive  Alexandrie  sive  Thanis,  eiusdeni  meriti  et  eiusdeni  saoerdotii  est. 
Potentia  divitiarmn  et  huinilitas  panpertatis  vel  subliiniorem  vcl  inferiorem 
facit.    Ceterum  omnes  Apostoldrnm  suceessorcs  sunt.'    Heeitatur  iiec  epistola 

10  in  decretis  non  frigidis  dis:  93.  ca:  legimus.    Idem  super  epistolam  ad  Titum: 
Idem  est  ergo  presbvter  qui  episcopus,  et  antequam  diaboli  instinetu  studia 
in  religione  fierent  et  dioeretiu-  in  populis  'ego  sum  Pauli,  ego  suu)  (\'i)li('\  i.isor.  i,  12. 
eommuni  presb^-tcrorum  eonsilio  ecclesie  gubernabantur.  post<|uani  vero  unus-    • 
((uisque  eos  (pios  baptizarat  suos  esse  putabat,  in  toto  orbe  deoretum  est,  ut 

»5  uniLS  de  pre.sbvteris  electus  superponeivtm-,  et  iuduetis  auetoritatibus  scripture 
dicit  in  fine:  Sicut  ergo  presbvteri  sciunt,  sc  ex  ecclesie  eonsuetudine  ei  qui 
sibi  pi-epositus  fuerit  esse  subiectos,  ita  episcopi  noverint  se  magis  eonsue- 
tudine quam  dispositionis  ^  dominiec  \-eritate  proslnieris  esse  maiores.  Ideo 
quod  d.  d.  addidit,   a  Iheronymo   intellectum   esse   summum   poutificem  Ro- 

OT  manimi,  dum  dicit   'cum  successore  piseatoris  et  diseipuli  Cluüsti  loquor,  et 

beatitudini  tue,  id  est  eathedre  Petri.  consotior,  super  illam  Petrimi  fuudatam 

ecclesiam  scio',  nihil  facit :  non  sequitur  'consotior  huic  ecclesie,  ci^o  bec  est 

sola  prima',  nee  sequitur  'e.st  fundata  supra  Petram,   ergo  sola  est  fundata^. 

Aeeedit  ad  hoc  decretnm  concilii  Affricaui  dist:  99.  cap:  prime.    Prime, 

«  inquit,  sedis  episcopus  non  appellctur  ])riuceps  sacerdotum  aut  sunuuus 
.sacerdos  aut  aliquid  huiusmodi,  scd  tantum  ])rime  sedis  episcopus:  univer- 
salis autem  pontifex  nee  Romanus  appelletur.  Quare  si  divino  iure  starct 
monarchia  Romani  pontificis,  hec  omnia  essent  heretica,  quod  est  temerarium 
asserere. 

39  Et   in   fine   audiamus   ipsum    dominmii,    qui    Luce  22.  dicit:   Facta  est  s-m.  ai'.siff. 

autem  eontentio  discipulorum,  quis  eorum  videretur  esse  maior.  Dixit  autem 
eis:  Reges  gentimn  dominantur  earum,  et  qui  |)otestatem  halient  super  eos, 
benefici  vocantiu-:  vos  autem  non  sie,  sed  <|ui  nuiior  est  vestrum,  fial 
sicut  minor. 

3i  Eckius. 

Reverendas   d.  jiater   satis    instructus   descendit    in    aniiani,   niatcriani 
snam  habens  bono  ordine  contextam  in  libello  impresso  et  per  cum  composito.- 


;i 


14  baptiz:il)at  21   consotilis 

')  3lm  DJnnbc:  Martinus  'Jal  fie  bcii  ipicrtinl)miil  nidjt  lang  öerfatont  ()aben'. 
')  SIBflljxic^einlic^  f)at  Sutf)et  dispensationis  gefagt.  DieUeid)!  a^xd)  bic  ^JJotarc  dispesationis 
geic^rieben.    Sgl.  S.  229  f.  ')   fftf  meint  bic  Kesohitio  I.iithoriana  super  jiropositione 

sua  tertiadecima  de  poteetate  Papae.  f.  S.  18:3 ff. 

17* 


20O  Disputatin   I.  Kocii  et  II.  Luthori  Lipsiao  hiiliita.  1519. 

(juai-e  illu.stris.sime  doniinatiout's  vestro,  magniticentie  et  doniiiiatiniios  veiiiaui 
dahuut  Eckio  luulto  iaiii  tempore  alii.s  iiegotiis  oecnjiato,  si  noii  tarn  rotuude 
et  accurate  evestigio  tanta  eiunnlaiH'  jioterit,  (jiiaiituni  Ixeverendu.s  pater  iani 
eongessit:  venit  enim  disputatiiru.-^,  nou  lilmuii  cdituriis.  verum  (piid  reve- 
rendus  pater  dixerit,  per  ordiuem  dispiciamus.  ^ 

Primo  cmiiiiuni,  caput  esse  ecclesie  Christum  probare  iutendit,  quod 
tameu  fnerat  su]ier\acanemii,  cum  nullus  hoc  uegare  presuniat  iiisi  cjui  auti- 
christus  sit.  miror  tarnen  vehementer,  quod  hoc  nou  perpendit,  sicut  pollicetur 
in  actis  eoram  legato  sedis  Apostolice '  posse  se  prestare  quendani  iurista- 
tlieuioguni,  plnra  esse  pos.se  capita  suhordinata,  in  (pio  mystici  capitis  ratio  m 
aut  svnil)olici  a  ratione  capitis  naturalis  deficit.  (|nare  preter  caput  Christum 
i't  alind  oportere  queri  caput  in  ccclesia  statim  probabitm*.    Neque  ei  suffra- 

1.  Gor.  1,  lü  g;itur,  quod  Apostolnm  inducit  jirima  ad  Corinthios  3.  'divisus  est  Christus?' 
Nam  etsi  Pauhis  ibi  Petri  nieminerit,  non  tanicn  falsum  dixit  l)eatus  Hie- 
ronymus  lil).  1.  contra  lovinianuni,  mihi-  cohun.  18.  unus  ehgitur  (locpiitnr  ir. 
de  Petro),  ut  capite  constituto  schismatis  toUatur  occasio.  Cläre  ajjpellat 
Petrum  caput  in  ccclesia  es.se  constitutum.  Sed  liec  missa  llicinnis,  solutiones 
ad  nostra  inducta  rcpulsiuü. 
Soi).  s,  19.  Primo,   cum   respondet   ad    illnd   lohannis  .">.  'neque   enim  filius  potcst 

faeere  quidquam  nisi  (]ue  vidcrit  patrem  facii'utcni\  dixit  secmulum  sanctos  20 
patres  exprimi  hie  e(pialitatem  patris  et  filii.  verum  legat  attentius,  queso, 
revereudus  pater  beatum  et  inadulabilem  patrem  Bernhardum  lib.  ;].  de  coii- 
sideratione  ad  Eugenium.  IJbi  de  forma  ecclesie  lo(juens  et  cam  esse  de 
iure  divino  probans  uostram  rati<inem  formavit,  miiii  colnni.  7.  nee  vilem 
repute.s  formam  haue  quia  in  terra  est,  exemplar  liabet  in  <;elo.  Neque  euim  •.>.'. 
filius    potest   faeere    ((uidquani    nisi    que  vidcrit   |)atrem  fiieientcm,   presertim 

a.imci|.25,4o. cum  ei  sub  Mosi  nomine  dictum  sit:  Vide,  omiiia  facias  secunihmi  exemplar, 
cftb.  21.2.  quod  tibi  in  monte  mon.stratum  est.  viderat  hoc  qui  dicel)at:  vidi  civitateiu 
sanctam  &c.  Ego  enim  propter  similitutlinem  dictum  reor,  ((Uod,  sicut  illic 
Seraphin  et  Cherubin  et  ceteri  quique  usipie  ad  angelos  et  archangelos  :to 
ordinantur  sub  uno  capite  deo,  ita  hie  (|UO(|n('  sub  imo  sunimo  Pontifice 
primates  vel  patriarche,  Arcliiepiscopi,  episcopi,  ]ircsl)yteri  vel  abl)atcs  et 
relii|ui  in  hnnc  inodum.  Tunc  snlxlit  Bernhardus:  Non  est  parvipendendum, 
ijuod  et  dcuni  habet  auctorem  et  de  celo  ducil  originem.  (Juis  iani  uon 
intelligat  lianc  ecclcsiastlcain  liicrarchiain  .«eciiudnm  Bcriiliai'duni  a  Christo  x. 
institutain,  et  velut  dcus  caput  est  in  celo,  ila  sunmuis  pontitl'X  caput  sit  in 
militante  ccclesia".'  ncutiqnani  Christum  e.Ncltidcndi),  cuius  sc  liitc(ui- vicarium. 
Scd    ad    ratinncnhnii    |ilcl]<'iani    ({iiaiii    indnxil ,    ecclesiaiii    iiianrrc    acephalam 


25   repiitjii[.<  alle  Vliivflalu'ii  28   diccbar  :J0  ceteri   ipii    nsimo   nllf   "Jluviiaiicn 

:!4  li!il)c;it  nllf  'ÄU'jfln'Dfn 

')  Irixex  S.  IH.  ')  iiiilii   in  |\Ui1)rv  MiniMiibiuiii        in   mrii   i'ililHjnc. 


Üisputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutlicri  ljii)siae  liabit«.  1519.  261 

pajKi  UKirluo,  iiisi  ridiculc  tliccrumu.^,  ('Iifisiiiiu  ccdciv  pa]».'  vivo  et  .--uccüik're 
pape  mortuo:  ridiciüa  proi-sus  ratimiciihi ,  (|uc  in  rc  taiii  scria  iiiter  tot 
prestantes  viros  vix  est  digna  ciiarrari,  cuin  ab  iiiitio  dixeriiu  caput  illiid 
svuiboliouiu  a  vcri  capitis  naturali.^  ratione  in  aliipiibus  conveiiientiis  duKcere. 
.■>  ueque  Cliri.stus,  cuius  regnum  mauet  iueteruum  et  cuius  sempiturnuni  est 
sacerdotium,  cedit  pape  vel  succedit,  cinu  ei  sit  data  oninis  potestas  in  celo 
et  in  terra,  Matthei  ultimo,  et  dcfuncto  pa])a  modo  cetus  ('ardinalium,  sicutimiiiii)  as.is. 
defiincto  cpiscupo  capitulum,  iura  illa  toieat,  usque  quo  iiovus  pontiiex 
deligatur. 

III  Quod  vero  secundo   loco   reverendus  pat«'r  dicit,    Cyprianum    loqui   i\v 

qiiolibet  cpiscopo,  non  de  Romano  Pontiticc,  pluriinuni  niiroi',  cum  iiitcUi- 
geutia  dictOTuni  ex  causis  dicendi  sit  acci|)ienda  et  Cyprianus  in  locis  per 
me  addnctis  eos  increpet,  qui  n  Cornelio  defecerunt,  (pii  certc  Konianus  fuit 
poutifex.     üb  id   sciat  Keverendus  pater,    me   non    nudis    v('rl)is   satiari,  nt 

i-"^  sophistas  pascere  solemus.  Quo  ex  CVpriano  pro  se  attcrt,  opjjonendo, 
arbitror,  curaulatius  ctHciet.  Nam  quod  C"v])rianus  Coriielium  fratrcni  appeiiat, 
et  apostolos  fralres  fuisse  nemo  nescit:  attamen  Petiais  sicut  et  eins  suc- 
c&ssor  (,'onielius  ca)>ut  fuit  a])ostolorum,  a[)cx  et  Vertex,  iiuxta  beati  Dionysii 
ca:  iJ.    vei  7.    de    diviuis    ndniinibus    scntentiam.       Pc    electione    et    concilio 

s»  Niceno  et  a  Cvpriano  rouscrip(a  iicc  promovcnt  nee  inipediunt  negotium,  et 
multo  minus  .Augustinus  Hb:  2.  ca.  2.  de  l)aptismo  parvulorum  dcbcbat  addtici 
post  Cyprianum.  Nam  Augustinus  lUTOgantiam  et  t«meritateui  eoriun,  qui 
per  ambitionem  et  sui>erl)iam  ad  ccclesiasticas  ])relaturas  se  ingei-unt,  lepre- 
hendit,  ((uod  non  dcbeant  se  con.stitnere  ihh;  alios  cogere  ad  sc  constitucndum, 

5s   cum  quisque  prelatus  exspectare  debeat,  ul  vocetur,  sicut  Aaron.  a.avoj.  25. «. 

Tcrtio,   aliam  (Vpri.'uii   scntentiam   ex  3.  E])istola    ad  ("oniciium  dibi- 

timis    respondit,    uuitatem    (juidcm    sacerdf»talcm    in    occidentali    ecdesia    a 

ErOxuaua  exortam,    non    in    oriciitali:    obticuit    iiic   iieverendus   pater,   ((uod 

Gyprianus  precedent<'r  Koniauam  ecclesiam  apj)eilavit  I'etri  catiiedram  atijue 

30  eccle.siam  priuci))alcni.  Scd  (piid  sua  solutio  possit,  medullam  verboruni 
insj)icicnti  est  manifestarium.  Natu  Revcreudus  ])atcr  more  grannnatico 
ortimi  unitatis  sacerdotalis  intelligil  i|U(i  ad  aus])iciuni  et  initiuni,  cum  pro- 
fecto  C'y|)riauus  volucrit  cxplicarc  ortuiu  commissionis,  subordinationis  seu 
influxus,    ut  ab  lum    Pctro    vciiit    a    capite   in    cct<'ros    omnes    iurisdictio    sit 

as  derivata:  alioquin  non  (lal)it  unum  sacerdotem,  nee  Hierosolymis.  Taceo, 
quod  emu  nun  relevat  glossula  adiecta  de  occidentali  ccclesia,  cum  l)eatus 
Hierouymus  ab  initio  sue  epistole  ob  id  orient;dem  ecclesiam  ex  Oriente 
scribens  schisniaticam  dieat,  (jue  indisci.ssani  domini  tunicam  et  desuper  con- 
textam  minutalim  per  fi'usta  disceiiiit.     Christi  vineam,  in(|uit,  vulpes  exter- 

40  miuaut,  deootans  seilicet  Hieronynius,  ([uod  sponsa  in  canticis  cou(juerebatur:.6o()ci.  2,  is. 


2f)  ex  2.  Epistola  :!9  per  IVustra  ade  6E(animtou^go6cu  unb  Sbjdjct 


262  Disputatio  I.  Eceii   et  M.  Lutheri  Liiisiae  habita.  1519. 

cajult'  iiohis  viilpwulas,  (|Uc  (IciiKiliuiitur  vinoaiii.  Taceat  eip),  (jueso,  Reve- 
rendii.s  pattT,  et  nobis  iiaii  iiisiiltet  ciiin  (ireuis  et  orientaliltus,  ([ui  a  Rnmiina 
(lefifientes  ecclesia  a  Kile  i|iui(iiie  C'liristiaua  facti  sunt  cxiilus.  CDiisectariiuu 
est,  quo  pacto  aeeipienda  sit  illatio.  Est  radix,  ergo  doniina.  Nou  enim 
de  radice  loquimur  initii  vel  temjioris,  sed  de  radiee  iutluxus  et  princi-  s 
palitatis. 

Quarto  loeo  iiititur  reverendus  })ater  se  evolvere  ex  verhis  Hieronynii 
et  illa  vitare.  Xani  suiniuo  saeerdoti  ti'iluiit  ijuideiii  et  daii  suamiaiu  (li|i'iii- 
tat<'in,  sed  lioe  tiat  iure  huniano.  Sed  eur  tuue  beatus  Ilieronyiuus  I)aniasuin 
piscatoris  appeUat  sueeessoreui  et  eathedre  Petri  vult  assoeiari?  illud  divinum    i» 

Sfniti). icis  citans  Matthei  Iti.  'super  illani  petram  fundatani  eeelesiani  seio^  (^uod  ita 
reliquis  eeclesiis  apprupriari  nun  putest,  ut  Berniiardus  ratioeinatur  et  proeh 
dolor  cum  suiunia  C'liristianoruoi  iuiuria  suiiius  cxperti  portas  iiit'eri)ruin  pre- 
valuisse  ecdesie  Hierosolyiuitane,  Antiocheue,  Alexaudrine,  addo  quoque 
ßoeiiiiee,  quod  taineu  de  ecclesia  (jue  fundata  est  supra  ])etrain  veritas  iucor-  i"' 
rupta  Ciiristi  nou   patitur.     8ed  N'erissinuuii   est   in  iis    que  sunt  fidei,  quod 

lUiuti).  24,^8.  Hieronynuis   iu  eadeui   epistola  affirniat:    Ubicumque  fuerit  coipus,   ibi  cou- 
gregabuntur  et   aquile:   profligato   a   mala  sobole  patrimonio   apud  vos  solos 
iucorrupta  |)atrum  omnino   servatur   auctoritas.     At   hoc  in   ]>rinci|)ali  adlnic 
evidenter  probabinius,  nou  iure  liumano  primatum  obtineru  ecclesiam  Ivomanam,   -'n 
sed  divino. 

Pi-estat  tanien  diluere,  (|ue  venerandus  pater  pro  se  ex  Hieronymo 
adduxit.  Priimi  ad  Kuagrium,  ubi  episcopum  Korne  et  Eugubii,  Constan- 
liuopoli  et  Regii  eiusdem  lucriti  dicit  et  sacerdotii:  hoc  scivinuis,  antequam 
Tiieognis  nasceretur.  Xe(]ue  papatus  est  ordo  ultra  Episcopatum.  Xam  sie  as 
et  alio  loeo  e(|Uales  dicit  iiiisse  aj)ost(.)los,  ubi  tauien  primatum  saucto  Petro 
non  ai)stulit.  Sed  (juml  reverendus  pater  tantopere  a  me  efflagitabat,  nc 
«liverticnla  «juererem,  (piod  nuncjuam  facere  suiu  solitus,  ijjsum  canonem 
'legimus' adducens  9;5.  dist:  me  ad  lioc  ducit  procardum,'  (juod  domini  Cano- 
niste  et  Tlieologi  commentantm',  an  E])iscopatus  (jrdo  sit  proprio  cliaractere  s« 
insignis  sacerdotio  additus:  de  ((uo  in  presentia  veliit  impertinente  nihil 
deeerno.  Hoc  tamen  dieo  a])parere  miiii  salvo  seniper  meliori  indic'io,  uon 
talem  fuisse  in  primitiva  ecclesia  cont'usionem,  ut  Episcopus  a  sacci'dotc  non 
separaretur,  cum  duddccim  Apostoli  septuagiuta  duos  exccdaut  disci]>ulos. 
In  cuius  rei  testimouium  beatnm  atlero  Dionysium  Hieronymo  anticpiiorem  ^b 
et  primitive  eeclesie  liierarciiam,  qui  Hb:  tk'  eccicsie  iiicrarchia  intcr  saeros 
ordines  episeopatmii  ponit  et  suprennmi  iiieran'iiam ,  et  qun  pacto  is  debeat 
consecrari,  eni  assenticns  cpiscopos  ab  ipso  ec(.'lesie  iuitio  conunune  sacer- 
elotium  excelluisse  o[)iiior. 

20  probavimus  olle  ^tuägaficii  '23  Kgiibii  :!0  cuinmeiiüiiitur  fcl)tl;  c»  ftniib  oOci: 

in  bcm  Bon  !i.'ö}rf)ct  bcuutjlcu  *J)tonujfvit)t  mit  bcv  SjQnbUciilcvtung;  alii  'antevcrtunr 
')  =  ftoiij.  brocaid. 


Disputatio  1.  Eceii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.  1519.  2(58 

(iiiiiito  addiixit  caiioiuMii  coucilii  ^VttVicaiii  9U.  ili.^t:  caii:  priiiic,  iil)i 
coucilium  proliibet  iiw'  lionuiuiim  pontiticem  dcbere  dici  universalem,  et 
quod  Christus  hoc  proliibuerit  Jjuce  22.  Reges  geutiiim  ttc.  Kesjioiideo,  vuc.  sl',  j."). 
verum  esse  fastuosum  universalis  episeo])i  nomen  fuisse  jirohibituni,  uou 
.'■  quod  Komanus  poiuif'ex  uiiquani  a  \ero  Christiauu  liabitus  sit  uon  prinuis 
et  siunmiis  pontife.x,  sed  cjuod  episcopus  peculiariter  Komano  ecclesie  iion 
sit  pri)]»rliis  cuiusciue  ecclesie  e])iseopiis,  sed  primns,  (|ii()d  ali(i<jnin  debitus 
houor  Episeupis  iuferiDribus  uon  tribueretur.  Verum  nihil  criminis  inest, 
si    quispiam  Komauum    pontiKeem    universalem    dixerit    ])r()   prinio:    rectius 

10  vero  dicetiu"  uon  episcopus  universalis,  sed  universalis  ecclesie  ei)iscopus, 
veluti  est  Christi  vicarius.  Quod  dominus  anibitiosam  redarguit  ajjostolonun 
coutentionem,  qnulis  inter  seculares  qucritm-,  hoc  primatuni  ecclesie  Romane 
uon  aufert,  sed  quod  beatus  (iregorius  prinuis  fecit  et  aguovit,  sc  ideo 
Ecclesie  catlioliee  ])relatum,  ut  servum  servorum  se  esse  agnoscerct,   in  (jua 

«•>  re  sequcutes  Pontifices  nou  couvitiis  lacessere,  sed  oratiouibus,  ut  tales  Haut, 
a  deo  impetrare  studeamus. 

Hora  Seeuuda  i)omcridiaua 
Quarta   die  lulii    1.519. 

Martiuus  Luttherus. 

2u  Primam  responsiouem  meani,  (pia  ex  auctoritate  Pauli  prima  ad  Corint:  ;J.  i.isoi.  .i,  4«. 

ostendi,  ab  ajiostolo  proliibitum,  ne  fideles  sibi  arrogareut  vel  Cephe  vcl 
Paulum  vel  Apollo,  ad  islum  moduni  eonfutavit  d.  d.  egregius,  quod,  etsi 
Paulus  ibidem  Petri  meminerit,  uon  tamen  falso  HierouNinas  contra  loviui- 
anmn  dicit  'Unus  eligitur,  quod  eapite  constituto  occasio  schismatis  tollatur', 

i'.s  clare  appellat  Petinuii  caput  in  Ecclesia  constitutum,  adieeit  'sed  hec  missa 
facianuis'.  Res})ondeo:  non  patior  propter  minorem  auctoritatem  inductam 
me  divelli  a  maiore,  nee  tantus  est  Hieronnnus,  ut  ])ropter  cum  l'anlum 
deseram.  Xon  ergo  Paulus  soliun  meminit  ibi  Petri,  sicut  conatur  extenuare 
ista  confutatio,  sed  cmu  plena  auctoritate  docet  et  jjrohibet,  ne  c[uis  dicat  se 

30  esse  Petri.     Unde  et  idem  ca])itulum  concludit:    Omnia  \e.stra,   sive    Paulus  i.gov.  a.siM. 
sive   Cephe,    sive   mors   sive    vita,   vos   autem   Christi,   Christus    autcni   dei. 
Stat  ergo  ista  responsio  mea  adhuc  invicta,  et  nisi  robustius  confutata  fuerit, 
oppono  eam  onmibus   preteritis   et  futuris   argiuuentis  d.  doctoris.     Verbum 
enim  dei  su])er  omnia  verba  hominum  est. 

3'  Ad   HierouAinuiu   autem   dico,    (piod  et    ego  missa   faeio   ea,    cum    sit 

ambiguissimus  locus,  ut  bene  sensit  dominus  Doctor. 

Secundam    responsioncm    meam    ad    auctoritatem    lohan :  5.   ubi    dixi,  30I).  r.,  r.i. 
Clu"istum  loqui  de  ei|ualitate  ])ot(ntic  |(aterne,  iussit  me  d.  Doctor  attentins 


1  Tertio  alle  SluägaOcu  ftott  Quiiitu       caii:  1.  Ubi  oUc  SluSgobcii 


264  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Liitlu'ri  Lipsiae  habita,    1519. 

legere  bcatuni  BenilKirdiiiii ,  i|ui  luiiu-  aiietoritatcni  indiuMt  |)i'o  eeelesia  mili- 
tante, sicut  auditum  est.  Kes])()ii(le(i:  Divuin  13enilianluiii  veiieror  et  eins 
sententiain  nim  eontenmo,  sed  in  etintentione  aeeipientlus  est  sensus  geniiiniis 
et  projirius  seriptiire,  (jiii  stare  in  acie  })iissit,  a  (|Uo  saneti  patres  iionnun- 
i|Uani  locupietande  oratiouis  gratia  digrediuntur  et  sine  enlpa.  Nunc  auteni  5 
ex  precedenti  et  soqnouti  textu  elarum  tit,  Christum  Uiqni  de  eqnali  omui- 
5oi|.:i.  ii;.  IS.  potentia  sua  cum  patre:  Propterea  i)eröequebantnr  ludei  Eiesuni,  quia  faciebat 
liee  in  sabbato.  ergu  magis  querebant  emu  ludei  intei-ficere,  quia  nou  solum 
suh'cbat  sabbatum,  sed  et  patrem  suum  dicebat  deuni,  e(jualem  so  faciens 
deu.  Kes])ondit  itaque  Iliesus  et  dixit  eis:  Amen  amen  dico  vobis,  non  lo 
])ote.st  filins  a  se  faeere  ijuidijuain,  nisi  (piod  vidcrit  patrem  facientem.  Et 
sie  elare  patet,  (]Uod  Bernliardus  alio  sensu  tractat  hoe  verbum  Christi. 

Ad  tertiani,  videlicet  jjlebeiam  ut  dixit  et  ridiculam  ratiunculam,  <jua 
dixi,  etiani  sine  papa  ecelesiam  habere  eapnt  suum,  opposuit,  (juod  non  esset 
digua  enarrai'i  euram  tantis  viris  et  in  re  tam  seria.  Respondeo:  sit  plebeia  i^ 
et  i'idieula ,  modo  sit  invieta,  nee  dum  video  eam  coulutatam.  non  enim 
intelligo,  si  eeelesia  ad  tres  vel  (piattuor  menses  non  est  acephala  mortuo 
Papa,  moilo  sint  alii  (■piseo])i,  quouiodo  etiam  non  sit  aee])liala,  cum  nnllus 
sit  Papa.  Nam  (piod  adduxit  de  Cardinalibus,  penes  (juos  sit  ins  eligendi  Ar., 
responsionem  meam  eonibrtat,  cum  hinc  seijuatm',  eo  tempore  (juo  nondum  20 
irant   Cardiuales,  ut  tempore  Hieronynii,  non  potuis.sc  esse  papam. 

Ad  (piartam,  Cy])nani  auctoritatem ,  ubi  dLxi  cum  loqui  de  (juolibet 
i'onlitiee,  obieeit,  quod  ex  textu  perviucatur,  eum  lo(inutum  es.se  de  Cur- 
nelio  Romano  pontitiee  contra  Novatianos.  Respondeo:  mea  non  refert  uec 
eam  e|)ist<)lam  in  memoria  haben,  hoe  autem  sein,  (|Uo(l  divus  Cypriauns  2:1 
per  nuiltas  ej)istolas  in  hoe  totus  est,  ut  asserat,  cuilibet  ecclesie  suum  caput 
et  siumi  Episco|)um  per  sutt'ragium  plebis  et  iudieium  vieiuorum  ejüscuporum 
ordiniu'i.  Ide()(|iK>  si  est,  ut  d.  d.  allegat  contra  Novatianos  de  Corneliü, 
dico:  certum  est  eum  lo(|HUtum  de  capite  Uomane  ecclesie,  non  universalis 
eeelesie.  Item  et  illud  conl'utavit,  (piod  (  yprianus  Cornelium  senq)er  com-  :io 
pcllat  li'atrcm,  nunquani  aiilcni  dominnm,  lU  nunc  cpiscopi  t'acinnt,  poneutes 
ri'lativum  sine  correlalivo.  ( )biccit,  <(nod  et  l'etrus  apostolos  haiinerit  fratres 
cl  lamen  caput  et  vcrtc.x  apostolorum  iiK'rit,  iuxta  Dionysiinn.'  lies])((ndeo: 
si  potci'it  egregius  d.  d.  probai-c,  (|uo(l  Petrus  un(|nam  unum  apostolorum 
ordinaverit,  innno  unum  ex  scjjtuaginta  diseipulis,  aut  uUum  illorum  un((uam  '^^ 
miserit,  cedo  onmia  et  volo  esse  \ictns.  si  antem  ego  probavero,  quod  ne 
omues  cjuidem  ajiostoli  potuerint  unum  apostolorum  mittere  vel  ordinäre, 
rogo,  coneedat  mihi,  l'ctro  nihil  l'nis.se  potestatis  .super  ceteros  apo.stolos. 
Quo   sequitur,  nnilto    minus    potestatis  esse   ei)ise()po  suceessori  Petri  super 


19  vis  eliguiuli  :i',)  .suceessori  l'ctro 

M  ^Jlni  iKniibc:  do  diviiiis  noniiniljus. 


Disputatio  I.  Ectii  et  M.  Lutlifii   Lipsiao  habita.  l'A'J.  265 

episcopos  siiccessoiTs  cetcniruin  ;i))(Pstol()niin.     Xiinc  aiitcin  clarissinius  icxtiis  .nptiicfi.i.jalf. 

fst  A<'tiuiiii   primo,   (juod  Mattliia^    a])(i?t()liis  ab    iiiiivcrso  cetii  apostoloriim 

et  cli.scipiiliirum  ordluari  nun  potuit,  sod  de  ci'ld,  siciit  et  ct'k'ri  oniiics,  clectus 

et  ordiiiatii.<    e.st    a    C'hristo:    ita  et  eapi.  13.  Sauliis   et  Baniahas    segregaiite -'imW)- la.-'- 

j  ypiritusanetu  a^suiupti  .sunt  in  opn.s.  Error  ergo  est  aportis.simus ,  cjuod 
Petras  habuerit  potestatem  super  apostolos.  Hoc  saue  lateor,  apostoluni 
Petruni  fui.sse  priniiuu  in  nnniero  apostoloruni  et  ei  deberi  honoi'is  prero- 
gativani,  sed  nou  potestatis.  ecjualiter  eleeti  sunt  i't  ecpialeni  potestatem  acce- 
peruul.  ita  et  de  Komano  jiontifiee  sentio,    quod    honoris    prerogativa  ceteris 

1"  debeat  aiiteterri  sidva  euiiisc|iie  etpiali  ])otestate,  et  non  sicut  Pelagius  in 
frigidissimo  suo  deereto  '  intert:  ubi  niaior  anetoritas,  il)i  niaior  potestas,  et 
niaiiet  eeteros  obsecjueudi  ueeessitas. 

Ad  (|uintam,    ubi  electioueui   episeopi    ex  Cvpriano   et  Nieeuo   enucilio 
attnli,  egregius  d.d.  satis  rlietoriee  eontenipsit ,  dicens,  (|Uod  nee  pronioveanl 

i"'  ncc  inipediant  negotium,  sed  per  lioe  non  dissolvitur  men  responsio.  stat 
ergo  adhuc  decretum  Niecmmi,  aut  si  uoii  stat  et  contra  ins  dixiiuun  statii- 
erunt,  non  catiiolioum  coneilinm  sed  dial)olieum  eoncilialtiiluin  appcllaniliiin 
erlt.  Sic,  cum  putaret,  Augustiiunn  non  tiiisse  indueendum,  et  pulelicirima 
glossa  sua  Cvpriannm  per  Augustinum  adduetnni  ita  interpretatus  est,  i|\io(l 

:;o   Cypriauu.s  ambitionem    et  snpcrbiani  i'orum    re])rehenderet,    cpii  seipsos  inge- 

rerent,  ante(|uani  vocarentur,   sicut  Aaron.     JIoc  mera  fidueia  dixit.  cefernin -•  ^ui.  2«. i- 
textu.s  satis  clarns  est,  ([uod  nullus  episcopus,  (pii   iam  sit  episcopus,  sc  eon- 
.stituerc    debeat    alionun    episcoporuui    cpiscopuin.       Stat    ergo    adlnic    nica 
responsio. 

■j.i  Ad  sextam,  graviter  nie  re[)reliendil  idcni  cgrcgins  d.  d.  (|Ui»l   in   aUcra 

auetoritate  Cvpriaiii  obticuerim  iioc  vocabuium  'Princi|talem  i'cclesiain',  dcindc 
velnt  graminaticum  nie  ua.so  suspeudit,  «juod  dixerim  ortani  esse  nnilatciu 
saeerdotalem  ex  Petri  sede.  Ideo  novus  dialectiou.s  vel  phiiosopiius  potins 
ürtimi  hune  iuterpi-ctatiu-  commissiouis,  subordinatiouis  sen  influxus :  'aliotiuin, 

M  iiiquit,  uec  ex  Hierosolymis  dabit  ununi  sacerd()t«ni'.  Kespondco:  sivc;  obtien- 
erim  sive  locutus  fuerim  hoc  vocabiJum  'principale',  idem  est.  nee  cniiii  potcsl 
[irincipalis  vocari  rcspectu  orientalis  ecclesie,  ut  satis  dictum  est.  Deinde 
eommentum  suuni  de  oitu  intliixiis  cadciii  iaciiitatc  contemuo,  ipia  ipse  finxit, 
et   non    est   ditKcile   miiii    (hu-e    unum    sacerilot(>ni    ex    Hierosolyiuis,    seilicet 

3s   ip.sum  Christum,    a  «pio   incejiit   et    liinc   orta  et   prot'ccta   est   ecelesia  inxta 

illud   Isaie  2.  de   Sion   exibit    lex   et   vciImimi    doiniiii    de    Ilierusalem.     Iam  3cj.  :■,  3 
quod  addidit  auetoritate  Hicnrnymi  oricntaleni  ecclcsiam  iiiisse  schismaticam 
et   iudiseissain    domini    tunicam    minutatim    diseeri)entem,   neseio   saue    (piid 
velit.  nee  enim  potest  dicere,   quod  tota  orientalis  ecelesia  et  semper  fuerit 


5  assumpti  siut  Hu  sive  docueiim  sive  alte  lUuSäabcu 

")  Sutljet  l)Qt  im  Stuge  Dist.  xxi.  c.  3.  CJuamvis. 


2(5(5  lUsputatio  l.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsi.u'  liabita.  1519. 

schisinatica.  Hiiic  uec  iiegare  potL'.-<t,  (|Uoil  et  latiiia  i'cclesia  sua  liahuit 
ali(]uando  scliisnuita,  et  tarnen  mausit  ecclesia.  Pi-diiulc  nihil  e.-^t  (|ii(i(l  iiilxat 
ine  tacere  et  non  iusnltare  ])er  Grecani  eccle.siam,  quia  deficientes  a  Hijniana 
ecclesia  siinul  facti  sunt  et  a  fide  Christi  exules.  ego  potins  rogu  d.  d.  Eckiuni, 
ut  pro  Ecciana  niodestia,  quam  iactat,  parcat  tot  niilibus  sauctoruui:  cum  '> 
usque  ad  uostra  tempora  durarit  ecclesia  greca,  et  sine  dubio  usque  hodie 
dnrat  et  durabit.  Non  enini  Clu"istus  accepit  medium  terre  Romane,  sed 
%\.  2,  s.  onmes  fines  terre  in  possessiouem  et  hereditatem  a  patre  psalmo  2. 

Ad  septimam,  (juod  ex  Hieronymo  de  summo  sacerdote  opposuit,  mcam 
responsionem  dixit  esse  evasionem:  ideo  eonfinnuturus  dictum  suum  adiccit,   w 
ein'  beatus  Hieninymus  Damasum    jiiscatoris    successoreni    dicat   et   cathedre 
aiintiii.  16,18.  Petri  vult    associari,    illiid    diviiinin    citans   Mattli:16.    'Super    illam  petram 
fundatam  ecclesiam  scio',   (piod  ita  rcliquis  ecclesiis    a])])n>priari    non  potest, 
et  deinde  comploravit  Hienisdlrmitane,  Aiiti<ichciic,  AUxaiidrine,  tandem  et 
Boemice  casum,  et  (jUod  eodom  Hieronvino  teste  ajiud  solos  Romanos  incor-   i-' 
ru}>ta  patrum  servaretur  auctoritas.    Respondci)  et  rogo  d.  d.  egregium,  velit 
dicta  patrum  allegare  secuudum  conscientiam,  ne  pro  theologis  videamur  esse 
sophiste.  uam  summum  sacerdoteni   eo   loci  Hierouvnms   aj)pellat  episcopum 
quemlibct  etiani,  ut  qui  de  numero  reli([uorum  sac^erdotum  sit  elevatus,  ideo 
OTntU).  16,18.  nihil  jiertinet  proprie  ad  Romanum  pontificem.  Deinde  illa  auctoritas  ISlatth:  10.   -'o 
non    appropriatur    Romane    ecclcsie   tantum,    quod    expresse    indicant   \-erba 
Christi,   cum  dicit  'Ecclesiam  meam'.   (picciiiiKnie   ergo  est  ecclesia,  est  edi- 
ticata   supra   petram,    et    non   solum    Roinaiia,    aut   si    non    convenit   ceteris 
ecclesiis  hoc  verbum,  Romana  ecclesia  erit  sola  it  |)er  c()nse(|uens  non  prima. 
Quare    unitas    ecclcsie    non    ab  uiiitate    primatns   ijoiiiaiii,    sed    longe   melius   -'■'> 
<5i)f).  4, .-..  iiixta   aixistolilin   E])he:  -1.   ab    uiiitate  tidei,    bajiti.'^iiiatis,  doiiiiiii   pcndet,    sicut 
et  iVe(|Ueiiter  Cyjirianiis  in   epistolis  suis  sentit.      Xer  maiisit  apiid  Romanos 
solos  incorrupta  patrum  auctoritas,  iiisi  fmle  cd  tempore  cpii)  scripsit  Hiero- 
iiyinus:    iiumo  tradimt    liistorie,    Libcrium    Roniamnn    [loiititieem    concessisse 
Arrianis,  et   illud    Hieronymiis    in  viris   illustribus    scribit,    quod    Achacius,   'm 
Cesariensis  episcopus  Arrianus,  Eusebii  Arriani  discipulus,  aiictoritate  Con- 
stantii  imperatoris  ordinavit  Felicem  in   Romanum  puntiticem. 

Octavo,  ('onfutans  auctoritatem  Hieronynii  a  me  indnctam  ad  lOuagriuni 
dicit,  se  scivisse  oranes  eiusdem  nieriti  eius(lem(|ue  sacerdotii  omiies  e])i- 
scopos  fuis.se  et  esse,  sed  papatum  e.sse  ordincm  ultra  Episcopatum.  sed  ikiu  ^i-' 
evicit  responsionem  meam,  quia  Hieronymiis  siiblimitatem  et  iiil'criori(at<in 
episco|)orum  ikmi  iiiri  divino,  sed  consuetudini  et  potentie  di\itianim  tiibiiil. 
Ideo  adliuc  maiicn  cum    1  licnniYmo. 

Ad   iKiiiani:    Super  canoiicni  'legimus^  0'!.  <list.  dicit   sibi  nun   apparcre 

:!!)  .\il  iMHiiiiii       Supei-   caiioiicMi).  1)',).  ilist. :    üdi   iiortjjtilanibc   ■,'Uilluovl  jcial ,  baf;   luic 
olicii  ,)ii  Icjcii  ift,  ujl.  5.  '-Tu  imb  baju  S.  2(i2 


Disputatio  1.  Eccii  et  M.  Lutlieri  Lipsiai:  luiluU.   löiy.  '2()7 

in  eorlesia  ])riiuitiva  (iiiissc  talem  (•oiifiisioiu'iii,  iit  cpiscopiis  a  saccrdDtc  iioii 
w|>ararotiir.  Iu's|)(iiulc(i:  (Juid  lioc  ad  nie?  |)iii;iu't  cum  Ilicroiiviuo  <■(  caiio- 
nibus.  ([Und  aiitom  Dinnysium  iiiducit  iiilcr  saci'o.s  urdiiios  Ki)i,s('tiiialnin 
rcccnscir,  iiiirur,  ijuod  nun  ctiani   inducit  ex  cudciii  aiictuR'   HoiuaiU'  crck^ic 

■'  luouarchiiini,  cum  habcat  tautum  uuiiuciiti  ad  Hicrarcliiam,  iit  sine  liac  simili- 
tudo  triuiuphautis  ecclesie  cousisterc  nou  pos.sct.  Decuit  autem  i)roli,',ss()rciii 
scribencle  hierarchio  argumento  su.s(!e})to,  presertim  in  prestantion^  eins  parte, 
.satisfaocre.     At  Dionvsius  us(pu'  ad  episcopuni  solinn  dcducit. 

Ad  decimam,   ad  Canonem  'Prime'  9U.  dist.  ubi  resj>ondi,    pioliiliitiun 

1"  fiiisse,  uc  llomaiius  poutifex  universalis  ecclesie  episcopus  aj)peilaretur,  con- 
fiitavit  in  hunc  modum:  'Non  qnod  Ixomanus  poutifex  \um  sit  prinuis  et 
suminus,  sed  quod  episcopus,  peculiariler  Ivomane  i'celesie,  non  sit  proprius 
euiuslibet  ecclesie  episcopus'.  liesponiico:  (juasi  ulli  morlalium  iiossit  tani 
stultns  incidere  affeetus,    ut   una  jxTsona  velit    omnibus    ccclesiis    et  siut;Lilis 

IS  jireesse,  ut  tautaui  insaniam  uccesse  fucrit  proiiibere!  'i'uni  rclin(|uens  liaiie 
confutationeni  rectiorem  dedit,  scilicet  non  episco|mm  nniversaleni,  sed  uni- 
versalis ecclesie  episcopum  esse  Romanum  ])(>ntitieem  dieendum.  Nisi  |)ar- 
cerem  ei,  ego  suspeudurem  et  haue  solutionem:  sed  iudicent  ludices  et 
auditores. 

20  Ultimo    ad   auctoritatem    Christi,    ubi  dixit    'vos  autem  uou  sie',    dixitiiiiic. -.'i', ;; 

anibitiouem  f'uisse  redargutam,  sed  neu  primatinu.  Kespoudeo:  iiec  est 
peticio  principii,  quasi  iam  obtinuerit,  esse  scilicet  priucii)atum.  Deiude 
clarus  est  textus,  tjuod  non  tautum  ambitionem,  sed  ipsam  maioritalem  supei' 
ceteros  prohil)uit. 

25  Eck  i  US. 

Ad  def'eusiones  solutionum  a  reverendo  patre  datarum  dien  de  piimn, 
non  increpasse  I'aulum  eos,  (jui  dixerant  sc  esse  Petri,  (|uia  iiabuissent  intcu- 
tioiKMU  principatus  apostolorum,  sed  quia  siugularitatem  aspieiebaut  iktso- 
narum.    Quod  verba  ipsa  clare  indicant  divisionis  et  schismatis.    Et  (|uau(|uam 

•t"  meritü  l'aiduni  preferat  Hieronvmo,  pie  tarnen  credeuduni  est  llierouymum 
eo  loco  seuteutiam  Pauli  bene  intcllexisse.  Nee  locus  est  auibiguus  ob  id 
Caput  iu  ecclesia  constitutum,  ut  schismatis  tolleretur  occasio.  (^uod  gram- 
luaticü  satisfecit  lectori,  quam  disci))linam  ])recipuam  pre  aliis  partibns 
philoso])liie    theologie     subservientem    dixit     iu     dispulatinue    (juadam    re\'i'- 

35   rendus  pater. 

Secundo.     Nemo    negavit    Ciiristum    luhau:  5.   e(jualitatem    cum    iiatre^oi).  ;i,  ej 
affinnasse  nisi    Arriani ,   neque    alio    sensu    indiK'it    Bernhai'dus.      Seil    ipiod 
revereudus    pater   arbitratur,    sanctos    j)atres   sanctam    induxissc    scripluraui 

6  possit  bic  Öiefammlouäaabcn  imb  Cöjdjev  9  Ad  dccimuiii  bic  ©cjammtaui-flaUoii  uiib 
8ö(d^EV       I'rime   fc^U  in  oücu  9tu§9ol)CU  l.'>  Tarnen  relinquens  oltc  ^luSgabcii  17  eiiin 

Koniaimm  oUc  "Jluägobcii  parcerem  et  ego  atlc  2lu§got)cu  '•'  Airiaiius  brv  lUbviirf,  Ariaims 
bic  (IScfQimiitaue-gobcit  unb  Söfi^ev 


2(58  Disputatio  1.  Eccii  et  M.  Lutlu'ri  Lipsiae  haliita.    löU). 

lociiplctaiule  oratitJiiis  tiTiitia,  ri'spuiuuis,  (|ui)iiiain  tak'iii  (i.stentatiiiiiom  de  eis 
suspicari  uoii  licet. 

De  tertio,  de  papa  moituo,  tuiie  ecclesiam  esse  aeeplialani,  dien,  uiiii- 
(juam  iieijatuui  Christum  esse  eapiit  eeelesie,  iuxta  etiaiii  glossain  Cauti.  5. 
.\?üi)ci.  ;.,  11.  Caput  eius  auruni  (iptiinum.  (xlossa:  'eaput,  id  est  Christus',  l'a])a  vero  est  s 
eius  \iearius.  lu  consistorio  autem  episeopus  et  vicarius  e(^iuputaiitur  pro 
una  jiersKua.  tuide  apjiellare  a  vicario  ad  episeopuui  iion  licet.  De  Cardi- 
nalibus vero  dixi,  (piod  nuuc,  hoc  est  iuxta  ecclesiam  iam  iustitutam,  electin 
ad  cardiuales  vcuerit  Nieolao  (juodam  pontitlce  ordinaute,  taiiiia  tem])orc 
Hieniuvmi  fuisse  ('ardinales  credo,  nisi  Hierouvmus  uou  iiierit  preshyter  i" 
cardinalis.' 

Quart«)  de  Cvpriauo.     Certe  tieri   uon   potest,   iit  saucti  martyris  verl)a 
in    Ivoiuaue  diocesis  aiigustias  eoartet,   quia  episi^ipi   Xovatiani    ex  Numidia, 
«jiic  re(iio  est  Affriee  ultra  Atlautem,^  ut  l'tolomeus  et  8tral)o  auctores  sunt, 
ad  Ivimam  adventaruut.    Quod  vero  Cy]>riauus  Coruelium  f'ratrem  appellavit,   •' 
ai'bitror   collectoris   lui.sse,   uou   C)i)riaiii    meutern.     Nam   si   sauetoruni  epi- 
scoporum  epistolas  legerimus,  iuveuieimis  ciare  ea  tempestate  usitatiores  fuiss*; 
couscrii)ti<jues    illas    laudal)iles   et  magnificas  (|uam  uiodo    tiat    Homano  Pou- 
litici,  ut   de  Amlirosio,  Augus(iui),  Hilarin   <'cti'risi|uc    li<|uet  patrihus.     Nam 
mutuo    sc    viicant    'l)eatissimus,    sau<'tissimus,    deo    auiahilissiuius    &v.'      Ad   i'< 
adiuuctum  causatui',  (piod  (|iieram  diverdcula  et  ad  rem  uou  j)ertiueutia.  cum 
lioua  venia  libenter  dicerem   "Pui-pe  est  doctori  &e.'  petit  a  me,    ut   probem 
Petnini   ordiuasse    ali(juem   apostolum:    sed   hoc   ad    iustitutum   nostrum   est 
iiiipertiueiis.    Nou  euim  (|uerimus,  cpiis  luuuu  aut  alterum  (irdiuavit,  sed  (|uis 
priiuatiim  super  alins  :i   ddiiiiiin    lliesu  accepit.     8ubse((uens    omuino   respuo,   -■' 
cum    liuinsuKxh    l'acit    illatidiiem    'Petrus    luillum    potuit    ordinäre    apostolum: 
(|Uar«>  nee  su<'cessor   Petri    su<'eessorem   alt<'rins   potuit    ordinäre  vel   su|)er  eo 
haliere  potestatem'.    Nam  assum|)tum  est  verum:  iii;itiim  est  manifest«'  falsum, 
cum   summus    poutifex    modii    putestateiu   haheat    et    (ir<iiuet    alios    e|)iscopos. 
Veriuu    ratio    euodandi    notlum    erit  ist.a,   ipiod   a])oslolatus    otiicium,    l'unda-   ■'" 
meiitum    eeelesie,    plus     dieit    (|Uam    esse    episcopuiu.      Qu;ire     IjCd    decimus 
successor  est    l'etri   a]iiistiili,   nun   apostoius.     Sed   (|Uiiil    l'atelur,    Petrum   lieiu" 
t'uisse   priiuuui   apostolum    nuiiK'ro    et    honoris   prerogalixa,    et    uou    potestatis, 
iIhKl  uon  satisliicit    iiistituto,    Primo  (|uia  Kuangeliste  numerum  aiiostolorum 
non  ('(jualiter  iuciperimt,  siciil  Chrvsostouuis  su])er  Mattheo  aunotat  et  glossa  ■'■'' 
OTaiii).  lü.  videatiir  Mattlie.  in.   peinde  i|uo(l  de  potestate  et  honoris  jirerogativa  variat, 


12  3m  SJiamiitripl    l)iiitcr    ilc  ('yiiiinii.i   iiurt);    l)i<'it   rnioil    v:m\    nun    viiiiMit  i:i  f|ii- 

scopuin  Maximum  ex  Numidia  20  boatissimos ,   siuictisüimos ,    dcii    jim.iliilissimos   bic   (Hc^ 

ioimtitouegobcu  imb  Söirfjcr  21  cum  bona  viiip.n  20  fei-it 

')  9(m  iRnitbc:  Martinns  rcsiiondit,  Hieronyiiium  non  fuisae  CarJinali.'in.         ■)  *Jtiu 
liRaiibc:  D.  Martinu»  dixit  'citra  .Vtlantrin'. 


Disjiutatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  liabita.    VA9.  269 

expresse  est  contra  panctum  martyroin  (yprianuin,  (|ni  in  tractatu  de  sinipli- 
citate  prelatorum  '  contra  Xovaciaiiuni ,  locjnens  de  diahnli  astucia,  incrp])at 
eos  (|ui  veliit  iusticie  ministri  asscrunt  noctcm  ])ro  die,  interituni  pro  saliite, 
de.«j)erati(>neni  sub  obtutu-  spei,  perfidiani  sub  pretextu  fidei,  et  iufra:  ]*lt 
5  quamvis  apostolis  omnibns  post  resurrectionem  suam  parem  tribuat  potestateni 

et  dicat  'Sicut  nie  misit  pater  &c.'  tarnen   ut  unitatem  manifestaret,    iinitatis  5oii  20,21  ff. 
eiiisdem   originem   ab  nno   iueipientem    auctoritate   sna  disposnit:    hoc   eraut 
utique  et  ceteri   discipiüi   qiiod  Petrus,   pari   consortio   prediti  et  honoris  et 
potestatis    (hoc   ponderaiidura ') ,  sed   exordiuni    ab    unitate   proficiscitiir,    ut 

10  ecclesia  una  esse  monstretur,  et  iiifra:  Hanc  miitateni  qui  non  tenet,  legem 
dei  non  teuet,  non  tenet  patris  et  filii  fideni,  \itani  non  tenet  et  sahiteni. 
Hec  notatii  dignissima  Cvpriani  verba,  (jui  inter  prerogativani  lionoris  et 
potestatis  apostolos  non  variat. 

Ad  quintuni,  de  electione,  dien  ut  jn'iiis,  nicliil  uos  disputare  de  modo 

IS  eligendi,  sed  de  (jualitate  aiit  potiiis  quantitate  ipsius  electi:  quare  concilium 
Niceniim  non  fuit  conciliabiUum.  Sed  (pie  factum  et  conversationem  i-espi- 
ciunt,  pro  temporis,  personanim  et  locorum  quaHtate  mutari  possunt,  ut  in 
multis  canonibus  videnius. 

Ad  sextiim,  quod  observandus  d.  d.  uti  dialecticum  opponit  nie  finxissc 

so  distinctionem  de  dujilici  ortu,  iam  audivimus  C'vprianimi  quod  locpiatur  pro 
Eccio,  cui  non  tantum  suppetlt  ingenitnn  ut  nova  tiugat,  sed  vetera  sauetoruin 
dieta  pro  vnrili  explanat.  Dum  vero  oninium  dat  michi  sacerdotem  Christum, 
primo  C\-priani  iutentioneni  non  asscquitnr,  uec  Hieronvnii,  quoniam  Petnini 
priniuni  apostolorum  constitutum  vokint,  unde  reH()Uorum  sacerdotum  pot<'stas 

25  defluat,  non  quidem  interius  conferendo  (juod  Christi  est  vehit  capitis,  sed 
potestatem  Ecclesiasticam  comniunicando. 

Septimo,  quod  desyderat  Eccianam  niodestiaiii  Grecos  et  oi"ieutalc's  pro 
damnandis  iudicantem,  respondeo,  Grecos  longo  tempore  non  solimi  iiiisse 
schismaticos,  sed  hereticissinios,  ut  tot  eiTorum  cimiulas  et  pervicax  obstinatio 

30  testatur  Clementina  de  summa  trinitate,  ut  de  spiritii  sancto,  de  conf'essione, 
de  triam  Euangelistarum  üüsitate  et  imnimeris  aliis,  quamvis  sepe  fietam 
fecerint  Romane  ecclesie  obcdientiam,  ut  in  eoncilio  Florentino  Eugenii 
quarti  temporibtis  factum  est.  Quare  si  |>auci  Christiaiii  apud  uns  multorum 
sententia  salvari    debent,    (juautu    magis  paucissimi   aut   nulli    in  Turcia   sal- 

35   vantur!  nisi  lieligiosi  aliqui  et  eis  adherentes  qui  Romanam  teiieiit  obedieiitiam. 

De  octavo  rogat   reverendus  pater,  ut  auctores  allegem  secundum  cun- 

scientiam,   in  quo   nihil    iiesilef.     Vellem,   quod  eos   adducere  posseui  etiam 


20  et   loqiiatur  23    attentioiiein    (o6i((C    StvOTt    im   TOonilfttiptl  29   olislinatiii 

(bie  @eiainintau§9aben  iinb  Söjc^er:  obstinacia) 

')  3f^t  9etoöf)nlit^  De  iinitiite  ecclesiae  betitelt.  *)  ältere  inie  neuere  'iliiÄgaben 

ber  Söerfe  G^prionS  f)obcn  otitpntn.  ')  hoo  ponderandiun  ift  ein  ^WiidjenJQft  Crrf«. 


270  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Liitheri  Lipsiao  habita.    1519. 

PocmKlum  scientiam.  At  HieroiiNimim  aguosccre  Daniasimi  \-clut  sumimim 
pontifioeiii,  milli  \wtvM  i-^t^e  (luhiuni.  Sic  quoqiic  Cfclosiam  universalem  esse 
l'undatani  siipra  pi'tiain  iiciiio  ainhigat.  Seil  |)('traiii  illain  pssp  Petrum  et 
eins  .supcpssorps  alio  tcinpcire  probaho. 

Snsrillat  tampii  mm  iiiliil  Hieronvmuni ,  Piiin  dixisset  'apiul  vos  ^;olos  :■ 
iiicoiTiijita  prima  oniiiinn  servatur  anctoritas',  (jnasi  et  Roiiiaiii  poiitifipes  noii 
liierint  sine  nevo.  Si  ad  teniims  Hieronynii  refert,  Libprins  et  Aiiastasius 
ciiiii  preeesserunt.  Hop  dico,  (piod  merito  in  niputibns  fidpünni  est  admi- 
randuni,  nnllum  Konianuni  pontiticcni  (|nantunipun(|tip  nialinn  vel  prrantpni 
dclinivissp  iadipialiter  pt  px  eoustituto,  ijuod  unquani  meniinprini,  (iiiod  est  "" 
contra  fidei  Christiane  mandata,  quamvis  facto  ipso  sepe  erraverint:  inniio 
ubi  talia  iudicia  erronea  fappre  attentaruut,  divino  <|noque  eoiTepti  sunt 
iuditio,  ut  de  Leone  Arriann  advorsante  Hilario.  iit  de  Auastasio  can. 
Anastasins,  19.  dist. 

Ad  nonum  de  canone  'Ipginms^  08.  dist.  forte  reverendns  pater  nie  imii  i^ 
intelk'xit.  Nun(|nani  vpnit  niiiii  in  nienteni,  )iapatnin  esse  ordineni  ultra 
ppispopatum,  se<1  dignitatein.  (^uod  vero  dicit  mihi  liellum  esse  cum  Hie- 
riinxnio  et  canonibus,  dixi  quid  scntiani:  prcfcro  hoc  loco  Dionvsii  auetori- 
tatpm  vclut  scnioris.  At  cum  rhetoricctur  reverendns  pater  de  Dionysio, 
cur  non  nioiiarchani  cccjpsie  deseri]isit,  innuo  ultra  episeopatuni  non  progre-  -'u 
diatnr,  facile  est  (juod  dicam.  Piouysius  pnim  sapranienta  ecclesie  perstringit: 
pa])atnm  auteni  enm  ordincm  esse  negaverim,  episcopatus  iutcr  ordiucs 
omnium  consensu  suprenium  obtLnebit  locuni. 

Dpeimo,  quod  neminem  tarn  insannm  existimat,  (pii  erediderit  aliquem 
esse  episcopum  proprium  singnlis  ecelesiis,  quid  est  (piod  pgo  eonqueror,  a"" 
nisi  (|uod  stultorum  et  (pii  siugnlaritati  Student  infinitus  est  nnmcrns?  Ipgat 
Revpreudus  j)ater  Alj)hai'uni  de  plauctu  ecclesie,  Liliannem  de  tnrre  crcmata 
in  sunnna  ecclesie,  Ynilhehnum  de  Ockcu  in  dialogo,  et  inveniet  homines 
quaudoqup  illius  fuisse  insauie.  (^uod  vero  suspendere  vnlt  Solutionen! 
nostram  de  eo  quod  dixi  Papani  universalis  eeclesi(^  |iontificem  melius  quam  :■" 
universalem  episcopum,  feci  hoc  divi  Bernhardi  auctoritatc  et  sumniorum 
pontificum  consnctudine:  ait  enim  l'eruhardus  lib:  2.  de  consid(M'aticine  ad 
iMigenium  col.  7.  Xempe  signnm  singularis  pontificii  I'etri  &c.  infra  ita:  cum 
<|nisqne  eeterorum  suani  habet  ccelesiam,  tibi  una  commissa  est,  grandissima 
navis,  facta  ex  omnibus  ijisa  universalis  ecclcsia  toto  orbe  diffusa.  •''■ 

aiic. a-.', •J4K-  Ad  deeimum,    vprbo  Christi  non   satis  factum  T.iucp  22.  quasi  sit  com- 

nientum  mcuiu.      .\t    non  sine    anctore  lo(jnor:    adiluco   ei   Richardum   Arnia- 
caiiniii   lil):  7.  <•.  •>.  <lc  (|UPsti<iuil)us  .Vriuciiiorum  Incuin    Islum    Ita  inlelligcntcm 


2  pontifice  ".   aiiiliigit   bic  ö)cy«mmtaii§nnbcn    inib   Söfc^cr       illnni  i)   qnantiim 

cniqiic  maliini  12  iilii    fcf)lt       .ittontüniiit.    I'lii  ilivitm  i:i  cnii.   .Vn.n.itasiii.i,  20.  dist. 


:!7   Aiiiarcaiiiini 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita,  1519.  271 

beati   Leonis   anetoritatc.     Et   quod   lioc    sit    venini,    vorba   iiidicant  'et   qui 
inaior  est  inter  vos  &c.'    Ergo  pre.suj)ponebat  Christus  aliqiiem  esse  niaioveni. 
qiiis  antein  esset  inaior,  non  timc  iiidicavit,  sed  posterius,  cnni  IVtro  dieeret  i-'m- w.  ai  f 
ile  demoue   eos   expeteiite,   et   quoinodo   rogiu-et    pro  eo,   ut    cou versus    con- 
i   firmaret  l'ratres  suos ,  ubi  maioritateni  eius  deoiaravit. 

Martiuus  Lutllierus  niane  liora  7. 
die  Martis  (jue  erat  ö.  lulii. 
Coufutaturus   respousioueni    egregius  i\.  d.  in    causa  ad  illud    I.  Cor.  3. '  tsor.  j.s. 
Quid  e.st  Paulus?   (juid  est  Cepite?  di.xit,    ilii   UdU    esse  iutentaiii    |iriueipali- 

lu  tatem  sed  singularitateui  persone,  idque  iudicai'i  per  verl)a  scliisuiatis. 
Kespondeo:  me  plus  niovet  ipse  textus  Paidi  quam  tain  violeuta  et  e.xtorta 
distiuetio,  <|ue  null!  prorsus  uititur  auctoritati,  euui  tarnen  velit  e  divino  iure 
arguere.  darum  est  autem,  eonteutinnein  eorum  f'uisse  de  ])restantia  vel 
principalitate  pei-sonarum,  quod  iudieat  ipsa  eonfiitatio  Pauli  ])er  tapinoses  ' 

Ji   et  eomjiarationes  urgens  et  dieens:  quid  est  Ceplie?  quid  Paulus?    Ministri,  i  oov  ,i,.'.ff. 
per  quos  eredidistis.    Ita(|ue  qui  plautat  et  qui  rigat  unum  siuit.    Ne(iue  qui 
plautat  est  aliquid,  ueque   qui    rigat   est  aliquid,   sed   qui    inerementuin    dat, 
deus.     In   quo  manife.ste  detrahit    pei-sonam,    id   est   occasionem   seiiismatis. 
Quomodo  et  ad  Galata.s  2.  cum  titulo  jirestantie  Petri  et  alioruni  A]iosti>lonun '""'  -.•'•■ 

20  Galate  essent  sedueti,  audet  et  dieit :  qui  videbautur  (piales  alitiuaudo 
fnerint,  id  e.st  (juam  magui,  nihil  niea  refert.  Deus  ciiiiii  i)ersnnam  hominis 
non  aeeipit,  (juasi  dieeret  'sive  Petrus  vel  quiounque  aiiostohis  pi'inuis  vel 
ultimus  sit,  nihil  ad  rem'.  Vellem  ergo,  egregius  d.  d.  serij)turas  reetius 
legeret,    antequam  sie  allegaret.     Stat  ei^o,   quod  primatas   iste   seu  persona 

25   nihil  pertineat  ad  ecelesiam,  de  iure  divino  salteni. 

Transeo   illud   (juod    Hieronymum    thcit    l'auli    sententiam   intellexisse: 
item  et  illud,  quod  concessit  lohannis  5.  Item  et  illud  de  plebeia  ratiuucula  ?oii.  .'„  la 
transeo,  quia  non  est  eonfutata.     Quod  de  episeopo  et  vicario  in  eonsistorio 
adduxit,  nihil  ad  rem  est.    Älea  ratio  hoc  voluit:  si  eeclesia  non  est  acephala 

■M)  mortuo  papa,  nee  acephala  nullo  Papa.  Transeo  illud  de  Cai'diualibus,  (|üia 
Omnibus  notimi,  quaiido  cepcrint.  Transeo  et  illud  de  Cypriano,  quia  ex 
propria  saliva  d.  d.  dixit  ncscio  (pic  de  Xumidia  ultra  Atlantem,  que  non 
est  in  renun  natura.  Et  illud,  (jUod  Cornelius  frater  appellatur  a  Damaso, 
transeo,  quia  non  eonfutatum  est,  licet  dictum  sit,  quod  honestissimis  titulis 

3i  se  honoraverint ,  ut  beatissimos,  sanctissimos  ajipelland«:  nam  et  hoc  cgo 
dico.  Non  autem  soli  Romano  pontifici,  sicut  hodie,  sie  scribcbatur:  hoc 
enim  probandum  erat.  Transeo  et  illud,  quod  dLxerit  impertinens  esse  ad 
institutum,   an  Petrus  apostoluni  aliquem  ordinaret:   quia    hie  nuicus  ncnus 

20  esse  aliquill   fc^en  ed.  VViteb.,   ed.  len.    unb  fiöfd^cr  l^intcr  videbanUir  ^injii ;   allein 
fiut^et  fü^tt  bic  Stelle  öfter  o^nc  esse  aliquid  an 
')   =:  ruTjfii'vJaeig. 


272  Disputatio  I.  Eccii  pt  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   1519. 

est  et  invictus  coutra  d.  Eckiimi,  idcd  iion  inconsulte  transit,  iie  irrecupera- 
hiliter  inipiniiat.  Item  adinitto,  que  ex  Martvre  C\iiriano  aiUluxit  de  hoiidre 
et  potest;ite  equali  apostolorum ,  et  aceipio  taiKiiiain  o-ratiani  mihi  f'actam  a 
d.  d.  Simili  cura  quod  transiit  a  Xiceni>  eoneilio  et  a  Cypriano  deseriptam 
eeclesiam  episcoponmi,  plaeet,  quia  uon  potest  confutari.  i 

Quod  autem  repetiit  de  distinctione  ortiis  saoerdotalis,  unde  patet,  quod 
intentio  Cvpriaiii  sit  de  deHnxu  potestatis  saeerdotalis,  quia  niliil  dixit  ui.si 
sua  verba,  apud  me  niiiil  (•(»icludit.  Illud  quoque  magis  attendendum,  qucnl 
Grecos  hereticissimos  ausus  est  a])pellare  satis  modeste,  cum  in  universa 
ecclesia  nulla  pars  dederit  plures  exeellentiores  scriptores  (|uam  greea.  Nam  m 
(|U(id  toties  mihi  sul)mordens  Bohemiam  nhjuoperat  aliasque  ealumnias  iuter- 
texit,  ad  sophistas  relego:  iudigniora  suot  quam  ut  in  gravi  et  theologica 
disputatione  memorentm-,  nediun  obiiciautur. 

wmtii. if.,18.  Quarc  iUud  Matthe:  lö.  Super  haue  pctram  &e.  vi(l(>amus.    I'hi  dico: 

Auf  petra    siguificat   hoe   loeo  potestatem  vel    fidem   (eontido   enim  dominum    i^ 
d.  iniuquam  satisfaeturum  sue  pi'omis.sioni,   quod  petra  siguiliecrt  Papani  seu 

Waitii  i(;,i'J.  sueeessorem  Petri).  Si  potestatem,  superflue  dicitur  infra:  tibi  dabo  claves 
regni  eeloram,  id  est  potestatem,  nisi  dixeris  potestatem  potestati  traditam. 
Deinde  si  omniuo  potestatem  signitieat,  eadcm  erit  omiiium  eeclesiarum,  quia 

iW.mii  ic.is.  dicit:  super  haue  jietraui  editieabo  eeclesiam  meam,  uou  Ixomanam  tautum.  lm 
Aut  siguificat  fidem  ((piod  veriuu  est),  iterum  eadem  est  iides  unuiium  eecle- 
siarum. Ita  patet,  quod  hoc  solum  pronomen  'raeam'  connmmem  l'acit  jietram, 
(juid(|ui(l  significetur  per  pctram.  Jdeo  frigidissimc  iiiducunt  haue  auctori- 
tatem  decreta  Poiitificum  ])ri)  siugularitate  pi'incipatus,  que  tameu  constaut<'r 
LfiJii  -1.  ■'..  defeudunt  communitatcm  l'ctri.  Et  sie  coueordat  cum  a]iostolo  ad  Ephesios:  lt. 
uaa  fides,  uuum  baptisma,  unus  dominus.  Nou  enhn,  ut  beatus  Hieronvnui.s 
ait  ad  Euagrium,  alia  fides  Romane  ecclesie,  alia  Britaunie  et  totius  orbis, 
ita  nee  aliu.s  Christus  nee  alia  jictra:  quod  si  eadem  fides  et  idem  domiiuis 
et  ideni  baptisma  onuiium  eeclesiarum,  sequitur,  quod  etiam  (-adcm  omnia 
reliqua,  (jue  ad  fidem  cf   ad  baptisma  et  ad  Christum,  se<|mmtur.  m 

Ultimo  e\  Uichardo  Armaeano  interpretatus  est  verbum  C'hristi  de 
ambitionc,  non  de  maioritate,  (piia,  iucpiit,  |)resup])ouel)at  Christus  esse  mnun 
iulcr  cos  maiorem,  licet  uou  indicarit  quis  esset.  Resiiondco:  <|uidquid  sit 
<lc   ,\riiiacaiMi,   pi'c\'alct  c'larissiiiins   tcxlus  (ibsciiiM   autori,  (|uia   scribitui-,  (pind 

S!iic.  22,24  ir.  c< intentio    i'acta   sit  inter  eos,  ([uis  connn    videretur   esse  maior,   et    Christus   :i:. 
'(|ui   vull   inter  vos  esse  maior',    satis    indicat    nulluni  sii])])i)sitmu  l'nisse  esse 
niaiiirciii,  et  c\  c(insc(|iiciitia  tcxtus  paf(t,  (puid  nciluit  nlluiii  esse  maiorem  &c. 

tue. 'jj,  :ij.  (^tiod  autcm  pro  ('onrirmatione  sua  iiuhixit  illud  Lucc  'lvoga\i  pro  Ic,  I*etre, 
et  tu  confu-ma',  pro  me  valet,  ijuia  iratres  l'etri  Petro  eonlirmandos  prccipit, 
non   maioi-itatcm.  4u 


Ol    .\ni;irciino  :M   .Xinnreuini  'Ifi  l'iiisso  :int  esse  V'bjrtirv  mib  i'il   l'jhiiiy. 


Dispntatio  I.  Eccii  et  M.  Liithori  Lipsiao  haliita.    1519.  27:5 

Eckius.  . 

De  apostoHs  c|uo(l  attiilit  Reverendus  pater,  iit  seinel  dicaiii,  ex  Cypriano 
audiviniiis  et  Hienmymo,  quod  et  .-^anctii?  niartyi-  et  Papa  Anaeletiis  testatus 
eanone  'in  novt)',  dist :  21:  equales  iiiis<e  eos  in  apostolatii,  fjiiod  nemo  neoat. 

i  At   equalitas    illa    apostolatus   non    preiudicat    prinuitui    et    prineipatiii ,    nisi 
inipudcnter    dicatiir    sanctum    Märtyrern    Anaeletim»    in    eodeni    deereto   sibi 
eontradLxisj'e.     Quod    vero   tantnni   ponderis   et   presidii   loeat    in  ordinatioue 
apostolornni,  scio  rjuod  Paiilu.*  ingeuue  seripsit,  postt|iiani  aseenderit  Hiem- «iH- : 
solyniani,  nihil   se   recepisse   ab  ii.«,   qui  videbantur   aliquid   esse,   verum   si 

1"  nervus  iste  tarn  invincibiliter  l'iceiiini  ligare  debet,  utatur  eo,  euni  oopiam 
iipponendi  liabuerii.  Sed  (piod  gratiiuu  sibi  tactam  ait  ex  Cypriano,  apostolos 
pari  consortio  preditos  honoris  et  potestatis :  si  istam  appellat  gratiam,  soiu- 
tiones  suas  interiniere,  paratus  sum  sepe  ei  taleni  grutiani  exhibere.  Xani 
distinxerat  re\ercu(his  pater,  l'etrum  liiisse  priorem  prerogatis'a  honoris,  non 

li   potestatis:  Cyprianus  in  utro(|ue  eos  ecjuipanit. 

De  Nuniicha  quam  ait  esse  inter  Mauritaniam  et  quod  attulit,  negotium 
est  impertineus,  et  diu  CosmogTapiiieuni  negotium  nou  agcns  non  omnium 
etiam  niemini:  hoc  scio  Mauritaniam  Turganicam'  et  (V-sarionsem  ab  Atlante 
vergere  iisque  ad  mare  nequc  Atlantem  poni  terminum  Aftrire,  sed  Affricain 

w  pro  magna  sui  jtarte  dividere  ad  phu-cs  gradus.  Suflfieiat  venieutes  ad  Coi-- 
neliuni  ex  Xumidia  non  fuissc  de  diocesi  Komana,  sed  primam  adiisse 
ecclesiani.  Ob  id  invicta  stat  adiinc  Cypriani  iUa  sententia  nondimi  sohita. 
De  influxu,  miror,  (piod  aff'ert  verba  mca  fuisse,  cum  C'yprianum  coiitra 
Xovatiammi  adduxerim,  ad  quem  reverendus  pater  niiiii  responcht. 

2;.  De  Grecis  fateor,  eos  olim  fuisse  C^ristianissimos  et  doetissimos,  cum 

Ronianam  eeclesiam  jirimam  appellabant  sedem:  sed  superbia  elali  et  invidia 
infeeti  ab  obedientia  Romane  sedis  se  subtrahentes  in  possinios  iiu-iderunt 
errores  et  simiil  fideni  eiun  iraperio  perdidere.  Quod  vero  divinatur  me  non 
exhibiturum  poUieita  et  ai'gumentum  fecit  ex  jVIatli :  IG.  c  miror  \-enerandum  i'imti 

39  patrem  sophistis  tarn  infestum,  et  tarnen  sophistarum  eautelis  puiciu-e  utitur, 
et  cum  sit  respondeus,  se  ad  partem  o])ponentis  transfert.  Ciliare  niiiii  iam 
respondeo:  sed  quod  petit  per  nie  probari,  jirobalio,  ne  sempcr  icmpiis  deü- 
berandi  ad  partes  suas  vcniat. 

Postrenio    obseurum    doctorem    Riehardum    Arniacanum    reiieit,    ilhus 

35  oblitus  quod  Riehardum  dixi  id  facere  beati  I^eonis  auctoritate.  Porro  \d 
ex  litera  n<m  evineit,  (piod  petit:  eontcnlioneni  inter  discipidos  fa<-tani  Cliristus 
inerito  repreiiendit,  quare  et  verba  Cliristi  sie  sunt  aeeipienda,  iit  cDiitcntionem 
i-eprimant,  priniatum    non    auferant.      Et   textuni   posterius    iniimtuiu    credit 


U4  .\iiiarcanuni 

')  isd  meint  Mauritania  Tingitanu. 
Sutlfterä  SBeife.  II.  18 


274  Disputatin   T.  Krcii   i't  M.  Lutln'ri  LiiisiiU'  hiiliitii.    1n1!l. 

revt'reiKlus  puter  facerc  |)rii  sc,  i|iii)il  Cliristn-;  Mpii.-tolns  Nocavcrit  ti'ati'<'>  <M 
ita  oimi  11011  feccrit  iiuiiorcm.  At  -i  vcrha  trxtiis  iicindcranl,  iiii  alias  taccrc 
solet,  iaiii  viilerot  l'cHruiu  aliis  ap(isti)lis  siipcrioroni.  cum  inainr  sit  c(mtlrniaiis 
contirniato.     Hoc  de  solutiimihiis  ilictiim. 

Veiiio  ci'o'o  a<l  ))nii('ipalc  (|uiiil  ])ctit,  pri>liatiir\is  priinatiini  ccclcsic 
Romane  esse  de  iure  diviiio  et  constitutione  ('liristi,  ita  (|Uod  I'ctrus  fuerit 
inoiuircha  eeelesie  a  Christo  institutns  cum  suis  successorilius,  jiro  (|U"  i'epetc 
ratioiieni  Bernliardi  iuductam  et  unudum  solutam.  I^epeto  dictum  ('ypi'iaiii 
■ii;atth.i.',,is.  pariformiter,  et  tercio  prolm  per  illa  \-crlia  Christi  Matthei  1().  Tu  es  Petrus, 
et  super  haue  petram  editicaho  ccch'situu  nieam.  ITlii  olossa  ordiuaria  spe- 
eialiter  ilhim  potestatem  I'cti'n  eoneessit,  nt  ad  nnitatem  uns  iu\-itarct.  iden 
eiiiin  cum  principeni  Ajvistiiloruui  cnustituit,  nf  ccclesia  uimiu  |)riucipa!cm 
Christi  halieret  vicarinm,  ad  (piem  <liv(>rsa  uiemhra  reciirrcrcut,  si  forte  inter 
se  dissentireut,  quod,  si  diversa  capita  esseiit,  vineuhini  nuitatis  rnmperetur. 
Ita  beatus  Auo-ustinus  in  ejtistola  cdutra  Duuatistas  exposuit:  'l"u  es  l*etrus, 
et  super  hane  petram,  id  est  l'etrum,  <'ditieal)i)  ecclesiam  nicaiu.  Kt  (juamvis 
idem  Augustinus  alinhi  exposuerit  'super  haue  petram.  id  est  Chi'istimi,  ad 
iiicntem  apostnli;  petra  autem  erat  Christus',  tarnen  in  lilii-o  rctractatiouum 
expositionis  sue  prime  cum  iiou  penitnit.  Ita  et  lieatns  Hierouvmus  lihro 
])rinio  contra  Pclasj'ianos  niilii  coliim.  "i.  ait:  (|uid  Platoui  et  l'ctivr,'  ut  illc 
eniin  jirinceps  piiiiosopiioriiui,  ita  et  hie  Ajinstnhirum  t'uit,  sujici'  (|ucni  <'cch'sia 
domini  stahili  niole  f'undatn  est,  (|ue  ncc  iuipetu  lliimiimm  nee  ulla  tempestate 
coneutitur.  Ita  hcatiis  Ambrosins  scrmo:  47.  Pctrum  (Hcit  tuissc  petram. 
Hiiic  i|U<»|Ue  seutentie  Chrisostomus  astipulatnr  ab  initio  eiusdem  capitis. 
<iuid  i<j;'itur  Petrus,  iii(|uit,  <imiiiuui  apostnlorum  os,  xcrtcx  tdtius  cnusortüV 
(?t  iiifra:  Sublimiora  i|)sum  sa])ere  leeit  et  eeelesie  futiire  ]>ast(ireni  cdustitnil 
ct.  ])ost  liuue  universo  (irbi  terrarum  Christus  jireposuit.  Fatetiir  hoc  sauetus 
martvr  Cvprianus  ad  ( 'nruelium  papam  diceiis:  Petrus,  super  (|ucm  editieata 
fuerat  ab  eodem  doniino  ccclesia,  uiius  jiro  omuibus  loquens  et  eeelesie  voce 
3oi).  •;,  fis.  respondens  ait  'Dominc,  ad  (|uem  ibinius?  tte.'  Propterea  .sanctus  Leo:  24. 
(|.  1.  cuiii  beatissimus,  ingemie  fatetur,  Petrum  apostolnin  accepisse  jiriniatum 
eeelesie  a  doniino.  Ita  omne.s  eon.sentinnt  saneti,  l'etrum  a  Christo  |)riiuatum 
totius  ecel(>sie  obtinuisse.  Tnniores  pretereo,  Bedam,  Heruiiardnm  et  siiniles. 
Loquatur  S.  papa  et  martyi-  .\nacletus,  (|ui  imn  a  (|uadriuo'entis  anuis  frigi- 
dissiiua  decrcta  cnmposiiit,  .sed  a  niille  et  »|iiadringeiitis  anuis  ita  iutnuat: 
sacrosaneta  Romana  et  a]iostolica  eeelesia  iion  al)  apostolis,  !ivf\  ab  ipso 
domino  et  salvatore  nostro  ])riiuatum  obtiiuiit,  sieut  lieato  J'etro  a])ostolo 
dixit:  "l'u  es  i'ciru-,  et  super  haue  pelraui  »Vre'  et  iui'ra:  hce  ;inteui  aposfoliea 
.sedes,  caput  et  cardo  ut  |iret:itniu  est,  a  domino  et  non  ab  aliis  constitiita 
est.    'iTansseril)imtur  licc  \erba  ean.  sacrosancta,  22.  dist.    Ita  sanctus  Mar- 


14  (lis^ciitiriMit  ((lisfiitoiciit  bif  Woinimiitnii-jdnbfii  inib  ^Bfd^ftl 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutlieri  Lipsiiie  habita.  1519.  275 

ccllus  4.  ante  .Sylver-tnnn  am.  l{u<>aimi.*,  24.  i[.  1.  .•^crihii  Episcopis  Aiitioclicni.-;: 
licet  prima  sedes  l'iierit  apiitl  Aiiliofliiam,  posterius  domiiut  iubentc  Ivoiiumi 
translata  est  Sic  beatiis  Julius  .">.  tj.  li.  cau:  Ouduui,  a  Clmsto  Icstatur 
ecclesiam  Eomanam  liaherc  priuiatuin  et  esse  caput  aliarum  ccclesiaruni.    Sic 

.'i    Pc!;u;iu>  papa ,    uou    a  quatlriuticutis    auuis   sed    iiuiiiicutis    et    28    saiictoruiu 

patrum  se(|uutus  scutcutiaiii,  vcrl)a  Christi  'et  super  liauc  petram  itc'  eodeiip'ii.iiiu  ic.i». 
modo  accepit. 

Hinc   inter   ilauuialus   et  pestileros   errore;^    loliaunis   \\  iklett'  duninatus 
est  et  ille:    Xon  e.st  de  uece.s.sitat€  salutis  credere  Roniauam  ecclesiam    i'sse 

10  supremam  iuler  alias.  Sic  inter  pestilentes  loliannis  Hus  errores  ille  (|Uo(|Uc 
connumcratur:  Petrus  non  est  nee  fuit  capiit  Komane  eccle.sie  sancte  catliolice. 
Et  alius:  uou  est  seintilla  apparentie,  (juod  oporteat  esse  unuiu  caput  in 
spiritualibiis  regeus  ecclesiam,  (juod  sempei-  in  militante  ecclesia  c(jiivers(ttur. 
Et:    i.sta  papalis  dignitas  a  Osare  inolevit.     Et:  l'ape  prefectio  et  institutio 

15  u  Cesare  emanavit.  Ita  Bonifacius  8.  lieresin  condenmaiis  Luiiduuensiuiii 
contra  errorem  eornm  decernit,  es.se  de  ueees.sitate  salutis  omnem  liniiuuiain 
«•reaturam  sulicsse  lumiano  pontifici,  ut  supci-  hoc  .habetur  decrctaiis  'uiiain 
sanetaui'.  Johannes  (pioi|U('  22.  licresim  ^Marsiiii  Pa(hiaui  condemnans  iuuic 
(|Uo(|\ic  reprohaxit,  bcatum  JVtrum  ajxistohuu   imn   plus  f'ui.sse  caput  ecclesic 

w  t|uam  alit)s  apostohis.  Jta  lon<i'a  serie  incij)ieudo  a  primiti\a  ecclesia  semper 
in  couies.so  fuit  aj)ud  bono-s  Christiimos,  ecclesiam  Komanam  primatum  ob- 
tiuuisse  a  Christo  non  iure  humano  et  populi  consensu.  Fateor,  quod  Boliemi 
in  suorum  errorum  pcTtinaci  defensione  illa  commcmorant  et  his  armis  viru- 
lentis  se  defl-ndunt,  nt  est  videre  in  eoruni  oblatione  facta  in  concilio  J-?asi- 

w  liensi  et  in  alia  disputatione  facta  coram  rege  et  optimatibus  reoni  inter 
liagusiuni  et  illiun  iniquitati.s  ministrum  Jolianncni  Kockenzcenam.  uude 
veniani  precor  a  veuerando  patre,  si  J?oliemis  (non  iiM|uor  de  Christiaiiis  sed 
schismatieis)  sum  infestus  tancjuam  ecclesie  iiiiiuicis  et  ipiod  eoruni  jircsenti 
menior  sum   disputatione,   quouiani   et    conclusio    i|)sa   i-t   ea   (|Uc  hcri  allata 

:iü  sunt,  primatum  ecclesie  iure  humano  constitutum,  meo  parvo  et  e.vili  iuditio 
])lurimum  favcnt  erroribus  eorum,  et  ut  tiuna  est  de  hoc  pluriuuuu  gratu- 
laiitur.  Hec  modo  in  pre.scntia  aÖ'erre  übet,  auditunis  rcxci'cndi  pati'is  et 
sententiam  et   allcüatoruni  solutioiiem. 

Martinus  I>utiierus. 
35  Primuni  diluam  contmueliam,    quud  me  egregius  d.  d.  insimulat  l^oiie- 

miee  factionis  stndiosum  et  plane  patroiaun  (parcat  ei  dominus),  presertim  in 
tanta  Corona  tantoi-um  virorum.  Xunquam  mihi  placuil  nee  ineternum  pla<'eliit 
quodcimque  schisnia:  inique  faciunt  liohemi,  (|Uod  se  auctoritate  ]iropria  sepa- 
raiit  a  nostra  iinitate,   etiam    .~i    ins  divinum  ])ro  eis  staret ,    cinu  su])remum 


'i  Cttu:  beatus  Petrus  a  C'bristu  24  cmisilio 

18* 


276  Dispntatio  I.  Eccii  et  M,  Lutheri  Lipsinp  habita.    l.")19. 

ins  divimini  sit  cliaritiis  ot  uiiitas  s])intiis.  Hoc  ego  que^^ivi  soliini  et  rooo 
(]iiemlibet  hoiiiiiii  Chnstianiuii,  dignetiir  cliristiana  charitatc  pcrpciirlorc ,  an 
nun  sit  longe  irnjuiclcntissinu'  iniquitatis  tot  milia  martynun  et  sanctonnn 
per  annos  niille  et  qnadriiigentos  in  greea  eeolesia  iiahitos  extra  eeelesiani 
eiieere  et  nunc  dennim  etiam  reguantes  in  eelo  veile  deturhare.  Naiii  si  '■> 
etiam  iusaniant  onines  adiilatores  Komani  pontifieis,  negare  non  possnnt 
eeelesiani  Christi  l'nisse  20  annos  l'undatani,  eoronatani  per  uniltam  orbis 
terrarum  jiartem,  aiitequanv  Komana  eeelesia  fieret  ex  Petro,  ut  elarissime 
lüiii  l,^^ -.M  patet  ex  epistola  ad  (ialatas,  ubi  seribit  Panhis,  se  ])ost  tres  annos  venisse 

ad  Petrum,  deinde  post  quattnordeeim  annos  iternm  aseendisse  ad  Petrnni.  i" 
ijni  si  eonferantur,  inxenientnr  ierme  deeem  et  octo  anni  post  aseensioneni 
Christi,  qnando  l'etrus  adiiue  erat  Hierosoiiniis,  ut  taeeani  annos  quibns 
sedit  Anthioehie,  ut  mm  possit  diei  Honianani  eeelesiani  esse  primam  et  eaput 
iure  diviiio.  lani  illud  luagis  urget,  (piod  greea  eeelesia  nsqne  ad  nostra 
tenipora  nunquani  aecepit  episcopos  snos  contirraatos  ex  Komana.  Ideo  si  is 
t'uisset  ins  diviniiin  per  lantnm  tem]nis,  onines  episcopi  Alexandrie,  Constan- 
tiuopolis,  alii|Uot  sanctissinii  ut  Gregoriiis  Nazanzeniis  et  eeteri  quam  phninii 
essent  damnati,  heretici  et  Boheniiei.  (^na  Masjilieniia  niliil  potest  detesta- 
bilius  diei. 

.Yd  argumenta  solutioiium:  20 

<iuandit  egregrins  d.  d.  dieit  'eqnalitas  apostolatus  nun  pieiudieat  pri- 
inatui' et  adduoit  sanctum  martyrem  Aiiaeletniii  dist:  21.  Can:  in  IS'ovo  testti- 
mento,  dieo  breviter:  lioe  est  unum  de  frigidissiinis  deeretis,  quod  inipugno, 
nee  ulins  mihi  j)ersuadcbit,  hoc  decretum  esse  hnins  saneti  pontificis  et 
martyri.s.  ä-i 

Ad  Secundum :  Non  posni  viin  In  oi'dliiatlone  a))ostolornni,  de  quo  111 
opiionendo   videbimns. 

Tertio,  (|Uod  ( 'vprianum  induxit  (■(piiparantcm  a])osti>ios  taiii  in  lionore 
quam  in  poteshite,  cum  ego  dixissem  beatimi  Petrimi  hoiiore  l'uisse  prioreni, 
libentissime  ailmittn  et  si  opus  est  libenter  errare  vuId,  mndn  d.  d.  ohtineat  'm 
hoc  pi(p  \-critat<'  et  dicat  postea,  ul)i  postea  maneat  ))riiiiMpatu>.  Dico  tamen, 
quod  eqnalis  est  liinior  apostolornm  ad  alios,  verum  inter  se  merito  Petro 
primum  loeniii  dederunt :  nnus<juisqn(!  enim  apostolorum  in  sna  sorte  et  sient 
nnus<|uis(jne  epi.seopns  in  sna  diocesi  cqualem  habet  liouorem. 

C^nod  ex])robrat,  nie  nihil  respondisse  ad  Cyprianum,  (piesivi  epistolam  :i:. 
et  non  inveni.  Tamen  satis  responsnm  est  ex  precedentibns,  (piod  Cyprianns 
euilibet  eeeiesie  tribnit  sunm  cajint  per  mnltas  e])is(olas.  Hii  (pii  t'nerunt  ex 
Numidia  nun  proliant  ins  divinum  esse,  sed  l'actnm  osicndmit,  sient  in  simiii 
Aehacins  de  fiictn  cimstituit  Foelieem  IJomannm  pontiiicem,  (piod  dictum  est 
lieri.  Innnii  I">pi)ihanius,  episeopus  ( 'vpri ,  deposuil  maiorem  episcopum  in 
Constantiuijpiilitanum ,  scilicet  lohauncm  Chrvsostomuni ,  ut  est  in  tri])artita 
historia.      NHu   lanicn   c\    l'actn    islu   ractiini    est    ins.      i'^t    nuilla   alia   cxcnqila. 


Dispiitiitio  I.  Eci-ii  ot  ]\I.  Lutlirri   Li|isiac  liabitü.    l-MH.  277 

Salis  minir,  il.  c^ir^iuin  d.  iiistiliiisse  jirobant  ins  (liviiuiin  <•(  iimhic  liodic 
ue  iinaiii  «niitk-iii  syllal);)in  >cii|)tiiiv  iiulucit,  .sed  taiiliun  dicta  et  l'acta  [)atriiiii, 
eadenique  .sibiip.si  rcpngiiautia. 

Qiiod  (»recos  oliiii  fatctiir  Christiauissiiuos  fiiissc,  |)()fitoa  rcccdciitcs  al> 
iihcdicntia  Koniailf  ecclt/sic  tidcni  ciiiii  inipcrin  pcrdidissc,  idcm  est  (iiiod  licii 
dixil  cadcni  auctoritaU'  Eeciaiia,  piwaliiisse  advcrsiis  cds  portas  iul'cri,  sie 
Iractaiis  scriptnras,  iit  intfllitfat  \)vi-  pirvalentiaiii  iiit'ci'drmn  tcrroiu'  vitc;  vcl 
reriiin  ainissioiiem :  Ix'llissiina  fjlü.ssa  ccrtc,  ((uasi  ikui  potuerit  fidos  inanerc 
aiuisso  iinpcrio,  et  ita  liccat  diviiiaro,  (piod  inilli  sini  Christiaiii  in  (irecia 
I"  «jiiia  iiiilluin  iinperiuni.  Eadeiu  ratioiic  dicct  et  niaitvrcs  al)  iiiH'i'is  esse 
supeniU)s. 

Exprobrat  t'tiani  diccns,  ((Uod  ex  re.siJoiKk'iitc  l'actus  sum  oppdiiciis 
(gratus  accipio  nionitioncm),  at  lioe  ideo  feceriiii,  iit  k'inpiis  luiixTcui  dcli- 
berandi.  Non  sunt  taiita  Ecciana  fiilniiiia  (»t  et  cgo  (|nid  glorior),  iit  nw'e.s- 
li  saria  sit  inilii  delibiTatici.  Illud  ctiani,  (piod  Ivicliardns  Arniacaims  noii  siia 
sed  Ix'Diiis  anctoritate  vcrbum  Christi  tractaverit ,  parnni  niovet.  Ostt-ndal 
ipse  ex  ipso  textu  Mioe  est  iure  diviuo  pnipositnni^  et  cro  eonlcntns. 

Ad  ultinuun,  iibi  sie  raeiueinatnr  'eontinuans  est  inaioi'  eontirniato,  ergo 
Petrus  niaior  apostolus',  forte  quod  ex  Aristotele  pntet  ageus  suo  passe  esse 
211   prestantius.     Sed  argutabor   et    ego    plane  Aristoteliee  'Confinnans    est    bene 
maior  j)er  sc,  sed  |)er  aeeideus  bene  minor',  uisi  ibrtassis  eontinnationeni  Iiic 
iutelligat  sacramentuni  eonfirmatiouis,  (juod  uou  credo.     Alioquin  non  raruni 
est  siiperioreni  per  inferiorem  adhortari,  eonsolari,  cnntii-mari. 
Hoc  ad  eoiifhtationes  eius. 
2.1  Ad  principale. 

Ad  jmneipale  aeeedens  probavit,  Petrum  esse  monarchani  inre  <]i\inii, 
et  lioe  ex  auctoritate  Bernhardi  snperius  indiieta.  Cypriani,  llieronvini,  Ani- 
brosii,  Clin'sostt)nii,  ^Vngustini,  deijulc  onniiuni  sanetornm  consensu,  item 
miiltis  decretis  et  deeretalibiis  diversornni  pontifienm.  Respoiideo:  d.  d. 
3«  ?>kius  voluit  inre  divino  probare,  et  niox  sni  ()blitns  iueidit  in  atietoritates 
patrnm,  ipias  pro  mainiv  parte  iani  traetavimus,  et  vidimus  eos  in  diversis 
locis  diversa  aliquaudo  sensisse,  et  mnito  plnres  et  sepius  pro  nie  (|nani  pro 
d.  d.  Ecki«. 

Sccimdo  videamns  tarnen  per  orilinem.  I'iinia,  Bernliardi,  sui)erins 
35  satis  est  dissolnta,  (juod  videlieet  uou  probat,  sed  snadet  tantummodo,  eo 
quod  iiitatur  in  alieno  sensu  scri|)tnre,  ut  ipscmet  d.  «nncessit  doetor.  SLmi- 
liter  et  Cypriani  anetoritas  de  priueipalitate  et  de  urtn  saeerdotalis  unitatis 
satis  visa  est.  Tertio  ])robavit  [)er  iila  verba:  'i\i  es  l'etrns,  et  super  iiane»(üiii). le.is. 
jjetram  &<•.  que  Augustinus  sie  exposuerit  'Super  haue  petram,  id  est  Petriuu',  et 
'"  haue  neu  retractaverit.     Ifespoudeo:  (juid  ad  nie?    Si  \nlt  pugnare  contra  nie, 

15  Amai-canus  27  hoc  est.  auctoritate 


278  Disimtatio  1.  Kccii  r\   M.  Lulhn-i  Lipsiae  lialiitii.   LMi). 

coucilict  \[<>v  |)rimiiin  dicta  <Miiiti-;iri:i.  ('crtuni  est  i'iiiin,  Auuu>liiiiim  ~i'|iiu-; 
fxpcisiiisse  pctniiii  C'liristuin  et  fortassis  vix  sciiu'l  I'ctnun:  idco  plus  pi-n 
nie  (iiiam  contra  inc  liicit.  CJuod  si  etiain  Aiianstiims  et  oinues  patres 
Pcti'um  iiite]Iexornut  per  petrani,    resistam    eis  ego  uniis  aiietoritate  apostoli, 

1.  L'ur.  3, 11- id  est  diviiio  iure,   ((iii  serihit   l.Corin:  '.\.  fuudauientiiin  aliud   nenm  ])()iiere     •■ 
pote.st  preten[iiam  (piod  positiini  est,  qiiod  est  Ihcsus  Christus,  et  auetoritate 

i.-Ccii.2,4tt.  Petri   1.2.  uhi   Clu'istuni    lapideni  vivuni    et   angulareiu    ai)pellat,  dueens,  ut 
supereditieeniur  in  dommn  spii'itualem.    Alioquin  si  Petrus  esset  fundanientuni 
ecclesie,   lapsa  fiiisset  ecelesia  ad  unius  aneilk^  ostiarie  VDcem,   (piani  tanieii 
nee  ]>orte  inferorum  ex])uunare  poterunt.    Sequitur  ergo,   (|Uo<l   saueti   patres,   i" 
qiiando  Petruni  appeliaut  petrani,  hoe  loeo  vel  iiumana  ])atinntur  vel  ali(|Ueni 
aliimi  sensnni  iiabent,  de  quo  nun  jirduuneio.      lilen  illud  Anihrosii  dieentis, 
Petnun   esse   ])etrani,    l'aeile   admitto,    cum    et    ((uililiet    (.'inüstiaiuis   sit    petra 
])roj)ter    Cin-istum,    in    euius    soliditate    tinnatnr   et    tuiuni    euni    eo    eilieitur. 
Qiiandii    anteni  ('hrvsostonuis    Petruni    appellat    jiastnreni    tiiture   ecclesie   et    '-^ 
constitutuni  preposituni  uuiverso  orlii,  suni  eonteutus,    modn  intelligatur  ista 
])astura  non  totius  ecclesie,  ne  Pauluni  apostoluni  exconiinunicenius,  (|ui  multo 
])lures  ecclesiap    pavit    quam  Petrus,   et   Peti'um    esse   ])riiniini    in    himdre   in 
toto  orbe  coufiteor,  et  hoc  etiani  C'hrisostonius  taugit,  ijuando  dicit,  enni  esse 
verticem  tocius  consortii  a])ostolici.    Vertex  non  est  capiit  verticis,  .-cd  pars   :■" 
capitis.     Iinmo  apertius  a|)pellat  cum  apostoloruni   os,   (|nnd  et   Ilieronynius 

w«ttfM«,i9.et  (lyprianus  assenmt,   (|uia  non  in  sua  persona  solnni  sed  onmiiini  a|io.-t<i- 
lonun  et  totius  ecclesie  audivit  'Tibi  dabo  claves  ä-c.' 

Ad  decreta    nihil    dico,   (|ue  dixi  f'rigidissinia.    et   ]iresertin)   istins   Aiia- 
cleti  inuituni   iactati  liac  hora,    (|Uod  bonns  Christianus    non   civdat   Anaclcti    i''i 
esse  niartyris,   qui  Ce|ihas  interpretatur   caput    et    üoiiiaiiani  ecclesiani  \dcat 
Cardineiu. 

In   tine,   (|Uaiidii(|\iidi'ni    adeo   displicenl    l?(ihcnii  d.  d.  egregio,  osiendat 
niemoriain    et    ingenium   suuni:    scribat  contra   cos.      Satis    ego    niiror,    tain 
niultos    inveniri    iJohemorum    criniinatores  et  hostes,    iinllum    tarnen   esse  (|ui    "' 
l'ratcrna  cliaritate  dignetur  eoruni  errorem  coufutare  in  gloriain  Romane  ecch^sie. 

D.  Martiiiu>  |ieliit  Kckiuni,  ne  \clit  impiiigere  tanlaiii  cnniunicliain 
ut  euni  IjohcMiniii  laccret  ,  (piia  sibi  seuiper  invisi  l'uissent,  ideo  cpiod 
ab  uuitatc  disseutiant. 


30  Iiostis 


iJisputatio  I.  Kei-il  ei   M,  l,u(li>'i-i   I.iji^iiu'  liiiMta.   IM'j.  279 


H  cua   Sccund;!    id  ii  1  i  ii  ii:i  1  m    csl    il  i  >  iiii  (  a  I  i  o 
(•a  ilc  III    "i.   il  ic    I  II 1  i  i. 

.^^  a  rl  i  II  II  s    Lii  (  t  li  e  r. 
<)l)i('ci(   ojircirius  d.  il.  in  Hiic    articiilos  \\'ikl('ll'  et  Tolianiiis  IliilJ  dain- 

.'•  nafos  et  IJnnifacium,  <laiimator<'iii  ('(irumlcm.  RcspiMidco  siciit  priiis,  nie  noii 
vcllc  iiiT  |)(.)~-c  il<Tfii(lcri'  I'xilic'iiiiiriiiu  >clii,-iiia,  seil  ni'ccani  cfclcsiaiii  iiiillc 
vt  i|iia(lriMp'iit<iniiii  aiiiioruin:  sivc  cwui  (,'a  scuscrinl  TJdliciiii,  niliil  a<l  iiw. 
Ccrtmn  hai)cii,  (|U(i(l  nee  Homaiiiis  puiitif'cx  iicc  oniiics  eins  adiilaturcs  (xissiiit 
tantuni  iimncnim  saiictonuu  siili  iiotcstatc  liniuaiii  |Mintificis  iiuii(|Uani  auciitiinu 

1"   (lo  celo  dcturbarc. 

Sc'CIUkIo  et  hoc  cortmii  est,  iiiter  aitk'ulo.s  loliaiini-  lliilivcl  liiilicinnniin 
iiiiiltd.s  esse  plaue  Cliristiauissiinas  et  Euangelieos,  i|iiii.-.  non  jiossil  univer- 
salis eeelesia  daiiiiiare,  veliit  est  ille  et  siinilis,  quod  'taiitiini  est  uiia  eccK'sia 
iiniversalis\  liee  eiiiiii  au-eiitibiis  imj)iissiniis  adulatorihiis  ini(|iie  esl    daiuiiata, 

!••  ciini  (iret  niiiversitas  ecelesie  'Credo  in  spiritum  saiietnin,  saiietaiii  eeelesiain 
eatliolieam ,  saiictdriiiii  enniniiminneiir.  Ilune  iKibiiissiiiiiiiii  artiniliini  liilei 
iiiter  artieiilos  loliaiinis  Iliiti  iiuineraiit.  Deiiide  ille  '!N(in  est  de  iieeessitatc 
saliiti-i  eredere,  T\i)iiiaiiain  eeelesiain  esse  aliis  siiperioreur,  sive  sit  A\'ikletr 
sive  Hiill,  nun  cium:   sein  (piod  saKati  sunt   ( ireji'c'i'ins  Nazanzeniis,   IJasiliiis 

30  iiiafiims,  Epiphaniiis  ('y))riiis  et  innuinerabiles  alii  (rreti(!  Ejyiseopi,  <'t  taineii 
hunc  artieulum  noii  tennenint,  nee  est  in  jxjtestate'  Koniaiii  jioiitilieis  au( 
inquisitorum  hereticc^  pravitatis  novos  condere  articulus  fidei,  sod  seeundiiin 
eonditos  indieare.  Xee  ))i)test  fidelis  Christianns  eogi  ultra  saerani  seriptnrani, 
(|ue  est  proprio  ins  divinum,  nisi  aecesserit  nova  et  probata  revelatio:  ininio 

2.i  ex  iure  diviuo  proliibeiuiu-  eredere  nisi  quod  sit  }>robatum  vcl  per  seriptnraiu 
ilivinain  vel  ))er  nianifestam  revelationein,  nt  Gerson  etiani  etsi  reeentior  in 
innltis  loeis  asserit  et  divus  Ano'ustinus  aiiti(|uior  pro  singiilari  eanone  ob- 
servat  dieens  ad  divnni  Ilicronynuuii:  Ego  solis  eis  libris  didici  hunc  honorem 
deferre   qui    Cauoniei    appellautnr,    cetcros   anlem    ita    lego,   ut ,    quaiitalibet 

.Kl  doctriua  sanetitiVte(|ue  prepolleant,  uon  ideo  verum  existimem,  ipiia  illi  sie 
senserunt,  sed  si  ex  libris  eaiionieis  vel  probal)ili  ratioue  mihi  persuadere 
potuerunt.  (iiiinetiam  ip-i  luriste,  de  i|inbu.-  minus  videretur,  in  ea:  signi- 
fieasti,  de  eleet:  statnernnt,  |)re\  alere  iinius  juivati  hominis  sententiam  tarn 
|)ontifiei  Romano  (piani  Coneiiio  et   ecelesie,  si  meliore  auctorilate  nixus  l'iierit 

;;•.  vel  ratione.  Ideo  niliil  est,  (piod  d.  egregius  d.,  volens  ex  iiir<'  divino  contra 
nie  argucre,  diniisso  iure  divino  arguit  eoiitra  nie  ex  colleetaueis  lierelii-e 
pravitatis  in([uisitornm.  Proiude  ista  propositio  rohannis  Uns  'papalis  tlig- 
iiitas    a   Cesare   iuolevit'',   si   est   falsa,    eradatur    Platyna    in    vita   Benedi('ti 


20  Epiplianius.  Cypii :  ®tc  ©cjanuiltauigaljcu  unb  Siöic^cv  f)o6en :  Epiplmniui-,  C'ypiiimus; 
ülleiu  ci  liaiibcU  jid)  mu   um  sjvicdjijc^c  a.'ätcv  2'J  inwiitulilifl  33  statueriut 


280  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.    1519. 

.^eciinili,  ubi  scribit,  Coustautinuiii  4.  imperatorem  Grei'uniiu  ■^aiixi^.^e,  jionti- 
ficfiii  Roiiiaiiiiiu  est-e  vicariimi  Cliristi  geiK'ralem,  quauquaui  iiec  .<if  sit  obser- 
vatuiii  a  Grecie  epi:rfopi>.  Ciliare  quantiim  nie  iirget  egregiu^  d.  d.  per 
Bohemos  uondiim  c  aiinonim,  tautum  ego  lu'geu  eiim  per  Orieutalem  ecelesiaiu, 
nielidreni  parteiu  iiniversali>  ecclesie  et  niille  quadringeutdrum  aiinonini.  8i  ■ 
Uli  sunt  heretic-i,  qiiia  Romauum  poutitieem  uou  aguovenint,  hcreticiiui  accii- 
sabo  advei-sariiiiu,  qui  tot  sanctos  per  imivei-salem  eeclesiain  eelebrato.s  audet 
asserere  damuatos.  Per  eadeiii  dico  ad  Boiiifacinm  8.  <iui  qiuilis  pontifex 
fiierit  et  (jua  fide  eius  gesta  recipieuda,  satis  probaut  historie. 

Proiude  concludo  et  rogo,  d.  d.  velit  Romanos  poutifices  coucedere  fuisse   i» 
honiines  et  uou  coustituere  deos,  presei-tiiu  quoties  iudicaverunt  in  causa  pro- 
jiria,  deiude  uou  per  seipsos  sed  per  ludoctissiiiios  adulatores,  (juando  divus 
Gregorius  multis  epistolis,  etsi  Romauus  poutifex,  reiecit  a  se  priiuatuui  tocius 
orbis,  allegaus  ad  hoc  predecessorem  suum  Pelagium,  diceus  inter  cetera,  (|U(m1 
veueranda    8ynodus  Calcedoueusis   oljtulit   iiunc   jn-iniatus   honorem   Romano   !■ 
poutifici,  et  nullus  tarnen  ausus  est  aeeeptare.    8i  ergo  ego  erro,  errat  nieeum 
Gregorius  primus  cum  suis  predecessoribus,  et  damuabiliter  peccaveruat,  (luod 
oblatum  primatum  uou  assumpseruut.  Per  iiec  volo  probatum,  (jiiod  ex  decretis, 
damualiouibus,   approbationibus    reeeutioribus    eceiesic   Romane   nihil   eoutra 
nie  agitur,    ciuu  sint  siispectissima  omuia  et  antique  veritati  et  cousuetudini   jn 
])er  omuia  contraria,   nihilomiinis  tanieu  pro  reverentia  et  vitimdo  schismate 
libeutissime  tolero  et  tolerauda  persuadeo,  modo  non  tantum  iure  divino  tot 
sauctos  precedentes  damnemu.s. 

Hec  liabui  que  dicerem  de  articulis. 

Eckius.  Si 

Quod  revereudus  pater  honorem  siuun  excusaturus  iiegat  se  Boheaiorum 
patroumn,  si  facta  verbis  responderent,  maguiticarem  cum:  at  ultima  iirimis 
noii  concordaut,  cum  i)estilentissimos  Hussitarum  errores  uou  Christiane  dicit 
CTiristianissLnios.     At  de  Ins  j)osterius. 

Conditionem  tarnen  illam  odio,  (juod  schisnuitici  Bohemi  et  Pieardi  .!" 
tauqiiam  deum  acceptare  possent,  si  pro  eis  staret  ins  divinum,  (rrecos 
laudatis.«imos  et  sanctos  martyres  semper  huula\i.  at  revereudus  pater,  ai'ti.s 
i-oquiiiaric  mimis  instructus,  connuiscet  sanctos  (Jrecos  cum  schismatieis  et 
iiereticis,  nt  fuco  sanctitatis  paü'um  hereticorum  tueatur  pertidiam,  (pioniam 
mille  et  quaikingentos  sinnil  incuk'at  imnos.  s:. 

(D.  Martinas  protestabatur  diccns:  Prote.stor  coram  vobis  oni- 
nil)us  et  publice,  quod  egregius  d.  d.  hoc  meudaciter  et  impudenter  de  lue 
loquitur.     P2t  Ecciu.s  protcstatur,   se  velle   prob;u-e  scriptis  et  dictis,  in 


IG   MuUus    luin  21    iiihiluminus    tum  ÖO   Cuuclusloiiem    tarnen    bic   (^ciamnit-- 

ausgaben  unb  Söit^ci:  bei  Seit  ift  ^ici  bcibcibt         '17  liuc  tälso  et  inendaciter  dixerit  'Dlaiiuitript 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiac  liabita.    l-illj.  281 

r|iiihiis  longo  tenijwire  luaior  (ti-fconim  ]wrs  et  fcclcsia  f'uit  licrt'lica  et  sclii.*- 
nintica:  .sed  iion  est  cuiiveutio  liicis  ad  Kelial  et  seliisinatieoruin  ad  .«anetos 
luartvres  et  confessores.) 

De  ecelesia   ante  Konianani  viginti    suiiios  existente  dicam,  ([iiaTii  revc- 

i  reudus  pater  mihi  conipouit:  non  luoveor,  (|Uod  epi«'i)})i  greci  a  I\oniano 
pontifice  nou  lueriut  eonlimiati :  iiam  et  Plebani  .seil  paroeliiani  saeerdotes  a 
papa  iam  non  eonlinnautur ,  sed  exti-enie  esset  denieiitie  dicere  oh  lioc, 
sumuiiim  pontifioem  non  iiabere  jjriniatum  super  plebeianos  saeerdotes. 

De  frigidissimo   Anacleti    deereto   dieani  iiiterius,   alia   ijuo(|ue   decrcta 

i»  defeusurus.  De  Niimidia  reverendus  pater  dixit  esse  factimi,  non  ins,  (piod 
est  preter  Cvpriaui  sententiam.  (|ni  eos  incusat  veint  seiiisniati<'os  (jui  audeant 
ad  cathedrain  l'etri  et  prinripaieni  eeclesiani,  undc  nnitas  ortu  est,  aceedere. 
Quod  Epiphanius  Cvprius  lohaiineni  Ciuysostümum  episeopmn  superioreni 
ab    episcopatn   ex|)ulerit,    viderit    ipse.      Hoc,    incpiani,    faetnni    nun    iusimn 

i''  Iltisse  censeo. 

Preterea  quod  in  nie  caviiios  torqnet.  (|uasi  non  idonec  saeras  iit<'ras 
traotauteni ,  qni  ol)  aniissioneni  rernni  (eniporaliuni  et  divitinruin  dixerini 
adversus  Grecos  portas  iuteri  pi-evaluisse,  nun(j\iani  eogitatiuu  mihi  iniponit: 
uam  hereses,  sehismata,    errores  contra  (irecoruni    eeclesiam  invahiisse  dixi. 

20  Verum  est,  qnod  et  imperii  aniissio  cum  magno  Cliristiauitatis  pudore  sub- 
sequuta  est. 

Deinde  (juod  gloriatur  reverendus  pater,  se  iure  divino  loqui  Luce  22.  "'"•  -••  -*  ^■ 
ego  obscm-um  v-inmi  aiferam  Richardum  Armacanmn  etiam  Leonis  auctoritate 
fretum,   dieat   et    me  eandem  eredere    Euangelii    scnjHuram    et    ins  divinum. 

i^  At  reverendus  jiater,   suo  nixus  .inteilectu,  nie  respnit  anti(|U()nini  sequentem 

intelligentiam.     Indubitatum  est,  et  Arriiun  ('pater  maior  me  est')  hereticum  J»*!  i«. -'"• 
et  Athanasium  habuisse   enangelium.     Verum  Arrius  erronee,  Atlianasins  ut 
Spiritus  sauctus   etflagitabat   intellexit.     De    adiecta  contiiTiiatione   non  refert, 
cum  quisque  prudens  intelligat,  eimi,  (jui  auctoritate  superioris  sibi  concessa 

30  alios  confimiat,  prestai-c  in  hoc  eonfinnatos.  De  'per  se'  et  'per  accidens' 
ueßcio,  quo  pertineant.*^     Hoc  pro  jirimo. 

Assumptums  reverendus  pater  argumenta  niea  contra  prineipaleni  in- 
t«utionem  exprobrat  mihi  immodice,  institutuni  memu  l'uisse  jn-obare  iure 
divino    eeclesiam    Komsuiani   esse   aliis    |)re]atani,   et    tanien    sohim    in   dicta 

3.V   patrum  et  sanctonun  inciderim,  quasi  ani])h(irani  facturus  urccohnn  iucipiani. 
Parcat  mihi  reverendus  pater,  si  intentionem  meam  noluerit  vel  non  |)otii(rit 
a.«sequi.     Nam  hoc-  fere    de   iure  divino  satis  fit,   dum   tot    sancti    patres    ile 
iure  divino   esse  dixerunt,   licet   ins    divinum    non  olnicuerimus    Mattliei   1(3. '•*''"""  '«■!*• 
Super  hanc  petram,  ubi  auctoritates  sanctorum  patitnn  induxi. 


llaadiaiit     24  euudeiii     2S  obiecta  Wanuffcipt     .).")  iiccipiain  qUc  Slusgaljcii     :J7bocl'ure 
')  Slm  SRoiibe:  Nisi  forte  ad  currum  Carolostatlii. 


282  Hispntatio   1.  Eicii  rt   M.  Luthcri   Lipsiae  habita.    1519. 

De  Benihardo,  cuiiis  aucinrita.-  vt  >iniMl  ratio  «^st  iiiviiicihilis ,  iicscin 
(|iiiiniinlii  rt'vert'iiiliis  \y,\ter  siii  (il>litiis  dixcrit ,  nie  adinisisse  Bcrnliardnm 
alio  sensu  luqiiiituni,  (jiiod  iiullis  arinis  jidssit  dt'viiu-ero:  scrvato  niim  vcni 
j't  tiemiino  scri])tiir('  sensu  i'(|Ualitatis  tilii  ad  j)atreni  optiine  procedit  sancti 
Beruhardi  ratio.  "  s 

De  Augustino  et  aiiis,  (|ui  Petruni  dixit  esse  petrani,  tan<[Uain  contrai'ia 
iliccntem  insinuat  sc  iion  recipere.  Contra  (jueni  ego  dieo,  (|uoniodo  aiidcat 
lani  sanetuni,  tani  docluiii  patreni  credcre  .sen.sisse  contraria  in  codcin  liliro, 
in  eodeni  capite,  in  utrius(|uc  scntcntic  collationc  lihro  1.  retract:  ca :  21. 
Sed  ((uam  inodcstc  et  liuniiliter  revei-endus  patcr  Augu.sliuianus  rcsponderit,  m 
alioruni  sit  iudicium,  cum  uuus  sc  proniiserit  tot  sanctis  patrihus  se  oppo- 
situruni.  Hoc  est  virus  Boiienücuni,  plus  velle  intelligere  sacrani  scripturani 
((uani  summi  poutifices,  concilia,  doctores  et  uuiversitates  in  magno  vigorc 
existentes,  enni  tanien  sj)iritussanetus  ccclesiain  suani  non  deserncrit,  ei  miiiun 
esset,  si  illani  veritatcm  dcus  tot  sanclis  et  niartyrihus  occultasset  ns(|uc  ad  i"' 
adveutinn  reverendi  patris.  Xci|Ue  cvincit  (|uippiani  i)cati  Pauli  inductio, 
(|Uod  eins  dicta  sanetis  patrihus  et  doctorihus  niiniuie  adversentnr.  Kst 
Christus  petra,  est  fundamentuni ,  est  lapis  angularis,  est  capul  ecde.sie 
induhitatuni.  Porro  illa  noii  dehcre  attrihui  eins  vicario,  contra  sanctoriun 
[)alruia  et  niartyruni  attestationcni   non  est  accept«nduni.  j'i 

Raciunculam  adiecit  ctiani  n\i|)cr  in  vulgari  sernionc  '  disseniinatani 
'Si  su[)er  pctram,  <|uonuKlo  super  Petruni  ecclesia  edificari  potuit,  (|ui  ad 
unius  aucillulc  vucem  Cliristuui  et  fidem  Christiauam  abuegaret?'  l'arcal 
mihi  re\ereudus  pater,  (nun  philosophiani  Aristotelicaui  coutemnat  et  gramnia- 
ticani  lanti  faciat,  Cui-  hie  lynceis  suis  oculis  verbum  'Edificabo'  futuri  lern-  -'s 
))oris  non  perspexit".'  non  enini  sponso  preseute,  ubi  filii  letabautur,  op\is 
erat  vicario.  Nc((uc  tunc  Christus  ei  potcstateni  dedit  davium,  sed  potius 
proniisit.  Ante  ergo  ciaximn  et  potestatis  dationein  ab  ostiaria  interpellatiis 
l'uit   sauctus   Petrus,  (juod  et   .\mbrosius  et  dehine  (jregorius  tcstantur. 

.\d  ( 'hrvsostonunn  rcspondit,  l'ctrum  superiorem  f'uisse  houorc,  uam  'n 
et  Pauhis  pliircs  pavci'il  ccclesias.  (|uasi  rcveri'udus  patt'r  non  )>lus  predi- 
caverit  (juaiu  iani  sunuuus  pontit'ex,  et  ob  hoc  sit  tliccudus  maior  pastor 
i|uampa|)al  Sic  niniis  sul)tilitcr  sc  toiMpiet  in  dietione 'vertex',  (piasi  Chrvso- 
slomus  iKin  piiniatmii  \nhiil  inlelligere:  sed  quis  hoc  leret,  cum  synibolicum 
sit  (^t  Vertex  pro  smimiitatc  in  lali  Iranslationc  et  methaphora  usurpetur?  '-'■' 
Sie  et  OS  apostoloruni  dicitur,  (|Uod  sepc  pro  omnii)Us  apostolis  f'ucrit  io(|uutus, 
((uod  et   beatus  ("hrvsostonuis  ))onderal. 

De  decretis  dicil,  illa  esse  frigidi.ssima  decreta,  de  quo  plmimum  miror, 
cum    in   disputationc   ^na    posucrit    'l'omauam    ecdcsiam    esse    oiuiul)us    aliis 


12   hoc  est.  venuii   liolii'iJiK'iun  \'-i  |iiiiitili(.'is  :J2  uli  liuc   non  sit  (licciidus 

')  Sicl|c  bnviilJCi:  £.  2\l.  ... 


Di.sputatifl  1.  K.TÜ  rt   .M.  Lullicri   Li|)siiii'  Imhilii.    Ihl'.t.  283 

sii|iiTiiir('iii ,  jirohatur  ex  frigidissimis  Romunmiini  imiitiliciini  dccrctis  in(r;i 
<•(•(•(■  amiHs  iiatis',  et  ('tr<>  ei  multum  xctiistiora  aildiixi  rini.  anliMniani  in<-i']>it 
rdrigcscerc  Cliaritas  miiltunini.  Subterfugium  >n\ut\  ikui  ar(i|)i(i,  (|ii(i  ncifat 
coiistitiitinncm  iilaiii  c-is^c  Aiuu'teti.  nam  sie  oiniiiiiiii  «•((iicilionini  et  siiimiinniiii 
■'  ])(iiitificiini  (Iccrcta  mihi  sigillatiiii  eluderentur,  et  sie  tota  facultas  iuridica 
talsitatis  ill^illUllal•l•ttll■.  (piasi  falsis  fundanicntis  sit  iiinixa  in  !rcti(>iiil)iis, 
deeisionibiis,  ludic-iis  et  siiiiililiiis,  et  sie  iura  eoniiii  pdiititieia  cnini  de  iii<ira 
f"al)a,  iiisi  eonsensu  totius  Ciu-istianitatis  fucriiit  ai)i)roi)ata.  l'iidc  milln  paelo 
recipienda  est  reverendi  ])atris  soiitentia,  cimi  oniiiium  siiiiiiUDniMi  |)oiitifieiim 

lü  deereta  et  eoneilioriim  in  plurilius  locis  reperiautur  et,  nl  est  aiidax  iKmiiinini 
gemis,  diidnni  fiiissciit  re])erti,  (pii  siniiani  illani  Anai-Icti  Iconina  iiclic  ince- 
detUeni  diripiiissent.  ^>isi  ergo  ostendc  ril ,  in  niiuinalibiis  illa  nun  liaberi, 
tidein  ei  iion  adliil)e(). 

I'ostreiiio    de   IJolieinis    dixit,    cci-te    noii    sine   (^In'istiaiiornni    doctormn 

f'  eoutiiinelia,  pliires  esse  erimiiiatüros  IJolieiiionim:  ulii  siiit  (pii  ex  iliarilale 
et  bono  zelo  eoutra  eo8  scribant  et  eos  exliortentiir,  il>i  exerccant  inpiiinni 
et  nienioriam.  (^iiid  surdo  narrareni  llihnlain?  al  ( 'hrislianus  neti-are  nou 
dcbet,  pliirinios  oplinid  /elo  inotos  eontra  JmiIu'Mkis  scripsisse.  (pialcs  l'nernnt 
patres    in    Conistantieusi    (^oneilio    de))iitati :     <pialis    fuit    doctor    i-cspondcns 

20  Bohemis  in  coneiiio  Hcrbipolonsi :  (pitdis  Kagiisiiis:  (pialis  optinie  piobitalis 
et  doctrine  lobannes  f 'apistranus,  divi  Fraiicisei  sacerdos,  oninibus  fidelibiis 
notissiinus,  Xieolaus  ( 'usaims,  Geniiaut)nini  rtoetissiniiis,  eniii  plui'il)ns  aliis, 
nt  nbiieit  mihi  reverendus  ]iater,  iiu|iiisitorilins,  ipios  preteico.  (Jnaiv  nun 
detiierunt   Bohemis    (pii    b()na    scribiTent,    sed    ipsi    dcfiurnnf    ipii,    in    heresi 

ä.s   obstinati,  bona  scijuerentur. 

De  grecis  san<'tis  dixinuis  scpiiis:  seil  hoc  luincnihnn  iiinnil)ns  (  Inisti 
tidelibiis  esse  arbitror,  (pidd  reverendiis  |)ater  eontia  tani  sanctiun  et  landa- 
bile  Lunstantieu.se  coneiHinn,  tanto  eonsensu  totius  Cliristiauitatis  congrciratuin, 
non  veretur  dicere  articulos  aliipios  Hussitieos   et  Miklefificos  fliisse  Clu-isti- 

s"  anissiraos  et  euangelicos  ( J'rotestatur  Martinus:  Xon  est  verum,  (piod 
contra  Constantieuse  coneiliiun  loquutus  sim.  Eeivius  contra  offert  se 
l)robaturum  ex  dietis  et  scriptis),  tpios  nou  possit  nuivei-salis  eeelcsia 
damnare,  sicut  pessime  sonat,  inique  esse  damnatum  articulnni  iihnn  Ilussi- 
ticum  de  neeessitate   salutis,   Romanam    ecelesiam    esse   aiiis    supcriorcni,    de 

3.''  (|U()  (juideni  dieto  Bohemi  non  immerito  e.xultanl,  et  hoc  orationil)ns  suis 
apnd  dcum  ))ustulavennit,  xcruni  niaj^na  eeclesic  iactnra.  (^nod  Isicnl  licatns 
Ant;ustinns  alilii  racioeinatnr)  si  uUuni  mendatinin  ad  sacras  scripdn-as  Incrit 
adniissuiu,  t(jta  erit  de  veritate  snspeeta:  ita  et  damnati  ilussitc.  reverendi 
patris    fnlti   patrocinio,    proeul    dubio   (^lartinns    liUtlhci-    pr<ilcst  at  nr: 


fi  insimulatur  '2:'.    i)iiiis    fcljlt  2.'i    lioiia    nun    .seiim-rcntur  :10    IVofestatur 

Martinus  ftc^t  am  Siaiibc         :J2  ecelesiam         Vj  Marlinus  Lutther  pioteslatur  ftcf)t  om  Wonbc 


284  Pisputatio  I.  Ecrii  et  M.  I.uthfri  Lipsiae  hahita.    1519. 

Mendacium  est  inipudeuti^^iimunl  dicturi  sunt  'Si  iniicilimii  cnavit  in  his 
(luobiis  articiilis  Cliristiaiiis.sinii.s,  ita  eins  apiid  nus  in  aliis  articiüis  vacillabit 
anctorita.«'.  L'iide  in  ro  ])rins  foiidonmata  nulo  phira  verha  prodigere ,  ad 
i|uid  'jDgeudus  sit  Christianus  aut  adniitttnidiis.  hoc  dico,  aiictoritatt!  coucilii 
vel  Koniaui  pontificis  fieri,  ut  seutcntia  siuc  siispicione  heresis  defendi  non  s 
j)().ssit,  que  idioquiu  citra  fidoi  Icsiouein  iinpune  posset  defendi.  In  jn-omptu 
est  exenipluiii:  'An  essentia  in  divinis  generet?'  quam  sententiam  Rieliardns 
aniplexns  Hb:  de  trinitate  niininie  ineulpatur.  at  deeisione  per  eoneiliuni  facta 
niiUus  iani  .sine  lieresis  siispitione  esseutiam  diceret  geuerare,  credo,  in  capi- 
tulo  'danmanuis'  de  snnima  trinitate.  lu 

Ad  Augustinuni  de  iegendis  eauonieis  seripturis  iudiietuin  nihil  nioveor, 
qiioniam  conciliorimi  et  sinnmonun  pontiticuni  decreta  non  exeludit.  Quid 
doniiiii  niei  iure  consulti  in  e.  Signifieasti,  de  eleet:  ponderent,  iani  non 
nieniini.  At  sue  professioui?  meniores  velut  iusticie  cultores  non  dabiuit,  ut 
arbitror,  ieges  poutificia.«  pes.sundari.  is 

Quod  vero  Piatvnam  addncit ,  (|ua.si  ille  plus  sit  quam  sumnuis  |H)n- 
lifex  vel  Augustinu.«  vel  C'yprianus,  qui  in  \ita  Benedict]  secundi  remuTet 
C'oustantinura  4.  sanxisse,  Romane  ecclesie  deberi  priniatum,  legat,  queso, 
reverendus  pater,  que  doniini  iure  eonsulti  annotant  in  c.  ecclesie  S.  ISIarie, 
de  constitutiüuibus,  quid,  qnautum  et  (piomodo  valeant  seeularinm  constituta  -yi 
in  ecdesiastieis  rebus,  et  videbit,  quo  sensu  verba  Platync  (ne  dieam  l\i)mani 
imperatoris  de  ecclesiis  et  haereticis)  debent  aceipi. 

Ultimo  loco  proponit,  me  urgere  Bolieuios,  (xrecos  (fateor,  sehismatieos: 
nam  sanctos  patres  grecos  canonisatos  non  daimio),  sieuti  Gigantes  volebant 
in  fabulis  lovem  e  eelo  pellere.  Scd  iiinc  vcre  occumt  nobis  reverendus  v.i 
pater,  <|Uandi)  dabit  (xrecum  inobedientem  it  rebellem  ecclesie  Romane,  (pii 
sit  ranouisatus.  et  (piis  est  hie,  et  non  laudabimus  enm?  Frustra  ergo 
a.«sumit  se  tolerare  monarehiam,  ((uasi  nun  esset  de  iure  divino,  sed  {|uadam 
Idlerantia  popnli  et  eonsensu  fidelium  inducta.  (Jnod  |)trmaxinie  li(|uet  ex 
liregorio  in<lucto,  <|ui  priniatum  iuter  Hdeles  sil)i  oblatum  reiecit.  At  sensum  su 
sequatur  reverendus  ]>ater,  ni>n  vei'borum  corticem,  et  reperiet  in  cpistolis 
smmnam  optimi  patri.s  Immilitatem,  nt  plus  mititate  et  hnmilitate  sua  super- 
biam  patriarehe  Constantinopolitani  infringeret,  quam  quod  snspitio  elationi.s 
aut  sujierbie  de  eo  liaberctnr.  l'nde  etiani  'Servum  sorvorum'  se  primus 
scripsit.  Et  (juod  lioe  sit  \iTinn.  -i  tani  diiigens  est  rcNcrendus  pater  (Jregorii  :» 
lector,  jtotuit  in  einsdem  epistola  legere  (si<iit  trMn>ponitur  in  de<T('t:  ( 'ano:  2. 
(|.  ().  decreto),  ulii  jxitestatis  sue  nienior  luiniillinius  pater,  diviliaruni  et  glorie 
contenq)t()r,  seriliit,  alins  cpix-niKis  pretei(|uaiii  Humanuni  in  partcni  vocatOi? 
.sollicilndinis,  non  in  plenitudineni  potestatis.  Nemo  est,  (|ui  liic  dubitare 
possit,  quin  reliquis   episeopis    partem,    Romano  vero    pontitici   ])leuitudineiu   lu 


1  (>iii8iliuiii  :{(   de  ceter»  ftütt  deirt-t"  allt  'Aufgaben 


Disputatio  I.  Rccii  et  M.  LuttiPi-i  Lipsiae  habitn.    1519.  285 

cx  g-rammatico  .sensu  dare  vclit.  Ol)  id  i'C)go,  rcvorendu.s  patcr  ca  quo  dicta 
sunt  vcl  per  alio.s  vel  per  me  non  .semper  velit  reiieere  in  adulutioni.s  Studium, 
t|uippe  adulari  nun  didici,  adulari  otiani   nescid. 

Sexta  die   luiii   iiora  .^('[itinia  inane 

s  Martinus  exorsus  est. 

Postquam  heri  cgreo-in.s  d.  d.  non  ])artis  sed  indieis  offioinni  n.^urpans 
contra  conventionis  paetuin  et  volnntatein  iilustris.simi  prin<'ipis  (icurs'ii, 
patroni  nostri,  nie  toeies  definivit  et  proeianiavit  lieretieuni,  einn  sui  otHeii 
tiiisset  .solnm  addueti.s  rationibus  et  auctiiritatii)Us   iudieihus   relin(|uere,  e.s.<eni 

111  hei-eticus  nee  ne.  in  quo  si  non  est  violata  publica  tide*,  videriul  ii  ijiioruni 
interest. 

Ad  eau.<ani  primuni  obiecit ,  quod  errores  Huß  ])estilentissimos  voea- 
verini  Cln-istiani.s.simos:  de  (pio  testor  nieani  innoeentiani.  Nee  hoe  poterit 
unquam  probare,    et  expostulo,   iit  assignet  eosdem  articulo.s,   quos  pestileu- 

<■'   ti.ssimos  vocaveriin  Chri.^tiani.s.sinios ,  aut  voeeni  suam  revocet. 

»Secundo  criniinatur.  quoii  eonnni.^cnerini  saneto.s  Greeo.'!  cum  schis- 
matieis.  quid  aliud  l'aeeret,  (|ui  non  luil)eret  (juod  dieeret,  cum  e^-rti-s-sinuiin 
sit,  tempore  novissime  vastate  Con8tinitino|iciiis  fuis.se  integerrimos  Christianos 
in  Greeia,    postea  in  Ttalia  re('e|)tos,  atquc  etiam  si   line  non  nrgeret ,  adluic 

ao  stat,  quod  ns(jne  ad  conciiiuni  Nicenuni  salteni  liicrint  integri  Cliristiani  per 
totum  orienteni  non  subiecti  IJoniano  pontitiei,  ut  elarissime  testatur  deerctum 
eiu.sdeni  concilii  Niceni  dieentis  lib:  lll.  iiistorie  eeelesiastiee:  Et  ut  apud 
Alexandriani  vel  in  lu'be  Roma  vetusta  eonsuetudo  eon.servetur,  ut  ille  Egvpti, 
hie    suburl)anarum    ecclesianmi    sollicitudinem    gerat.     Idem    eoneilium    non 

i''  Romano  sed  Hierosolymitano  tribuit  bonorum  |)riinatnm  dicens  ibidem:  et 
ut  episcopo  Hverosolimorum  antiquitus  tradita  bonorum  prerogativa  .servetur. 
Quod  si  nee  ista  satis  sunt,  (|uod  tarnen  adlnie  eonelndit  ((]nod  egregius  d. 
satis  callide  tacuit),  quod  ecclesia  Christi  20  amios  ad  minus  t'nit,  antequani 
Romana  ecclesia  naseeretur,  ideo  ridienla  est  eins  confutatio,  (juod  fingit,  nie 

30  miscere  sanctos  cum  seiiismatieis,  eiun  siios  seiiisinatieos  assignare  non  possit. 

Tercio,  (;imi  contiitasset  i'ationem  meam,  quin  seilieet  non  eonfinuarentur 

episcopi  Greei«'  a   l^omano    pontifii'c,    dixit    lioc  nihil  esse,    cuui    nee  jilebani 

passim    confirmentur  a    Romano    pontiticc      <iuis   non   videt,    hee    perdendi 

tempori.s  gratia  dicta,  cum  plel)ani  tamen  ab  e])iscopis  ordinenturV  simul  hee 

3>  omnia  remitto  ad  prius  dicta  ilc  Hieronymo  ad  Kuagrium.  Eadem  causa  et 
illud  toties  repetiit  de  Js'umidia,  cum  illi  seribantur  venisse  ad  Komam  non 
vocati  et  accusentur  (juod  venerint,  et  adhue  d.  d.  ins  ex  lioc  laeto  Romano 
Pontifici  divinum  tribuit.  »Sed  et  illud,  cpiod  Epiplianius  (\-])rius  loannein 
Chiysostomuni  dejiosuit.  non  ])ro  iure  sed  facto  accepit,  et  sie  vult  conf'utasse, 


24  lioc  sulmrlKinaiiini 


28l)  Dispiitatio  I.  Eccii  et  M.  I/iitheri  Lipsiae  haliita.    l.MS. 

(•Ulli  ilk-  eaerit  swuikUuii   statutiiiu  Nicciii    coucilii    et  aiiotoritetem  Cypriaiii 
de  oi-dinandif-  episcopi.s  citai  aiictoritatein  Romaui  pontifieis. 

Stat    ergo  adliiio    invifte,   qnod   Romanus    Primatiis   aut   non   est   iiu-e 
diviiHi  lormatns  aut  tntius  orientalis  ecelesie  sanctos  esse  ineternuui  damnatos. 

Illud  preteroo.  i|i1(m1  prcvaliiitiaiii  jicirtanini  inferi  intei-pretatur  inva-  & 
lentiani  heresiini.  (|iiii(l  nun  euro:  iiihiloniinus  non  ostendit  (xrecds  t'uisse 
heretii'os,  eum  vulgatuui  sit,  etiani  per  iiu'a,  Greco.s  nein  liaberi  pro  liereticis. 
Transeo  et  illud  Leouis  et  Amiacani,  ubi  dicit,  se  se([ui  intelligentiani  auti- 
i|uorum,  accipicndo  nunierum  jiro  numero,  seilieet  unius  Leonis  singularis. 
iiiK.  iä,  32  Item  de  coufirniatione  fratruiii  Petro  conimissa  uiliil  dicaiu:  satis  dictum  est,   lu 

(|iniiu  nihil  probet  nee  adhue  corifiitatuui  sit. 
Willis.  ir;,is.  Ad  rem  prineipalem  dieit,  se  tenuissc  ins  divinum,  (piia  illud  Matthei  16. 

'Tu  i's  Peti-us'  eum  sententiis  patruni  sit  sequutus,  pi-e.seitim  Ambrosii  et 
.Viigustini ,  qui  di.xeriut  Peti-um  esse  ])etram,  ausus  etiaui  hoc  addere,  quod 
Augustinus  uon  retractaverit.  Ego  ])ostea  eonsulens  librinn  retraetationum  !'• 
invenio  eontrarium:  vere  enim  retractat  et  dicit,  Petruni  non  esse  [)etram, 
sed  eonf'essum  esse  peti-am.  Idem  hoc  dieit  in  horailia,  quam  onmes  saeer- 
ilotes  orant  in  die  Petri  et  Pauli,  ubi  dieit  'sujier  petram  (non  'super  te',  sed 
'su|)er  petram'),  quam  confessus  es'.  Ideni  invenio  in  Ambrosio,  quanijuani  et 
ipse  variet.  Ad  hoc  est  sLiuul  aurea  illa  glossa,  ut  gloriantur,  super  eapi-  20 
luluiii  'ita  dominus',  dicens:  'Et  siijier  haue  j)ctrani  *S:e.'  per  haue  dictiouem 
null  eredo  doniiniim  aliud  demonstrasse  (piam  hec;  verba,  (jue  Petrus  respondit 
doiiiiiio  cum  dixit  "l'u  es  Christus,  filius  dei  vivi',  (piia  super  illo  artieulo 
lidei  limdata  est  eccle.sia.  Ergo  super  seipso  fundavit  Christus  eccle.siam. 
>»ihil  est  ergo,  quod  gloriatur  egregius  d.  d.  dicta  patruin  a  se  stare,  cum  -j:. 
multo  tbrtius  inveiiiaiitm-  a  me  stare:  poterat  ei-go  parcere  lingue  sue  et 
uuribus  nostris,  (juando  i-hetorico  boatu  (\.\clamavit,  me  velle  umuu  esse 
doctioreui  omnibus,  plus  velle  intelligere  scripturam  quam  doctores,  univerei- 
tates,  concilia  et  Komauum  pontificem,  et  minuu  esset,  si  mihi  soli  tam  diu 
(icculta  veritas  revelata  esset,  hoc  eniiu  non  iiiit  di>])iitare  sed  invidiam  movere.   30 

(iuod  \-ero  ridet  meam  ratiuuciilam,  ubi  dixi,  laj)sam  esse  ecclesiain 
uegante  Pc^tro,  si  super  eum  esset  editieata,  addueens  grammatiee  verbuni 
futuri  lemporis  'editicabo',  (|uasi  post  mortem  Christi  editieata  sit  ecelc-^ia 
super  Petriim,  transeo,  (piiid  (|iiis(iue  (iu'iie  videal  (|iiid  valeat.  nihiioiiiimis 
tanuui  etiam  post  s)iiritiimsaiietum  missiim  gravissiiiio  seaiidalo  tidei  et'cidit  3i 
*ni.  i,  iift. Pc^triis  (lalat:  2.  ciiiii  redargueretiir  a  Pauln,  in  (|uo  periuiuisit  integra  fides 
et  confessio,  iii  Petro  cjuidem  lides  sed  shuulatio  adversus  voritatem  euangelii. 
Admitt"!  tamei),  (pKid  cgregins  d.  d.  hac  auctoritate  precipue  nixus  nimc 
.M-ipsum  excludil  ab  ca,  ut  sie  nihil  iuris  di\iTii  relin(|uatur  ei.  Nam  si  pi'o- 
missio  tantuin  facta  est,   cimdum  est  ail  loeuiii,    ubi  exhibita   promlssio  est,  *» 


8  .\iimrcaiii  12  sc  luiii  tc-iiuisse  :):)  fliiisti  fef|(l  in  aüen  'Jlulga6en 


Pispntatio  1.  Efcii  et  M.  Liithori  l,ipeia«>  haliitii.   1519.  287 

et  iuviMiii'tur    illucl    lolmmiis    ultimo,    uhi    nun  dicit    'l'i-tiv,   accipo  spiritmu- Joii.  20, 221. 
sanctuni',   secl   equaliter    omnihns   'nccipito    spirituinsaiu'tum:    quoniiu    rcmi- 
spritis  <tr.' 

Transoo  et  ilhid  de  ('lirisnstonKi,  uhi  Pctruui  Iioikut  suixTiorcm  t'uisse 
(lixi:  (1.  d.  confiitatunis  ojjposuil  'ruiu  Paulus  plus  predieav'it  ([Uain  IVtru^^, 
plus  etiam  habebit  honoris',  qna.si  ego  de  uuiltitudiuc  iaboris  ac  iiou  putiu-- 
de  priniitate  ovdinis  dixcrim.  Transoo  de  \('Vti<-('  rx  sxiiibiilico  sim  capilc 
qite  sunt  niera  verha. 

De  decretis  minitur,  lue  dii-en'  frisiidissinia  dctTcta  et  intra  cei-c  aunos 

1"  nata.  De  eeee  aniu's  sujiersedeo,  postea  dieturus.  Xani  uon  fuit  opus,  ut 
docerer  ante  müle  et  dueentos,  iiumo  fccc  aunos  luissc  dcereta,  inuno  f'uisse 
et  contentiones  de  primatu.  Mii-etur  interini  ipse  d.  d.  quod  auctoritateui 
Mattiiei  intellioit  prnmissionis  verlnim  esse,  non  exhibitionis,  eiun  tanien  de- 
creta  ipsa  super  idein  verbnui  tanquam  exhibitionis  penitus  nitantur.    Xeces- 

<■'  sarie  ei-go  est  ant  deereta  iniproprie  traetare,  etiani  auetore  d.  doetore,  aut 
ipsum  errare. 

Qiiod  vero  non  acei]>it  neiiatuui  a  me  decretinu  Auacleti,  et  ipie  de 
sio^ilhttis  deeretis  ibi  Indit ,  transeo:  nonduin  ouiui  confutavit,  quod  idein 
dera^etiim  (^phani    iuterprctatur   eaput.    ([ue    iMscicia    taiito   pontitici    non    est 

20   tribnenda,    presertini  en  tenquire,    nbi    Horuerunt    linuue    et    ludeornui    liai)e- 

batur  eopia.     Sed   hoc  constaf.   libruni  <leeretonun   nondum   e»se  approhatuni. 

Illnd  etiam  graviter  inseetatus  est,  i|Uo<l  dixi,  |)inres  esse  eriminatnres 

Bohenioruni  quam  instruetores.     Ftinam  mendaeium  t'uissem  loentns!    A'^ideo 

quideni  nuilta  dioi  et  scribi  contra  eo.*  sed  satis  inlelieiter,  quod  non  nonii- 

2.'i  nentur  thiterno  nomine,  (|uo  tarnen  Pauhis  Gahxta.s  lapsos  in  pei-fidiam 
ludeorum  non  dedignatur.  Credo  esjo  Bohemos  esse  homines  et  lilandis  sermo- 
nibus  et  eoneessionibns  poss(!  attndii,  ([ui  critninationibus  et  opprobriis  heretiei 
nomini.«  niagis  indurantnr:  non  est  ergo,  qno(l  exeuseiuur  non  esse  narrandam 
tabulani   snrdo,   cum  precipiente   Paulo   instandnm   sit    iniportune  opportune. 2. Jim. 4, 2. 

3(1  De  Grecis  sanetis    sejiius  (h"xinins.     Illnd  autem  traetanchim  est,    (piod 

ad  eonoitandam  invidiam  nmltum  elamavit,  'horrendum  esse  onmibus  Christi 
fidelibus,  quod  contra  tarn  sanctnm  et  iandabilc  Constanciense  concilium  non 
veretur  dicere  aliquot  articulos  Hnll  t'uisse  Christiauissimos  et  Kuangelieos, 
quos  non   possit  universalis   ecclesia   damnare'.      Kespondeo:   Inter  artieidos 

•'1  Huß  est  et  ille  'Una  e.st  sancta  universalis  ecele.<!ia,  quc  est  ])rede.«tinatorum 
universita.«',  item  alins  'Univei-salis  saneta  eeelesia  tantnm  est  mia,  sieut 
tantnm  nmis  est  numerus  onmium  predestinatorum'.  hü  duo  non  sunt  Hulj 
sed  Augustini  super  lohaunem  ad  verbtnn  prope  et  repetnntur  per  m:»gistrnm  ' 
4.  sententiarimi  de  sacramento  Eucharistie.    'J'ertius  est  'Due  natiu-e,  divinitas 

■*"  et  humanitas,  sunt  unus  Christus\    Hos  articulos,  eredo,  confitetur  mecnm  d. 

25   quoll   tanu'M  'J'l   Huliotniis  ;!1    iiiiiltnin  iploiwivit  •'ii    l'uita  ust  samt« 

')  *^*ettu?  V'ouibatbuo. 


288  Disputatio  I.  Eccii  et  II.  Lutheri   Lipäiae  habita.   1519. 

Johannes  Eccin.s.  Quartus  'Divisio  imniediata  humanonim  operum  est,  quod 
sunt  vel  virtuosa  vcl  viciosa:  cjnia  si  lionio  est  vieiosus  et  agit  quidqiiani, 
tune  agit  \iciose,  et  si  est  viitiiosus  et  agit  qiiidquam,  tiinc  agit  virtuose  &<.:^ 
Jste  articulus,  ut  audivinius  precedente  hebdomada,  triumphatus  est  per  egi'e- 
giuni  d.  d.  C'arolostadiuni,  ita  ut  egregius  d.  d.  lohannes  Eocius  eoaotus  sit  r. 
Scotuni  et  Scotistas,  Capreolinu  et  Tliomistas  cum  universis  sue  tactionis 
doctoribus  celebrioribus  repudiare  et  ei  consentire. 

Proinde  que  heri  in  nie  eviimuit,  quod  essem  patronus  Bolienioruni, 
hei-etieus  pestilentissinius  et  si  qua  siniilia,  refero  in  sinum  eins,  hie  sentit 
cum  lolianne  Hüls:  (juicquid  pro  se  dixerit,  pro  me  eontra  eins  eriminationes  lu 
dictum  est.  Ilhid  addo,  quod  recte  di.xi  Clnüstianissimos  et  Euangelicos, 
preseriim  IHum  'Due  uaturc  Äc'  Quare  debuit  mihi  hoc  admittere  egregius 
d.  d.  (juod  pro  reverentia  coneilii  Coustanciensis  crederem,  hos  et  similes 
artieulos  non  fuisse  ibi  daninatos,  sed  ab  aliquo  impostore  intersertos.  Verum 
contra  hec  cum  ipsummet  C'oncihum  (Hcat,  aliquos  esse  heretieos,  aliquos  li 
ciToiieos,  aliquos  bhisphemos,  aliquo?  lemcrarios,  aliquos  seditiosos,  aliquos 
piarum  aurium  offensives,  debuit  jirius  egi'egius  d.  d.  pro  sua  prudentia 
(|ucmlil)et  in  siunn  ordiiiem  redigere  et  non  contra  deteniiiuationem  coneilii 
iinmes  in  Universum  heretieos  damnare,  quos  concilium  vix  temerarios  esse 
\oluit.  Xam  potest  et  ipsa  purlssima  veritas  temeritatis,  seandali,  seditionis,  w 
offensionis  anriuin  accusari,  sieut  Christo  contigit,  nee  ideo  falsus  est  arti- 
nlus,  mnlto  miims  hereticus,  quia  temerarius  vel  offensivus,  et  sie  patet, 
quod  nimis  |)recipitanter  et  longe  citra  modestiam  Eceianam  hereticus  aceu- 
satus  sum,  (piem  fortassis  vix  offeusivmn  poterit  probare:  immo  ciuii  ad  eum 
non  pcrtincat  prorsus  de  articulis  istis  iudieare,  qui  erronei,  (pii  heretici,  (|ui  ir. 
tcmcrarii,  claruui  patet,  (piam  inicjue  et  temere  nie  hereticum  et  pessimo 
nomine  aecusat.  Proinde  non  esse  de  iiccessitate  salutis,  Konianam  ecelesiam 
e.s.sc  superiorem  aliis,  nondum  cimvincitur  esse  articulus  hereticus,  etiam  si 
üiter  heretieos  numerctur. 

Quod  autem  ratiociiiatur  Augustini  excmplo  'Si  ulluin  mendatium  in  :iu 
concilio  admittalur,  vacillabit  universa  auctoritas  coneilii',  infelix  similitudo 
est.  Augustinus  de  scripturis  divinis  ratiocinatur,  que  est  %jerbum  dei  in- 
rallil)ile,  concilium  vero  crcatura  istius  verbi:  ideo  iniuria  verbo  dei  fit  per 
haue  eomparationem ,  cum  coneessum  sit,  Concilium  posse  errare,  nt  notat 
Panormitanus  in  capi :  signifieasti.  :i:. 

Transci)  illud  de  essentie  diviiic  gcncratiiinc.  ([ina   nihil   ad   jtniposiluni. 

Ad  Augustinum,  tjui  excepta  scriptui'a  (inmium  scripta  cum  iuditio 
iubet  legere,  dieit  egregius  d.  d.  non  esse  exi'lusa  per  cum  decreta  Uomaiii 
j)ontiticis   et    eonciliorimi.     Hoc   dicitur,    sed  non  prolwtur.    «piin    solutioneni 


c 


2  vicioflus  et  agat         4   )iei'  cgreglum  il.  d.  f'aiolofltadium  ff^lt  in  cd.  Witel).,  ed.  leii. 
iinb  bt\  Miiäitx  7  et  ant.igoniMtae  suo  consentire  ed.  Witcli.,  ed.  Im.  iinb  ?Bfd^er 


Dispntatio  I.  Eccii  et  M.  Lutliori  Lipsiae  liabita.    1">19.  280 

rneam  confinno  auctoritatc  Pauli  ad  Tlicssahmioonsos :  Omiiia  probate,  (|iio(l  iioffi  r..2i. 
iMiiuini  est  tenete.     JiOiiiauu.s    iituitifex    et   coiu-ilia    siiiil    liuniiues :    erjin    |)i-i>- 
haiidi  sunt  et  sie  teneudi,  nee  eximendi  ab  liae  resiida  ai)i)st<>liea. 

Qiiod  jxT  lue  adduetum  eapituluni  'significasti^  dielt  se  uou  nieiuiuisse 

5  et  doniinos  lurista.»  uiouet,  ut  uou  ]KS>uu(leut  leges  ))outifieia.-,  <juod  et  ipsuiii 
valet  ad  coucitandani  iiividiani  niilii,  Xee  per  iioe  pessundantiu"  le^es  pouti- 
ficie,  si  eis  pi-eferautiir  les>es  diviue:  (juod  euni  taeiuut  domini  Iiiriste,  |iessiiiie 
laeiuut  theologi,  (|ui  in  liae  w  etiam  resistinit  üi)tiniis  luristis. 

Platynam  per  ine  allegatura  dicit  uon   esse  plus  quam  Komauuui   poii- 

K'  tifieeni,  Aiigustinura ,  Cvprianum,  quasi  per  Ausrustiuiiiu  et  Cv|)riauiim  aui 
sumniiun  pontifieeni  iam  prohaverit  primatuni,  qui  toties  iiii-e  divino  se  pi-o- 
baturuni  promisit  nee  nisi  deei-eta  frigidissinia  exhibuit  et  aliquot  patruiu 
false  intellectas  auetoritates.  Platyne  nihil  tribu«,  sed  liistorie  (|ue  est  iiiatei' 
veritatis,  quam  seribit  Platvua. 

i''  Quod  de  eonstitutionibus  dieit.  Iranseo. 

Tandem  fatetiir,  Greeos  sanetos  non  esse  damiiatos  sed  soliiiu  sdii— 
matieos.  lioe  nihil  est  ad  propositum:  neqiie  ego  eiiim  uiU|uaiu  respoiuli  de 
sehismatieis  (Jreeis  sed  de  sanetis,  ))rescrtini  Xieeui  eoueilii,  sieut  iiec  credo 
ipsiiin  sentire  de  sehismatieis  latinis,  {|uau<lo  de  Konuuia  eeclesia  loquitur. 

■j«  (Ti-eororiuni  a   nie  induetum  dieit  esse  sequenduni  seeuudum  sensinu,  non 

seeundum  eortieem  verbonim,  et  sie  satis  est  eouf'iitata  iiiea  responsi<i:    siii- 
fieiunt  enim  sola  verba  Ecfiana. 

Quod  aiitem  induxit  2.  q.  6.  ea:  deereto,  ubi  seribit  ideni  (irejrorius, 
alios  episeopos    pretenjuam  Ronianuiu    in    partem  voeatos  soUieitudinis,   uou 

:;s  iii  j)leuitudiueiu  potestatis .  «lebuit  d.  d.  ostendere,  (piod  omnes  episeopos 
intellexerit  \>er  orljem  et  non  solum  Oeeidentalis  ecelesio.  episeopos.  (|Uo<l  si 
qiiannuaxiiuc  fiteei-et,  non  ideo  probatnr  ex  iure  divino:  Grefrorius  hoiuo  est, 
eoqiie  luinu.-  probatnr,  quo  multo  in  pluribus  loeis  diversum  sentit,  ut  iiiagis 
sit  mihi    ins   diecndi    d.   doetori.    ui    ipse   sensuiu   et    iiou   cortii-eiu    in    suis 

:»>  adduetis  se(|iiatur  aut  priiniun  euudeni   sibi  concilici. 

Ultinnini,  (|Uando  ego  eoiitra  eiirejriuiu  d.  d.  induxi  l'aiiluni    j .  (  niinl :  :!.  i- li«.  3.  ii. 
quod    fundamentum   aliud   nemo  pouere   potest    preter   id   (|iioil    positimi   est, 
quod   est    Ihesus    Christus,    dixit,    etiam    tribuendiini    vicario   Christi:    ei-go 
oportet  sie   dieere   'Nemo   aliud  fundamentum   pouere   jiotest  jireter   id   (|Uod 

3:y   positiuu  est,  quod  est  Roiuauus  pontifex\  et  sie  i-esistendum  erit  evidentissime 
aiietoritati    Pauli,    aut    revocandniu,    quod    hee    non    >int    tiiliuenda    vieario 
Christi.     Similiter  illnd   Gala:  2.  ubi  dixit  Paulus:    qui   videbantur   (lo(|iuturyi(ii^. <"• 
de  Petro,  Ia«'ol»o  et  Johanne),  quales  alicjuando  fiierint.  nihil   nu'a  refert,  Dens 
enim  i>ersonain    hominis  non    acci])it.     Ibi   Paulus   evidentissime  dieit,    Petri 

J"   magnitudinem  et  quiditateni  nihil  retene,   nee   eani    aeeipi  a  deo.     Si   autciii 

7  si  cius  i:}  ea:  de  ceteifi  alle  ^lusgobcn 

fiut^eri  SBevfc.  II.  19 


290  Disiiiitntio  I.  Ki'cii  ot   M.  Liitlieri  Lipsiao  liahitao.   1519. 

est  de  iiiiv  diviin»,  fpi-tissiiiumi  est  l'auliini  liie  ineiitiri :  iinni  (|U<i(l  ins  (livimim 
est,  (inuiimi  aocipitur  a  den  et  nmltiini  rofert.  Ideoqne  ista  ai;it<iritas  Pauli 
cDoit,  primitateni  uniiis  liominis  Epise(ipi  noii  esse  de  iure  diviiin,  et  ideo 
revoeandnni,  quod  d.  d.  dixit  de  iure  divino,  euni  a]iparenter  eontradieal 
apostold  liie:  sie  dien,  (jiii)d,  iiisi  d.  d.  egregius  suaiii  senteiitiaiii  mntarit  '. 
tanquam  evidentis.sinie  eontrariam  Paulo,  nnu  sim  eum  liahitunis  jiro  eatliolieo. 
Hee  satis  siut  de  mea  responsione  ad  ohieeta  d.  d.  loliannis  Eeeii 
supei-  pnijMisitinne  tereiadeeiina  de  potestute  et  ))iiiiuitu  Siiiiinii  ])iiiititieis,  (|ue 
relin(|iiii   iudicid    ludienni   et    niuiiiiuii   leetunmi. 

Eeeius.  II, 

Cum  revereiidus  pater  niilii  iiuprnperet ,  (|iiiid  iudieis  oeeiipaveriiu  <>l- 
fieinin,  uihil  ad  rem:  sum  disputator.  iierpie  heretieum  dixi,  sed  <lieta  sua 
lieretiris  et  luaxime  Boiiemis  flncre  et  iiatroeiuari,  potissimum  <Mim  illud 
liorreiulum  dieere  änderet,  a]i(|n(is  artienlus  luliannis  llnli  ])er  enneilinm 
saennu  Constaneiense  rejn'dbatos  ess(>  Christianissimos  et  Knangeliens.  Ad  i 
rem  potius  deseendamus.  J^nns  iieri  protulit  luiiusmodi  artienlos,  liodic  ali- 
(pios  addidit:  de  fjuibns  iuf'ra. 

Quod  vero  ad  Greeos  attinet,  niirum  quo  studio  rc\-erendns  pater  eos 
defendit,  qnos  fiiissp  bonos  asserit  etiam  in  excidio  Constantinopolitano,  (pii 
deinde  in  Italiam  venerint:  oportore  mo  ostendere  et  noniinare,  (|ni  inerint  ji 
Greei  schismatiei  et  iieretiei.  Miror,  <|Ui>d  reverendus  pater  in  sna  epistola ' 
obiieit  mihi  historiarnm  ignorantiam  et  ipse  hoc  loco  nolit  seire  (piod  tota 
novit  eeelesia.  Nonne  seliisinatiens  fnit  Xestorins,  iion  Maeedonius,  Eutliiees, 
Acliaeins.  Jnliannes  ( 'onstantinopolitanns  et  longo  tenqiore  in  seliisinate  per- 
severantes  sul)  P^ugenio  4.  in  eoneilio  Florentino  obedieutiani  teeernnt  eeelesie,  ■.■: 
quamvis  ])i'o  ])ertinaei  ]>ertidia  statini  ad  vonn'tnm  redierinf.'  Alioqnin  si 
(ire<M  nun  fiiissent  selii>matii'i  et  Iieretiei,  non  lial>eremus  deeisioneni  di' 
smnnia  tide  eatlioliea  contra  (irecos,  vel  tlirte  rexcrendns  |>afer  ignorat 
Tliomam  edidisse  lii)rum  de  erroribns  (treeornm.  Addo,  <|nia  indnxit  iain 
sepius,  ecclesiam  orientalem  non  fnisse  snbiectam  l\oman<>  pontifici  et  Epi-  :» 
phaniuni  ( 'yprinm  re))nlisse  sanetnm  Chrvsostomum  ab  episcojiatu,  (|Uod  bene 
factum  dirit  rexciendn-  jiater  aiietoritate  Xiceni  Concilii  et  (ypriani.  sed 
eeeidit  in  toveam  quam  iei'it,  (|Uoniam  s.  ( 'Innsostomus  odin  inqi(>ratricis  t'nit 
deieotns  et  horeticus  Arriamis  substitutns.  <Juem  snnunns  pontif'ex  luliu,* 
mandavit  recedere  et  loliannem  Chrisostonnun  restitnit.  (^nod  dum  fiietuni  - 
non  esset,  hilins  pa])a  loliannem  ( 'lirvsostoninm  restitni  pi-ecepil  et  imjie- 
ratoivm  e\c(imnimiiea\it.  Ita  et  <-ontra  alids  ]'',pisci>pos  lierelicus  processit, 
iit    null    seine!    -cd    deeies    (irecos    ab    <ii)edieiitia     l'omaiie    eeelesie    i'ecessissc 

y  iiidicici 

';  2ifl)f  12.  l')!i. 


Disiiiitatin  1.  Eccii  et  .M.  Lutlu'ii  Lipsisie  hnbita.  1519.  291 

liistorif  ti-adaut.  Eat  minc  KcvcrciKliis  pater  et  dicat,  Koniaiuiiii  ]»>mi(ic('iii 
de  ecclo.siif;  oricutalihiis  nun  disiKoiiissc.  \cl  institicct  tarn  sancti  ])aln.-- 
Chiysostomi  repulsain. 

Tertio  de  Xieena  Synodo,  i|iiani  ex  lii.sturia  ecelcsia.«tiea  lil):  10.  aildnxit, 
.".  si  ista  est  et)ii.stituti(),  tjuani  in  sna  vohiit  eouelusione,  bona  e.st,  in(|nani,  .■^cd 
ad  propo.situui  frigida.  lani  Svnodus  nnUa,  etiaiu  ec>  tempore,  le<;ittinKi 
arhitraliatur,  qne  non  ibret  anctoritate  Koniani  jjontifici.s  congregata.  Ita  Iä^d, 
ita  Mareelliis,  ita  lulins,  sancti,  non  f'rigidi  pape,  sunxernnt,  eii-ca  ideni  tcnipns 
vivente.s.     Constitutione.-;  eornni  legnntnc  dist:  17.  ean:  .Synodnni,  et   >c(|n('n- 

I"  tibu.-i.  l'nde,  ipiod  Patriarehe  Hierosolyniitano  prerogativani  lionoiis  dcdc- 
riuit,  sed  non  priniatuni  tntins  ecclcsic,  lioc  debchat  proharc  dominns  patcr. 
Sexta  anteni  Svnddns  exprcssc  priniani  sedcni  dat  lümianc  (■cclcsic,  (pu- 
tran.-^snniitiir  22.  dist.  (iimd  et  l^cn  |iapa  contra  Inipcratoicni  Midiaclcni 
et   beatns    (iregoriii.-;    contra    loliaiincni    ( 'onj^tantinopolitaiumi    et    .Mauricinni 

!■■•   iinperatorem  obtinuit. 

Unde  hoc  loco  id  qiioque  cxciitiani  de  beat«  Gregorio,  (puiu  ita  in(bicii, 
nt  primatnni  reiecerit,  (piod  con.stat  es.se  fhlsissinuim,  enui  Platync  tantnni 
tribuat,  (pii  sie  de  (iregorio  sancto  seribit:  Preterea  vero  cum  Joannes  Con- 
stantinopoiitanus  opiseoj)us  habita  Greeoruni  syuodo  seipsum  icimienicuni,  id 

■jo  est  universalem,  patriareiiam  ereasset,  monuissetque  (iregorium  ilaurieius, 
iit  Toanni  obteniperaret,  respondit  iionio  constantis  ingenii  et  fidei,  ])otestatem 
ligandi  at<pie  solvendi  Petm  traditain  einsriue  snecessoribns,  non  episcopis 
Constantinopolitanis ,  proindc  desincrct  irain  dei  in  sc  concitare.  Kx  <pio 
eonstat,  Gregorinm,   sine  dubio  sanctuni  et   linmileni  patreni,  priniatuni  non 

ä:.  solum  non  reieeisse,  sed  etiani  asseruisse  contra  inii)eratorcni  et  episcopuin 
Constantinopolitanum.  Fnde  ego  nolo  tain  saneto  patri  imponere,  (juod  reve- 
rendus  ])ater  ut  sui  minime  eonstans,  cjuod  contraria  et  puguantia  dixeiit 
Gregorius,  sed  univei-salem  se  esse  episeopum  negavit  ad  sensum  datuni  in 
priori  disputatione ,  et  tarnen  ])rimatum  obtinuit.     Qiiod  auteni   semper  iste 

:to  fiierit  mos,  etiam  tempore  concilii  Xieeni  observatus,  liquet  ex  epistola  P2. 
Augustini  et  coepiscoporuni  ad  Innoeentium  primum,  ubi  inquiunt:  (inia  te 
dominus  gTatie  sue  precipno  munere  in  sede  apostolica  colioeavit  talemipie 
nostris  temporibus  prestitit,  magnis  periciilis  infirmonmi  membrorum  (^in-isti 
pastoralem    diligentiam,    quesumus,    adhibere    digneris.      IJespondet   ])apa    in 

•i"'  epistola  secjnenti:  Diligenter  ergo  et  congrue  ajiostolici  lionoi-is  consnlitis 
fastigiuni,  honoris,  intpiam,  illius,  (piem  preter  illa,  (pic  >unt  cxtrinseca, 
sollicitudo  nianet  onuiiuni  ccclesianmi  sujier  anxiis  rebus,  (pie  sit  ten<'nda 
sententia,  antique  scilicet  regnle  Ibrmam  setpuiti.    (^uid  ex])ressins  dici  possit 

2  patres  4  historia  Scliolastic;i  (j  uuUu  9  dist:  19.  oUc  ^lusgabcn  r.)  ioo- 
inciiicum  20   monuisset   (iregoiinni  25   episeopum  fc^tt;   bic  Cieinmmtouägabcit   iinb 

Söfd^ei-  füUfn  bic  Ciide  im  Urbvucf  biivt^   loli.-iiinnn  cipisL-oiiiiiii  au?  27  i|ii'"l  nov  iMutnnia 

fet)Ü  -Uj  i|ii<nii:iiu  preter 

19» 


292  Disputiüio  I.  Ecuii  et  .\1.  Luth.-ri   l.i|isi;\o  li;iliit;i.    l-M!». 

tempore    Aiigustini    iiapam    liabui.sse   sdllieitiuliiieni   tk iiiilms  eeclcsiis,    et 

<|iio(l  tiine  iion  inoepit,  sed  sit  forma  anti(|Ue  regiilc".' 

Deinde  venit  rcvcrcndus  [)aler  emu  sud  Hcreiilc,  Imc  csi  i'atioiU'  illa 
viiiiiiti  annonim,  uhi  e(•(•le^^ia  fiierit  antt'  lümumain.  llespondeo,  vcrmu  esse 
Christuni  in  Kiiaiiiicli"  iioii  ex])ressissc  Jvinnanam  ccclesiani ,  sed  IVtriim  .'. 
prineipem  apostuloriiin  (•(nistitiitiim.  l^nde  (piia  Petrus,  ciiius  erat  piiiicipatiis, 
inl)ente  domiiio  traiistulit  sedem  al)  Antiocliia  ad  l\<iniaui.  (^iiare  tnne  noii 
iure  humaiio,  sed  iussu  dei  faeta  est  prima,  iure  ])rius  a  ix'ato  Petro  iiahito, 
ut  testatur  Mareellus,  sanetus  maHyr  et  papa.  ca:  Hogamus,  24.  (|.  1  :  Licet 
prima  sedcs  in  Antiocliia  fiierit,  posterius  iul)ente  domino  IJomam  translata  m 
e.st.  Quis  enim  ita  desipit,  nt  primatnm  velit  loeo  affigere".'  sed  liee  est 
sanetorum  patrum  sententia,  (jui;t  iure  divino  Petrus  eonstitutus  sit  C'iiristi 
\icarius,  et  omues  sncce.ssoros ,  quales  sunt  Romani  pontitices,  ul)i  locorum 
l'ueriut,  sunt  viearii  (^lu'i.sti.  Pomanns  rex  vel  imperator  non  est  vel  oli  Ikw 
IvoMic.  Ita  viiletur  scusisse  beatus  Augustinus  contra  Mauiclieos.  Palain  '• 
est,  iiKpiit,  i|Uod  in  re  dubia  ad  certitudiuein  lidci  valeat  anctiiritas  ecclesic 
catlinlice,  (juc  ab  i])sis  f'undatissimis  apostoloruni  sedilius  us(|Uc  ad  iiodici'uaiu 
dieni  suecedentium  sil)imet  et  eiiiscopornm  serie  et  ])(i|)nli  consensu  liiniatnr. 
(.^uarc  in  epistolis  eatalogum  refert  beatus  Augustinus  Kdmanniuni   pimtilicuni. 

Hec  de  preambuiis.  :'ii 

Nunc  ad  ])rinci]>ale. 

]iesp(msm'us  reverendus  pater  iuduetis  per  me  (dixi  enim,  Petruui  iure 
divino  ceteris  apostolis  jtrelatum,  Mattliei  1().  allegavi  Hieronyuunn ,  ISei-n- 
harduni,  lieonem  et  ("vprianuni,  ad  (pKis  uiiiil  rcr-pondit,  <|Uanivis  manu  sua 
in  suo  librii  f'ateatur  i)eatum  Cvpi'ianiuu  scusisse  eceicsiani  tnudatam  supra  -■ 
jictram:  sed  ausus  l'uit  addere,  (piod  beatus  Cvpriauus  ii)i  l'ailatui')  ad 
Augustinum  iiisus  est  res))oiide)'e:  nain  de  ('\]irianii  es!  indnbitatuni,  i|ui 
alia  epistola  ad  ('(irueliiiui  S.'  lionianani  eceicsiani  \iicat  niati'icein  et  radiceni 
aliaruni.  Impingit  mibi ,  ipind  dictum  cita\'crim  ab  ,\ugustino  rctractatum. 
Lectoris  iudicium  cibscnrarc  ne(|uit  i'e\-ei'cndus  patei':  uani  a<lc<i  cum  siie  :•" 
prioi'is  seuteutie  mm  pcuitet,  ut  etiam  pro  lirmameuto  bcatum  Ambrosium 
introducat.  sed  (piod  ab  iuitiii  induxi,  testatur  Augustinus,  se  jier  petram 
etiam  exposiii,s.se  Chri.stum,  ueuti-ani  rctiaetaus  senteiitiam,  nentram  etiam 
preeligendo  subdit:  Ilarum  autem  sententiarnm  (|uc  sit  proliabilior,  eligat 
Icctiir.  Augu.stinus  dilVmii-c  nun  audet,  et  rcvcrcndus  pater  uuani  scutcutiam  - 
vnlt  reiieere  tot  sanctis  pali-ibns  acccptatam  et  cam  sno  ai'bitriu  accejitare. 
IJnde  Augii.stinum  ucm  admitto  in  !(.  capite  dixissc  contraria  \cl  adver.sa, 
sed  diver.sa,  (jUuniaiu  ambas  ainplcclalur  .-eiitcntias.  (|iiiiniain  pcti-a  <•-(  ( 'hristus 


:t.'j  aiidit  :i(*   et   cnin  .siin  .irbitriip  :'.T   30ol)l   ill   cndi'iii  iMpIli'   pi   li'jcii,   Hill.  S.  282. 

')    =  i'pistulil    ;iil    Cnnii'liuiil    cK-tilva. 


Iiisputiitio  I.  Kccii  et  M.  Lutlieii  Lipsiay  lüibitii.   löl'J.  293 

rt   lVtrii>   (iiit   |)itr;i.      tiiiarc    uuiiuo   ctiiu   .ijiibrusiu,  Hierouyiiiu,  C'vpriaiKP, 
Beriihardd  et  alii>,  >acris  couciliis  ac  doeretis. 

SeciiiHli).  ('iiiii  al)  ostiaria  suinpsissct  aruniiiciitiiin  rcvcrciidns  pator, 
nieani  .seiitfiitiaiu  dohcllattirus,  iiissi  oimi,  iit  j^Taminatica  ratioiKt  vcrba  Christi 
5  melius  poiiderairt.  uimiimu  ciiiiii  cunscnsu  Mattli:  lli.  'sii|)ei'  haue  ju'trani  •'•""tiH;  u;. 
cdificabo^  i't  'tibi  dabo  itc'  Cliristus  proinisit  Petro,  nun  tiiiic  dcdit:  scd 
(hniittens  (iraiiiniaticain  siiain,  (juaiii  dixit  taiueu  phis  valcrc  ad  'riicolooiaiii 
rt'liquis  partibii~  pliilusopliie,  oppoiiit,  «piarc  tiiiic  dccrcta  tiiiidcnt  sc  in  ilio 
loco  Matth.  lli.  et   ipsc  nie  t'undariin ,   a  (|iia   iaiii    icccdd.      Hcspinulco:    (^iiia 

lu   Christus  est   via.  vcritas  vi  vita,  idcu  indubitatc  crcdciidiiiu  est,  cmii   pivsti- ."-''ii- m.  6. 
tissc  Petro  <|ti()d  liiei-at  ))o]licitiis.    C^uari'  decreta  rcctc  argiuiieiitaiitur  ab  illo 
loco,  ubi  Cliristus  |>nmiisit:  sed   primo  post  resiirrectiouem  prestitit. 

>Sed  taeito  ol)iicit.    Cliristuiu  iion  soluiii   ]Vtro,    sed    oiunibus  ajiostolis 
hoe  pi-estitisse    dieeiido:    Aeeipite  spiritnii!  saiietuiii ,   (juoruiii    reiniseritis  ttc.  Joii.  •.•«,  ji-i- 

!■'•   \oluit  reverendus  pater  expriniere,  ulii  ])niini,ssum  priueipatum  l'etro  dederit. 
iiain  in  hoe  eonveninnt  doetoros,    in    eena  Clu'istiuii  diseipulos  fecisse  sacer- 
dotes  dando  eis  potestateni  supra  eorpus  Clu'isti  verum  dieens:  hoc  facite  iu 
uieam    commemorationeni     Lu:  22.   et    deinde    in    die    Resurreetionis    dedisse^uc.  2;,  la. 
potestatem  supra  cori)u.s  mystieuni:  Aeeipite  spiritnni  samtuni.    Scd  ])nmutum~uii!.  :'o,  ij. 

i'u   et    prelaturam    totius    ceclesie    ))roinisit    Petro:    pasce    oves    nieas,    lohannis  30I1.  :.'i,  17. 
ultimo.    Hoc  Greg'orins,  Cin-ysostonuis  et  alii  sancti  patres  testantnr.  ait  cnim 
Chrv'so.stomus :   Eximius  apostoloruiu   erat  Petrus  et  os  diseipuh)runi,  Vertex 
eollegii.  unde  et  negatione  deleta  proniittii  ])re]ationein  f'ratrnm,  et  Homilia  8. 
de  peuitentia:    Sed  eadem    noete  Petrus    laj)sns  est  et   resiuTexit:    post  illuni 

K  tani  graveni  casum   rursum  euui    ad  priorem   gradum   duxit  jjeniteutia   et   ei 

per  totum  orbem  terrarum  ecclesie  j)residentiani  tradidit.    Sic  glossa  1.  Petri  ,j.  i.'45dv.  .-.,2. 
'pascitc,  ipii  in  vobis  est',  ait:  sieut  dominus  soli  Petro  totius  gregis  curam 
habere  eommisit  &c.   quare  prius  promissum    Christus    tun(!   ])restitit.     Sieut 
i't  beatus  Gregorius  consentit:  Cura  totius  ecclesie  et  ])riucipatus  Petro  coni- 

•i"   mittitur,    scilieet   'pasce  oves  meas\     Quod    si  coram  noii  monstrasseni ,  ubi  joii.  21,  it. 
Christus  dedis.set,  veritas  tanien  nientiri   non   poterit.  et  miilta  sunt  liieta  <(Ue 
nou  sunt  scri])ta,  nt  eleganter  <iocct    .Mc.xandcr  :!.'   cap:  cum   Martlic  t^e. 

Sed  iteruin  opponit   reverendus  ])ater,  t(uia  post  spiritus  saneti  missionem 
adhuc  Petrus  peceaverit   (et  satis  magniticavit  ])eecatuni  Petri),  sieut   scril)itur 

3-'  ad  Gala.  2.  (iuamvis  disseusio  fuerit  prinm  intcr  a])ostolos  Petnini  ci  l'aulum,  i*iu  2,  iiij. 
deinde  intcr  ecclesie  doetores  Hieronymmn  et  Aug\istinnin,  tarnen  non  possum 
iu  haue  ailduci  sententiam,    ut   alicpiis    ai)o.stolorum    post    missionem    spiritus 
sancti  ceciderit  iu    :ili(piod   peecatum  mortale,   sieut   illud  de   sanctificatis   in 

2  et  aliis  sacris  crjiisiliis  7  m\  'l'lieolugiuni   luiv   im  *J)lamii(vipt  ^  r|ii.iiu  tiiiiiuu 

*JJlailuftript  unb  l'i)id)cr  17   lioc  facite  in  in :  Lu:  20.  21    llinc  (iiegoiius         2:i  commiuil 

'J.Uamijtvipt  uiib  Vöjctjcr 

')  ajielincl)r  .^nnoccntiu»  III. 


Of)4  Uisiiiitiitio   I.  Kciii   ot   M.  laitlirri   Li)isiac  liiiMta.    IM!», 

iittTo  ctiMiu  11(111  admiltinir.  Al  illiul  \>\vtvv  iii.-titiiumi.  Dato  taiucii  et 
iniiiiiiic  ciMRT.-so,  (jiKul  s.  I'ctnis  in  sinmlatione  sua  pcccassct  mui-talitfr, 
adliuc  iiiMiisisMt  ]><'tra  rt  cainit  (•cclfsie,  nisi  reviiviidiis  jiatcr  volit  vt  liunc 
articiiluni  Hiissitic-iiiii  (Ictriidciv,  (iimd  non  crcdo,  'Niilhis  ct^t  dimiiims  civilis, 
nuUiis  |in'latiis,  iinlln<  cpiscopiis  in  peccatu  iiKirtali  ,  (|U(m1  siiminaiu  t'accrct  ■ 
(,'liristian<'  religidiiis   iiiccrtitiidiniin. 

Qnarto,'  de  dccrctis  apiid  cuiii  t'riuidissiinis  lioc  dico,  totio  in  (•(•clcsia 
'•nniiniinini  jioiitificiiin  iMinstitntioiics  in  iiiatcria  ti<lci  rcct']>tas  ct.  ipuid  |)liis 
est,  uliiii  Konianiis  jiontiicx  cpiscopiiin  non  confirmahat,  nisi  inittcrct  sclicdani 
protcstationis  tidt'i,  in  ipia  ])rotitcl)atiir  sc  cn'dcrc  P^uaiiirclia,  (|iiatiii)r  ( 'oiicilia,  i" 
Svnodds  It'gittinias  et  dccrcta  suniniornin  pontiticnnt.  ol>  caiii  itiii  lolianncs 
pajia  (Tililirechtiun  Colonienscm  episcopuiu  noluit  contimiaiT,  i|iiiid  haue 
fidci   sclicdaiu  non  perfecte  olitulisset,  nt  letiinius  can:  optatiini.    Idl).  dist. 

(Jnod  vero  Anaclcti  dccrctinn  rciicit,  dixiniiis  Juri,  i|ua  aiictoritatc  id 
ia<-ial  vcl  <|na  prohationc.  rVain  ciiiu  oriuinalia  siiit  jirc  inaniliu>,  inillus  r 
adliiic  <lixit  istiid  docrctiun  s.  niartvris  Aiiaclcti  non  esse.  Sed  Niculaiis 
( 'iisanns,  (Tcrniaiionmi  doetissiinus,  <|iii  fatetur  sc  eoncordantiaiii  fidci  serip- 
sisse  ex  originaülnis,  illiid  Aiiaeleti  aileuat.  Fiietiin  addidit  rexciviidiis  |>atcr. 
(|iiia  in  tani  s.  iiiartvre  non  sit  talis  inscicia,  ut  ex])oiial  ('epliaiii,  id  est 
<'ai)iil,  (|iuisi  ad  sanctitatcni  vite  tanta  reqiiiratnr  scicntia.  l)i<-aiiuis  taiiicn  ji 
iiiiniii,  i|iiia  ( 'eplie  aut  ( 'cpiias  dehet  esse  Svriaciiin  et  Hcl)i-eis  (|n(M|ne 
lamiliare,  Valens  tantuin  sieiit  Petrus  vcl  soliduni,  nt  Krasmns  post  Iliero- 
nviniiiii  i'cf'ei't :  addanuis  hoc  et  singulare,  (piod  Cnsaiins,  clialdaiec  et  licbraiee 
doctus,  in  lihris  Kxcitationiiin  tcstatnr,  'Petrus'  (>tiaiii  valere  tantinn  sicut 
'capiit  doinus'.  (^uare  non  tanta  inscicia  iahoravit  Anacletns,  siCcpliani  |)ro  r 
capile  iiilci'pretatur.  Si'd  nteiiii(|iic  sit,  non  video,  (|iio  fiico  jxissit  iiegarc 
alia  dccrcta  saiictornin  niai-tvriiin  et  confrssonini ,  nt  (  leincntis  "Jt*.  dist:'- 
.Mareelli.  liilii,  Pelagii,  Nicolai,  .\gatlionis,  Simonis,  Yigilii,  ]}encdicti  iVrc. 
(^narc  tantis  patrilins  et  sacro  concilio  ni.alo  condcsecndcre. 

Ad    Seni])Os.  :i' 

At  iinininin  iiiviti.-sinic  aiidivi,  i|niid  rcverciidiis  pater  contra  lllnstrissinii 
|)rinci|iis  inssnin,  (|no  iiitaeta  inanere  vojiiit  Illiistrissiiinis  prineeps  a  sacris 
conciliis  decisa ,  rcvercndiis  taincn  jtater  in  licstcrna  ohdnrnit  scntcntia  et 
i|nattnor  pr<ip(isnit  articiilos  inter  Hnssitieos  condeiniiatos,  <|Uos  rc|iiilat  ipse 
catlioliciis  et  Knangclicos :  |)iilcl]rc  certc  Bolicniis  patrociiiatiir.  Pro  coneilii  ■'■ 
tanicii  rcvcrcntia  voliiit  ab  iin|)ostore  ali(|Uo  additos.  l'rimo  omniiiin  cgregins 
doctor  et  nobilis  Hioronynms  (h  (Jroaria,  (|ni  acta  coneilii  ciiravit  inipriini, 
trans,«iinii  f'ecit  .snb  forma  aiitlientica,  et  cum  res  ita  manifeste  acta  sit  ( 'on- 
stantie,    Unssitc   tam    diu   non  rcticnissciil    articiilos    aliipios    cs.sc  siilidilicios. 

h  suniniMiii  l:i  ein:  ri|itntuin.  20.  (Mut.  alle  'JlliviiatH'ii  :17   Cnjiiti.-i   alle  ".Hiiviiaticn 

M  Üfm  i^uartd   (;cf)t   fein   ffttmlidjcc-    Tcrtio  uuvl)i'i-.  -j   jf^ffi"*  "''1^'   licljtirt 

aiigcfüljtt,  Uiellcid)t  i<0.  (li^t.  can.   In  Ulis  iicinciiil. 


DispuUitio  1.  Elcü  ft  M.  Lullu'ii   Lipsuio  liabita.    lölU.  295 

Nt'fjue  potorit  sii>|ii("iri  lovcreiuhis  |);itir,  <|Uii(l  hcri  ;is>uni|)si  ral ,  adulMtoris 
pornicic  in  JJoniaiiiiui  |>iiiiti(iciiii  i'actmii,  ciiiii  InliaiuK's  lliiß  ajino  !.">.'  I'ucrit 
c'unibustus,  Iliei'oiiyiiius  colk'jiu  siiiis  aiuui  lll.-  Maitiim  .').  priiiniiu  clci'to 
anuü  17.  ipsu  die  Martini:  (juure  .sancti  patres  et  viri  iiiadidabile.-;,  ex  uninibus 
.'.  natiouibus  priiit-ipalibus  ad  luu'  deputati,  articiilos  iiius  tii^cusserimt  et  sacro- 
saiK'ta  Svnodus  eo.s  daninavit,  rcprobavit  ot  aiictoreui  (.'onibiissit ,  id((ii|iic  a 
([Uolibet  bono  Cliri.stianu  pro  cundeuinatis  et  rcprobati.s  iiabendi  .-unl ,  iicc 
imixiiiat  niiiii  reverciidiis  |)ater,  (jiiod  velini  de  iliis  artieulis  iiidieare,  (|uia 
iani  iudicati    .-iiuit.     Nun    relevat,  (|U(i(l,   cum  Svnoilus    nieniinil   ah'(|Uüs  e.sse 

III   iieretieos,  alios  ti'Uierarios,  seditiosos  et  pianini  aiiriiini  olI'ensi\(is,  <|iii>iiiani   in 

(|uemeiiii(jue  orilineni  redegerit  illos  artienlos,  mm  juLssunt   diei  ('iiristiani,~sinii 

et  Euangelici,   et  (|uanivis  non  assunipserini   iiuiic  labiirem   defi'ndenili  tntani 

synoduni   in  articnlnnnu  ccindeninatiiine,  doceanuifs  tanien  aliipiid  el  iircxihu,--. 

Arlicnlnni    prinnmi    iiidical    ( 'atluilieiini    et    e.s^:e    Augastini   c.  (i.    >u|)cr 

i"'  lolianne.  Dim:  l'ni-te  reNcrendiis  pater  i)enigniter  intor])retiUur  aitiiulnni ; 
sed  «jnia  re.<  non  .-^ernioni,  sed  sernio  rei  est  subieetus,  non  iiierunt  stnpidi 
(tüucilii  defiuitores.  N'eruni  est,  nnani  sanetani  et  nniscrsaleni  es.se  eeelesiani : 
sed  quod  sit  tantum  una,  sicut  est  unus  nninei'us  j)redestinatorum  ad  Hussi- 
ticam  intelligentiani,  est  iieretieissimuni.  quo  ips(!  voinit  existentes  iu  peeeati» 

;u   luortiüi  velut    amissa    fide  noii   esse  in  eeelesia,   emn  tamen  regiuim  eeionnn '"uuiii.j.s.iil- 
a  Clu'isto  coniparetur  deeem  virginibus,  nl)i  qnin(|ne  erant  ])rndeiites,  ([nin(|ne 
vcro  fatue,    eum   relitjuis   parabolis    eideni    pi'oposito    deservientibus.      Neipie 
Augustinus  tract:  2G.  super  loliannem  tiieit  iotani  ad  llussiticuiu  propositnm, 
eonnnunioneni  Jüieharistie   eonniieudans,    de   ijuo    leetoris  des\(iero  iudieinni. 

i'.i  Ita  de  alio  dieit  artieiiln  'l)ne  naiure,  divina  et  liumaiia,  unus  est  Christus', 
uiiiil  pro  boe  atlihixit  nisi  (piod  sit  de  fide.  in  Atiianasiano  :\\hv\-  iegimus: 
"Dens  et  liomo  uiuis  est  Christus',  non:  'deitas  et  Jiumanitas'.  Ju  alio  artieuio 
'divisio  immediata  openim  &c.',  (|Uam  i|>se  mire  in  nie  retortpiet,  et  ipiasi  a 
ine  iudex  eitatus  siium  eoilegam  exehnnavit  ti-iiimpliasse.    De  (juo  vos  omnes, 

w   (|ui  interfliistis,  potestis  dare  testiiuoniuiu,  ((iiam  xcrissiiue  dixerit  reveremliis 
pater.     Et   eiieomium    prins    ceeinit    ante    \  ietoriain    \\'ittenberge,    iam    aliud 
etiam  (piasi  penHta   victmia. 
Ad  rem. 
Artieuiuni    iiiuui    uuiii|naiii    rc|)iitaliii   ( 'hristianinn   et   ub   hör   ( ireüoriiuii 

3.-.  Ariminensem  28.  dist.  2.'  repnli.  ne(|ue  aetiini  tuit  inter  nos,  an  possit  dari 
opus  indiiferens  vel  an  omuis  vita  iutideiinin  sit  |)eeeatum  vel  similia  ipie 
huiic  re.spielunt  articnhiiu.  rnde  (|niid  |iallianilo  eri-ores  llussiticos  iiniuit, 
abi|naiKlo  sinistre  verba  intelligi,  >irul  doniiim  ( 'hri-to  eveiierit :  (|Ue,  rogo, 
eom|iarati(i    bieis    ad    ]?elia]".'    Joamiein    llul.l    in    iioe   eoiuparat    Ciiristo,    non 

w  pa.ssiis  quo  ad  veritatis  sugillationcin  in  parte  admi.s.sam  nie  eomparare  sacra 


')  9lm  Kniibc:    In    liilid.  -)  ','lin   ■liniibo;   Tu  Maio.  ')   "Jind)   Resolutiont's 

Lutheriamie  ju  Conel.  I.  ..li.  i.j.q.  x.-cviij." 


29()  I>i>l>ut.itin   I.  Kivii    i't    M.  I.udirri    l.iiisiar   lial.il;i.    l.'il'.l. 

(•i)ncili;i  s;icri>  .■^(■ri|)lnri~.  in  i|uil)us  utrisi|iii'  est  iiuUll)itat;i  et  intalliliilis  verilM'-. 
Xiilliiiii  riiiin  ( 'liri>lianuni  miivcrc  dcliet  et  i|ii("l  dicit,  C'nnrilia  (\~sc  licimiiii's 
et  ita  crcatiira,-  i't  sie  pcccarc  possc:  iiani  -i  crraiit,  iit  i'uit  CVinriJiiuu  Epiie- 
siimni  M  Lcuiie,  credo,  ]iapa  (.laiiniatuiu,  iit  Ariniiiieiisf,  -\(iiiisgi-aiieiis(',  tiinc 
min  sunt  Concilia  scd  conciliabnla.  I  lulc  pntins  hoc  ounstanti.^.sinia  tidc 
teiieiv  dchenins,  (|nid(|nid  coneilia  legittinie  congTogata  in  his  qiic  sunt  ti<k'i 
deterniinaverint  et  ditKuiverint,    e.<se  eertissinuun.     Sic  enini  Christus  nianet 

aK>ittii.:'«,jo. iiobisciuii  usnxie  ad  cousuraniatidiiem  seculi,  Et  'si  (hm  cnnuix'^jati  t'ncrint  in 
nomine  iiieo'.  I-'reranciduni  est  dieero  '(|uia  liuniines  sunt  in  coneilio,  errare 
possnnt'.  nani  etsi  ut  honiiue.s  det'ectibiles  sint ,  verum  eoncilium  legittime 
congregatuni  nun  humano  sensu  sed  spiritu  divino  regi  eredendum  est,  ut  sat 
prubata  <int,    ipie   coucilium    jjrobavit,   et  nun    sunt    |)cr   cuiusque   singuhu'i- 

3  Uoi.  10,  s.  tatem  vel  ea[>it(isitatem  ulterius  diseutienda.  sed  captivare  debemus  intelleetum 
in  obseipiium  tidei.  (^uare  niiror,  (juod  textum  uegaturus  Sicuhun  commeii- 
talorcni   adniittit    {'anormitanuni. 

Sic  ([uod  postrenio  adihixit  ex  verbis  apostoli,  patet.  De  fuudamento 
semper  dixi  hoc  esse  de  unminm  catlinlicorum  senteutia,  Christum  esse  ea](ut 
ecelesie:  ille  enini  est  prineijiaiis  dominns,  sed  (piia  Pctrum  constitnit  viearium, 
et  ])otestatem  ei  super  tota  ccclesia  contulit,  uti  s.  Leu  caii:  ila  dominus, 
10.  dist:  testatur  (Et  miror  phu-imum,  (juod  relicto  textu  sancti  i^eonls  reve- 
reiidus  pater  arri])it  ibi  unani  gh)ssam  textui  contrariam),  iuuuo  tantum  con- 
f'ei-t  Christus  aseeudens  ad  celos,  nt  locii  siii  constitueret  hie  \icarinm  eapul. 
ad  ([Uod  esset  recursus  in  (hibiis  et  aiiis  easil)us  emergentibus,  ne  tota 
Christi  ccclesia  esset  unum  cont'nsum  ciiaos  Anaxag()ricmn.  Istani  sententiam 
tota  tenet  ec(;lesia.  sicut  est  in  respoiisorio,  (pio  ccclesia  de  saiicto  l'etr<i 
utitur  'Tu  es  l'astor  ovium,  prin<'eps  apostolorum.  Tibi  tradidit  deus  omiiia 
regna  mundi^  ita  oramus  in  ccclesia.  Inmio  divinus  Franciscus.  sigiilis 
stigmatum  approbatus,  frati'es  suos  et  tolmii  oriieni  tcri'arum  docuit  obcdii-c 
summo  l'ontitici  ei  in  regula  ho<'  prcccpii.  Idco  de  co  caiiit  i'cclesia  'Fran- 
ciscus, vir  catiiohcMis  et  totn-  apcjslolicus,  Icnerc  tidem  Komanc  ecelesie 
doeuit'.  Ita  piurimi  snnuni  |)onlitices,  ita  sacra  concilia  <linini\ ci'nnt ,  (pie 
Ijrevitatis  studio  non  adihico.  I'hn'imc  c|Uoi|\ie  >anctoi-nm  palrum  seutontie 
ideni  sonant  et  appiobaiii.  <l\\c  omnia  suo  temjiore,  cnni  \idei'o  i-evcrcndi 
patris  tractatum  sujici'  hoc  ncgolio,'   ad(hici're    non   ncghgam.     Si   lamen  jiri- 


I    ('iiiisilia  2    Cinisilia  :i    (,'<iiislliiiiii  'i    ( 'iiii.siliii    >v.i\  :i   iliccif    jcl)lt    in 

oUcu  Vluägabcii  i;iim:iliii  ul  itü  iiniit'  nllc  'JliiSflnUcii  lo  vcnim  in  ruiisiliiini  Vöjd)cv  flicbt 
bic  Stelle  mit  .^lütfc  bc«  *))loiniifvipt«  nlfü:  ve-nim  lu  Cniicilii)  Icgitlnu-  i-iMi;;ii'^'Mli  11..11  liiiiii.iiiii 
sensu,  st!<I  spiritn   ilivinn   regi  eredendum  est,   midc  sjit    jtrnl);tt;r   suul  II    n^^l  n-cdeiidurii 

est  fcl)lt  m  ulii  s.  Leu  eini:  itn   doniinus.  21.  dist.  nlU-  'Jluüflabcil  -H  imb  'Jl    2tott  bct 

Utammcvii  '4siat"e  -"^  rlui.sto  n.sccndenti  -Js  cdicdiri 

')  Ifesolulie  l.utliei-iana   >u|iit  |iiiiii(isitiiun'  huü  iIctim],!   Ii'rtia.  '].  l)icr  «■  18^'  ff. 


l)i.s].utahn   1.  Krcii  cl   >1.  laitlirn   Li|i.siiU'   hnljita.    löli).  ■J<,)7 

matus  Rouiani  poiititicis  taiiluni  iiiri  iiiiiitilui'  liiiniaiid  et  clcvatur  cuiisciisti 
popiili,  uiule  tiiiic  iwciviidi  ))atris  iiiciulicitatis  privilciri'"".  mihIc  \>if  rcli- 
giouis  habitus,  iiiult'  potostas  cDiifesiones  aiiilimdi.  picilicanili.  cum  aliis 
iiiniiiiKTis  privil('t;iis,    (niihiis   a  si'dc   apostolica    ohniiiiitiir,   cpiscupis,   aiclii- 

^  t'piscopis  et  curatis  th'(|iu'iit('r  coiitradiccutihiis'.'  (pii  taini'ii  ut  iilii  oljcdii'iitir 
Ruinanuni  pontitiimi  audiuiit  et  in  cn  Clinstuin,  iit  sie  pci'  paticntic  liuninn 
vitam  adipisi'antur  etiTiiani. 

Ht'c   bix'via  voliii  adiiccri'    in    prcscnti  disputatidiiis    nciiutii',    c|iiaiilMni 
teiupus    dedit,    plura    alidijiiin    allaturus,    iiisi    fa,«tidiiiin    iik'    aijstcrrcrct    et 

'"   illii.strissimi  Principis  iiissus. 

Martiiiiis    LuttluTus. 
Duo  mihi    ineumhunt    agonda:    Priniuiii    rcspondcntlum    (•iinl'iitalioiiütns 
«■grcgii  d.  d.  8ec-undo    pi'i)  conveiitiouis    pacto   oppoiicnduiu   cidcm.     Kt    (piia 
iaiii  triduo  respoudi  tiMni)iis(|iio  ('onsuini)tuni  est,  ut  ncc  uuuin  push^iui  cxpli'ic. 

'■''   dico  breviter,  quod  onuiia   indneta    jht   i'ui'ciiiuin  d.  <1.   lopiosissiuic   (juidciii 
.sunt   dicta,    scd   pror.sus  niiiil  ad  sfopuni,    ctuu  iani  piT  trcs  dios  ])i\>iuisciMt, 
divino  iure  aeturuni  sc  contra  nie.  ncc  adinic  audita  est  una  auctoritas  divini 
iurii*  preter  illam  Mattli.  16.  ijuani  onnics  aiidivinms,  (|iiaiu   varic  tractctiu'  a -'"'"'ii:  i«- 
sauctis  patribus,  et  quod  niaior  pars  eorunupU'  sanior  scntentia   pro  nie  stet. 

-»  Uuimi  ipse  locuni  Augii.stini  et  alterum  Ambrosii  ))ni  sc  adduxit:  <-et<'ra 
omuia  fuerunt  voeabula  l'elagü,  .Viiaeleti,  eonun  (|ui  iura  huniana  conscrip- 
.serunt.  Cvprianus  vero  fere  totu.s  niecum  .sentit,  i|U<k1  conunitto  iudicio 
prudentis  leetoris:  siniilitcr  et  clarissinius  textus  Hieronymi  ad  Euagrium  et 
super  Tituni,  deinde  (iregoi'ius  in   rcgistro  per  senas  f'ernie  epistolas,  post  liec 

-•'■  Historie  et  usus  orieutalis  eeelesie:  ncipie  enini  i|ni(i(|uani  l'acit  ad  i(  in,  i|Uim1 
d.  d.  scliisniatieos  (Ji'eeos  allegavit,  Xestoriuni  t't  cetenis:  nun  crant  iiii 
eeelesie  orieutalis.  iK)ssuni  et  cgo  latiiiani  ecclesiani  sie  deseribere  per  Pelagios, 
Manicheos,  loviuiauos,  \'igilantiauos,  Helpidianos  et  siniilia  munsira:  seil 
absit,  ut  jjroptei'  paueos  nialos  et  scliisniatieos  totaui  ali(|Uain  ecclesiani  scliis- 

^  inatieain  appellein.  Cetera  imn  jjotei-d  ])i'()sc(]ni,  et  reservo  niilii  |)rcci|)nc 
tu'tieulos  lohauuis  HuLi  iiiiclii  obicclns  et  inter  cos  uovissiminn  di'  iinnianis 
actibus  ad  ealauuun  et  j)apyrinn  et  cetera  oninia  (|uc  lialicbam  ci|>|)uii(i-c,  nl. 
que  hie  facere  nou  possini  exclusus  spaeiis,  presteni  per  sciipturaiii ,  volo<|Uc 
iu  hoc  federe  et  obedivissc  Tlliistrissinii  principis,  studioruin  patroni  elenien- 

^*  tissinii,  iussis:  de  (|Uo  vo.~  dominos  .\iitari(js  rc(|uiro  et  auditdio  in  tcsti- 
raoniiuii  voco. 

(J4   piiiicipi 


298  Disputatio  1.  Kccii  et  M.  l.ulluMi  I,ipsiaL'   liiil)itii.    1510. 

Hie  scptiiiia  Iiilii  amm   ['tV.K 
maiif  hora  sfptinia. 

Kociiis. 
(Jnia  reverciidus  pater  heri  horain  liahiiissct  respoiKlt'Uili  ail  iiostni,  iit 
sie  illnstris.^iiui  priiicipis  iussa  f'ui.-^scinus  oxccuti.  ubi  rt'spoiulfml"  plurinumi     ■ 
jKT    verhum    transcat  ,    appellavit    a<l    calamum :    taniou    (Iflilicrationc    liahita 
pro])(j:<iiit  se  iam    pkiiius  respoiistiruin.     C"ui  cgo   nun   clif;scii^i    pro   vt'i'itatis 
amiire   vt   eliicidatioiH'.     Ailniiror,    (juuiiKJilo    rt'VtTenclu.s   patw   magno    boatu 
aiulct  coram   v<x  docti.--  viris  iutoiiaix',   ijiiia  dixerim  me  probaturum  de  iurt' 
diviiio  Mouaivliiain   ut  priniatimi  in  ecclcfiia,   cum  tamcn   solum   allegavorini    i" 
dicta  s.  patrum,    dtrrota  pontiticuni,    cum    tanion  addaxerim   fi  iii:<  divinum 
sj.utfi  its.is.  ^£jittli;  1(3.  (1(.    proniisjiono  edificationis   .-^upra  petrani.   (juod  Ciirif^tus  speci- 
^uc.  S2. :«  alitt'i-  rogavit  pro  fide  Petri,  quod  spccialitcr  ei  proniisit,  ut  confirmaret  fratres, 
rvüi).  31, 17.  (|uod   .speeialiter   ci    commipit    in    presentia   lohannis    et    laeobi,    ut    pasceret 

üves,  tribus  vicibus,  et  hoc  iu.<  divinmn  ita  esse  iutelligendum :  time  addnxi    i> 
sauctos    patres,    sunnuos    pontifices   et    martyres,  conseusum    couciliorum   et 
(tnmiuin  uuiversitatum.  quare  ex  iure  diviiio  probatuni  est,  esse  primatum  in 
eeelesia  dei,    nisi  <|U()d   reverendus    pater  intelligentiani    suani  preponit  intel- 
lertui    tnt    sanetorinn    ])atrinn,   sunuLiunun    pontitieuni   et   saeri   eoucilii,   cum 
laiidabili'  Constautieuse    eoneilium  taleni  artieuluni  inter  pestileutes  lohannis    jn 
Huli  danmaverit.     Ad  ijuod    reverendus    pati-r  silet.     Sj   vult  atterre  meliora 
pro  veritatis  elncidatione,  <juod  heri  ])otuisset  feeisse  iiixta   iliustrissimi  priii- 
eipis  inssum,  sum  paratus  audire  eo  ])aet",  i|Ucid,  dum  tiuigitur  ofHeio  respon- 
<loutis,   iam  in  fiue  actus  nou  transf'erat  se  eallide  ad  personani  opponentis: 
sed    ((uecmu|ue  oppositurus    sit    contra    istam   inehiibileni   veritateni,    paratus   .■:. 
sum   his  adduetis   respondere  et  ea  dihiere.   de  i|iio   protestor. 

M  a  rt  i  n  us. 
Cum  lieri  statutuiu  esset   iiimiiiic  ilhistrissinii    priueipis,    patroni  n<.)stri, 
ut    niateria    isla    eonsummaretur   eo    (he,    el    egregius   d.  d.    niaioreni   partein 
teniporis    sine    neeessitate   et    odiosius,    (|uaiii   decel)at    lioc  splen(h(hun  audi-   -i" 
toriuiu,   i-onsumpsisset,  milii  pro  tiidiiaiia  i'cspon.-ione  miiea  f'nit  relicpia  horula, 
(|Ua    taute    f'arrauini    sue    responderem    siiiuii    et    o[)pon(^i'em.      i'hieuit    j)ostea 
gratuito  atf'ectii   eidem   illustrissiino  priiiei|)i    iiostro,   ut   eopia   daretur  mihi  et 
repoiuleiidi  et   uppoiiciiih.    de   ipio   gratias    ag"    iliustrissime  gratie  siie  (|iia!n 
maxinias.      I<lfO(|Uc   ad    propositum    xcnieiido,    antetjuaiii    eeptani    iiesternaiii    -■ 
responsioneni  eoiitinuein,  priiuo  haue  matutinaiii  nebulam  d.  d.  Eceii  tUspelhini, 
ul)i  more  suo  sutis  odiose  et  semper  ol)iieit   Hussiticas   pravitates,   non   ob- 


IS  ]iru|ii>iiit  rj  consilü  "20  cuiisilium 


üispuUtio  1.  Eccii  et  M.  l.utlieii  Lipsiac  hal.itii.   151i).  'J'JO 

stante  quod   tocies   me   expui"g"averim,    i(le(if|iu'    pauliim    pirtabor  (uTiiiaiiict.', 
quo«!  iuielligam  me  pe.s.sime  aiulire  apiid  viilffiuii. 

Declaj'abat  autciu,  sc  ikhi  iiii]iiii;iiaiv  iiw  Christiane  a  quoquain  im- 
piigiiari  possi'  piiniatuin  et  obedieiitiaiii  Ivuiiane  wck'sic,  vcniiu  i'o  pertractiim 

5  esse,  ut  dec'larare  se  oporteat,  eiiin  |)riniatinii  iioii  »'ssc  de  iure  diviiio,  >iciil 
ne((ue  imjieratoriam  potostatein  a|)iid  Germaims  iinpruhari  posse  (|uaiiivis  in 
Sacra  scriptiira  nou  tuudat;uii.  (piamvis  d.  Eeiiius  dixit,  verum  esse  eam  esse 
coutrovei-siam,  an  primatns  Ecelesie  Komane  sit  de  iure  diviuo.  (|Uck1  iiiipm- 
biu-e  eonstat  esse  Hussiticuui  et  artieulum  a  Constautieusi    euueilin  eoiideiu- 

I«  natuni,  esseque  dolendum,  si  Christianoruiu  eorda  tain  trigida  esseut,  ut  nemo 
hoc  defeuderet.     post  hoc  cepit  d.  Martinus  hitine  |)rosequi. 

Quod  crjjo  indneit  liane  anetoritateni  Maltii.  l(i.  eontendeiis,  ii)i   prima- »iütiii- ic 
tum  proniissum  esse,  satis  re.sponsum  est  in  jireeedentibus,  <juod  d.  efrrejrius 
d.  vix  duos  auetores   habet  et  eosdeni    anibiguos    in    suam   seuteutiam,    (nun 

I''   tarnen  maior  pars  statuat,    Petrmn  ibi  i'uiss(^  liersonani  onmium  apostolornni 
et  tidelium,  (piod  et  ipse  textus  eontinentia  sua  ur^et,  dum  Christus  interrnsral 
omnes  et  non  solum  Petrum,  dieens:  Yos    autem  (luem  nie  esse  (heitis".'   et  iWiiuii.  i«, 
ibi  Petrus,  os  apostolornni,  ut  Chrisostonuis  ait,  et  ])ersona  a])ostoloruin,  nt 
liieronvmus    et    Origenes    dieunt    et    lieda    et    Auijustinus    et    Amlirosiu-, 

•j«!  respondet  pro  omuibus.  Tdeo  dixi,  nihil  proi)ari  ex  hac  auctoritate  de 
primatu.  Item  ipiod  textus  ipse  non  dieit  sie  'Tu  es  Petrus,  et  super  te', 
sed  'suj)er  haue  ))etram',  manifeste  indieans  [letram  aliam,  a  (jua  Petrus 
dictiis  sit.  Proiude  cimi  siut  vulgata  iura  et  ipsi  Romani  pontiliees  tcsteiitur, 
iiiterpretationem   scripture   magis  valere   apud   doctorcs  (piani  apnd  se  i|)sos, 

2s   in  cansis  vcro  dceidendis  secus. 

De  aitieulo  iUo  Hussitico  dlxi  satis  heri,  (piod  nondiuu  prol)atum  est 
eum  esse  heretieimi.     hoc  pro  responsione  matutina. 

Redeundo  ad  hesternam,  (|uando  egregius  d.  d.  seeundo  loco  op])osuit 
depositionem  Clirvsostonii  idco  factam  illegittime,  ipiia  odio  imperatrieis  facta 

;i"  sit,  nego  eonse(pientiani.  Xon  ideo  potestas  ordinandi  et  deponendi  per 
sacnini  Nicenum  couciliuni  statuta  fuit  iilegittima.  qnia  rasu  f<irte  liabuit 
mahim  usum.  Xam  in  cadeni  etiam  liistoria  serilntur.  (|Uod  Romainis  pon- 
tifex  Victor  miutyr  voluit  Asie  episeopos  exeomnumieare:  at  illi  rursus 
tanquam   superiores   raandavcmut    silentium   et    ut  ecdesiam  non   perturliaiel 

3s  iusserunt,  libro  5.  Ecelesiastice  historie.  Sed  et  Hvivneus  T^ugchuiensis 
Gallie  episcopus  eundem  Romanum  episcopinn  coercuit,   et   eraut    tuuc  tem- 


3—11  Statt  be^  gonjcit  Itbio^e-J  im  TOanuftript  nur :  Kecit  serinoueiii  vulgarem 
2.T  (lesciiidendis  (obige  Sci-art  msij  i'öid)cr,  bct  übet  iii^t  angicbt,  ob  jic  aul  bcm  Woiuifftipt 
entnommen  I 


300  Disputatio  I.  Kccii   et  M.  Lulheii  Lipsiae  habita.   1519. 

|)urifi  in  Grecia  Epiplianius  (rk'lxM-riuu'  laudatus  a  Hierouvmo,  Gregorius 
Xazaiizeuus,  Basiliu>,  ( 'liii>liaiii.'^.'^mii  viri,  mm  Umieu  sub  Komano  poiititico 
mu|iiam  fueriiiit,  secl  iiixta  Nioeui  concilii  statuta  ab  episcopis  provinciaruiu 
onlinabantur.  (iuoil  veio  eirregitis  tl.  d.  inducit  Iiüiiun  priimim  excomimuii- 
ca.-.-^e  Arcadium  ImptTaton'm,  uiliil  fiu-it  ad  rem:  iiani  vt  Bonitacius  octavus  ■. 
aiisus  est  et  regem  Franeunim  velle  c  .-ede  eiieere:  iidii  probatiir  ins  esse, 
t|iiidquid  Romani  pontifices  |)i-o  Iminaiui  thigilitate  quandoque  teiitavenmt. 
Nee  mirum  est  sanetus  istos  viros  aiiil)itioiiis  teutatione  vexatos  fiiisse,  t|iiandi) 
plus  quam  semel  sanetissimi  a))(>stoli,  etiam  preseute  Clu-isto,  labi)ravenint 
eadem.  >" 

(^uod  dieit  e]>iscupii  Hienisolyiiiitaiu"  dataiii  hunuris  prerogativam,  recte 
dicit,    sed    non    probat    primatuin   Ivmuini    ponlitiois  saltem  iure  divino  esse. 

Etiam  ibi  nptinie  dicit  egregius  d.  d.  quod  sexta  ^vnodus  iledit  Koiuaiie 
eeclesie  primatum,  nun  auti'iu  jureedentes  SyiKidi:  lioc  est  euim  quod  volui, 
(|Uüd  svuüdieis  statutis  et  bumano  iure  eonseusu  tideliuiu  Christi,  eui  uoii  i- 
licet  resistere,  datu.s  sit  iste  primatiis.  Quod  et  divus  Gregoriu.-.  iu  registro 
in  iiec  verba  dLxit :  Seitis,  (|Uod  veiKM-aiida  synodiis  Caleedonensis  buic 
apostoliee  sedi  obtiüit  primatum  et  tarnen  nidlus  predeeessünmi  meoruin 
uu(|uam  pi-esumpserit  acceptai-e.  I'roinde  nihil  facit,  quod  egregius  d.  d. 
dieit,  Gregorium  iidu  roieeis.se  primatum  sed  asserui.s.se.  Leg-at  pius  leetor  ^m 
e|)istolas  Gregorii,  et  iiiveniet  («regorium  ])rohibuisse  primatum  et  ieumeni- 
cuiii  pontiticatum  non  vendieasse,  ut  ex  supra  relatis  dist:  09.  satis  pro- 
liavinnis. 

Ad    auctoritatem   Augiistiui   ad   Innoeentium   lionianum    pontificcm    et 
Imius    ad    illum   respoudeo:    legat    leetor    utriuscpie  verba    et   indieet,    an    ne   ■.•;. 
egregius  d.  d.  iiovas  signitieatioiies  voeabiilis  iinposuit. 

l)c  2n  aniiis  eeclesie  ante  Uomanam  dixit.  cum  Petro  t'uisse  transla- 
lum  primatum  ad  Uoniam,  forte  volens  hoc  proverbinm  'ubi  papa,  ibi  Koma', 
llespondeo:  probandus  erat  primatus  (|ui  Iransferretm',  non  translatio,  (|uaiu 
libens  concedo.  in 

JndiLxit  etiam  auctoritatem  Auguslini  cdiitra  Maniciieos,  quam  sus])icor 
e.ssc  2.  libro  doeti'ine  Christiane  c.  8.'  quod  in  rc  dubia  ad  certitudinem  fidei 
valcat  auctoritas  eeclesi(>  catholiee,  (jue  ab  ipsis  Apo.-^tolorum  sedibus  sucee- 
dentium  sibimet  et  e|)isco])iiriini  serie  et  popiili  consensu  finiiatur.  ^^ihil  de 
l'omana  ccclcsia  !o(|uitur  seil  univcrsali,  et  pru  me  facit  contra  d.  doctorem,  :;■ 
ipiia  suc<;esHioiiCs  diversarum  sedium  apostolicarum  sibimet  et  consensu 
jiopuli  describit  Augustinus,  non  autem  confinnatiouem  aliarum  >edium  jicr 
luiam  sedem. 

Nunc   all   rem   i|>sam. 


21   icoiiienicuiii         US  ilist:  !>'>.  smis  alle  Sliisflabcii         27   l>e  22  aimis         o.j  luciiiiniur 
')  Siitljct  ittl:  bic  ÄtcUc  fiiibcl  iid)  t>iclmc()v  lili.  XI.  c '.'.  contra  Faustuni  Manichaeuin. 


Dispntatio  I.  Eccii  M  M.  Lutheri  Liiisino  habita.    1519.  3Q| 

De  aiictoritate  Matth:  l(i.  'Tu  es   Petrus'  et  ad   in<liiotos  anotoi-es  dicit  Aiinitn.  is.is 
mo  noii  res|)on(lisse,  (|ii<>d  (•ominittn  vuliis  aii(lit<iril)iis  et  k'ctorilnis,  an  verum 
sit.      Augustinum    in    i-etraelati()uil)us    relin(|Ueuteni    eleetioueni    Icetori    super 
diiabn.«  sententüs  eiusdeni  auctoritatis   opposuit,    dioens,    so   ambas   ani])leeti 
s   scntentias,  qnod  mihi   plaeet,  ot  sie  nihil  eoiifi-a  me  prohat. 

Secunda    auetorita.-;    divini    iuris    a    dominatione    sua    indueta    est    iiee:  Jon.  i-t,  i; 
Pasce  ove.s  meas,  lohannis  ultinu),  ot  ganden  tandoni  |>ost  tres  dies  aliquandu 
aiidiri  unani  auctoritatom  ili\iiii   iuris,    quo   lirmissinie  uitatur  eins  senteiiii;i. 
sod  viileannis  et  ipsam. 

1"  Primum    istfl    au<'torita.s    vidt>tur    iut<'ili<i'i    (hipheiter:    Uno    per  vei'hnui 

'diligere'  id  quod  o-st  sibi  ipsi  fidoro  et  quidvi.s  licorc,  et  per  verbmn  'Paseero' 
idem  quod  primum  esse  et  regnare,  et  sie  erit  sensus:  'l'etre,  si  diligis  me', 
id  est,  si  tua  (|ue8ieris  ot  omuia  feeeris,  que  adulatorihus  tuis  piaeent,  'pasee 
oves    meas',    i<l    est,   esto    primns    et    dominus    (muiium.     liunc    sensuni    non 

1''  liabeo  in  meo  codiee.  Alio  modo:  'si  diligis  nie',  id  est,  abnegas  leipsum, 
si  pouis  animam  tuan»  pro  mo,  si  etiam  oninem  dignitatem  respueris  et  iiiliil 
nisi  me  dilexeris  ut  ogregie  exponit  Augustinus  in  eodeni  loco,  'pasoe  o\os 
meas',  id  e,st,  doee,  predica  verbum,  exliortare,  ora,  bono  exem])lo  jireeedc 
nam  verbum    grecum    hoe   loeo   uon   sinipliciter   regere   et   ])aseero  signilieat. 

■jn  sed  suaviter  et  mollitor  eurare  et  omnia  faeere,  ne  quid  desit  ovihns:  et 
himc  sensiim  eredo  esse  Enangoliemn.  Proinde  rogo  d.  d.  lOccinm,  ut  mecum 
roget  dominum  Ihcsum  Christum,  quo  velit  ins]iirare  non  solum  siunmo  sed 
etiam  onuiibus  jiontitieibus,  ut  liee  verba  eredant  ad  so  pertinere.  non  est 
dubiimi,  quin  totus  orbis  obviis  manibns  et  profusis  laehiymis  sit  exeepturus 

»  talom  virum,  qui  seeundum  liec  verba  se  gerere  vellet.  i'roinde  si  egregius 
d.  d.  toxtum  ililigi'utei-  inspieiat,  non  ins  ilii  eoneeditur  et  i)rivilegium,  ut 
putatur,  sed  pi-eceptimi  imponitur  et  labor,  hodie  intolerabilis ,  iniinigitur  et 
oflieium  demandatur  ei,  qui  de  facto  est  vel  in  primo  vel  in  medio  loeo 
eon.stitutus,  et  non  prinunn  constituitur.    Quod  si  urgeat,  oflieium  non  ])os.so 

no  administrari ,  nisi  prinunn  locus  jjotestatis  habciitiir,  plaeet:  sed  tnnc  alio 
modo  struendus  est  iste  locus,  hie  hoc  verbum  non  nisi  oflieium  eommendat. 
Proinde  reete  f'ecerunt  jiatres  sancti,  qui  lumc  locum  :id  omnes  pertinere 
dieunt:  nam  hoc  nemo  })otost  negare,  si  Potro  hie  sunt  eonuuisso  omnes 
oves,  quod  ipse  non  omnes  pavit,  ut  beatus  Augustinus  dicit  et  aetuuni  liber 

r>  evidenter  demonstrat,  et  sie  C'ln-isto  inobediens  fuit.  Nee  jictest  diei.  (|Uod, 
licet  per  se  non  paverit,  tamen  per  alios  subordinato>.  Prinunn,  ut  donemus, 
quod  possimus  reddere,  mm  esse  dictum  Petro  ipsimet  in  jiersoua  propria 
'pa.sce  tu\  sed  'pasee  per  aliuni',  t:imen  iioc  convineit,  (|Uod  nee  apostolus 
ullus   uec  Paulus    saltem  a  Petro   sunt   subordiuati ,   qui    multo    plnres   oves 


:)?  Petro  poscc  per  alium,  sed  !p<:imct  in  persona  propria  pascc  Ui.  taineu  (oiigc  SfSnrt 
flonicttur  Sei  SSnCcfi  XV  2p.  11.371 


3i)2  Dispiitatio  I.  Eccii  (>t   -M.  l.ntluM-i  Lii).<iap  luiliita.    1519. 

pavcnint  (|iiarii  Pcti'ii>.  Idfii  xcrlii  intclliuciitin  i',\  tota  scriptum  et  circum- 
stantia  rcriuu  t;estariiiii  iictcuda  est.  i|U(h1  licc  aiicturitas  non  ad  solum 
Petrmn  ponincat  aiit  non  ad  oiiuies  (ivcs.  Tertio,  si  per  ista  verha  proha- 
hitiir  ))riuiatiis,  ineertus  et  iiiillus  erit  priniatu.s,  (|iiia  iioii  ))unitiir  priniatu.« 
ni.si  siil)  <Miiiditii>nc  dileetioiiis:  nee  eiiim  nportet  s(Ti|)tiii'ain  dinimpere  in  ;> 
diversas  ])artes,  sed  majris  eone'miiaie.  ide()<|iie  eum  sit  incertiiin,  qul.s  diligiU 
Christum,  ineertuiH  (pKujne  erit  u<>l>is,  (piis  .sit  jja.stor  nopter.  Et  si  ei  non 
est  neccssaria  dileetio,  nee  ii(il)is  uec-ossarium  erit  agncscere  pastorem. 
Reetius  erud  dieit\ir.  cpicid  Imc  \'eil>iun  sit  preeeptuui  datuni  uuivei-sis  pre- 
lati.s  ecclesie,  ut,  e(intem])tis  divitiis.  dii.Miitat<'.  etiam  i]isi>  priniatu,  tandein  v< 
vita  et  morte,  sese  iiuiiendani  pm  ovilnis  Cluisti:  (piis  est  hie,  et  lauda- 
hinius  eum. 

Transeo  ea  (pie  ex  C'lirvsostonio  attuiit  de  vertice  eolleaü  ("t  (|iionio(lo 
Petro  tradita  sit  presidentia  ori)is  terranun,  quia  oninia  eoneedo,  ipiod  sit 
prinius  in  lidunre,  sed  non  solus  in  adniiiiisti'atinne,  salteni  iure  divino.  i'' 

(äiii.  ■>,  11  n.  ])(•  casu   Petri  Gala:  2.    uhi    iteruni   eoreoins    d.  d.  odiosius   mihi  arti- 

eiihini  Hussitieiini  ohieeit,  nulhiin  esse  dominum  spiritualeiii  vel  eivileni  (|ui 
sit  in  peeeato  iiinrtali ,  si  dieereiu,  Petriini  iden  nun  esse  jireiatuin,  (|Hia 
peeeasset  niortaliter,  responth'd:  lioe  non  ageliatur  et  ad  Rii(iml>uni  est  ista 
dis])Utatiü.  8eio  et  optinie  sein,  quod  prehitus  inahis  non  sit  reiiciendus.  2" 
Ideo  et  ego  danino  Hussitieiini  artieuhini.  Sed  lioe  xoini,  quod  Petru.s, 
(|nandi)  in  causa  fidei  i>rebuit  seandahnii,  si  non  t'nisset  emendatns  per 
J'anhuii.  inerito  dehuit  amoveri  a  prehitura:  nani  heretieus  pastor  aut  is  ipii 
simuhit  in  ])erieuUun  tidei  graviter  peeeat.  Xani  hae  sinnilatione  Petri  f'un- 
ditiis  peribat  fidos  Christi,  nt  Pauhis  dieit:  ideo  potius  fuisset  faciendum,  ai 
nisi  emendatns  fuisset  Petrus,  ut  Petrus  pro  nulio  liaberctur,  nedum  ])ro 
sunimo  pontitiee.  peeeatiuii  mort;de  nocet  jicrsone  proprie,  sed  iieresis  nocet 
pereone  connnuni  et  conininnitati.  Ideo  gratias  agn  d.  il.  quod  saltem  hoc 
<lidici  ex  hac  dis])utatioiie,  (piod  editicare  super  petram  sianifieat  subesse 
preiato  sive  bono  sive  nialo.  Xam  haue  siguificationeni  edificatitmis  et  ])etre  '-^^ 
fateor  jirins  iirnoratam,  (piia  (h\it  'etiam  si  cecidisset  Petras  niortaliter,  adhuc 
mansisset  petra,  id  est  priniiis  et  jirelatus'. 

(iuod  dieit,  olim  epi.scopos  non  fiiisse  eiiiitirinatds  nisi  prestita  scheda 
tidei,  admitto,  sum  contentus:  verum  nihil  ad  iu-  divinum,  nihil  cniin  derogo 
pontifici  (|uid(|uid  tribuitur  ei.  s-' 

Post  hec  addiLxit  Xicolawm  Cusanum  et  excusavit  Anaeletiim  sanetuni 

viram,  quod  non  fuerit  ei  nccessaria  tanta  seientia:  tarn  saneto  viro,  f'atcor, 

verum  tarnen  siimnio  ]ionti<ici    sive   saneto   sive  nun  santrto  tur))e  est  Euan- 

gelia  ifrnorare,  cum  sit  ]iastor  ovinm  et  doctor  Euangi'lii.    Cum  autem  C'e])lie 

3oii.  i,4:i.  interjiretetur   per  lohamiem  Euaiigelistam   e.   1.  dieentem:    Tu    es  Simon,   tu   ••» 

21    v.iluit 


nisputatio  I.  Emü  et.  M.  Liitlieri   Lipsiae  habita.   löUt.  303 

vocabcris  Cephe,  quotl  interi)i"et:itm-  l'ctnis,  (|iiaiKlii  or<>u  liliiis  tuiiitmi  sie 
tonat,  qui  novit  oniniiini  lingua.s,  niorito  dclxt  taccic  vaiiilas  tcnciii  funii, 
sivo  sit  Xicolaiis  Cusamis  Clialdoiis  voi  Hciirciis,  non  (|ii!)tl  rt'|ir<'lieii(l:iiii 
t'gregiiiin  d.d.  (jui  dixorit,  l'ctniiu  idcm  valcrc  siciit  caput  doiniis  (haldaicc 

.'.   auctore  sno  Cusano,  sttl  qiiod  landein  iiiippi-tciTituni  disputatoiTin,  ([iii  aiideat 
sc  cominittei-e  in  harcnam  thcolowonuii,  nee  tantiini  priii-i  in  Enan<ivli(i  stnd\i- 
erit,   ut   primnm   capnt  in  loiianno  ie^rit  Euangcli.-ita.     Siniilitor  non  habet 
in  lihro  sno  'tpiid  est  (Vplie?"  qnod  ifrnoseo:  iegat  tanion  eap.  i.  ad  ("orin:  i.  i  tiov.  i,  ij. 
et  inveniet. 

I»  Ultimum    de    artienlis    Roliemornm    non    vnlt    iiidieare,    Heet    nnnqnani 

desistat  nie  sngillare.  Et  ego  de  eis  transeo,  nihil  dieens,  nisi  (piod  (iregorinm 
Ariniinensem  dist:  28.'  reprohatnm  ah  egregio  d.  d.  ego  approho.  est  eiiim 
totns  alind  nihil  (|nam  Augustinus  et  divina  seriptnra,  resistens  (juideni 
Omnibus  doetoribus  seholastieis.  tmu  maxirac  Aristoteli,  scd  uondum  ab  ullo 

1'.  i'onfntatus  e.st. 

Consentio  enni  d.  doetore,  i|Uod  roneilioniin  statuta  in  iis  qne  sunt 
fidei  sunt  omni  modo  ampleetenda:  hoc  soluni  mihi  n\seivo,  (juod  et  reser- 
vandum  est,  concilium  aliquando  crrasse  et  aliqiiando  po.sse  erraiv,  presertin» 
in  iis  que  non  sunt  fidei,   nee  habet  coneilium  auetoritateni  novoinni  ai'ticu- 

2(1   lonim  condendoruni  in  fide:    alioi|nin    tnt    tandcni    habebiinns    articul«»   i|Ucit 
hominuni  opiniones. 

Quod  in  finc  sanetuni  Franeiseuni  indnxit,  debei-e  nos  sinnnio  pontifici 
oliedire,  miror,  eontra  tpieni  dixit.  Item  transeo  istas  criminationes  de 
fratribns  mendieantibus :  miscT  iste  etiam  habitus  crneiat  egreginm  d.d.    Ego 

.;•■■   pro  mea  sententia  jironuneio:  velleni,  esse  nuilnin  ordineni  mendieantinm. 

Ecce  hee  liabui  que  respondercm  ad  obieeta  egregii  d.  d.  super  pro|)o- 
sitione  13.  quare  nunc  tinita  responsione  restat,  nt  et  ego  moveam  adversus 
egreginm  d.  d.  (|ne  me  movent. 

Hie  intoiiuit  Eeeius  se  obieetis  velle  respondere,  ((Uasi  et  ipse  respou- 
:w  dens  fuisset.  Respondit  Martinus,  hoc  paeto  nimquam  finiendam  di.sputa- 
tionem,  aeeusans  Eeeianani  petnlantiam,  (|ue  solet  singula  etiam  verba 
aueii])ari.  eontigit  prursus  virgnla  divina.  ut  elementissinuis  dux  Georgiiis 
interesset,  euius  nutu  et  pio  sceptro  eoneessnm  est  Martino  impctere  E('<-ianam 
eonchisionem,  que  contraria  est   Iniic  iain  discnsse. 

;i:.  Martinus. 

Contra  sententiam  Egregii  d.  d.  videiur  id  niilitarc,  quod  satis  fortiter 
transiliit  in   confutando  et  scril)itur   prinie  C'orint :  :{.    nbi  Paulus    detraliens  ,.(tor.  s,  .'•. 

25  vcUeni  nie    esse    (bic  ©cfammtaiiägnbcn   imb  Söfc^ev :    vcllc   nu>  esscl  :37  piiiiie 

3.  C'orinf :  ubi 

')  ^11  ^cm  (?itat  lifll.  2.  29.5. 


304  Disputatio  I.  Koiii  et  M.  I.utlu'ri  Lip.<i<u'  li-.ibita.   1519. 

personam    omnilMis    a]iiistoli.--    dicit:    <iuid    o>;t    A])oll()'.'    quid    Paulus'.'    (|in(l 

Ceplie?  ministri,  jter  fiiio.«  credidi.stis.    ul^i  Paulus  prorsus  vult  tollere  occa- 

sioneui  contentionis  et  scliisiuatis:    iiei;nt    ullam   eeolesiam   ad    uUuni  aposto- 

i.üov. ;j,-.'in  loriim  jiertinere,  .«ed  es.«e  ouiiiia  muiiilnis  (•(miniunia,  unde  iu  tine  3.  ea.  dicit: 

Omuia  vestra,  .-ive  Ci'])1h'  sive  AjidUd  sive  Paulus,  vos  auteni  Christi.    Ncc    •'. 
\alet    evasin,    (jua    dieitur   ens    non  de  principalitate  sed  siiiuiilaritate  ]ierso- 
luinuii  couteudisse,    cum    manifcstus    tcxtus    sit,   i|Uod  de  diüuitatihus  pcrso- 
uaruui  cimtcndcrunt,  (|Uiid  alii   |iit't'crel)ant  onmilius  Petruni,  alii  Pauluin,  all! 
»ni.  J.Apollo,  alii   veni  sfiluni  Christum.    Coutirmatur  ]ier  illud  Cala.  2.  uhi  simili 

contcntionc    seducti  (ilalatc    ]iro])ter    ]Hiiiiitatcni  Petri    comniendatam  Paulum    i» 
et    doctrinam    eius    v<'lut    iudia-niorem    rcliqucriuit.     Coutra    (pic    lougo    textu 
])ro])at,    uiiiil    ad    rem    pertinere  Pcti'i    maiestatem    vel    alionmi    aj)ostoloruni, 

rtai.  1, 1,  dicens,    se    ueque   ali    homiuc    ne(|ue  ]icr  homiuem  esse  missuiu  ad  eos,    nee 
vidisse  quideni  Petruui    iicc  <lidicissc  ai)  co,   sed  omuia  sine  Petro  hahuisse 
et  tradidisse.     Si  crüii  auctoiMtas  Pctii    f'uit    nccessaria    <'t    ins  divinum,   ei'it    i' 
Paulus  iu  hoc  locii   luanit'estc    inqiius    et    hlasphemus,    ut   <|ui    nolit    ctiam  a 
dcu  per  homincni    mitti  vidcri    et    jii'nr.-us    reiicit   auotoritatem  Petri.     Tcrtio 

Wal  ■-',  0  et  ini'ra  clai'ius,  ui)i  dicit:  iiiilii  (|ui  vidci)autui'  uihii  cdutulerunt .  et  (|uales 
aliipiaudo  t'ucriul,  nihil  mea  refi'rt,  Heus  cuiiu  [«'rsonam  hominis  nou  accipit. 
ICcce  hie  clare  dicit,  i|Uo(l  i|ualitas  i'ctri  et  aliorum  ajiostolorum  nihil  sua  -'i' 
referat.  r|Uo<l  esset  ini]iiissinnnn  (lie<'re,  si  (|ualitas  l'etri  iure  di\ino  i'uisset 
servanda.  Kadern  iiu])ietate  dicer<'t  '  1  )eus  ]iersouam  hominis  nou  acciiiit', 
cum  ins  diviiuiin  et  ea  (|Uc  sunt  iuris  di\ini  ctiam  suh  eterne  inalcdictiouis 
peiKi  preei]Hat.  (^uare  \i<letui'  priniatus  iste  et  niaicstas  \'el  qnocun(|ne 
nomine  censetm'    l'cti'i    persona   seil   qiialitas   non   statui    iure  di\ini>^  ü 

l''cci  US. 
Dum   reverendus    pater    coiitr:i  ine  inducit  tres  l)cati   l'auli  auctoritatcs 
dtidnm    ah    advcrsariis    sedis    a|)ostoliee    \ciitilatas    et    per    a)iostolice    .-^edis 
def'ensores  enodatas,   fiicile  ei  respondeo  annccteiido  iiialos  tueo.-,  ipiihiis  dogina 
siium   nititiir   palliare  et   hoiniinlius   os   et   oculos   olilinire.      Dico   |)rimnin.   nie    -.ui 
1.  (Jor  :i,  r,.  nou  transsiliissc,  sieiit   iinjionit,  locmn   a|iostoli   prima  ad  Corint:  o.  i|uain\is 
i))se    fldse    adduxerit   cum    i'aiilo  et    .\p])ollo  Ccpham,    (pu'a    textns    ah    initio 
non   iia!)ct.   sed   in    line   ineinlnil  ( 'eplie:   -cd   statiin   ulossa   interlinearis   ratctur 
cum  mai<irein  omnihus.     Non   ertio   siio   capite   sed   sanctoi-uni   accipiat   sacrani 
scripturain    revereii(lii>    |iater.      JM    dico   xihitioncm   datam    fiiisse    optimam   et    ;;:. 
inf'rin<;ihil<'in ,    et    l'ucus   rcven'iidi    ])atri-.    (|iio    simpTKähus   illudit.    nihil    laeil. 
tcstis   est   hcatiis    I  Iieroii\inus    lili:    1.    contra    loviniaimm  Col.   IS.    inilii,    iihi 
expresse  dicit,  -npra   i'ctrum  cditicatam  ccelesiam:  ihi   tortiter  transiiiit   revc- 
rendu.s  pater  et  nihil  dicit.    et   int'ra:  'ut   capite  constituto  schismatis  tolieretLir 


28  :il>  iidvcrsariis  sede.« 


Disputatio  I.  Eccii  et  Jf.  Luthori  Lipsiac  habita.   1519.  305 

opcasio'.  ergo  quod  apostohis  Paulus  voluit  eavcro  sehismata,  coutontioucs, 
per  lioe  primahnu  capitis  höh  abstulit,  quod  scliismata  nieiius  loili  uoii 
possunt  nisi  per  caput.  Uude  uec  verbun»  facit  nee  apcx  ad  pro})osituni  de 
nc<ratii>no  jiriniatus.   quare  lalse  auspicatus  est  iiodic,  nie  vix  duos  adduxisse 

i  sauctos  patres  et  eos  ambiguos,  euni  certos  et  indubitatos  adduxerini  Augii- 
stinum,  Ambrosium,  Hierouymuni,  Chrj'sostonium,  Leonem,  Beruliarduui  &v. 
Quod  autem  laudat,  nie  anipleeti  ambas  Augustini  senteutia«  lib:  1.  rctract: 
e.  21.  atliriuat  et  seipsimi  faeere  idem.' 

Quod  vero  secundo  loco  inducit  Pauluni  ad  Galatas,  quasi  ilie  s('n])serit  wm.  •.>,  u 

II)  eoutra  Petnuii  volens  Galatas  confirniare  in  fide  et  toto  ibi  proeessu  ostendat 
se  equalem  fiiisse  Petro  et  aliis,  quia  non  ab  horaine  neque  per  honiinem 
acceperit,  dieo,  (]uod,  si  reverendus  pater  tani  diligeus  esset  veritatis  Inqui- 
sitor, sicut  promittit,  didicisset  vera  fimdamenta  et  intelligentiam  seripturaruni, 
nt  non  opus  esset  ita  iactanter  euni  in  tanto  eonsessu  dicere,  se  uninii  velle 

!'■  resistere  luille.  Ita  habet  veritas  et  negociuiii  in  apostolatu  et  ordinis  digni- 
tate:  Apostoli  onines  fiienuit  equales.  hoc  sacra  scriptiu'a,  hoc  s.  patres  voluenuit. 
Pauluni  dicit  Hieronymns  non  reprehendisse  Petruni,  si  sciret  se  iniparem.  Ita 
Anacletns  can:  In  novo,  dieit  apostolos  equali  potestate  dotatos:  ita  Cypriaiius: 
ita  et  alii.    Cum  ergo  Paulus  fuerit  designatus  apostohis  a  Christo,  ingenue 

20  dixit,   se  uon  ab  homiue  neque  per  homineni  aeccpi.sse,  et  quod  lacobus  et®ni.  1. 1- 
Petrus  sibi  uiliil  contulerunt :  oiirnia  enim  ista  ad  apostolatimi  referenda  sunt.  ©m.  2,  c. 

Aliud  vero  est  de  potestate  regiminis  et  adniinistrationis,  ubi  Concors 
est  sanetonim  pati-imi  sententia  et  eonciliuni  contra  loannem  Huß,  ad  iiisum 
Petnuii  huiusmodi  priniatuni  pertinuisse.    uon  ergo  reete  utitur  sacre  scri|)ture 

21  testimoniis,  sed  ea  aliorsuni  traliit  pro  suo  arbitrio,  contra  (juani   s.  Spiritus 
efflagitat.    quod  enim  hodie  ponderabat,  Pauluni  dixisse,  nihil  rel'erre  ad  cum  ®ai.  2, 1;. 
quales  fiierint,   non    hoc  quod  volebat  reverendus    pater,    sed   hoc  sigiiificat, 
Petruni  et  lacobum  et  ceteros  fuisse  idiotas  et  minus  peritos,  antecjuani  cum 
doniino  ambulassent,  et  sie  deus  personam  non  accipit.     Sed  iutjuict,  iit  est 

30  audacidus  'hoc  est  conimentum  Ecciaiuun':  legat  Ambrosium  eodem  loco, 
qui  .sententiam  Pauli  nou  corninipens  ingenue  testatur,  ecclesiam  fundatam 
supra  petrani.  Quare  nisi  fomiora  adduxerit,  rogo,  ab  instituto  desistat. 
Unde  hodie  dum  dixissem,  articulimi  cssi'  Hussiticuni,  obedicntiaiu  ecclesia- 
sticam   non    esse   expressam   aiictoritate   scri])ture  sacre,    respondit   bre\-il)us, 

3s  articulum  non  esse  hereticuni.  Mallem  punctim  agere  cum  reverendo  patre 
et  dicere  'Iste  e.st  ai-ticulus  daninatus,  et  ipse  teilet  euni:  itaque  teuet  arti- 
culum damnatimi  et  i-eprobatum.'  Item  quero:  Si  articulus  non  est  hcreticus, 
vel   e.st   temerai'ius   vel   seditiosus   vel    oflcnsivus    ])ianun   anrium.     utcun(|uc 

7  rctract:  c.  21.  Et  afifirmat  seipsum  9  scripsit           17  palani  ilicit  aUc  ?lu§8a6cn 

18  incqiiali  19  affiicrit  23  et  fe^tt  25  sed  cas  -lO  corilaculiis  (imfctc  3!crt= 
le§art  f(^on  im  SKonufltipt  unb  6ci  Söj^cr) 

')  \Um  iKanbe:  Negavit  d.  Martinus,  iil  se  fecissp.  iit  siipm  iiiotr-statiis  est. 

Sut^erä  SBBeTlc.  II.  20 


300  Disputatio  I.  Eccii  nt  M.  LutliPi-i  Lipsiiio  liabita.    1519. 

(ledent  ipse  pater,  erit  vel  temeraiüus  vel  seclitiosus,  de  liorcsi  suspectus,  pias 
offendens  aiires,  contra  theologiciuii  institntnni. 
sünttii,  I«,  Jlirum,    ([»lo    colore    pavonico    ornet    vei'ha    Christi    Mattli.  16.   «luia 

Christus  omues  interrogaverat  discipuhis,  et  ita  Petrus  pro  oninihus  respon- 
derit.    quis  hoc  negat?    Sed  de  sua  farina  addidit,  propterea  ad  Petiuni  prti    '. 
-iifattD.ic.is.  se    et   aliis   apostolis    dictimi:    'Tu   es  Petrus   et    super   haue   petraui',    ipidd 
tauquani  eommentimi  Lutheranuni  nou  recipio  cum  s.  ])atribus. 

De  Chrj'sostomo  mirum  quam  facit  inimiam  saucto  patri,  quasi  legittiuie 
et  secmidum  decreta  concilii  Niceni  fuerit  destitutus,  cum  exploratum  sit  al) 
liistoriis,  post  Eusebiiuii  Antiochenuui,  credo  schismaticuu),  cum  aliis  Romano  w 
pdutitici  rehellibus,  Christianos  episcopos  fuisse  expulsos,  qui  a  prima  sede 
rel'ugium  querentes  ab  impiis  scliismaticis  repulsam  passi  sunt  nsque  ad 
tempora  Theodosii,  Cliristianissimi  iuiperatoris.  \1n  tunc  schismatici  ?A)  aunis 
sedem  occupassent,  s.  Gregorius  Nazanzenus  ConstantinopoH  episcopatum 
acce])it,  non  ambitione,  sed  ne  ahi  schis»iatici  succcderent.  Sanctiis  vcro  i^ 
CluTsostoimis,  iniuria  ]iov  Epipliaiiium  pulsus,  Arsatio  schismatico  sulistituto, 
liomani  poutiticis  auctoritatc  regre.ssus  est.  Nee  valet,  quod  reverendus 
pater  tunc  Romanum  pontificem  et  sanetos  sibi  adlierentes  cahminiatur  quasi 
de  facto,  non  de  iure  processerint  contra  illos  schismaticos.  Quod  nudis 
suis  verbis  alt,  et  tot  sanetos,  etiam  a  d.  patre  commendatos,  Romano  -m 
pontilici  non  eonsensisse.  Unde  sine  causa  sanetos  illos  patres  ante  mille 
annos  viventes  reverendus  pater  ijun  incipit  anibitioiiis  iusiiuulare,  a  (|Uo 
vitio  a  tot  seculis  ab  omni  ecclesia  habiti  simt  imnuuies. 

Ita  eaptiosum  est  et  simplicibus  illudit,  (piod  beatus  Gregorius  ndliuiit 
se  iemnenicum  et  universalem  pastorcm  appellare.    nam  Platynam  taiiti   f'ccit   •-'■. 
]iridie,  hvstorie,  ut  dicebat,  sequutus  veritatcm :  iam  Platynani  jird  s\iu  arbitrio 
reiicit,  quod  ubique  existimat  sibi  Heere. 

Decretmn  allegat  pro  se:  si  allegetur,  respuit,  et  dum  textus  apertissi- 
Tiios,  etiam  Leonis  can:  Ita  dominus,  19.  dis:  cum  similibus,  iiabeat  sibi 
coutrarios,  glossam  aeeeptat,  sieut  proci  Penelopes,  ut  jicr  iocum  dieam,  cum  ■■» 
domina  potiri  non  jjoterant,  aneillas  sequebantur.  Certnm  est  sanetos  (|Uo(iue 
])outiliees  scripsisse  se  universales  episcopos,  ut  Sixtus,  ut  Victor  et  ut  in 
Caleidonensi  eoncilio  acclamatum  fuit  I^eoni  'vivat  Leo  sanetissinms ,  ieu- 
menicus  ))atriarcha',  <|uam\is  humilitatis  et  Christi  formam  seqnentes  )K)nti- 
fices  ab  CO  nomine  sibi  temi>erarunt ,  melius  se  servos  .servorum  fatwites,  et  -i-' 
ne  erederentur  velle  se  tollere  episeo])orum  auctoritatem,  nt  dndum  ad  illa 
respondit  sauctus  Thomas  lib:  de  impuguatioue  lidei. 

De  epistola  Augustiui  facit  vobis  dominis  auditoribus  negotium,  ul 
verba  legatis.'  Verba  audita  f'iicre.'-  Inuoceutius  ante  centuui  et  mille  annos 
dixit,   esse  veteruni  inorc  <'oiisiilcn(liiiii   |ioutilieem  in  iis  ((ue  sunt  lidei.  '" 

.">  ad  fc^lt  12  repulsnni  '2."i  loiiiiioiiiumii  28  aiJortlssiiniis  .'i:!  iemm'niciis 

')  ütfll.  S.  ;!00.  ■')  iligl.  6.  291. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiaf  hiibita.   1519.  307 

Ita  (liotiini  cdiitru  Maiiichcos  voluit  reverendus  patcr  transiilaiilarc  in 
hortum  suuni:  at  lioc  non  l'aoict,  si  epistolam  Ausiustini  Icgat,  in  (jiia  nun 
scrieni  univorsitatis  opiscoporuni  sod  Tvonianimnn  pdiitifionni  cniinu  rat  ai)  i])sip 
Pctro  usqiu»  ad  tompdra  sua.' 

Solutionen)  per  inc  datain  de  "JH  annis  dicit  per  nie  non  prohatain. 
Aoutus  est  disputator  rovercndiis  patcr.  lioo  nonilum  scivi,  dolicrc  n'spon- 
dentom  proliaro  siiai«  solutiononi:  seniix'r  arhitratus  suni,  rospondentom  oiVcri'c 
solutiouem  opponcnti  iniprobandani.  Dcbilis  fiiit  Hercules  snus,  si  alicno 
Mai-te  nititur. 

II'  Quod  vovo  tanta  lahorat  impudontia,    tit   audoat   illustrissimis  doniina- 

tioniltns  ot  rcvcrcndis  patcniitatihus  vcstris  snffecrcro  (|nasi  |)rinnnn  capnt 
lohannis  non  loiierini,  insifinis  profV'fto  tcnici'itas,  cum  pncr  nondnni  dcccnnis 
dcniptis  pr()])lictis  l)ili1iani  totani  Iciicrini.  scd  hoc  niiiil  ad  rem,  fpiantnui 
quisque  Icj^crit.    Dixi  Anacletuni  dcfcndendo,  non  us(iue  adco  inscitam  (hisse 

i''  hitorpretationcni  eins  'Ccphas,  id-  est  oaput',  non  ij^norans  (|ti(i(l  ICejibaic^ 
grece  caput  significat,  scd  (|uia  a])ud  Toanncni,  (|ucm  iieri  vidi,  a)iud  Antiu- 
stinnm  ot  glossam  ordinariam  Cojihc  intcrpretatur  Petnis,  Petrus  antem 
Cusano  auetore  etiam  sioniiicat  capnt  domns:  (pie  onniia  in  lisnm  trudit 
reverendus  pater,  de  (|no  indiccnt  ordinandi   indices. 

20  At   illud   prestantins,    (piod  auctoritatem  'pasco  oves'  tantis  amhagihus t^od. 

involvit,  soluni  ut  hoinincs  vidiiitcs  faciat  nun  vidcre,  niitto,  (juod  tam  ridi- 
cnhuu  attulit  cxpositionem  a  se  fietani.  Sed  ad  idinni  eins  scnsum  vcniani, 
ul)i  multa  dixit.  at  ego  non  singularitati  studcns,  quo  est  mater  ernirnm, 
s.  patrum  sequutus  sententiani  et  saiicte  niatris  ecelcsie,  accepi  vefhum  'Pasee', 

2;>  quod  eum  pastoreni  ibi  constituerit  ot  primatum  dederit  universalis  eeclosie. 
Ita  GregoriiiH,  ita  Chrvsostomus  intellexerunt,  ita  Ambrosius  Luce  ultimo  h<Ti 
per  mo  non  allogatus,  ad  quos  pulchre  pretorgredions  iiiln'l  dixit  reverendus 
|)ator.  Yernm  attulit  Augustini  sententiam,  cuiusmodi  dcl)eat  esse  pastor, 
i|uem  et   ego  adniitto  et  credo  (|uemlibet  fidcliuni  orare,    ut  et  sunuuus  pnn- 

30  tifex,  quilibet  Prince])s,  C|uilibet  |)relatns  quei'crct  liouorem  dei  et  snl)ditoruni 
saluteni,  (juod  hf)c  sit  verissima  jiastura,  ])cr  (piam,  sicut  hie  |)rincipantur 
in  terris,  etiam  clcvantur  ut  regnent  in  eoelis.  Quare  Augustinus  non 
advorsa,  non  ])ngnantia,  sed  talia  dicit,  ex  quibus  pr<'latns  intclligere  debet. 
qualis    sua    sit    institutio.     Nee   valet ,   (piod    reverendus    pater   adduxit,   sul) 

3'.  conditione  ei  comniissas  oves,  cum  uulla  il)i  adhibeatur  conditio,  nisi  sua 
paternitas  aliud  hal)oat  cuangeliuni  (piani  ego.  At  ijualis  deboat  esse  ])astor, 
signifieans  Christus  dileetionem  et  amorem  dei  a  Petro  quei'it,  et  sie  ouni 
pastoroni  totius  ecelesie  foeit,  sieut  canit  sancta  niater  ecelesia  et  reverendus 


28  attnli 

')  Anglist,  pp.  1U5.  -)  *3lm  Kflnbc:  xfr/«>.),. 


20» 


308  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Liithori  Lipsiae  habita.   1519. 

))ator  orat  vcl  legit  'Tu,  caput  ccclcsic,  pastor  ovitini  ttc'  (|nare  iure  «liviiid 
habeniits  lioe  loco  dehere  prelatiim  diligere  donm,  liabonnis  l'otruiii  con.sti- 
tutiim  jiastoreni  dvium,  sicuti  s.  Gregorius,  s.  Ambrosiiis  et  ('lirvsostoinus, 
c'tiani  Grocu.s,  intcllcxcnint.  Xon  rofert  prctenuis  ratiunciila  in  divorsnni  a 
revercmlo  patrc  iiuliicta,  Petnini  ikhi  oninos  jiavisso:  (|n()(l  iiostni  iKiiniiu'  :. 
aoitur,  et  nos  feeisse  diiiinur.  Sicut  Clemens  testatnr,  Petnini  (irdinasse 
preshytcros,  episoopos  et  tliaconos,  qni  jM'r  nniversum  «rheni  terrarnm  Eiian- 
gelium  seniinai'ent,  nt  legitur  in  can:  In  illis  80.  vel  81.  dist.^  Unde  niissus 
a  jirineipali,  sieut  fnit  s.  Paulus,  non  cogitur  mitti  al)  ipsiiis  vicario:  tanien 
(äai.  2,  1  fl- Paulus  ascondit  cum  Tito,  ad  Gala.  2.,  et  cnntulit  enni  Petro  Euaugeliuni,  m 
qui  dedernnt  ei  doxteram  societatis. 

PoiTO  fjuod  cudit  in  me  glossam  nuuquam  a  lue  eogltataui ,  (juasi 
dixerim,  edifieare  supra  petram  sit  subesse  Romano  pontifiei,  o  somnia, 
o  verboruni  porteuta!  uunquam  hoe  fuit  mentis  mee.  Ciu-istiis  onini  edifieat 
eeelesiam,  mm  Iii  (jui  snbsunt:  snbditi  enim  edificate  eeclesio  esse  debent.        u. 

De  Gregorid  Ai-iniinensi,  enius  sententia  mihi  displieet,  ei  jilaeet,  nihil 
iaui  ad  propositum.  Xulo  ergt)  in  ista  divertieula  deseendere:  sed,  nt  acee- 
j)iinus,  dcfendamus,  artienlum  Constantiensis  eoucilii  esse  verum  et  (juicun(|\u- 
linic  eontradixerit  errare  et  vcritati  et  houori  eoueili^  eontradicere. 

Martinns  T.,uttherus.  su 

Autequam  ad  auetoritates  a  me  ojipositas  veuiani,  Inrviter  diseurram, 
(|ue  egregiu.s  d.d.  de  hestenia  et  luidierna  responsione  mea  eonnuiseuit ,  ubi 
inter  eetera  taii(|nam  eousumptis  ouinibus  ai'mis  des|)erans  in  nnum  artienlinn 
Constantiensis  eoneilii  extreiumn  lidutie  prcsidiiuu  colloeat  et  odiosissime 
repetit  et  iueuleat ,  (puisi  non  abnnde  satis  su))ra  ad  ipsuni  sit  rcsponsum.  -r. 
Dicani  tarnen  adlme  semel. 

(iuaudo  articulus  de  ojieriljus  homiuum  inter  damuatos  recensetui-,  et 
a  saneto  Paulo  et  Augustino  asseritur,  deiude  per  (iregorium  Arinu'nensem, 
])er  oiunes  universitates  usque  hodic  defenditui-,  non  movebor  odiosissimis 
inculcationibus  liuius  artieuli,  douec  egregius  d.  d.  probavcrit  coueilium  non  ■;u 
posse  errare,  uon  errasse  aut  etiani  non  errare,  cum  eoneilium  l'acere  ins 
divinum  non  possit  ex  eo,  quod  natura  sua  non  est  ins  divinmu.  ideo  neque 
hcrcticum  est  nisi  (|Uod  contra  ins  divimnn  est.     Ilec  |ir<i  isto  articuln. 

Quod  Chrisostonuun  legitinK^   destitutuiu  carpit,  non   intellexit  me,  cum 
clare  dixerim  hodie,  potestatem  ordinandi  et   deslitnendi  ejuseopi  i'uisse  legi-   ar, 
timam  in  Ej)iphanio  Cyprio  et  Theojihilo,  <juaii(|uam,  an  ixne  tum  usi  sint   an 
male  liac   potostatc   legitima,   nihil    dispnta\('rim.      Snilicit    mihi,   quod  eitra 

(i  Clemens    21.   ult:  disf:    tcstatiu-   nllc  ?lliSgnt)cn  S   in   caii:    Ulis   nllc  Vlu-Snnticii 

9  t.anieii  l'etrus  18  coiisilii  19  coiisilii  :iG  in  licato  ('ypri-ino  (in  bcr  ^iQltbjdjvift 

H)o()T((^cinlic^ :  in  Iv  Cypi-.)  'IT  dispntaveiit 

')  ;)(id)lifi  ift:  W.  dist. 


Hisjiut.itic)  I.  Etcii  ot  M.  Lutlicri  Lii)si:u;  Imbita.    151"J.  300 

aucUirituti'iii  UuiiKiiii  ]>oiitiKc'is  tot  .-^aiicti  et  celehurriini  viri  Greciuj  catlioli- 
cissiini  iiou  solii.siuatifi,  potostatom  habiieriuit  ordinandi  et  destituciHli 
(jpi.scüpos. 

Elevat  etiam  cgregic,  quod  antiquos   sanctos  insinmlaverini  amhitiuiiis, 
•   lU'c   attonclit,    ijiiod   dlxi    etiaiu    in    apotitolis    liano    l'ragilitateiii    fuisso    prc- 
seute  Cluisto. 

Quod  l'Iatyiiaui  ita  iiimc  luagiiifacit  advcrsiis  saiictiun  (Trcgoriiiiii  iiica 

aiu'toritati',    f^atis    clarel   cuilibot    vcl    iiiediociitcr   irigeiiioso,   (jitid    coiuliKlal. 

Ego  eiiim    ex  Platyna  liystorias   aecipio   et  nun  ain|)liiis:    (juod    aiitcni    iilcin 

III   riatyiia    ratioues    (piasdain    addiieit,    respuo    pro|)ter    aiictoritateiu    Gregorii 

coutrariaju. 

lam  illiid  transco,  quod  Sixtius  et  Victor  .scrip.sere  se  uuiveisale.-<  poii- 
tifices  et  Leoui  aeclaniatiini  sit  iu  coueilio  Calcridoniensi,  de  (juo  iiodie  .satiw 
dictum  0!<t.  Illud  observanduni ,  quod  sofjueute.s  pojititiees  dicit  egregius 
15  d.  d.  luunilitatiri  tbmuuii  in  Christo  sequutos  sibi  teini)erasse  al)  hoc  nomine, 
quod  ego  aliter  intelligere  non  ])ossuni  (juani  (|Uod  causa  huniilitatis  iuri 
divtuo  detraxerint,  niendaces  et  inobedientes  facti  i'ucriut,  si  ius  diviiuüii  est, 
hoc  est  [)reeeptuni  fuisse  eos  universales  pontiiiees. 

lunoceutii  responsivam  epistohun  ad  Augustinmn  repetens  dicit  veti  rein 
;u  niorem  iuis.se  consulendi  Romanos  p.ontifiees   in  liis  que  sunt  fiilei.     Optime 
dicit  et  placet,  prcsertim  in  latiua  ecclesia:   sed  quid  fidci  et  priniatui?  iioc 
est,  quid  ad  pro[)ositum? 

Causatus   est   etiam,   quod  cxegerini   ab   co   probationem   sohitionis  d(' 
20  annis.     Dupliciter  deficit   egregius  d.  d.:  prinio   quod  i]>se   fuit   opponens 
25   seniiquattuor    dies    et   hac    hora    solum   cepit  esse   respondeus:    deuide    non 
exegi,  ut  probaret  sokitionem,  sed  translatum  priniatum  cum  Petro. 

Excutieus  so  etiam  de  Cepiie,  quod  Petrus  interpretatur  apnd  lohanncni, 
adhuc  persistit  in  eo,  quod  Petrus  etiam  signiticet  capuf  donuis,  (piasi  vide- 
licet  lohanues  Grecis  intei-jjretatiu'us  Euangeliuni  non  Grecc  sed  Caklaice  sit 
30  lo(|uutus,  ne  fort«-  inteliigeretm'. 

Verbuni 'pasce'  sie  aecipit,  ut  eonstitutionem  universalis  pastoris  signi-3oi).  31,  ir 
ficare  velit,  et  ad  hoc  Gregorium,  Ambrosium,  Chrysostonuun,  heri  nun  alle- 
gatos,  adduxit,  ad  (juos  ego  nihil  dixerini.  Dicam  ergo  lume,  si  i'ui  oblitus, 
et  simul  oppono  regulam  divi  Augustiui,  quod  omnium  scrij)torum  dicta 
35  iudicanda  sunt  per  divinam  scripturani,  cuius  est  maior  auctoritas  quam 
totius  generis  huniani  capaeitas,  non  (piod  dauniem  illustrissimornm  [»atrum 
sententiam,  sed  quod  eos  imiter  <|ui  proxinie  seripture  aceedunt,  et  pre  om- 
nibus,  si  aperta  f'uerit  scriptura,  eam  ijjsam  amplector.  Cum  #go  elarum 
sit,  'pascere'  vi  vocabuli  et  usu  seripture  non  siguificare  nisi  docere,  curare 


5  preseute  Clirlstiaim  12    Sixtus.  victor  1(!  iure  03  adduxit  fcf)lt;    fdjoii 

bic  ed.  VViteb.  Iö4ö  aber  l^at  cä 


310  Disimtiitiü  I.  Ei-L-ii  et  M.  Lutlicri  Lipsiae  luil.iitu.    151'J. 

i.'Ucti.  5,  •.'.  ovfs  (sii' Petrus  iiccipit   ultiiuo:   i'ascito  ijui  iu  vubis  est  gregem),  uon  oportet 
Vücabuliim  eijuivücare  et  simplic-eni  seusiim  sine  uecessitate  reliuquere. 

Dissolvit  etiaiii,  i|U(nl  dixi  esse  cüiulitioiKnii  in  verho  Christi  'iSi  diligis 
nie',  iiuando  ego  arbitrer  non  modo  eonditioneni  sed  et  iiactiun  esse  inter 
Christum  et  Petnim,  <him  ille  dioit  'Piligis  me"?'  et  liie  respoudet  'Amu  te'.  =- 
Oniitto  dialectieam,  in  qua  exercitatissimus  est  d.  d.,  et  eoniunetiouem  eou- 
dicioiialem  'Si':  vellem  audire,  (piid  dieeret  ad  Deeretalem  de  elect.  e.  sigui- 
ticasti,  ubi  Pasehalis  pontit'ex  manifeste  dicit,  hie  eonditioneni  esse,  8i  saltem 
adeo  valet  auctoritas  Romani  pontificis,  sieut  luu'usque  contendit :  dicit  euim 
ad  sensum.  w 

At   ratiouom   meaiii  sie  coiif'utavit,    cjuod   Petrus   non  onines  paverit:' 

'(luia,  impiit,  quod  uostro  nomine  agitur,  et  nos  fecisse  dieimur'.    Quancpiam 

uou  eredo,  per  lioe  d.  d.  voluis.se    satisfaetum    rationi  mee,    cum    dicere  non 

sioiii.  1, 5.  possit,  Paulmii  iKimiiie  Petri  jiredicasse,  qui  contra  ad  l\o:  prinio  a|)ostolum 

se  dieit  pro  nomine  Christi,  (piod  ex  eo  coniicio,  quia  dicit  Petrum  anctore    i'^ 
demente  ordinasse  episeopos,    presbyteros ,    diaeonos,    <|ui   per  totiun  orbcm 
Euangelium  seminarent,    inter  quos  Paulum   non   numeiat.     >Sed  iioc  videtur 
ad  rem  faeere,  ipiod  'missus  a  principali  non  eogitur  mitti  ab  ipsius  vicario'. 
Hoc  achiiitto,  si  fuerit  primum  probatum,  Petrum  esse  viearium.    Nunc  vero 
non  minus  Paulus  est  vicarius  quam  Petrus,  ut  iam  dictum  est,  quod  nomine   jn 
Clmsti  sit  apostohis,  et  sie  tot  vicarii  <|uot  a])ostoli. 
Nunc  ad  propositum. 
i.Coi.  3, 5.  Ad  auctoritatem   Pauli    priiue  Coriii.  o.  primnm  dicit,   Ccplic  uon  esse 

de  textu  ab  initio,  sed  hi  tino  memorari,  nbi  glossa  fateatur  Petrum  maiorem 
onmibus.    Levicuhmi  hoc  est:  transeo,  cum  iu  principio  jirimi  caiiitis  uticpie   j.') 
ponatur  Cephe. 

Sceuudo  dicit  aliud  nihil  (piam  quod  nee  verbum  nee  aj)ex  de  ncgatioiie 
]>rimatns  sit  in  textu,  et  sie  vult  solutam  istam  auctoritatem.  Adiccil  tamen 
auctoritatem  Ilieronymi,  Augustini,  Ambrosii,  Chrysostomi,  IJcrnhardi,  Lc- 
onis  &i:  dicentiuni,  Petrum  esse  ])etram.  Contra  i\w  dico  et  rcpüco,  hoc  3" 
sccundum  dictum  nihil  est  ad  ])roposituin  et  supra  satis  disputatum,  an 
Petrus  sit  ])etra.  Himiliter  et  illud  non  solvit,  quod  dicit,  nulluni  verbum, 
nulluni  apiceni  esse  de  ncgatione  primatus.  Quod  si  etiam  Tlieronymus 
(^on.stituat  caput ,  iil  occasio  scliismatis  toUatur,  satis  robuste  eonti'ai)ugnat 
1.  Bot.  .3, :..  t(!xtus  apertns,  qui  toliit  eaput,  ut  occasio  schisniatis  tollalur:  (heil  enim  :is 
'(|uid  l'auhis?  quid  ApoHo?'  volens,  solum  Christum  esse  caput,  <|Uo  verc 
tollitnr  ou#e  sehisma.     Non  est  mihi  satisfaetum  sie  ad  rcsponsioiiem. 


I  accipit  vult  ed.  leii.;  töjdjci;  iiiib  iiod)  ilini  bic  (jilaiigcr  Sluügatic:  acciiii  viill:  ijaljdjL' 
Sluftüiung  uon  ;ic(-ii>il  vlt :  im  Urbrurfl  29  imctont.ile 

')  Hi  idjtiiit  bct  ^Jicfacnia^  ucrfcjjt  ,iii  jciii  uiib  imt  sie  LuiiRilavil  ftcl)cil  ,yi  inüjicit. 


DispuUtio  I.  Eccii  t-t  M.  Lutlieri  Lii>siae  haliit.i.   1019.  311 

Ad  auctoritatem  ad  (Jidatas  2.  dick    (|uidcni    aixistolos    omiics   ('(lualcs,  Wai,  :;,  i  r. 
((Uod  et  Hiciciiiymiis  rt  caii:   In  novo,  tcstiuitiir,  scd  aliud  esse  poteslalem  regi- 
luiui.s  et  administratioiiis.    His  tribus  verbis  solvere  tantani  aiieturitatem  est 
mihi   satis    mirabile:    sed  et  uec   iutelligo,   quid   velit,    quoiiiodo    distinguat 

■,  regiiuen  et  admiuistrationeui.  Quod  autem  dLxit,  Pauhun  asceudisse  cum 
Tito  ad  Petrum,  ut  conlerat  Euangeliuni  cum  eis,  darum  est  texlu  precedenti 
et  secjuenti,  ut  et  Hieroiiymus  ipse  exponit,  iion  hoc  fecisse  l'auhim,  ut 
consulei-et  Petrum  super  Euaugelimu,  ipiod  iani  |)lus  1  I  annis  ])redicarat  <'t 
nun  al)  liominc  accejjisse  iactavcrat,  sed  ut  pseiidapustolorum  os  obstruerct, 

I»  (ialatas  cuutirmaret,  eadcm  esse  que  ipse  et  ceteri  apostoli  predicasscut. 

Eccius. 
Quod    revereudus    patcr   articulura   lohaiuiis  HuK   de   obecUeutia  ccclc- 
siastica  commiscet  lüteri  articulo  de  operibus  liuinanoruin  actuum  aucluritatc 
Grcgorii  Ariniincnsis,   (|ui   per    oniiies  univi'rsitales  defendatnr:   (lUeiii  adluic 
I.-.   iu  60  loco  in  uulla  luiiversitate,  qiiamvis  hi  i)hunmis  tiierini,  audivi  defensum. 
petit  tarnen  a  me,   ut  probem  ei,    concilium  neu  possc  errare:  nescio,  (piid 
sibi  veht   ista  [)etitio,    an   tacite    et   hiudabile   Constimtiense   cnnciliuin    veiit 
habere  suspectum.  iioc  dico  vobis,  revereude  j)ater,  si  creditis  concihum  legi- 
time congregatum  errare   et  en-asse,   estis  milii  sicut  ethuieus  et  publicaiuis.  aiimtii.is.w. 
20  Quid  sit  hereticus,  in  presentia  non  discutiam. 

De  Chr)-sostomo  non  vult  eins  expulsionom  se  iustificasse  sed  ordi- 
uatiouem  episcoporum  a  Niceno  coneilio  institutam  laudasse.  Placet  mihi 
l)ro  s.  Chrysostomi  reverentia,  et  sempcr  Romani  pontitices  in  diversis  natio- 
nibus  diversos  ])erniiserunt  modos  episcopos  eligendi:  tanien  ex  (Jrcgorio 
;s  X:u5anzeno  et  C'hrysostomo  restituto  satis  liquet,  intervenisse  auctoritalem 
Romani  poutificis,  (juod  s.  Athanasius  Alexandrlnus,  s.  Paulus  et  alii  (irien- 
talis  ecdcsie  ej)iscopi  testantur,  (pii  sc  ad  Konianuni  pontificem  pro  resti- 
tutioue  contiderimt. 

Quud    in    apostolis    quoque    (juid    humane   fragilitatis    fuisse    assignat, 
3(1   novinuis:   sed  cum  publico  fimgereutur   officio,   abscjuc  iudic-io   et  causa  tarn 
sanctis  viris  non  est  detrahendmn. 

De  Platyua  tlicit,   se  recipere  eins   iiistorie  auctoritatem:   et  ego  neque 
auctoritatem  ex  P]at^•na  adduxi  sed  liistoriaiii. 

Ad  Innoccntii    epistolani    respondet,    eam   nihil   iacere   ad   propositum, 
3s   quod  de  latina  illum  jiroliat  ecclesia  et  non  de  aiia.    >Scd  (piia  liec  est  glossa 
Lutherana,    nulia  auctoritatc    f'ulcita  vcl  persuasione,   ea   facilitate   contemno 
<]ua  adducitur. 

De  20   annis  respondit,    me   t'iiisse  oj)ponentem  iam   triduu.     Deberem 
uti(jne  fuisse,  nisi  reverendus  pater  suis  cautelis  alicpiando  fecisset  ex  oppo- 

1  ad  fel^It       aposlolus  17  ticite  laudabile  et  Coiistaiitiense  85  Süfd^cr  flictt 

illam  probat  unb  mcvtt  on,  baß  bajür  im  Sllanujfript  nut  ba5  eine  Söort  protulit  ftc^c 


10 


312  Disputivtio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Liiisiae  hiibitu.    Iöl9. 

iR'iito  rcspondeutein.  non  eniiii  hoc  opposui  argiimeutiun,  seil  ijise  posuil,  et 
cLTto  L'athedrani  illani  Petrus  uon  secum  sunipsit  ad  Roniam  sed  jniraatiun 
traiistiilit. 

De  verbo  'pascere'  vult  diniittei'e  Gregoriimi,  .\iubrosium,  Cluysostouiiun, 
qnia  siiuplex  verbiim  nou  debeat  equivocari.  Dico:  (jiiis  hoc  iguorat,  verbimi 
pastoris  esse  uomeii  officii,  honoris  et  etiam  oiieris'.'  Unde  et  prelationis 
aeeepit  üfficiuni  et  siimil  pascendi  onus. 

De  eonditioue  non  recipln  allegata  jier  reverendiiin  patreiii,  (jnia  nee 
Christus,  sicut  ipse  semper  inheret  litere,  coiiditioneiii  iunxit  pastiu-e.  nain 
sie  error  coufirmaretiu'  Hussiticus,  (juod  non  exi.steu.s  in  eharitate  non  epi- 
scopiis,  prelatu.s,  jiastor  &c. 

De  ca:  signifieasti ,  de  electione  scio,  Gersoneni  et  alios  doetores  pon- 
derare  in  niateria,  an  coneilinni  sit  supra  ])ai)ain:  sed  (|uia  verba  deerctalis 
non  .sunt  addncta,  nihil  possuni  dieere,  sed  coniieio  nolens  nie  hoc  alligare, 
Paschalem  'couditioneni'  accepisse  pro  'qualitateni'.  i-^ 

De  Paulo,  qui  priiuatiun  Petri  non  aguoverit,  sed  fuerit  apostolus  Clu'isti 
(onines  sunius  Christi,  ut  arbitror):  tarnen  Petro  primatmn  nuilibi  abstuiit 
reginiinis,  sed  et  nioritm-us,  nt  in  epistola  de  transitu  apostoloruni  scriliitur, 
Petruni  valedixit  ut  caput  ecelesie:  (jue  epistola  au  sit  beati  Dionysii  vel 
nn'nus,  incertuni  habeo.  in 

DRb.  L'i,  u.  Pallium  dixit  vicaiiiun  Cliristi  sed  nou  generaleiu:  nam  etiani  iu  Ajio- 

i.tsoi.  3,  u.ealypsi  ponuntur  duüdecim  fiuidamenta  ecelesie,  et  tarnen  fundanientiim  aliud, 

scilicet   principale,    nemo    ponere   potest,   (|uam    (jUod    positum   est,    scilicet 

Cliristiim. 

De  sccundo  dixit,  non  esse  ad  propositum,   an  Petrus  sit  petra,  et  est   ^^ 
totum  negotium  uostriim:   tarnen  solutionem    pridie  per  me  datain,  ad  ([luiiu 
me  retnli,  ipse  retieiiit,  cum  expressum  .sit  de  litera  Paulnni  improbare  con- 
tentioncm.     Sed  nescio,   quo    ingenio   reverendns    pater  arbitretur,   propterea 
Pauliim  ncga.sse  priniatiun,   nt  tolleret  scliisma.  forte  uon    f'uit   in  provincia, 
(jue   cariiit    principe:   f'iiisset    enim    coutrarium    exj)ertus,    (juot   dissensione.s,  3ii 
contentioiies  et  dissidia  emergunt,  tibi  non  e.st  prineep.s  et  caput,  iiiter  causas 
diindicans  et  agnoscens.    Et  niiral)ile  videtnr  ei,  si  tarn  paueis  verbis,  scilicet 
ai>ostolatn.s  et  reginiinis,  tautani  velini  solvere  anctoritatem :  principia  in  (|iian- 
titatc  sunt  minima,  in  virtnte  maxiina.    Si  Keverendns  jiater  illa  duo  miniita 
vocabula  apostolatns  et  reginiinis,  capitis  principaiis  et  secundarii  atteudisset,  s; 
dtidiim  pngnante.s,  nt  sibi  videtnr,  .saere  scripture  et  .sauctornm  ])atruin  seii- 
tentias    reconeiliasset,    (luibiis    neglectis   neeesse    est   exotica   et   alieiia   seipii 


dogniata. 


14  rae  huc  allegare  15   paslalein  cüiiditiuiieiii   (bic  (SciommtouäflaOcn    uiib  SöfcTjCt 

Icfcn  pastoralem  cmiditionem  uiib  l^ctnacf)  piu  qiialitatu) 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  liahiUi.   1519.  313 

Die  liilii   üctava. 
Martin  U.S. 
Ad  auctoritates  a  ine  inclucta.s  Pauli  ad  Cürintliii).<  et  ad  (ialatas  ejjro 
gius  d.  d.  more  .suo  nihil  re.spoudet,  ni.si  quod  ingeniinat  conciliuni  Con.stan- 

.s  tiensc  et  Hus.sita.s:  pi-r  que  non  sulvuntwi'  mihi  auctoritates.  Xani,  sicut 
dixi,  coneiliiun  Xieeniun  alia  statuit  louge  saeratius  et  eeiehrius.  Ideo  ijuautuni 
ille  nititnr  suo,  tantum  ego  meo  et  dico,  sieut  heri  di.xi,  'quantumlibet  alle- 
getur  coneiliiun,  nonduni  habetur  ins  divinum',  de  quo  .solo  que.stio  est:  ideo 
coneiliiun  niliil  ad  proposituni. 

10  Secundo  ut  eluderet  auctoritates  potius  (jiuun  solveret,  adve.xit  distinc- 

tionem  apostolatus  et  adniiui.stratiouis.  que  qiiia  humanu  arbitrio  est  reperta 
neque  in  sacris  literis  ueque  in  s.  patribus  eas  interpretautibus  habetur,  non 
sum  contentus,  eam  milii  esse  redditain,  presertiin  ijuando  apostolatus  non, 
ut  ip.se  cum  suis  sentit,   diguitatis  nomen  sit,  sed  officii,  ut  elarus  est  apo- 

i.s  stolu.s  ad  Romano.?  et  ubiqiie,   ubi  se  dicit  accepisse  gratiam  et  apo.stolatum  Söm.  i,  .v 
ad  obediendum  fidei.     Est  enim  apostulus  niincius  verbi    et  Apostolatus   seil 
apostole '  officium  verbi,  et  sie  iu  sacris  literis  apcstolatiis  sive  adiniui.stratio 
ferc  idem  erimt,  nisi  aihninistrationem  intelligat  contentiones  forenscs  de  rebus 
teniporalibus  eccle.siaticis,  que  non  est  proprie  administratio  apostolica.    Fateor 

20  quidem,  si  ista  permittatur  libertas  ftngendi,  fingens  et  ego,  sanctimi  lohannem 
esse  cancellarium  -  et  aliiun  apostolum  :diud  esse.  Sed  liec  omnia  non  sunt  iuris 
divini.  Evanescit  ergo  principium  illud,  quod  mininium  in  qiiantitate  iactitatur 
in  virtute  maximum,  et  satis  admiror,  quod  dominus  egregius  sacras  literas  ita 
exliorret  et  faciem  earum  fligit,  diverteus  üi  istos  cuniculos  humanitus  inventos. 

2b  Proinde  adliuc  stat  auctoritas  ad  Corint:   quod  pro   sciiismate  tollendo  i.i£ov.i.i2fi. 

Paulus  tollit  personam  Petri,  Pauli,  Apollo  &c.  et  solum  Christum  relinqiiit, 
sibi  relicto  ministerio  duntaxat  verbi,  quod  est  vei"e  apostolatus  et  administratio 
ecclesie.  Nee  valet,  quod  lianc  robn.stissiniam  auctoritatem  voluit  dissolvere 
frigida  ista  similitudme,  quod  jn-ovincia  sine  capite  e.xposita  sit  scliisniatibus 

30  et  periciüis  multis.  Nam  non  dabitur  ecclesia  sine  cajjite,  qiiando  dabnutur 
miilti  Episcopi  sine  i)aj)a,  quemadmodum  videmus  fieri  in  federibus,  iilji  eo 
j)ulchriiis  admiuistrautur  res  })ublice,  (jiio  minus  habeiit  commune  caput.  nani 
hoc  est  ad  oculum,  quod  regnum  Franeie,  Anglie,  Britaunie,  (iallie  et  infiui- 
torum  in  mundo  simt  sine  communi  capite,   et  tmnen  non  colliduntiir,   (pio- 

3r>  übet  regno  suo  rege  contento.  Quod  si  in  iis  temporidibus  fluctuantibus 
tot  diversis  ingeniis  et  moribus  homimmi,  non  habentibus  nciiue  in  celo 
neque  in   teiTa    commune  caput,    stat    jnix   et  concordia    terrarum,    quanto 

ö  solvantur  20  fiugerem  et  ego  Sdf^cr  23  iii  virtute  maximum  fc^lt,  Ugl.  iiibcß 
S.  312  3.  34  24  eorum 

=)  2lm  atonbc:    unoaioXi,.  -)  'jlaä)  ©.  olG  S-  9  f-  l)at  Suttjet  kifpicUtociic  aud) 

not^  Marcum  sigilliferum  Ijiiijugefügt. 


314  Disi)Ulutio  1.  l'A-cii  rt  M.  Luthcri  Lipsiiu:  luibita.    IM;». 

m;ij;is  id  tiw'i  ]iotest  in  s{)iritu:ililuis  rebus  ciiiistaiitissiiiii>,  lioc  est   iiua  tido, 
eadeiii  eliaritatc,  fisdein  nioribiis  prcditis  hoiuinibus,  dfiudc  (■onimuiu'  eaiiut 
ispfi.  I,  r..  iu    ct'lo    halx'ntibus,    sieiit    apostolus    dicit:    Uua    fides,    iinus    dominus,    ad 
Ephesios.    Quare  si  det'em  essont  pape,  si  mille  ossent  pape,  nou  ideo  Schis- 
mata fiereut.  ^ 
Quare  })eto  adhue,  d.  d.  velit  auetoritateni  Pauli  melius  solvere:   simi- 
»01.  .',  li.  liter   et    illam    ad  Galatas   Mens    persoiuuii    iiomiuis  Äe.'    ul)i    Paulus    reiieit, 
(juidciuid  in  Petro  et  apostolis    personatuni    esse  j)utest   seu  qualifieatum,    nt 
dicnnt.  nondum  est  taeta,  nedum  soluta. 

Quibus  ut  finiam  disputatiuuem  addo  et  illud,  (|Uod  Paulus  1.  ad  i" 
i.iioi.  12,28.  Corin:  12.  describeus  eorpns  ecclesiasticum  primo  loco  apostolos,  .secnndo 
|)r()plietas,  tertio  Doctore.s  et  fere  postrerao  loco  gubernationes,  (juas  d.d. 
administratioues  vocat,  receuset.  Si  ergo  primatiis  Petri  tanta  res  et  tarn 
necessaria  esset  im-e  divino,  iusnfficieuter  descripsisset  Paulus  ecclesiam,  ut 
i|ui  ])rineipalissimum  ijuod  in  ea  est  omisit.  i'^ 

Insnper   et    hoe    adluie    stat,    (piod    uec    Petrus    nee    nniversi    apostoli 
apftctrti.  I,  Matthiam  ordinäre  potuerunt  actunm  1.  nee  ei  administrationem  dare.    Ideo 
Komanus  pontite.x  plus    sibi    armgat    administrationis    dinierende   j)er   totum 
orbeni,  <|uam  in  suo  preeessore  ajtostolo  non  invenit. 
äipncfrf).  13,2.  Siniiliter  sentio  de  ordinatione  I'anli  et  Barnabe  aet:  l.").  sj)iritu,s  sauctus,   211 

öiu.  2,  r,.  iion    Petrus    aut   eeelesia,   segregavit.   ideo   gloriatur   non    immerito    se   nihil 
2.  üui.  1!,  5  aeeepi.sse  ab  apostolis  magnis,  innno  ad  Corinthio.s  scribens  dieit,  nihil  minus 
sc  fecisse  ceteris  apostolis. 

Sed  et  illa  auctoritas   adhuc  Petruni    aretius    stringit,   qua    seribit    ad 

öai.  2,8  Galatas:    (|ui  operatus  est  Petro  in  apostolatum  eireumeisionis,  o]>eratus  est  2.i 

Wal.  2,9 tf.  et  mihi  inter  gentes,   et   iiif'ra:    dcdernnt  mihi  dextras  et  Barnabe  soeietatis, 

ut  nos  in  geutes,  ijisi  autem  in  cireumcisionem,  tantura  nt  ])auperuni  memores 

simus.     Qua   auetoritate   si    vellem    niti,    non    |)Osset  d.  d.  cogere   aut    ullus 

hominmn,    apostolatum  Petri    latiorem    esse  (|uam   in  ludeos   iure  divmo  et 

TOonri'iG'is  !"'"'  '"^''   ""•"^'•'^   auetoritati's ,   ipiibus  nititur,  'p^'^'^'i'  "^'t''^  meas  &c.'  et  'tu  es  :ii> 

Petrus  &e.'  referendas   esse    ad    terminos    sui    apostolatus.    (|Ueni    ad    modum 
5i)().  II),  ir,  Chi-istns  <'lare  lohannis  10.  oves  gentimii  seeernit    ab    ovil)Us  Israel,   dieeus: 

halx'o  adhue  alias  oves  (pie  non  sunt  ex  hoc  ovili. 
Cffb.  21,  M.  !•",(   in   Huc,  (|uo(l  et   d.  d.  lieri  tetigit ,  >\poealyp.  21.  describitur   llieru- 

saleni    nova    cum    duodeeim    l'uudamentis    preter    iliud   f'undameutnm   capilale,   35 
Chi'istuni,   et    lamen    ii)i    niliil  diilercntic  ponitur  inter  t'uiidamenta  duodeeim, 
((Und  onniino  l'acieudum  ei'at,    si    tantum    erat   de   |)riinatu  Petri   sentienduni. 

1.51011.7,25.  Ad  hoc  idem  valent  iiluvinie   tiu-ure  in  Herii)turis  ut  duodeeim  boves  ;!.  reg: 
11),  >(i.  .  .  .     ,  .  •       I     •  1 

3i)i.  4,  3. 7.  niari.s  enei,    item    duodeeim    leuneuli    throni  iSalomonis,    duodeeim   lapides 

lordanis  et  similia,  in  (piibus  omnibus  |)rorsus  omnimoda  equalitas  onuiium 

9  (licunt.    Utraquu    Doiiihiiii    bic    lücjammtauiflalicil    Ullb    i'üjdjct  21    Petrus   autein 

:j(;  Cliristus  :)8  l)uvcs  :}.  reg:  i. 


Dis|)utatio  I.  Eccii  rt  M.  Liulioii  Lipsiiic;  lialiila.    151!».  ;^,15 

aposliilonmi  (k'scri[)ia  i'.st.    A'oc  poU'^t  ulla  iiic(ju;iJitas  in  coiiliaiiiim   [iioliari 
iure  diviiu). 

Hw  sint  ilic'ta  pro  ista  condusionc,  (|iiani  cjjo  usijik'  hodie  vcrissiniam 
crcdo,  iiniuü  certe  .scio,  iiec  spi-ro  po.sse  wini  iiiu(iiani  foiivcUi.  (iiiarc  rojin, 
5  d.  d.  egregiiis,  ex  (|iio  imllaiii  adlnid  posuit  auctoritatein  diviiii  iuris  jiro  sua 
senteutia,  salteni  di.ssulvat  idi(|uas  clare  et  sine  diverticulis:  aliocjui  nun  liabcho 
cum  pro  recte  seutionte  de  scripturis  tlieologo  et  )'eHu(|Uo,  inimo  refero  ad 
iuditiuni  uou  invidie  neiiue  vulgi,  sed  ordiiiaiidorum  iudicuiii  et  ciiiu.slibel 
})rudentis  lectoris  ('andidi(|Ue  auditoris. 

lu  K  e  e  i  u  s. 

Nescio,   quid    rovereudus    pater   velit,    (|U(i(l    a!»    iuitio    scniuinis    dicil, 

mc  nihil  respondi.s.se,  et  tanien  in  eins    proeur^u  solutiones   nieas    lieri    dala,"- 

iuvietas  et  robu.stis.sinias  nititur  intring(U\!:  an  illa  sibi  eoiif^tenl,  ipse  viderit. 

Deiude    (juod    auctoritate    eimeilii    Constautien.sis    ncni    viilt     sc    artari, 

15  viderit  ipse,  videant  ludiees,  (juani  iu.ste  fecei'it.  JS'ieeuani  SvnnduMi  nun 
respuo  in  iis,  (|ue  sunt  tidei  at((Ue  mores  respieiuut,  ut  ordiuatioues  ep)isco- 
poriuu  pro  qualitate  temporum  et   Imiii'uni  nuilari  possuut. 

PostiJat  ex  me,    ut  iu.s  divinum  ei  all'erani,    quod  etsi   sepius    fecei-im, 
eouelusiü  tarnen  mea  ülud  nou  liabet,  sed  dmitaxat  quia  revereudus  j)ater  in 

'M  resolutorio*  dixit,  Romauam  eeclesiam  ante  tempora  iSylvestri  uou  l'ui.sse  aiiis 
superiorem,  quod  in  eonelusioue  mea  uego:  tamen  fateor,  primatum  Koniani 
]M)ntitiei,s  esse  de  iure  divino  secimdum  allegata  pei'  nie. 

Deiude    reprobaturus    solutioiiem    dieit,    distinetiouem    meam    iunnaiio 
arbitrio   iuventam,   quasi   iion    lieeat    in    tbeoiogia    distinguere,    sient    Arrius 

25  voluit  Atliaiiasium  irridendt)  (uam  uimis  liteix'  teiiax  dixit,   filium  esse  crea- 

turain)   jier    ülud  'Pater  niaior  me  est',   (juod  diluil   Atiiaiiasius  distingnendo  C^oti    h,  ■.•«. 
'Pater  maior  nie  est  sccundum   innnanitateni,  sed  non  seeuMdmn  divinitatcnr: 
(juia  saeras  seripturas  non  distinxit  Arrius,  eam''^  non   reeepit  et  ita  in  trnnc 
pertiuaeiter  maiisit.     Sic  in  prcsentia,    cum  qui  elucitlant  saeram  scripturam 

■lu  vitaiii  eternam  habebunt,  diverses  passus  scripture  eonferendo,  ne  iii  sacris 
literis  eontrarietas  a(hiiittatur,  distinctioues  daude  simt,  ne  litere  uimis  teuax 
oecidatur,  sed  iiiagis  a  spiritu  viviticetur,  et  (piia  Petrus  aliis  jirelertur  sepius 
in  sacris  scripturis,  sepe  eis  ecjualis  reperitur,  ad  contrarietatem  vitaudam  neces- 
sariiun  est  distiiictioneni  ponere  sacre  serijjture  conforiuem.    Sic  et  Hien)iiymus 

35  innuit  et  Cyjirianus  per  mc  allegati  lil).  4.  epistohi  M.  (|ui  et  eijualitalem 
apustolatus  latentiu-  et  tamen  primatum  Petro  tril)uuiit,  (jUod  lieri  non  polest 
nisi  ad  diversa  referas.  • 


4  certo  Softer  26  ililuens  ;!I  sunt,  ut  o<l.  Witeli.,  ed.  leu.  uilb  i'ö[ii)cv  ;J."i  alle- 
gati et  epistiila  9. 

')  Sögt.  ^b.  1.   2.  571.     Viilljcr   Ijntlc   fid)  ju   bcftimmt   mdjt  gcäuBcvt.  -)   caui. 

nilml.  (lilutionem. 


31ti  Disputatio  1.  Eceii  et  M.  Lutheri  Lipsirtc  Imbita.   löl'J. 

Placet  mihi  apostoiatum   dicere   offitiiuii,    ita   tarnen   (juud   ctiam    dical 
houorem:  siiut  eiiini  ista  noniina  et  hcnioris  et  wieris,  ut  dixi,  (jiiod  aj)o.~t(ilus 
mum.  iLi,  1,-).  ad  KoniaiKis  iiidieat  c.  10.  quoiuodo  cvangelizabuiit,  nisi  mittantur? 

De  adiiiiuistratione  iterum  asseiitim-  reverendu  patri,  illam  neilieet  in 
leuiporalibus  esse  nnilto  inferiorem  ijuani  illaui  in  spiritualibiis.  Deum  s 
Kptinmm  rogemus,  ut  episeopi  nostri  illud  agnoseant  et  spiritualia  nun  per 
vicarios  et  tem])oralia  per  seipsos  adniiuistreut.  Denotavi  ergo  atliuiuistra- 
tionem  regiminis  in  spiritualibus  ])otestative,  nee  obstat,  quod  reverendns 
j)ater  dieit,  sie  se  posse  fingere  lolianncni  caneeilarium,  Marcmn  sigilli- 
f'erum  &e.  (juoniam,  ut  Augustinus  ait,  liberis  verbis  utiuitur  pliilosoplii,  nobis  i» 
vero  ad  certam  regidam  lü(|ui  fas  est.  ideo  talia  oportet  ufterre  que  funda- 
mentuni  recipiant  ex  sacra  scriptura,  sieut  juimuni  niembrimi  apostolatus  in 
apostülorum  equalitate,  altcrum  nicmbrum  regiminis  in  Petri  priniatu.  Unde 
l'ateor,  robustissimani  esse  auctoritatem  Pauli,  sed  (pie  mihi  nee  in  una  litera 
adversetur.  li 

Contempsit  reverendns   pater  simile  per  me  adduetum  de  seliismatibuK 
in  provineia  preside  earente,  <juoniam  iani  ita  sit  in  regnis  tideliuni  Hispanie, 
(lalhe,  Anglie,  Ungarie,  (jue  sunt  sine  capite,  et  tarnen  stat  pax,  (piia  con- 
cordia  inter  illa.    jNIiror,  (juomodo  reverendns  pater  tantarimi  eedium,  beHorum, 
preliorum    iam   f'uerit    olilitus,    que    non    i)utest    ignoi-are.     Dicere   uolo  tarn   2» 
diuturumii   dissidium   et   perpetuum    odiuni   inter  Gallos    et   Anglos,   odiuni 
etiam  iuveteratum  inter  Gallos  et  Hispanos,  qui  toties  pro  regne  Neapolitauo 
cimi  maxima  Christiani  sanguinis  effusiune  bella  gesserunt,  et  utinani  tandeni 
pax   esset   stabilis   et   [)ermaneus!     Unam   fidem,    nnuni    dominum   Christum 
agnosco  cum  apostolo,  sed  Romamnn  puntiticeni  ut  Cin-isti  veneror  vicariuni.  2h 
Stat   ergo    prior  solutio  invicta  et   \alida,    nieo    salteni    exili    iuditio.   de   (pio 
doetiores  iudieent.' 
«"i.  2.«.  Preterea  observandns  jialci'  dieit,  Ncrha   l^mli  p<'i'  nie  non  tacta  'Dens 

jiersonam  hominis  non  aeeipit'  et  sie  minus  soluta.  Forle  obau<:livit,  (|Uoniani 
tam  ex  Ambrosit)  (|uam  llieronymo  adduxi  eornudeni  verborum  seutentiam.  :)n 
lühanncs  enini  et  l'etrus  idiote  fuerant  et  anaiphalx'tici  in  lege,  Paulus  contra 
doctus  iiiit  |)roficiens  su|)ra  multos  coetaneos  suos,  ut  de  se  testatur.  noluit 
ergo  Paulus  rc])utare,  (juales  iiiissent  J'etrus  et  lohannes,  (juia  personam 
hominis  dens  non  aecijjit.  Ita  enim  elegit  piscatorem  sicut  doctum  seribam, 
sed  per  hoc  ])rimatus  non  tollitur.  seil  aceeptio  ]iersonarum  dco  non  impn-  :i' 
3ipnj(f).  10,34.  tatur,  etiam  si  unum  alteri  preelegerit ,  ut  de  C'ornelio  Petrus  tateiiatiir:  in 
veritatc  compcri,  quia  non  e.«t  aceeptio  personarum  i\\)m\  demii. 

Veniamus  ad  indiicta  per  rc\-erciiilniii   |iatrem. 


5  qniini    ill:i  18  coiicordia,    iiilui-   illa    iiiiicr    (jo    iiili'Hmiuuvi'll    aittl)    bic   Wciainiltt= 

auf-gatjcn  imb  S-'üjrfjCt,  otfcniav  fatjd))           27  imlicuut           :il   ideute 

')  5I111  ykiibt:  'Quill  oiiinfs  sunius  ccci'  dixit  Eccius  (lugcml.:  Luthcrus  L'niiertt 
bic  i'd.  Erlang.). 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Luthcri  Lipsiao  habita.   I.IIO.  317 

Apostoliim  eitat  iirinia  :ul  Cnrin:  lli.  (jui  corpus  inysticuin  dosoribons  i.iJov.  12,28. 
referat  apostolon,  proplietas,  clDctorcs  et  novissinie  admiiiistrationcni.  Dien, 
egrogio  quidoni  apostoliim  dcsoripsisso,  sod  jirimatiun  ihi  iico  iicgassc  nee 
astnixissc.  Invaliduni  est  ergo  argunicntiini:  'hie  Paulus  liuiiisniodi  jiriniatus 
5  11011  iiieniiiiit,  ci^o  primatus  iion  ost  in  ccclosia',  tiiin  quod  \mvv\  sciiint, 
looiini  ab  auctontato  negative  iion  valere,  tum  (|Uod  etiam  in  saera  seriptma 
uno  loco  11011  expressnm,  iuxta  Aiigtistini  doctriiiam  lih:  de  doctiina 
Christiana,  ox  alio  loco  accipi  debet,  siciit  nos  focimus.  l'arilbnniter  respon- 
demus  ad  illud  Ajincalvp:  21.  Fateor:   12    sunt  f'undamcnta:   siiit    illa  etiam  Ctii'.  21.  u- 

m  figurata  per  duodecini  boves,  per  12  knmculos,  per  12  la|>ides  lordaiiis:  s(>d 
in    iis   numerus    duodcnarins    apostolonim   a.sseritur,    primatus    oi)    lioc    non 
negatur.     Ego  autem  cum  locum  ob  hoc  induxi,  quod  oportoat  pa.ssu.s  sacre 
.scripture  concordes  ostcndero,  et  cum  apostolus  niium  fimdameiituni  Christum  i.l>oi  ::,  11. 
posni.sset  et  nemo  aliud  ponere  pcssot,  Petniin  per  hoc  iimdamentum  ecclesie 

i-'  uogari  iion  debere,  quia  lohamies  et  ipse  .sanctus  duodecim  ])osuerit  l'undu- 
meiita.  quod  nisi  distinctionem  acpcperis  de  fundameiito  f'uudamentorum,  id 
est  principali  et  de  fundameiito  sulistituto  seu  seeundario,  Paulum  et  loliaiinem 
non  concordabis. 

Secundo   loco    induxit,    Petriim    11011    ]M»tuisse   ordinäre   Matthiam,    sie 

20  spiritum  sanctum  segiTgasse  Paulum  et  Jiarnabam.  llespondeo:  cum  apostoli 
fuerint  episcopi,  non  memini  me  reperisse  in  saera  sei'ijitura  ordinatos  a 
Chri.sto  episcopos,  cum  in  ultima  ccna  prinium  eos  ordinaverit  sacerdotes. 
quare  et  illud  in  Petrimi  ret'erre  possimi  quo  ad  episcojiatns  ordiiiationem. 
Attamen  quia  apostolatus  officium  a  solo  deo  tribntum  admitto,  non  miruni, 

2.'>  quod  di\'inum  postnlanmt  presidium.  sortes  eiiiin  miserunt  non  vulgari  iiiore, 
sed,  ut  sacer  Dionvsius  testatur,   sors  illa  fuit  s])iritus  sancti  visibilis  appa- 
ritio.    Unde  locus  ille  ]>ro  primatu  Petri  facit,  quia  primatum  sibi  concessnm 
executus  est:    In  diebus  illis  exurgens  Petnis  in  medio  fratrum  &c.  sieut  et «vnitDi.i'.tf. 
de   Saphira   et   Anaiiia,    sicut    in   excusatione    apostolonim   (piod    non   esseiit |}p"}|!j;j''',4j|" 

30  musto  repleti,  sicut  in  resjionsione  et  defensione  coram  eoncilio  ludeornm  et -iroWi'i.stf- 
aliis   in   actibus  apostolonmi   contentis,    nbi    regimen    superioritatis   exercuit. 
Unde  IMatthiam    crcdo   apostolum  a  doniino    factum    et   a   sancto  Petro  epi- 
scopimi  ordinatnm.    Sic  et  de  Paido  dudum  concessi,  quod  apostolatmn  a  deo 
acceperit:  abundantius  eum  laborasse  aliis  fateor. 

sr.  Sed  ad   tercium  veniamus,    quod  videtur   magis   facere   ad   propositum 

inter  alia  per  reverenduin  patrein  adducta:  qui  cooperatus  est  Petro,  ad  Gala:  2.  «>ii.  2,8. 
Et  dico,   Paulimi   non  promulgasse   ibi   ins  divinum,   sed  nan-as.se  factum, 
(pioniam  et  Petiiis  in  actibus  apostolonim  Corneliuin  gentilcm  iussus  est  in  «vnirfi.  m. 
fide  insti-uere  et  gcntibus  in  Antioehia,  nbi  jiresedit,  et  similiter  Rome,   ubi 

40  tandeni    martyrio  a   Neroiie   gentili    coronatus   est,   prcfuit '    et    docuit  simul 

30  consilio 

')  X'liti  llinnbc:  'Non  est  voniiii'  dixit  Mai-tinii<. 


318  Disputatio  T.  Eccii  et  M.  Liitheri  Lipsiae  habita.   1519. 

cum  ludeis  ad  fidciii  oon\-crsis  et  converteudis.  Undc  olare  liquet,  Paiihim 
factum  tiiuc  narrasse.  Pretereo,  quod  sanetii.s  Paulus  non  memiuit  officii 
reginiiuis  vel  primatus  presidentie,  sed  executiouis  apostolatus,  secunduni 
f|uein  apostoli  diversas  sortiebantiu-  provincias,  iu  quo  et  Petinis  aliis  apostolis 
equalis  fuit  secunduni  Anacletnni  can :  in  novo,  scciuidum  Hicronymuni  contra  '■> 
loviuianiim  et  supei-  epistola  ad  Galatas,  secundmn  CHiirianum  in  Epistola  9. 
ad  Coiiieliiun  jtapani  lih.  4.  Qua  de  re  sacra  scriptura  intclliuenda  est  cum 
effectu,  ut  advertamus,  (piando  de  officio  apostolatus  loquatnr  et  quando  de 
rcgimine  potestatis  seu  presidentie. 

Xi>n  refert,  quod  reverendus  jiater  adhuc  negat  me  adduxisse  ius  w 
divinum  pro  primatn  et  non  dissolvisse  auctoritates  per  cum  inductas,  quia 
idcm  dicerem  de  eo.  Attamen  nullus  ex  sanctis  patrilnis  ita  intellexit  aucto- 
ritates per  reverendnm  patrem  inductas  ad  negationem  primatus  Pctri  super 
alios,  sicut  ipse  induxit.  Contra  vero  plurifariam  saricti  patres  intellexerunt 
auctoritates  per  me  inductas  loqui  de  primatn  l'etri.  Fnde  circa  illam  con-  !'■ 
clusioncm,  si  alii|uando  acerbius  et  durins  quidquam  loqnutus  snm  contra 
reverendnm  patrem,  nollem  arbitremiui  in  personam  suani  dictum:  sed  causa 
ipsa  <|uc  \ertitur  tarn  pregnans  et  neeessaria  mihi  videbatur,  ut  verba  ali- 
(piando  acriora  essent  utenda:  in  reliquis  conclnsionibns  Eccianam  sernjicr 
cxpcricmini  modestiam.  20 

Unde  et  ego  istani  conclusioucm  volo  finire  in  ]iresentia,  quod  rcpctam 
s.  Petrum   primatum    totius    ecclesic    a    Christo    tcnnisse   ex  promissione  ci 

OTniti).  IG,  focta  ]\Iattli:  Itj.  sicut    intelligit    Hierouvnnts,   Ambrosins,   Cyprianus  et  alii, 
üKotti).  10, 2.  ex  nominatione,  (|uia  ]irinius  nominatur  Matth:  10.  secundum  glossam  ibidem, 

iBJiUth.  17,  ex  sohitionc  tribnti  Mattli:  17.  ubi  solus  ii)sc  fuit  entiiiiaratus  Cln-isto  secundum   2-1 

24  jf.  .  .  .  . 

Angustinum  et  Ambrosium,  ex  eo  quod  Christus  rogavit  pro  tide  eins  iude- 
üiio.  22,  .12.  fectibili  et  iussit  cum  contirmare  fratres  Lu:  22.  secundum  Chr\'sostomum  et 
50I1.  21,  iT.sanctum  I.i<>oncm,  (piod  pastor  o\-ium  Christi  coustitutus  est  loliannis  ultimo 
Soll.  21, 19.  secundum  Chrysostomuni  et  Gregorium,  (|uod  Christus  ait  ad  Petrum  'scqucre 

inc\  non  solum  scilicet  genere  maitvrii  sed  et  ordine  magisterii  secundum  su 
TO.iiiii  14,29.  Tiieophilum ,  (piod  .solus  ius.sus  est  Petrus  venire  super  marc  ad  Christum, 
ut  sie  mimdus  per  marc  dcsignatus  totus  ci  subiectns,  sccnudum  Bernhardnm 
de  Considcratiouc  ad  Kugeninm,  et  per  alia  siqicrius  adducta  rejiuto,  cou- 
clusioncm  illam  a  tot  s.  patribus  et  iiovissime  a  concilio  Con.stantiensi  jmi- 
batain  esse  veram:  uolo  tarnen  inniti  propric  ])ru<lciitie,  paratus  captivare  35 
iiiltllcctiim  mcum  et  in  iis  et  quiliuscun(|iic  aliis  iudicio  iudicuni  onlinan- 
diinim,  scdis  apostolicc  et  alidruni  priidculuiii  et  li<iiHiniiii  \ir(iniiii.  Soli 
dco  gloria. 

.■JT  scili 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Luthovi  Lipsiae  lialjita.    1Ö19.  ■.]\f) 

H 0 r a  s e c n ncl a. 

Martiinis. 
Coo'imur   adiicero  ('«roiiidoni,  quia    caregiiis    d.  d.   diluonx   ohiocta  nioa 
simul    pliirima   oiijmsuit   (>t   rursns    ine  rospomlcre   roowit,    rt    (|ium<|iKiui    id 

.'.   voluissem   preteriro,   taincii,   ut    ordinandis  iiulicil)ns   per   omnia  nuaiii    s(>n- 
tentiain  doclarem ,  |)aiK'is  rcspoiidoo. 

Priiinuu  opponel)at,  (piod  l'otni.«  prcfabatui-  cleetioiii  Mattliic  cxliDrtans  vipni-KtK  i, 
apostolos  &c.     Ci'edo  autcm  nee  ipsi  d.  d.  videri  ])er  lioe  prohari  priniatnm 
Petri,   si    Petiiis  predicat,   cinn  in  snpei'iorihn^:    ip.«e  niilii  respdnderit ,   aliud 

m  esse  apostolatimi  et  alind  adininistrationeni  reginiinis.  Xon  recte  ei-u-o  dixit, 
Petrnm  sie  predieando  exeirnisse  adniinistrationeni  reginiinis:  alioqnin  et 
Ste))liann>  erit  primns  et  papa,  (piia  et  ipse  predieavit  et  nmlta  fecit  in  jio- 
pnlo.  Et  (piod  credit  Matthiani  a])nstolnm  esse  e]>iscopnni  ordinatnm  a  Petro, 
sum  eontentns,  nt  ercdat  qnidqiiid   volet:   eo;o  non  eredo,  nisi  probet.     Item 

i-'   (juod    Petrus   exereuerit   priniatuni    in  ju'reussioiu'  Ananic    et    Saiihire   jiotest  »Jivonrfi.s.iff. 

dici,  sed  non  prohatnr:  nani  suscitavit  inortuos,  (piod  et  alii  ajwstoli  f'ccerniit. 

Item    niiod    exeusavit  ai)i)st()l(>s,    ne  vidercntur  esse  ebi'ii,    nee  Ime   indicinm 'Oivaath.  2, 

.  ,...,,  ,.    .         .         .  ,       Hfi. 

est  pnmatus,   enm,   nt  clixi,  ogregnis  d.  d.  sem])er   distnixerit    prniiatuin  ali 

omnibns    operibns   et    administrationil)ns    coniinnnilins    eeteris.      Item    (|M()d 

•ju  Petrns   ambnlaxnt   snper    mare   et  Ik-rnliardus   'mare'  interpretatur    mundmn,  Wattii.  14,29. 
ooncedo:  sed  nihil  ad  priniatnm,  cum  et  nos  calcare  debeamus  iiinndnm. 

Hlud   libens  transeo  de  fidci  indef'ectibilitatc  rogante  Christo  promissa:  ^'uc  2'.',  as. 
concedo  enim  fideni  Petri  nnutiuam  cecidisse,  etsi  ipse  ceciderit  a  fidc:  tunc 
enim   latro   credidit  fidc  Pcti-i,   qnando   Petrus   iiegavit,   nt  Augnstinns   ait. 

2r.  Longe  aliud  est  fides  quam   primatus.     Item   et  illud,  ([uod   Petrus  dedit 

staterem  pro  Christo  et  sc,  in  quo  cqniparatus  dicitur  Christo,  concedo :  sed  »initii.  17, 
nihil  ad  primatnni,  imo  contra  primatiim.     Nani  mox  sccpiitur,  nt  et  Hiero-  Wnnii.  is, 
nymus  interpretatiu",   ceteros  apostolos  idco  offcnsos,  (piod  Pctrnin  susjjiea- 
rentur  fore  maiorem.  cepenint  dispiitare,  (|iiis  esset  niaior:  ideo  Christus  ad- 

30  vocato  parvulo  compesenit  (>ornm  ambitioneni.  Et  sie  secjuentia  textus  fbrtius 
pugnant  contra  primatum  ((uam  precedentia  jiro  primatu. 

Phuf  loiiaunis  ultimo,  qiiod  soli  Petro  dictum  est  'Sequcre  mc\  inter-^oii.  21,  iv. 
prete  Theophilo  sit  intclligcudum  non  modo  de  geliere  martyrii  sed  et  oi-dine 
magisterii,  nego  Theophilum,  cum  Augustinus  melius  videatur  sentire  dicens 

3.'.  sie:  Sequere  mc  temporalia  mala  pei-ferendo,  et  si  Augustinus  non  dicerct, 
ipse  textus  Euangelii  couvinccrct.  Exiit  enim  sermo  intcr  discipulos,  (piod 
discijmhis  ille  non  moreretnr,  cum  audissent  Christum  diceutem :  si  volo 
illum  mauere,  quid  ad  te?  tu  nie  sequcre.  Ideo  manifcstissimum  est,  qiiod 
de  genere  martyrii  et  passionis  imitatio  ista  iiitclligcnda  sit. 

20  Bcnilianlus  per  mare  :!4  cum  quod  Augiistimis 


320  Disputatio  I.  Eccii  pt  M.  Lutliovi  Lipsiae  habita.   1519. 

Qiiare  ego  rogo,   d.  d.  (^mittat  iiova  addxicerc  et  prcsortim  ea  qiie  uoii 

sipaid).  8, 14.  faoiimt  ad  rein,  eiini  et  ego  ]K),s.-;eni  inducerc  il]ud  act:  8.  iibi  apostoli  raise- 

'.niiidVft.  15,13. nint  Petriim  et  Tolianiicni  taii(]uain  inferiorem,  et  act:  15.  laoolm.s  .sermmiem 

Petri  et  ennfiriiiavit   et  nuitavit.  .^ed  iiolui  hee  et  .similia  indncere,   cum  iain 

dnduni  r(iiice.ssorini    priniatiini  iioiioris  Petm   .sohmique   negaverim  primatuni    5 

All  -j,  6.  pote.^tati.*  super  eetenv*  apostolos.    Hec  est  euim  illa  persona  (inio  et  priniatiis 

lionoris),  quam  deus  non  respieit,  ut  superius  induxi,  non  autem  illa  persona 

piscatoris  et  jiaupertatis,    ut   Amhrosius   refereute   doctore  exposuit.     Hiei'o- 

nymus  enini  melius  de  magnitica  (|ualitatc  Paulum  inteifiretatur,  qua  pseuda- 

postoli  ad  Galatas  tanquam   ah  aiictoritate  Petri  subvertcre  volueruut.    Snin    w 

eniin  eontentus  o]itinie,  cjuod  d.  d.  suam  prnpositionem  per  auetoritates  Hie- 

ronynii,  Ambrosii,  IJernliardi,  Leonis  eonfirma\it,  precipue  super  lianc  auetori- 

'j«iitiiMr,,i3.  tateiii  'Tu  es  Petrus',  modo  mea  sententia,   ut    in  preeedentibus   dietum  e.st, 

eisdeiii  et  maioribus  auetoritatibus  et  niagis  ad  intentionem  loquentibiis  con- 

lirmatior  habeatiir,  refereus  hee  (|ueque  ad  iudieium  ut  siq^'a.  15 

E  0  c  i  u  s. 

Reverendus  pater  reeludit  liodie  conclusa  et  ea  que  vehit  accessoria  et 
emblemata  in  eouclusione  adieeit  Coronideni,  reiiereutit  ut  prinei)>alia  et  adeo 
metamorjtliosin  eurat,  ut  ignorein ,  an  in  opponenteni  vel  respondenteni  sit 
traiisformatus.  20 

Ad  rem  brevilius. 

NiuKiuain    somniavi    illani    eonsequentiam  'Petrus  predieavit,  ergo   fnit 
primus'. 
sipgjii).i,i.-.tT.  Deiiide   eredulitatem    nieani    de   IMattliia   improbat,   et   tarnen    rationeni 

ineam  non  diluit.    Mattliias  et  eeteri  ajiostoli  fiienint  (>pisoo]ii  et  non  itiernnt  25 
ordinati  a  (Jiiristo  nee  seipsos  ordinaverunt :  (piare  11011   iiisi  a  Petro  f'uerunt 
ordiiiati,   (luem  Christus  pastorem  <'onstitiiit.  (piare    m(>cum    credat  vel    alind 
ad  ilhul  respondeat. 
3lMJ(ii.2,iift.  De  exeusatione  I'etri  inipoiiit  mihi  nimquam  <'(igita1iim,  (piod  iirimatum 

scparaverim  al>  oj)eribus  administrationis  alioruni  apostolorimi :  iiuui|iiam  fiiit    :iii 
nieiitis   mee,   imino    allegavi  beatinii    Gregoriuin,   alios    episeopos  vocatos    iu 
jiartem  soliicitiuhnis,  non  iu  ])leiiitiuhiiein   potestatis.  • 

De   ik'rnliardo    .su|>er   traiisitu    I'etri    super    mare    ihcif    iiiiiil    (aeere   ad 
priuiatuiu.     De  (|iio  miror,  (|iiomo(io  dicere  possit,  si  Peruliar(him  Icgil:  iiain 
ex  iiiteiitioiie  Beriiliardus  voliiit   probare  ex  lioe  jiriniatum  ImihcuÜ  super  abos    x, 
et    totiim    inimihnii    dcbere    ei    esse    suliiccluni,    11011     sie    aUis    episeopis    \ei 
apostoiis. 
Wattii.  n.  De  .statere  ex  btera    se(|Ueuti   \iih    ciieert'  ojipositiim,   (|iiod  lameu  non 

f'eeit,  sed  Christus  niurmiir  apostoloruin  eomposeuit.    At  ego  11011  iiieo  eapife 

9  (Hiam  pseiiil.'ipnsloli  Vbjdlfl'  lillb  imI.  Krhuiy. ;  lnclloid)t  ift  tfiiu  ciiiii  |iseMd:i|icislnli  ju 
Icjcn  '27  aliiul  fol)lt 


Disputatio  I.  Kccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habitn.   lölO.  321 

sod  s^aiK'tonini  |Kitriiin  vcrha  sacrt'  .sfriptiirc  accipiu.  naia  ex  Imc  bcatiis 
Anibrosin.s  voliiit  denotatum  Petriim  reliquis  superioroni  iiituniiii ,  quod  et 
Ausiustinns  in  (]U('sti(inilnis  Euanoelicis  tostatur  cxprcssissinie:  <|iic'stio  niilii 
noii  ocouiTit.     (^iiarc  iiostro  scnsiii  noii  iniiitainiir,  scd  .sanctis  ))atribits. 

De  fidei  indotbctihilitate  transiit  pater,  adducens  taineii  illud  Aujriistini,""'- --■;•-'• 
(|iiod  fidein,    t|iumi  Petrns  negavit,    latro  in  erncc  servavit.     Et   ego  de  illo 
dieto  transeo:    seiat  tanien  reverendus  ]>ater,  cpiod  sauctns  Cvprianns  verl)is 
Cln-isti  iimixiis  vdluit  ntdlas  liereses   Kunie  vel  in  aliis  eeelesiis  exoi'tas,  sicnf 
pridie  dixi,   (piud    in    lioniana    sede   iiienmt    dueenti  et  12  pape,'   et    tanien 

lu   ante  eomm  anmtioneni  nuHtis  defmitix-e  et  sententiani  ferendo  in  fide  erraveiit. 

Ad  Tiieopliilnni,    (nieni    pro  suo  nntn    ne^at   sine  alieniiis  vel    anetdri- 

tatis  vel  ratiiinis    iiidnetn,    niinir,    (piod  Ecelesiasticos   patres    ita   eontemnit, 

tpii   sophistis  est    adni<Mlnni    intensns.      An<riistinnni    induxit,   ipii    Theopliilo 

non   adversatur,   Clu'istnm    l(K|nutnni    de    gcnere    martyrii:    sed    doeeat,    nhi 

'i  Aiigiistiuus  ordineni  niagisterii  negaverit,  cum  ibidem  traet.  124.  de  Petro 
f'ateatur,  eum  fiiisse  abnndantiore  gratia  \inuni  enndenKpie  primnni  apostoliim, 
et  in  epistola  lt)2.  in  Kumana  eeelesia,  inqnit,  semper  apostoliee  eathedre 
viguit  prineipattis.  qnare  non  nie  roget,  ut  eonclusionem  nustram,  quam 
repiito  veram,  non  defendam. 

i't)  Snaque  addnxit  de  Petro  misso  in  Samariam  et  per  hoc  primatum  ab'fMf*- s.  n- 

eo  ablatiim:  (piasi   nesciamus,  ali(|iu'm  mittere  sei])siim,  iit   lilium  dci  a  pati'c 

et  a  seipso  inissum.     Xon  noviter  ista  ventilari  eepernnt,  sed  (niiiiia  dml 

fnennit  soliita  per  Alpliarnni,   Idlianneiii  de  tiirre  cremata  et   aiios.    (^nod  si 

Petrus  laeobo  eessit  Hierosolimis  in  eoneilio,   et  loei  et  seneetutis  ratiouem -'W'*- '^''^• 

25  liabens,  primatum  Petro  non  aufcrt. 

Sed  ut  \ndeatnr  aliquid  faeere,  tribuit  prinialniu  honoris  Petro,  forte 
velut  ambitioso,  eum  ex  me  audierit  C"}-])riaiuiin,  Hieronymum  et  Anacletum, 
apostolos  equalis  fuisse  lionoris.  Ei-go  primatum  honoris  i-cverendus  patei- 
tribuit  Petro,   quem   saneti  patres  negant:   contra   jirimatum  regiminis  negat 

30  Petro,  quem  coneors  sanctorum  patrnni  sententia  et  eoneilii  Constantiensis 
Petro  tribuit.  Desinat  ergo,  oro,  gloriari,  se  contra  taiii  sanetns  patres, 
ef>ntra  tani  celebre  coiHiliuin  .se  maioribus  auetoritatibus  nixum,  (piod  sej«' 
ostenderim,  anctoritates  per  eum  induetas  primatum  non  negarc  alienius 
saneti  patris  sententia.     Quare  potiiis  eum  (Jreeis  sero  sa])ientii»iis,  vehil   de 

3-'  Troianis  dieitur,  tandem  sapiat,  Romanum  pontificem,  venini  Cluisti  viearinm, 
prinnmi  in  orbe  t<'nere  loenm,  sient  Greei  i]>si,  im})erator,  putiiarcha  et  pri- 
mate.s,  hoc  coufessi  sunt  et  obedientiam  feeernnt  Komane  eeelesie  anno  M-JÜ: 
22.  Novembris,  et  sie  fiat  pax  in  diebus  nostris.  Que  omnia  ut  snpra  cdm- 
raitto  iuditio  eoruni,  quonim  interest  et  intererit.     Soli  deo  gloria. 


5  (lefectibilitatc  (!  quod  fides  1 1  sive  alicuius 

')  3n  icincr  Scf)vift  De  piinintn  Pftri  lib.  IT.  oa]).  29.  ^dfjlf  t*cf  bi?  mit  «oo  X.  '229  fi\p\it. 
öutfjeig  SBctfe  II.  21 


322  Diaiintatio  I.  Eccii  et  M.  Luthei-i  Lipsiae  hnbita.   151!). 


Marti  uns. 
Non  displioent  ninnia  ferme,  que  lof|untiis  est  egroo-ins  rl.  d.,  prcri]in(' 
illiu]  Augustini,  quod  apostolioe  catlicdro  jirinoipatiis  viu'iiit  soiiipcr  in  eoclcsia 
Rrimana,  si  addidiwsot  ot  uiiiiin  verbnm,  sciliwt  priiioijiatiis  ]i()tostatis  super 

<»!nttti.  14,29.  omiips  cpiscopo.i,  et  Benihardnin  eredo  torquere  textuni  de  ambulante  Petro     ' 
.«ujicr  niarc,  enm  sequentia  manifeste  fidei  trihnant  amhulationeni  illam,  non 
priniatni,    dicente  Christo,    enm    suhmero-eretm-  Petrus:    modiee   fidei,    cpiare 

a(nttii.i4,:ii.  duhitasti".'  Et  quod  cupit,  nt  ereilain  seeuni  apostolos  eeteros  f'nisse  Drdi- 
natos  ej)iseopos  a  Petro  a]iostolo,  modo  non  plaeet  ohseqni,  eimi  oiimes 
liiernnt  episeojii    equaliter  Petro,    ut  textns  ]ier  Petrnni    intluetiis    i)rol)at    de   '" 

apjiidi.  1,  m  Inda:   Et  episeopatum  eins  aecipiat  alter.     Hee  de  istd. 

Eeeins. 
De  episeopatu,   qnod  etiam  Indas    fuerit  episeopns  inxta   illnd   ]isaiini : 
•Pi.  109,  a.  Et  episeopatum  eins  aeeipiat  alter,  dieo,  episeopatum  ilii  nsiiritari  jiro  a))osto- 

latn    et   non    pj'o    online   episeopali.     Nani    a]>nd    ]iler<)S(|iie    duliiuni   est,   an    ij 
Soll.  13, 30.  liidas  etiam  fnerit  saeerdos.     Sed  hoe  niliil  ad  rem.  exiit  tarnen   Indas  hiu-- 
eella  sumpta:   (|nare  dum  in  eena  Chri.stus  ordinaverit  diseipulos  saeerdotes, 
Indas  non  fuit  episeopns  eonseeratus.     Conunitto  hee  indieauda  nt  alia. 

De  Puräjatovio. 

Contra  iioiiam  eonel  nsion  ein  ar^'unienla  t  ur  Eeeins.  20 

Non  soliiiii  apud  Tiieologistas,  sed  etiam  in  saera  .seriptura,  in  sanetis 
patrilius  halietnr,    (pKid  vita    hee  presens   sit   .-itatiis  et    termiiuis    merendi  i't 
demcrendi:    qiiare    e.xistentes   in  ]Mir<;atorio    ampliiis  mereri  non  possi'  et  sie 
non  maion'iii  «iratiain  aeeipere. 
3«.  25, 14.  Hoe  ita  esse,  proho  })er  Iereini:2r).  reddam  eis  seciindum  opera  eoriim    -'.■. 

2.iiov..Moj. et  seeinidnni  iaeta  manunin  eorum.  Ita  etiam  Paulus  ait:  omnes  nos  mani- 
festari  oportet  ante  trihuual  f'hristi,  ut  referat  unus(|uis(|iic  piopiia  corporis, 
pron(  fressit,  sive  honuni  sive  niMlnm :  scieiites  erti'o  liniorciu  domini  lionii- 
nihns  Huademus. 

Addo  Hieronvmum,  ut  üradatim  deseeiidam,  eo  loeo  apostojum  intelli-  -i' 
gentem:  hoc;  dieit,  inqnam,  (|naiudiii  in  mundo  positi  perejirinamnr  a  doiuino, 
eonversatione  bona  id  atjamus,  ut  ei  in  i'uturo  plaeere  possinins,  non  u1 
<|uiduni  jiutaiit ,  (piod,  ])ostea(|nain  exeesserimus  e  eor|)ore,  ihi  ali(|uid  ope- 
rantes  pronufreamur.  Idem  fatetur  jjlossa  ordinaria.  Frn.stra  ei'^o  honio  post 
eorims  sihi  hoe  promittit,  (piod  \\'\r.  eonqiarare  netrlexit.  Ita  etiam  infellexit  -'• 
Amhrosius,  solinn  iaeta  eor|ioris  alil)i   premiari. 

Ex  (|nil>us  lir|uet:    enm  aratia  aui;e;ifur  ex   lucritornm   icspondenfia,    et 
aniiiie   in    l'iirLiatoi'io   non    poternul    ali(|iiiil  operari    iiierltorie,   e\    alieualis   non 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Liitlioii   f.ipsiae  liaUita.   1519.  323 

))()ti'rit  ftiam  in  eis  augori  ii,rati;i.  iSiihscfiKit  apcrtissiiiu'  licatus  Aiioiistiims 
in  Enc'hiridio  c.  109.  et  110.  et  repetit  eadeni  V('i'i)a  prineijjalitcr  <|n('sti:li. 
de  8  Diiloicii  questionibus  |)0.st  niiilta:  (iuocirca,  ait ,  liic  oniiic  n\ci'itinii 
com])anitnr,  quo  possit  post  hano  vitam  relcvari  quispiani  vc!  gravari.  iicnid 
r.  aiitiMU  sc  sperot,  tnuxl  liic  ncglcxit,  ciini  ohicrit,  apiid  deiim  promercri.  Ccssat 
(Tgd  post  nuirteni  nicritoiii  (i|H'iis  aiictio:  eessat  et  gratie  auctio  niciilis 
rcspoiulons. 

Marti  nus. 

Opposiiit  egregius  d.  d.  dnas    diviiie   scriptnre   auctDritatcs  et  (|iia(tii(ir 

ni  sanctonnii  ])atruni. 

Prima  Hiercniic,    iihi  doiis  dicit:    ücddani    eis  sccnndmn  iipcra  coiMini.  ^oi. 
Miror  satis  egi'Cgium  d.  d.  (jiiod  licc  et  siniiiia  arl)itntiir  cuntra  nie  piiiiiiaiv, 
cuni  ego  in  Kcsolutorio  nioo  •    nuilto  pliircs    addnxci-ini    in    lianc    t'orniani  et 
exposuerim,  qnoniodo  niiiil  contra  me  pngncnt,  ant  ccpic  ccintra  pnrgatoriuni 

P  piignant.  cum  enim  divina  scriptnra  tota  j)rorsiis  niliii  liabcat  de  jjurgatono, 
sed  omnia  loquatnr  vel  de  inferno  vcl  ceio,  volo  Imc  iiac  iina  respnnsione 
ad  omnes  anctoritates  rcspondisse,  qnod  non  faciant  ad  propositnni:  seqnentcr 
et  expositioncs  (unniuni  patruni,  nisi  expresse  mcniinci'int  purgatorii,  nam 
eredihilc  est,  (|uii(l,  i|uan(l()  tractant  scripturas  sancta.s,  scnsum  ctiaiii  scrip- 

i'i>  tnre  sanctc  sccjuantur.  Ideoquc  aliis  ratioiiihus  et  anctoritatilmv  diK'cri 
oportet,  animas  esse  certas  et  non  angeri  eas  in  cliaritatc. 

Eccius. 
Cum   revereiidns    patcr  plnres   se  allegassc   dicat    anctoritates    in    rcso- 
lutorio  et  exposnisse,   vidimns:    vidimns  (]Uoi|ne,   glossani   snam    ad   tcxtmn 

'i:>  nihil  faeere,  qnod  iam  ostcndcmns.  hoc  qno(]UC  non  acci]»imns,  in  sacra 
.scriptnra  nihil  halieri  de  pnrgatorio,  qnod  dictum  quidem  Grecis  et  Piccardis 
es.set  f'avorahile,  venu«  Christiane  fidei  advcrsnm,  ut  recte  meminit  in  reso- 
Intorio.  Sed  ponamns  solntionem  snam  unicam  ad  aciem,  qua  dicit  adchicta 
nihil  faeere  ad  pro])osilum,  (|nam  concinnc  rcspondit!    A))ostohis  dicit,  nnuni--'ß» 

:w  (|uenu|uc  recepturuni  socnnihini  (|ucid  in  corpore  gcssit:  dominus  jiatcr  dicit, 
lioniinem  reci])ere  ctiam  secnndinn  (|Uii(l  in  |)nrgatorio  gessit.  Augustinus 
«heit,  onmc  merituni  lu'c  com]iarari,  et  dominus  paler  conti-adicit ,  ctiam  in 
))urgatorio  meritum  comparari.  Hieronymus  dicit,  |)<ist((uaui  c  corpore  cxces- 
serimus,  nihil  nos  promereri  ajnid  deum:   d.  patcr  contra  dicit,   p<>st(|n:un  e 

31  corpore  excesserinuis,  adlmc  in  ))urgatorio  nos  promercri.  Ita  de  Anihrosio. 
ludicent  iam  illustrissime  dominationes,  exeellentie  (^t  pn-stautie  vcstrc,  an 
per  me  indneta  nihil  faciant  ad  propo.situni ,  qne  directo  nihil  dictis  patruin 
contrariantnr.     Peto  ergo,  qnod  vere  solvat  vel  o.stendat ,   (juomodo  ad   pro- 


2S  nd  arcem  9Jlami(fript  nnd)  Söid^cv  :!."<  It.i  <le  Aiiiljnisio  lucliocnt 

')  '4<b.  1   S.  .">"..")  ff. 


21* 


451. 


324  Pisputatio  I.  Eccii  et  M.  Ijutheii  Lipsiae  liabita.  1519. 

posituni  nihil  i'aciat,  noc  mirotitr,  qiKniioclo  et  cgo  phircs  siim  i'i  adduetunis 

auctoritates ,  iit  uianilestarinm  sit,  hdc  non  osso  tlieolduistnrum  scd  vi'ninnu 

theologorura. 

M  a  r  t  i  ii  u  s. 

Ego,  qni  credo  fortiter,  immo  unsim  dicero  'scio',  purgatorium  csso, 
facile  persuadeor,  in  scripturis  de  en  fieri  mentionem,  quemadmoduni  illud 
•  Matthci  inducit  Grcgorius  in  dial.:  Non  remittitnr  neqnc  in  Ikio  sccnlo  nee 
in  futnro,  volcns  peccata  quedain  remitti  in  purgatorio.  Adniitto  vi  illud 
3.  »iacc.  V2,  Machabeornm  2.  Sancta  est  et  salnhris  cogitatio  pro  dcfunctii?  exorave  &c. 
yed  hoc  volo,  qnod  in  nnivorsa  .scrijitnra  non  halieatur  memoria  pnrgatorii, 
qne  posset  stare  in  eontentione  et  convincere:  nani  et  liher  MaclialM'oruni, 
cnm  non  sit  in  eanone,  pro  tidelihns  potens  est,  eonfra  ]iertinaees  nihil  taeit, 
et  dictum  Gregorii  lacillime  eiiditnr,  qnod  neque  hie  ne(jue  in  futui'o  pee- 
i-atuni  remittatur,  id  est  nnnquani.  Ideo  noio  mihi  suspitionem  iiei'i,  qnod 
tavei-eni  Bohemis  et  (xrecis.     Hoc  pro  primo. 

Ad  replieani  d.  d.  dieani  nihil  alind  (inam  (piod  iam  prins  dixi:  idem 
enim  repetit,  ideo  et  idem  respondeo.  Dixi  enim  in  saeris  literis  nihil  haheri 
de  pnrgatorio:  ideo  non  posse  eas  neqne  expositiones  earum  ad  negotinm 
pm-gatorii  aptari.  Redditnr  antem  ant  bounm  honis  ant  niahmi  nialis  post 
mortem.  Medii  snnt  qni  in  pnrgatorio  snnt,  de  quihns  diete  aiiet()rita(es 
non  lo(|nimtur,  quihns  neque  redditnm  est  honnm  neque  nialnm,  et  si(^  pur- 
gatorium per  medium  aiietoritatnm  semper  transiit. 

E  c  c  i  n  s. 

(^nod  se  excusat,  eredere  se  et  se.ire  purgatoi'iuni  esse,  h<>ne  aceipio  et 
prins  novi:  sed  qnod  negat  in  saera  scriptnra  jmrgatorium  prohari,  Imc  tan- 
qnam  falsnm  et  greeaniemn  res|)uo,  in  [ii'oposito  mauens,  cpunKpiam  nee 
illud  nee  aiia  multo  maiora  contra  ])roter\ds  et  ])ertinaces  conviuci  possint, 
ut  de  Arrio  et  aliis  patrihns.  At  qnod  pi'opterea  illud  dicatur  non  i'cperiri 
in  scri))tura,  qnia  contra  pertinaeem  conviuci  non  ])ossit,  est  onmino  captiosum 
et  i-cligioni  nostre  adversum. 

De  lihris  Mai-habcorum ,  quos  dieit  f'aecrc  pro  tidelihus,  sed  non  esse 
in  eanone,  et  hoc,  in(|uam,  f'alsum  est.  (piamvis  enim  apud  Ilehreos  in  cauone 
non  fncrint,  tarnen  eeelesia  rece])it  cos  in  canonem,  ut  pater  domini  patris 
Augustinus  lih:  de  eivitate  dci  fcstatui'  lih:  18.  et  sanotus  Ipho  in  suis 
decretis  <'iinstitulionem  inseril ,   qua  eeelesia    lihros  illos  in   canonem    rece])it. 

(^uod  in  sno  pro)iosito  persistere  vult  rcvci'cndus  ])ater,  allegata  pi'r 
me  Udii  lacci-c  ad  i>nip(isituin,  (pic  (amen  de  directo  ei  contrariantur:  l'riiuo 
enim  (piod  dicil  auctoritates  illas  respicere  celmii  vel  iuli'runm,  non  in\al, 
quia  de  directo  iaeiunt  mentioneiu   de  statu    merendi  et  dcmerendi,   et  iinnc 


1    iicc  mcTctnr  (^o(dj  -W  Zp.   ll'ts  luirb  «orgcirfjlngcil  .pi  Icjeu:   nci-  iiMPicInrl       :14  lili:8. 


Üisputiitio  1.  Eccii  ot  M.  Lutlicii  Lipsiao  liabit«.  1519.  325 

statuiii  «liiliiiiuiit  iiiortc  terminari.  Contra  rcvcrcndiis  patcr  iiulln  ^mik'Io 
doctore  imiixus  aiuli't  animabiis  a  corpdre  cxistciitilitis  t<'i-miiiuiu  iiiciciuli 
pr()r(>u;an'  et  mi'rita  ]iiirt;at(irii  in  coli)  rcnuiiicrari ,  et  a|)(istolica  claniat  scii- 
tentia  soliim  ninuncrari  ojH'ra,  (jiie  lioiuo  in  corpon'  n'cssit.  (^iiarc  dicla  in 
s  resolutioni'  sua  pt-rpendi,  .sed  tampiam  insiillicientia  aeceptan'  mm  potiii,  ut  illas 
coutrarietates  prins  ajx'riat. 

Mart  ina.s. 

I'riuiuni,  quod  egregius  d.  d.  dicit,  non  ideo  alitpiid  negandnni  esse 
de  scriptnra,  (jnia  pertinaces  ctinvinci  non  possint,  optinie  et  verissinie  dieit : 

III  sed  lütpuir  ego  de  liis  pertinai'ihiis,  ijni  nos  nostra  aiietiiritate  et  proprio 
iaculo  eüufodere  possunt.  Evidens  enim  est,  lihrnni  Maeliabeonun  pertinere  ad 
vetus  testanieutuni :  (jnando  ergo  sanctns  Hieronynuis  canoniin  liclu-fiiiii 
eonseripserit  et  eos  solos  libros  valere  in  eontentione,  «pii  de  caiioiic  sinit, 
deiiniat  sitipie  in  hae  sua  sententia  reeeptus,  facile  uostro  telo  verberabiinnr, 

1.-.   nisi  fidelibus  persuadeiunns. 

Secnndo  jirobat,  liiiruni  Maeiiabeornin  esse  reeeptnni  in  eanoneiii:  eon- 
tendit  ad  eiinivueationeni  et  f'arile  i'oncordaljinuu'.  Seio.  (juod  eeclesia  reeipit 
hiiiic  libruni,  et  hoc  dixi:  sed  nun  [lotest  eeclesia  plus  tribnere  ancdiritatis 
aut    tinnitatis    libro   (piain    per   seiiisum    liabeat,    sicnt    et    eeterornm    jiatrinn 

20  o|)Uscula  approbat  et  reeipit,  sed  non  ideo  contirniat  aut  meliora  reddit. 
Trauseo  ergo  ista,  (pie  in  nmltis  diciintnr  canon  et  eanon. 

Tertio  dieit,  auctoritates  induetas  direetc;  facere  mentioueni  de  statu 
nierendi  et  eundem  niorte  terniinari.  Respondeo,  sieut  prius:  (juia  niiiil  de 
purgatorio  niennnerunt,  sed  tantum  de  eelo  et  inferno,  ideo  nioriens  ad  eeluni 

3s  non  meretiir,  moriens  ad  infernuni  non  nieretur,  et  sie  terniinatur  utrinsque  statns 

merendi :  alioquin  possit  eisdem  auctoritatibus  evidentissinie  jiroliari  piu-gatoriuni. 

Quarto  dieit,   nie  nullo  auctore  inniti  et   prorogare   tcnniiiuiii  nierendi, 

Item  inerita  pnrgatm'ü  remunerata  asserere.    Fateor:  hoc  enim  feci,  ut  dispu- 

tarem  et  audireni  meliora  quam  ego  noverim.     Kgo  enim  nihil  de  purgatorio 

3(1   novi  nisi  aninias  ibi    pati   invandas  operibus    et  oratioiiibus  nostris,    paratus 
hnmilit<'r  doceri,  si  cjtie  plura  de  ipso  possunt  tradi.    (^uare  apostolus  contra:',  üur. 
me  inductns,    cjnod  solum  oj)era   in  corpore  gesta  remuuereutur,    relative   ad 
piu'galorium  acceptus  est  a  domino   d.  quomodo  iam   dixi  non  posse  aeeii)i, 
sed  sohim  ad  celuin  vel  infernuni :  ista  relatio  si  oljservetur,  patet,  quod  uon 

s:.   juiguet  contra  nie,  aut  demonstrabit  piu-gatoriuui. 

Noua    lulii.' 
Eccius. 
Primo,  cum  d.  pater  dicit ,   auctoritates    induetas    non  infdligi  de  jini- 
gatorio,  plaeet  quo  ad  hoc,  quin  mcritum  solum  in  hac  vita,  ergo  purgatorinm 

')  3m  OTniiuittipt  imd)  l'bidjcv  bafüt:  Suballio  L».  Marci;  uctiimtl)ltrf)  ein  l'cjcjeljlcr 
ftott :  Sabatho  8.  Marie. 


;32(j  Iti^putatiü  I.  Eccii  et  M.  LuUii'ri  Lipsiae   liabitn.    1519. 

oxcludüiit  in  hac  vita.     Dfiiulu  trrtuni  e.'rt,  Augiistiiiuin  in   Eiichindi«)   locjni 
etiam  de  piu-gatorio,  ([iiia  ibidem  probat,  auimas  sutt'ragüs  vivoruin  irlfvari, 
et  Hierünvmu.s  iiicrepat  eus,  (|ui  ]nitant  aiiinias  exiita?'  mereri,  (jui  piirgatoriiiin 
3cj.  66, '.'1.  assei'it  Esaie  ultimn. 

Quod   veru    dicit,   eouclu.siouem   siiam    esire   dispiitatiuiiein ,    (lua.'^i    lum     ■> 
halniis:    de   ea   niagiiain    fiduciam,    niiror   i>lui'inuini ,    fiini    iani    pi)st   amnim 
ilJaiu  veutilaverit  et  inaguitieo  titido  di.sjnitatioiioni  inseripserit  "contra  novo^ 
et   veteres   erroi'e.s',    seiiteutiani   (luuqiie   recentiornni   tlieologoruni    nee  f^tulto 
verisiniilera  affirmat  ae  eontenijitiui  eos  theologistas  iinncnpat. 

QiKid  vero  divinatiir  eanonis  e(|iiivocationem,  iion  patior,  ipioniani  m 
Augustinus  in  illo  li:  18.  de  eivitate  dei  oundeni  tenninuni  maxinie  in  puncto 
adver.sativo  non  potuit  e(iuivocari'  dlcendo,  (piod  uon  t'uei'it  in  canone  apud 
Hebreos,  sed  apud  ecelesiani.  Deiude  e.xj)loratum  e.st ,  cum  plura  essent 
Euaugelia  scripta,  auctoritate  eeelesie  iiuattuor  in  cauoneni  recepta,  et  sie 
libros  Machabeorum  recei>tos  testatur  prologus:  tanien  ab  ecclesia  inter  divi-  i'' 
nomni  volumiuuni  aunotantur  historia.s.     Sed  melius  ad  rem. 

Quia    se   fuiidat    in   lioc,    quod    purgatorium    uou    sit    in    saeris   literis 

expressum,  contra  quod  est  concilii  Florentini  decretuni,  r(Uod  et  Greei  ab- 

>r-i.  66,  12. negato   errore   a.ssumpsenmt.     Deiude   plures   loci   .sacre   scriptuie,   ut    illu<l: 

Transivimus  per  aipuun  et  ignem,  et  ])erduxisti  nos  in  refrigerium.  Illud  -" 
ajfoul)'.  si'ft.  Ei'clesiastis  4.  de  carc.ere  et  catheuis  egreditur  ad  regnum.  Jllud  IMatth:  T). 
dixit  dominus:  Esto  consentiens  <tc.  ne  in  careerem  mittaris.  amen  dico  tii)i, 
non  exies  iiidc,  donec  reddas  novissimum  (|uailrantiiii.  l'bi  ])er  carci'ri'm 
intelligit  locum  purgatorii,  ex  (pio  liomo  non  liberatur,  nisi  j)!eue  satisi'ecerit, 
i:uc.  r.',  js.  sieut  intcrpretatur  beatus  Gregor! us  in  loco  respoudente  su]ier  Lucam.  Ratio  -•'' 
tanieii  Gregoi'ii,  (piam  reassumit  l)eatus  Beruhardus  ser:  (jü.  suj)er  Canticis, 
est  valida,  quod  Christus  inuuat,  ali(|na  |)eeeata  remitti  in  tuturo  seculo. 

Sed  apertissinms    textus  est    prima  ad  Corln:;!.  Si  cuius  opus  arserit, 
1.  (Sot.  3, 15.  detrimentum  patietur:    ipsc    auteiu    salvus    erit ,   sie    tarnen  quasi    per  ignem, 
1.  (Sot. 3,  i:). et :   dies   domiiii  deelaial)il,    quia  in  igne  revelabitur,   «t    miiuscuius(|ue  opus   -»i 
1.  (5oi. :!,  li.  (juale  sit,    ignis  probabil,  et   ibi  de  stipula,    t'eiio  Are.  ubi  beatus  Ambrosius 
dicit,    ai)ostoliim    expresse   loquutuin    de    Purgatorio.      Idem   testatur   glossa 
iiiterlinearis,    glossa  i|Uo(]ue  orilinaria:    subseribit    l)eatus  llieronyinus  Hb:  2. 
contra  loviiiianum,  beatus  quoque  Gregorius  tle  puigatorio  aeeipit,  (juod  et 
beatus  Bernliardus  super  Canticis  fkcit.    Et  ne  (piis  obiiciat   miiii  Aiigustiiium   a-' 
in  enchirid:  e.  (i7.  qui    cl   <lc  igne  pre.senti.s    seculi  verba    illa  pos.se  intelligi 
ait,  legat  eundem  completius  il)idem  et  quest:  2.  de  8  Diilcicii  (|iiestionil)Us, 
et  rejieriet,  Augustinum  illa  verba  apostoli,  sicut  smit  maiiilestissima,  aeci[)ere 
qu<j(|Ue  de   purgatorio. 


18  cunsilii  -J)   KcclesiaKtes 


Disijutatiü  1.  Kccii  et  M.  Lutlicri  Mp-siac  Iiul)itu.  1519.  327 

Qiuire  nediiiii  in  libris  Maclüiiicuniiii ,  i|iio(l  utii|iR'  ewlesiu  sulticcrcl, 
aed  et  in  aliis  scripturis  purijatiirimii  a-ssuritur,  iiisi  (iivfioriiis,  Aiuhrosius, 
Aiifinstiiuis,  llicrdiiyiim.s,  ik'niliardii.s  siiit  tle  uumero  thcologistanim:  iiescio 
ali()(|iiiii,  tjiiomodo  rcvcreiuUis  pater  po.ssit  fateri  se  scire,  esse  piirgatoriuni, 
i  cum  literc  sacre  seripturc  ita  valide  velit  iimiti ,  et  cuni  clai-issima  sint 
scripture  tef?tinii)nia  pro  ncotiTicis  thoolojiis,  ipse  ucc  imuni  locinu  in  sc'i'ip- 
liira  assiiinare  jxitcrit,  uhi  nicrita  vei  gratiam  in  purgandis  aiioeri  a.sscratiir, 
cinn  cuutra  sapiens  dicat  lv'elesia«tis  11.  et  si  ceeiderit  ii^nnm  ad  Aiistiiun  t'uti.  ii.:i. 
aut  A(Hiil(tneni,    ad    locnni    iihi    ceeiderit,    ihi  erit,    (Jlos.sa    ordinai'ia:    id  est 

1"   iocuni  ([iiem    liic  tibi  preparaveris,    tunc    iiabebis.  (jiiia  'in  dnnio  patiis    nici,  3dIi.  it,  l'. 
ait  Christus,   niansiones  midte  sunt',   eeita  luansio  nioi'icnti  dcpntatm',    ultia 
i|uani  suis  nieritis  in  ])urgatt)riü  ascendere  necjuit. 

Sic  DanuLseeiius  lili:  "J.  c.  4.  testatur:    öcirc    auleni    oportet,    ((iiod   Imc 
est  in  homiuibus  mors,   (piod  in  augelis  casus,   et  deciarat  hoc  quo  ad  ter- 

1'    ininum    merendi.     Sic    sapiens    Koclesiastis  9.  Quidcjuid    potest    jnanus   tua,-4Jirt  '-i.  i"- 
instanter  operare,    sieut    ad    illum    sensum    allegavit  devotus    ille    et-    (Hgnus 
Ecelesie  minister  loiiamies  ( 'apistrauus.    Ita  lioc  apostolus  docuit  ad  Gal:  ().  «ai.G,v-io. 
Nolit«  errare,  deus  non  irridetur:  ipic  enini  lionio  semiuaverit,  hcc  et   ni('t<'t, 
(juoniam  (|ui  seniinant    in  eanie  sua ,  de  earne  metent   corruptioneni.    hounm 

2u   autem  t'aeientes  nun  detieiamus :    ergo  tenipns    iiabentes  operemur  bounm  ad 
omnes.    Glossa:  '(|Mi)d  iiomo  seminav^erit',  scilicet  presentis  vite  labore.    Nou 
ergo  in   purgatorio  seniinautur  nierita,  sed  in  proseuti  vita.     Quod  et  C'hry- 
sostomus  contirmat   per  illud  Johannis  9.  nie  optrari  oportet  opera  eins,  (jui  ioi).  u,  i 
misit  me,   douec   est   dies:    venit   enim    uox,   (|uaii(lo    nemo    operari    potest. 

25  'Dies',   ait  Chrvsostomus ,   est   presens  vita.     Ideo  Augustinus    liortatur   nos 
debere  operari,   dum  vivamus,   ne   per  uoctem    preveuianuu'.     Ai^eedat  testis 
etiam  beatus  Ambrosius,  voleus,   ai)ostolum  loipii  de  fcmj)ore  preseutis  vite 
iiobis  concesse,  ut  iiiste  coiiversemur.     Quarc  egi-egius  })saltes  ait  pssü:  1();{.  *i.  im,  23. 
E.\ibit  liomo  ad  ojius  suum  et  ad  opcrationem  siiani  usque  ad  vesperam. 

30  i'ostremo  expressa  est  illa  .Vugusthii  sententia  preter  sujx'rius  all(!gata, 

nbi   lanicn  purgatorii  meminit.  sententia  est  eins  cap:li.  de  lidr  ad   I*cti-inn: 
tcinpus  aihpiircndi   vitani  eternani   in  ista  tantuni  vita  deus  iioniinibus  dnlit. 
1  liiTouvmus  (|Uoi|ue  lil>:  :k  super  ilhid  ad  (iaia:  G.  "l'nus(juis(|ue  onus  suiuii  wm.  6,.'>. 
portabit'  ostendit ,    (jiioniodo  iioniincs   mcritis  suis  iuventur  in  iiae  vita,    sed 

li  voeati  ante  tribunai,  »piod  fit  in  morte,  time  nee  Jol)  nee  Xoe  nw  Daniel 
|)ossint  stare  pro  ({uocjuam,  sed  unus(|uis(|ue  |)ortal)it  onus  sunm.  nam,  ut 
pulelu'e  beatus  Bernliardus  doeet,  in  (■uius(|U(^  lioniinis  niorte  |)artieulare  tiet 
de  eo  indieium,  <|Uod  fieri  non  posset,  si  udiuic  terminum  haberet  inerita 
sua  in  i)urgat(ii'io    eunudandi    et  gratiam  augeudi,    (piia,    ut    pei-    l'ro|)hetani 

(0  Zachariam  in((uit,    ade(|nabit  gratiam  gratie,   gratiam    glorie    reddet    in    pro- Smi)- i. '■ 
portioue  ad  gratiam   lidii. 

8  Ecclesiastes  15  Ecelesiastes  29  Exivit 


;j28  Disimtiitio  1.  Eccii  et   Jl.  Lutliuri  Lipsiae  habita.   1519. 

Quod  si  etiam  testiiiKniia  illa  iioii  c.''.->eut  ita  <^laia.  qiit'  taincii  sunt 
apcrtissima,  hoc  uuiiin  deberet  revereii<luiii  patrem  in  propusitu  ahstfrrcrc, 
(jiiod  tht'olugus  ab.sciiK'  tlieolugifo  tiiiidaiutiitu  j)ro  suu  ailiitrio.  noii  c.xistcns 
iudex  nee  iudici.s  asse.ssor,  aniniahus  cxeuntibut;  ttTininuni  iiiercndi  \ult  pru- 
loiigair.  <juare  quo  ad  istani  particulam  foiicludt'nduni  vidctur,  aniiua>  in  ^ 
iiurgatorio  :<atis  pati  et  j)in'gari  a  delictis,  sed  inaioreni  gratiani  iimi  luereri. 
De  secundo  jirineipali  ipio  uegat,  aniiuas  in  purgatorio  esse  eertas  de 
Salute,   hoc  iteiiun    arbitior   inilla    sacre   scTi))ture   auetoritate  tundatum.      In 

Eiib  .\  iif.  jiresentia  tauien,    (|U()d  sint   certe   de  salute,  addueo  ilhul  Apoea:5.  Vidi  in 

dextia    sedentis    supra    thronum  cVe.     Et   nemo   iuventus    est   dignus    aperire    i" 
librum  nee    iii  eelo    nee    in    terra   nee  subtus  terram.     In    inl'erno    indubitate 
nidla   est    digiiitas    librum    aperiendi.    (|uare   de   purgatorio  Uxpiilnr,    in   (juo 
etiiun    sunt    ali«|uandii    saneti    viri    miraeidis    eoruseantes,    sicut    de    saueto 
Paschasio  tcstatur  beatus  Gregorius  4.  dialogoruui  et  liistoria  de  saneto  Seve- 

Dfib.  5. 'j.  13.  riuo,  Cokmiensi  episeopo,  natione  tarnen  Suevo.  lllud  idem  asserit  et  infVa:  i' 
et  omues  caiitabant  in  eelo,  in  terra  et  subtus  terram.  Seil  de  salute  (jua.si 
desperantes  uon  eantant.  ipiare  eo  ipso  quod  saera  anima  eantnm  ibi  esse 
asserit,  auimas  eerta.s  de  salute  atürmat.  Pirterea  in  eanone  misse,  ubi  pro 
def'imetis  in  purgatorio  oratur,  ita  dieinuis  'Memento,  doniiue,  üunulurum 
tuoruni,  qui  uos  jirecesserunt  cum  signo  tidei  et  donniunt  in  somno  pacis  &e.  :'i 
Ipsis  et  omuibus  in  Christo  (piie.scentibus'.  Si  ergo  iuxta  sacratis.simum 
misse  canonem  anime  quiescuut  in  Christo,  quomodo  possunt  esse  in  tali 
turbatione  et  horrore  quasi  despcrationis,  sicut  declarat  reverendns  pater  in 
suo  resolutorio  conclu:  14.  usque  ad  20.'?  non  enini  video,  (|noniod(i  in 
lali  horrore,  tremore,  turbatione  et  quasi  desperatione,  (|ne  onniia  maxin\am  2: 
dieuiit  inipiietudinem,  anime  ]>urgande  possint  diei  dormire  in  somno  |)acis, 
quod  ])redicta  onmia  paei  adverseutnr.  Sed  tune  a  veris  Christianis  recte 
ceusebiuitur  in  ]>aee  ijuiescere,  dum  seenre  exspectant  terniinum  sue  purgalionis. 
Hec  suut  partim,  que  nie  moverunt  et  hodie  movent  ad  dissentiendnm 
revcreudo  patri,  j)aratus  tarnen  stare  iudicio  et  informationi  aliorum.  •« 

.Marl  i  n  n>. 

'i'ria  |>cr  ordineiii  Kgregius  d.  d.  copiosissinu-  contra  nie  pi-ose(|uutu.'! 
est:  I'rimnni,  canouem  scrijtture  comprehendere  libros  Machabeorum:  deinde, 
purgatoriuin  probari  etiam  aliis  locis  scripture:  tertio  conatns  ostendere, 
auima.s  esse  eertas  de  salute  sna.  ■^'^ 

Iiespiiiidcd:  I)e  priniis  diiolms  iiulla  est  inter  nie  et  dciinin.-itionem 
siiam  eonlroversia:    ideo    non  erat   necesse   tot   auctoritates    coUigere    ad    eaiii 


17  tantimi  ilii  (jo  ouc^  bic  Öcfonimtauägobcn  imb  Vi)i(f)cv.  otiinc  Vcäait  viriitiiic  .Hoiijottiu 
Ijci  fläalä)  XV  ©p.  120«) 

')  S3b.  I  ©..554  ff. 


Disputatio  1.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiue  hiibita.   löl'J.  329 

itiu,   (juam   forte  coustautius  atlirmo  c|uaiu    ipso,   iit   i|iii   nie  scirc  profossiis 

sim  esse  piu^atoriiuu.     Secl  hie-  vertitiir  Scopus,   au  pojsset  jirohai'!,   aiiimas 

in  )>uifiat(>ri()  increri  et  irratiani  iu  eis  aiifieri :  tarnen  transoainus  per  uniineni. 

Priuio  dlxit,  auetoritatibus    lieri  addiietis  statui  nieritiun  soliini  in  liac 

s  vita,  ei^  excludi  in  lutiira  vita,  (jiiud  ipse  intelligit  purgatoriiini ,  et  sie 
aptat  aiictoritates  uil  juir^atoriiini :  ego  auteni  eoneedn  de  fiitura  vita  vel 
inierui  vel  cell.  Adduxit  etiani  Angustiniini  in  eneiiiridio  Icxnienteni  de 
piirgatorio  et  Hierouymiun  inerepautem  eos,  (|iii  exuta»  aninias  iiiereri  asse- 
rant:  iitriiiuque  coucedo. 

10  Me  etiani  reprehendit,  (piod  dixerini  nie  disputare  haue  propositioncni, 

quasi  uon  iiabens  Hduciam  de  ea,  (pii  niagnitico  titiilo  serii)seriin,  'contra 
novos  et  vetei-es  errores'  nie  disputatunun,  senteiitiani  receiitioniui  nee  stiilto 
verisimileni  atTirniarim  ac  eontiiiiptini  eos  tiieologistas  noniinarini.  Dieo, 
sieut  iieri  dixi,   nie  adliiic  nihil  seiie  de  negotio  aniniariini  et  piirgatorii,  et 

15  hoc  appellem  errorem,  quod  quidam  audent  asserere  (juod  iguorant  et  o))i- 
niones  patruui,  ut  beati  Thome,  Bonaventiire  et  siiuilinni,  qiias  ijisi  mm 
assenieriint,  ipsi  tauqiiam  certos  artienlos  fidei  ])i'ummeiant :  hos  ego  ajipello 
theologistas  et  nou  tlieologos.  üpiniones  traetari  debeut  iu  scholis,  in  popiiluni 
predicari  verba  et  opera  dei,  Psal.  18.  Celi  enarraut  gloriam  dei  &e.     Xoii*i  v.<.  2. 

20  ergo  ego  damno  opinioues  optimonim  ])atrimi,  sed  resisto  f'abris  illis,  qiii  ex 
opiuiouibus  hominmu  nobis  cuntlant  artieiilos  fidei,  i|iiod  non  est  boui  tlieo- 
logi  officium. 

Quod  eanoiieni  ego  etiuivoeaviTiin  contra  iVngnstinnni,  Hb:  18.  c.  30. 
coegit  me  divus  Hieronymus,  item  P^nsebius  in  liistnria  ecclesiastica  i-eeeiisens 

25  et  antiquorum  auctoritate.s.  ideo  stat  e<|uivoeatio,  cum  aliter  Augiistinns, 
aliter  Hieronymus  de  antiquioribus  de  canone  sentiunt,  et  per  «•oiise(ineiis 
uullum  robiir  arguiiieuti  iu  couteutioiie  relietum  est.  An  prologiis  llieronymi 
inter  di\nua  volumiiia  libros  Machabeorum  enimieret,  uon  luemini. 

Trauseo  illud,  i|Uod  quattuor  Euangelia  auctoritate  ecclesie  recepta  sunt: 

30  iiec  euim  erit  alia  materia. 

Post  hoc  dicit,  contra  coiiciliiiin  Finrentinuni  esse,  quod  purgatoriiim 
non  sit  in  scriptura  expressum.  Kespoudeo:  coucilium  uoii  potest  f'acere  de 
scriptura  esse,  quod  non  est  de  scriptura  natura  sua,  siciit  iiec  ecelesia  iiotuit 
facere  Euangelia,  etiam  si  approliavit  Euangelia. 

35  Quare  videamus  auctoritates. 

Primo  illam  Psal:  65.  Traiisivimus   per  igiiem  et  a(|uani.     Respondeo : $i.  6«.  12. 
HOB  valet  ad  purgjitorium,    loquitur   de  perseeutiouiiius   sancturiim,   siciit  in 
multis   aliis  locis:  psal:  16.  Igne   me  examinasti,    item  25.  Ure   lenes   iiieos«i.n.3.26,3. 
et  cor  meimi,   et  1.  Petri  1.  Modiciun   si   nunc    oportet   contristari  in    variis  i.«cti.  i.f.f. 


19  l'sal.  S.  20   3)ie  ®etaninitou§9aicn ,   ni(^l    aber  Vöjdjcr,    tcjcii  [iiinloä:   läbulis 

istis,  qui  2o  üIj:  1».  c.  26.  alle  au^aabeil   (jU  ctaälljeil  ift  de  civitate  dei) 


330  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Luthori  Lipsiae  haliita.  lölU. 

tt'iitatiouibus ,   iit    prnbatio    tidt'i    vt■^^tl•e   iiuilto   .sit    prt'fiosior   auro   (|iio(l   ]wr 
ignein   probatur.     Et   breviter,   tmpii.'^    t'^t   istu  vulgatissimiis   Script ii le ,    per 
itjuein  et  ai[uaiii  intclligi  tribulationt'.s:  iduo  uiiiiis  lieret  in  literis  et  syllabis, 
(juoil  uiüii  iinpoiiit  d.  d.  (jui   igneni  pro  purgatorio  aecipit. 
lucö  4. 14.  Iteiii  et  illiid  ecclesiastis,  quod  aliquis  de  careere  et  catheuis  egreditiu'    s 

ad  reguiim.  Satis  est  olaru.s  textus  de  vanitate  hiiius  uumdi  disputantis, 
quod  ea.su  \erteiite  is  qui  uuiie  .senii.s  est  fit  re.\,  et  qui  rex  est  fit  servus. 
His  et  similibus  auetoritatibus  si  coutra  negantes  pugiiaremus ,  nihil  nisi 
ludibrimii  de  nobis  et  ecclesia  advei-sariis  fiicereiuus ,  quaiiquam  ego  libeii- 
tissime  onuiia  liec  admitto  et  si  qua  .simt  siniilia.  lo 

3)i.uti). :..  25.  Tale  et  illud  est  Matth:  5.  Esto   couseutiens  adversaiio  tuo,  ne  tradat 

te  tortori  &c.  ubi  per  earcereni  dieit  iutelligi  per  Ambrosiuni  loeum  pur- 
gatorii.  Libenter  admitto:  sed  ipiia  alii  patres  in  diversum  exposuenuit, 
])resertim  Augustinus  de  Inferno  et  nuncjuam  egressm'o  exponit,  fit  auetoritas 
dubia,  fideliljus  suadens,  re^sistentes  non  couviucens.  Ut  id  taceam,  ([Uo(l  i.s 
textus  conseipientia  ne  patiatur  (juidem  de  pnrgatorio  intelligl :  dicit  enim  de 
eonsentieutc  adversario  et  dissentiente,  volens,  disseutieutem  danmabiliter  et 
contra  Christi  preceptum  peccare,  que  pertinent  ad  iuferuum,  non  ad  pur- 
gatorium. 

Kationen!    Gregorii    conseutieute   Bernhardo    dicit    esse    validam,   quod   .u 
deus  remittit  aliqua   peccata  in   futm'o.     Ilespoudeo:  verum  est  ajnid  fideles, 
si'd  invalida  apud  resistentes. 

i.üoi.  .-!,  lä.  Post  hec  dicit,  esse  apertissimum  textum  prima  Corin:  o.  si  cuius  &c. 

ipse  salvabitur,  sie  tamen  qua.'^i  per  ignem,  et  Ambrosium  et  Hieronynunn, 
glossam  ordinariani  et  interlinearem,  Gregorium,  Bernhardmn  inteUexisse  2i 
apostolum  de  pnrgatorio,  licet  Augustinus  alicubi  de  presentis  seculi  igne 
eadeni  verba  posse  intelligi  dicat.  Hesjiondco :  adeo  non  est  apcrtissimus 
liic  textus,  ut  ego  liodie  tatear,  cmn  midta  excus.serim,  mc  adl\uc  nescirc 
gcrniannm  sensuin  Pauli,  ita  variantiltn-  intcrpretil)us,  quancjuani  pro  nie 
iibcns  admittaiii  de  pnrgatorio.  verum  cum  apostolus  apcrtissimc  dicat,  ojins  :iu 
UMiuscuius(|uc  per  ignem  probari,  in  c|ui)  igne  dicit  revelandam  dicni  domini, 
i|Uc  de(^laret  uniuscuiusqu(;  opus,  ut  sunt  apcrta  verba,  meo  teiiui  indicio 
videtur  lo(|ui  de  igne  conflagrationis  et  c.xtrcmi  iiulicii  aut,  ut  Augustinus, 
tropologice  de  igne  jierseeutionis  temjioralis.  qua  niaxinie  |)robatur  fides  el 
fidei  doctrina  et  ((uccuiuiue  super  hec  cdificantnr.  .i.s 

Quare  adhuc  nihil  habetur  ex  sacris  liferis  manifestum  de  pnrgatorio, 
(jUdd  in  contentioiic  valcat.  N'on  ergo  beatissimos  patres  de  nuniero  theo- 
logistarum  iialx'o,  i|uia  pnigaturiuni  cum  eis  i'oiifiteor,  iicc  ipsi  o|)iniones  et 
iguorantias  suas  de  statu  auinun-iim  pro  articulis  sanxeruut ,  sicut  faciunt 
tiicc)lo<riste.  40 


13  resistens  'J8  &c.  (c^It  'ib  glussa 


Disputiitio  I.  Eccii  et  M.  Lntheri  Lipsiae  habita.  lölU.  331 

Miratiir  doiuinus  doctor,  ([tioiuodo  possiin  sriiv  rssc  ])iirt;atoriiim  et 
ego  uec  uuimi  kiciuii  haheani  pro  mv  in  scriptiira,  ciiiii  liec,  iit  dicit,  chi- 
rissinia  scripture  testimonia  pro  ncotoricis  tlu'iiloiris  fiurre  jtiitot.  Ivi'spoiidci): 
iion  est  nece.sse  confiteri,  qua  via  noverini  purgatoriiiin  vel  qaefiin<iiie:  deindc 

s  liec  testiinonia  clarissinia  pro  pui-gatorio  sunt  adducta,  non  pro  statu  aiii- 
niarum  in  pui-g-atorio. 

laui  illa   auctorita.s  Ecclesiastis  11.  in  ()Uocun(|Ui'  loco  cocidcrit  ligiunni-'i''f  "i,3. 
sive  ad  Aiiwtruni  sive  ad  Aquiloneui,  ibi  erit,  ubi  glossu  ordinaria  intt'ili<rit 
'IfK-um,  quem  hie  tibi  preparavcris ,  habebis',  nescio  (|U()  iiigeuio  ad  piojin- 

m  situm  ducatm".  Si  cuini  jter  locuni  prcparatnni  ot  liabituni  intelli<rit  ]>nr<ia- 
toriuni,  uiaucndum  erit  ineteruiiiu  in  purgaturio:  si  aiitcni  intelligit  'qiind  si 
hie  preparavcris,  id  est  merueris',  tum;  non  l'acit  ad  auctoritatem  Ecclesiastis, 
(jui  uiliil  de  nierito  loquitur,  scd  de  niorte  lidiniiiis. 

Trauseo   illud,    quud  Christus   dicit,    in    domo   i)atris   sui    esse   nuiltas  iDH.  i4,'.'. 

>ä  niansiones,  et  quod  certa   niansio  niorienti  deputatur,  ultra  (juani   ascendere 

nequit:    totum    pro   nie  est.      Scio,   quod   unicuique   mansio   dejintatin-    post 

mortem,  sed  non  statini  peivenit  ad  mausionem  post  mortem,  nisi  mansiunem 

iterum  pro  purgatorio  accipiat,  et  sie  morientes  ab  etenio  i-egno  exchidit. 

Item  et  illud   Damasceni:    Hoc  houiinibus  mors,  quod  angelis  casus. 

2u  Re.spoudeo:  si  ergo  post  mortem  cocidcrit  in  jmrgatorimu ,  sequitiu",  (|U()d 
ineternum  purgabitur,  aut  oportet  Daniasceuum,  siciit  et  onmia  j)reeedentia, 
intelligi  de  duabus  iiltimis  mansionibus  dtuunationis  et  beatitudinis  et  non 
de  purgatorio. 

Ita  et  illa  Ecclesiastis  9.  quodcunque  potcrit  manus  t\ia,  instanter  ope- -liici).  9,  lu. 

2s  rare,  quia  nee  ratio  nee  sensus  apud  inferos  e.st,  ([uo  tu  proj)eras.  Si  ilc 
pm'gatorio  intclligit,  itenun  purgatorium  erit  inferuus.  Ergo  soluni  de  ini'cruo 
eitra  memoriani  purgatorii  loijuitur. 

lüiiannem  Capistranum  libenter  admitto,  sed  extra  contentionem. 

lam  quod    apostolimi  Gida:  C.  dicit    contra   nostram   sententiam    Idijui :  ®«i.  r.,  7. 

30   que  homo  semiuaverit  in  carne,   hoc  nietet,   et    illud  lohannis  9.  Venit   nox,  Jpt).  9, 4. 
quando   nemo    poterit    operari,   quod   Anibrosius   de    presentis   temporis  vita 
exponit,   quoniodo  meremur,  darum  est,   quod  nihil  l'aeit  ad  rem.  apostolus 
enim  non  de  purgatorio,   sed   de    extremo    indicio  ]()(|iiitnr,   et   ('iu'istus    ]ier 
nocteni,  sidva  tarnen  revcrentia  Chrvsostomi,  iiiteliigit  iiitidelitatem,  ut  darum 

'5  est  ex  proximo  textu:  quam  diu  ego  in  mundo  sum,  tam  diu  lux  suni  mundi,  SoD.  9. 5. 
volens,   quod   extra   fidem  Christi  nemo   possit    l)ene  operari.  tamen  Chrvso- 
.stonium  admitto,  quia  ivspicit  ad  extremum  iudicium. 

Auetorita.«  psal:  10.3.  Exibit  homo   ad   opus  suum  uscpie  ad  vesperam,*i-  '"<.-"< 
permittitur  trahi  tigurativo  sensu  ad  vitani  et  mortem  iiominis,   sed  genuino 

*"  sensu  et  qui  pugnet  in   contentione    lo(|uitur   de  admirabili  dispositione  dei, 


10  preparatum  et  humidum  iuteUigit  3U  lobamiis  a. 


332  Di^iniUtio  1.  Eccii  et  M.  Lutlieii    Lipsiiu'  haliitii.  lol9. 

i|iui(l  hdiniiiciu  it;i  disposucrit,  i|Ucnl  lidinn  vxeat   ad  vcsperaui  ilici  iialuialis 
ad  operationes  suas. 

Et  Auü.'ur'timi.s  recte  sentit  ca]).  3.  de  title  ad  l'etnim,  tempiis  ad(|iii- 
reudi  vitam  eternam  esse  datuni  huiuinihiis  tantiuii  in  ista  vita,  «juia,  iit  dixi, 
seiuper  ad  l'utiirani  vitani  respiciiint ,  non  ad  piirgatorium.  s 

»111.6,5.  Et    Hiei-Miymiis    super   Gala.  0.  Unns(jiiis(jue  portabit   onus   sniim   &i: 

et  beue  ustendit,  (jund  homiues  ineritis  suis  inventur  iu  liac  vita,  .sed  voeati 
ante  tribunal,  <jU(_)d  tit  in  morte,  tunc  nee  lob  nee  Daniel  pussiint  stare  pro 
ipaMpiani.  llespundeu,  (juod  auctoritas  est  robustissinia  eoiitra  egregium  d.  d. 
(juia,  si  verum  est,  honiineni  in  niorte  vocari  ante  tribunal,  et  tunc  nee  I()b  lo 
nee  Daniel  possunt  stare,  fi'ustra  orat  ecelesia  pro  mortuis,  et  ,sie  negatiu- 
])urgatoriuni.  C^uare  de  tribuiiali  novissiiuo  lo<juitur  Hieronymus  pust  finituni 
])iu"gatoriuiii. 

Bernliardum  etiani  iiidii.\it,    ipiod    in  honiiuis  morte   agatur  partieulare 
iudicium,  ipiod  non  Heret,  si  haberet  tenninuni  adluic  inerendi.     Ivespoudeo:    i"' 
i|uid(|uid  sit   de  partienlari  iudieio,  consetiuentia  nun  valet, 
3ini)  4.  T.  Transeo  auetoritatein    Zaeharie:    ade()uai)it   gratiam  gratie,    (piia  tropo- 

lugico  et  bono  sensu  exponitur,  sed  non  |)ro])rio. 

In  tine  luiius  artieuli  dicit:  etiani  si  non  essent  tani  elara  liec  testi- 
nionia,  hoc  tanien  deberet  nie  absterrere  tlieologuni,  (juod  sie  abs(jue  fuuda-  m 
niento  ])ro  nieo  arbitrio,  cum  nee  iudex  uec  asses.sor  fuerim,  et  tanien 
auiniabus  exeuntibus  terniiiiuni  prorogarim  nierendi.  Ideni  retor(|ueo  in 
ipsuni  (1.  d. ,  cum  nee  ipse  iudex  nee  as.sessor  fueril ,  et  tanien  anunai)ns 
certuTii  staluni  iuxta  opiniones  suas  definiat  absque  fundamento,  pre-sertim 
cum  id  iiolil  esse  opinionem  duntaxat  ((juod  libentissime  tolerarem)  sed  certam  2.'' 
.seientiam. 

Ilora    seeinida    cnntiiiuMla    disputatio    ]ier    eundeiu   d.    Martinum, 
(|ui    dixit    se    dcclarat  n  rn  iii    rede   et  ('auilide   de    scripturis 

seiitire. 

Et  (|uia  mea  sentcntia  non  satis  intellecta  xidctur  egregio  d.  doetori,  -i» 
(|Uaiitum  possum,  apertins  mo  expono,  »piod  scripture  et  saneti  patres  au(ii|ui 
in  suis  senteutiis  i-espiciunt  f'uturam  vitam,  (pia  vel  salvantur  vel  damnautur 
aniiue,  niliil  de  purgatorio  interiin  eogitmites.  ideo  mulle  ille  auctoritates, 
(jue  abuegant  statuni  merendi  jKist  haue  \itaiii,  non  ])i^rtinent  ad  purgatorium. 
(juod  si  adluic  non  intelligitur,  tingatur  puigatorinm  nulluni  esse,  sicut  non  ■''•i 
Aiit  eins  cogitatio  in  mentibns  eorum.  tunc  adlmc  stabuut  et  vere  erunt 
omnes  auctoritates  induct«',  (|uod  ante  moiteni  est  vita  merendi. 

Deiiidc  non  sie  de  meritis  io(juor  aniinarum  in  puigatorio,  (piod  ali(juid 
operentur,  sed  (juod  reeipiant  gratiam  ampiioreiu,    cum  apud  omncs  tuinstet 


i  taraeii  in  isla  :i7  i'öjdjcr  ueiiiutt()ct:  nitlii  niureudi 


Disputatio  I.  Kccii  nt.  M.  Ii»theri  Tiipsiae  habita.   1519.  333 

ciilpum  11011  romitti,  otiaiii  veiiialcni,  sine  aiiKiiiciito  oratic  et  in  pnro;atorio 
Piilpas  remitti  scribat  diviis  Greooiiiis  in  dialojijorum  4.  ot  reoitatnr  dist:  25. 
c.  qualis.  Sic  tanieii  lioc  assero,  ut  pro  (ipinioiic  lialicani,  iniiiKi  nt  fatcar 
pro  ignorantia:  soIi  deo  crcdo  i-ogiiitimi  esse  statnni  aiiiinanini  in  i)nrgaliirio. 
'■>  Ad   tercium   prineipale   de  scientia   salntis    paruiii,    iihi   iiuln.xit    ])riino  Oifi'  .'>,  ^. 

Apocalypsis  (|uintnm  caput,  quod  nonio  invoiitiis  est  ncc  in  celo  iicc  in 
terra  iiec  subtiis  torrani,  qni  digiiu.s  esset  aperire  lihnim,  volons  per  'snhtus 
terrani'  intelligere  purüatorinm ,  ut  in  quo  et  ali(iiian(1(i  saiuti  viri  fncrunt, 
sicut  Paschasius  et  Severinus,  dieo,  quo«!  liee  glossa  anituritatcni  ncni  iiabet, 

1"  ideo  eadem  faoilitate  eontemnitur  qua  prohatiir.  Fateor  (|iii(leni,  sanc'tos  in 
piirgatorio  i'nisse,  iiiuin)  iinlluin  in  purgatm-io  esse  nisi  sanctum.  Posset  erc'o 
eontcntiosiis  dicoi"C,  'snbtiis  terraiii'  esse  idein  ipiod  inf'ci-nns  vel  (|no(llil)et 
aliud,  nt  quod  nee  deinones  nee  honiines  nee  aiigeli  possint  aperire  lilirnin, 
sient  dieitiu'  trina  rernni  niaeliiiia  eolere  (leuin  et  ajiud  ajiostolnni  tarn  eelestia  *i"i-  -.  '" 

''•   quam   terrestria   quam   inferna  geun    flectorc.     Siquideni    et  dcniones   eontre-Snc  .',  1». 
inisennt,  imnio,  ut  in  eodem  libro  modus  est,  'subtns  tcrram'  signifieat   etiaiii 
luortuos,  ut  dielt  in  alio  eapitnlo:  Terra  dedit  mortuos  snos  et  internus  ilcdit  Cjfi'.  •.'»,  u. 
mortuos  suos. 

Quod  autem  sequenter  indncit :  onmcs  eantal)ant    in  eelo  et   in  terra  et  Ctfb.  5, 9 13. 

20  subtus  teiTani,  desperantes  anteni  non  eantare  posse,  respondco:  11011  dixi 
animas  desperare  uiiqnaiii,  setl  (luando  uua  eeclcsie  senteiitla  eadem  est  pena 
inferonim  et  purgatoiii,  dixi  eas  similes  esse  desperatis,  quomodo  legnntnr 
et  in  liae  vita  qnidam  t<'ntati  fnisse  desperatione,  ut  in  psalterio  in  innltls 
loeis:  Ne  avertas  faciem  tiiam  a  nie,  et:  assiniulabor  deseendeiitilins  in  laeiuii. I';  !,"•'',''■ 

-'■'•  Deinde  cantai-e  domino  non  semper  est  letari  et  gaiidere,  inuno  eautieum 
novum  est  canticum  crucis,  hoc  est  laudare  et  [jortare  deuni  in  inediis  trüm- 
lationibus,  atque  adco  in  raorte. 

Quod  tertlo  adduxit  eanoiiem  misse,  ubi  pro  deiiinetis  orantes  dicinuis 
'Dorniinnt  in  sonuio  paeis  et  (iiiieseunt   in  Christo',  non  vidit,  ut  dieit,  (|iio- 

^"  modo  possint  diei  dormire  in  somno  pacis,  si  sint  in  tali  turbatione,  tremore 
et  iuquietudine  maxlma:  ideo  iutcrprctans  haue  quietem  paeis  dieit,  (juod 
exspectant  securc  terminum  sue  purgationis.  Kespondco:  non  satisfaeit  niieiii 
liec  glossa  et  idein  per  ideni  proI)atur:  nam  esse  eos  inquietos  prol)at  id 
quod  sequitur  in  canone  'Ipsis,  doinlne,  et  omnibus  in  C'hristo  quiesceiitibiis 

3^  locnm  refrigerii  hicis  et  paeis  indnlge',  et  illiid  (piod  oiniies  oraiiins  'Ke(|uiein 
etemam  dona  eis,  domine',  itciii  Mona  eis  paeenT,  (piod  non  pcit(>st  intelligi 
'dona  eis  exspectare  seeure  terminnin  sue  purgationis',  (piotl  il.  d.  interin'e- 
tatus  est  esse  paceni.  Keetius  ergo  ineo  indieio  reiiuiesennt  in  jjace  cpio  ad 
corpus.    Dormire  enini  in  saeris  literis  in  pace  signifieat  ([uieseere  in  sejmleliro, 


IG  etiam  moituiis  25  caiiticuni  iiiniiiiii  est 


334  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Luthoii  Lipsiae  habita.  1519. 

et  sie  jiatet,  niiod  oo-regius  (1.  il.  iion  prohavit  seientiam  salutis  eornm,  iiniiio 
t|iiculaininuilii  tollit  penas  purgatorii,  iluiu  eis  trilniit  paeeiii. 

Eecius. 

Ciiiia  nol)is  eonstitntum  est  aretiim    tenipiis   haue   mateviam  liodie  fiiii- 
emli,  ut  pro  (jualitate   materie   soliitiones   nihili    refutare   non  pos.sim  et  alia     '■ 
puueta  purgatorii   attingere,   paucula   quedaiu   afferam,    ut   ilieile  agnoscatur, 
vitasse  reverendum  patrem  materie  nosti'e  mediillam  et  divcrtieiüa  qiiesivisse. 

Unde  primo  eiim  Augnstinnm  indiixissem:  Omne  meritum  hie  ediiipa- 
i-atiir,  et  iiuod  uemo  speret,  quod  liie  iieglexit,  eum  ohierit,  apiid  deimi  pro- 
niereri,  siniilitei-  et  Hieronvnium,  dioit  se  utrumque  coueedere:^  sed  que  lu 
tiine  est  ista  nlistinatio,  si  Aiigiistimun  eoucedit,  omne  meritum  hir  eompa- 
rari,  ut  dieat,  gratiam  in  animalms  etiani  iu  purgatorio  augeriV  Xe(jui'  valet 
in  presentia  ooliyriuni  suuni  ad  onines  auctoritates,  qua.s  dicit  nun  Uxjiii  de 
])urgatorio.  Xam  l)eatus  Augustinus  iilud  idem  dixit,  eum  de  animahns  in 
l)urgatorio  traetaret  et  in  Eueiiiridin  et  in  lil:)ro  de  oura  pro  mortuis  agenda  >5 
c.  1.  Xam  post  mortem  uon  possunms  agere  quod  prodest,  sed  recipere  quod 
eginuis.  In  haue  enim  ineiderat  Augustinus  diffieultatem,  qnomodo  snffragia 
mortuis  prodesse  possunt,  (juia  nihil  mererentur:  recumt  ad  lioc,  ut  iu 
vita  meruerint,  quod  eis  post  mortem  prodesset.  Quare  fi'ustra  nitebatur  me 
instruere  de  sensn  suo,  quem  satis  bene  aceepi,  nee  persuasiunenla  sua  quid-  20 
quam  momenti  habet  apud  Christiamun,  qnia  venialia  non  remittantur  sine 
angmento  gratie.  Probet  hoe  Revei-endns  pater:  imlhi  auetoritato  hoc  est 
fuleituni,  imo  est  falsuni,  cum  jMccatnm  vcniale  dei  offensam  non  faeiat  ex 
dei  miserifordia:  non  opus  (>st  uova  gratia  iu  eins  deletioue,  sed  sutlieit, 
quod  ali(|uis  pro  eo  satis  patiafur.  2'> 

(Jund  vero  secundi)  loco  excusat  se  de  ermrc,  i(nia  non  video  \mam 
literam  adductam  ])er  tlominum  patrem  pro  sua  uova  doetrina,  ideo  merito 
(lebet  repntari  susjiecta,  cum  receutiornm  theologornm  sententia  tot  sacre 
scrijiturc  et  sanotornm  )iatrum  nitatur  auctoritatibus:  ncc  hoc  excusat,  (|Uiul 
alicjuibus  imjionit  faeere  opiniones  Tiiome  vel  Seoti  sieut  articulos  fidei,  de  ■'•" 
([Uo  miiii  non  eonstat.  Ego  non  Thomam  vel  Scotiun,  sed  elarissima  ecelesie 
Inmina  cum  saera  scriptura  addnxi:  viderit  ipse,   qnos  Theologistas  inonset. 

Tertio  ad  Angnstinum  dicit  de  libris  Älachabeornm  fortiorem  opponendo 
lieatnm  Hieronvnuun.  At  Hieronynms  nullibi  negat  libros  Alaehabeornm 
apnd  eeelesiam  esse  de  canone  biblie,  <|uin  in  projogo  lioc  oonstanter  asserit,  '^ 
fuisse  annotatnm  inter  divinoniiu  vnluminum  iiistorias.  (piarc  opusciilis  sano- 
tornm patnim  in  ean:  Sancta  l'omaua,  15.  dis:  non  debuit  c(|ui]iarari.  Cum 
vero  ei  opposuissem  de  eonciiio  Flm-entino,  rcspondel ,  conciiium  non  posse 

1 1  obstiiiatia  :'7  Sniicl:i  fcf)lt  in  nUcii  ■Jliivflabcn 

')  3"  '"'11  Örjnimntou^dnbnt  iinb  bri  il'o\d)(:x  ift  Ijifv  biitd)  Viiiboriint;  bi-r  'iiSovti-  mit) 
fntfdjf  3ntcrpiiii(tiDii  bot  Sinn  iHillftiiiibiq  uorlnirrt. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Luthori  Lipsiae  habita.  1519.  335 

facere  aliqiiicl  esse  de  scriptiirii  qiuKl  non  sit.  hoc  (|ui(li'm  verum,  sed  ijuid 
hoc  est?  conciliuni  tarn  laudabilc  tauta  tcmoritate  contaniiiiarc,  iit  Imc  ali- 
snrdum  decernat.  Ciiin  vero  doctissimi  f'uerint  in  eo  coucilio  viri,  lualo 
ei-edei-e  conoilio,   (|iiod  a  spiritii  sancto  regitur,   (|uani  doniiiio  Liitlicri),  non 

5  cjiiod  conciliuiu  f'aciat  aliquid  de  scriptura  qiiod  M<in  sit,  .sed  (|M(id  cicdam 
conciliuni  melius  liahcrc  sciisum  et  iiitcllin'cntiam  scripturaruni  dcccnicndo, 
hoc  esse  de  scriptura  (juod  in  si'riptura  reperitur. 

Evanida  est  sua  excusatio,  posse  reperiri  semper  expositionem,  ita  (|Uod 
textus  alleofltus  non  valeat  in  contontione  contra  pertinaccs:  nam  illud  esset 

10  omniuni  liei-eticonuii  latihuluni,  qni  sempor  alitpiem  expositionis  fucnm  jios- 
sent  atteiTC,  qnibus  contendci'cnt,  catlinlicas  vcritates  in  scriptura  sacra  non 
esse  expressas.  Ita  hodie  adliuc  pei-fidi  Airii  dnraict  licresis,  quod  homoiisia 
ex  sacris  literis  tani  expresse  proliari  non  possct,  (|nin  in  contcntionc  pcriinax 
qualiciinqne  fnco  non  cvaderet. 

li  Similiter  heno  nnvimus,   ecclesiam  non    jiosso  facere  Euangelia:    lanicn 

ecclesia  facit,  ut  rclictis  Nicodoini,  Bartolomei,  Tlionic  et  aliornm  Enangeliis 
quattuor  duntaxat  indubitatam  fidom  adliil)cainus,  in  <|Uo  ecclcsic  iudicio 
standum  est  in  Enaiigcliorum  acccptationc.  ita  et  in  sacrarum  scripturarum 
intelligentia  et  expositione. 

20  Pon'o  assuniens   auctoritates   per   me    inductas   ah    initio   voluit   preter 

necessitatem  hoc  factum,  quia  et  ipse  credcret  piirgatoriuin  esse,  non  mcminit, 
qiiod  ex  tot  auctoritatibus  terminum  nierendi  in  presenti  vita  statuenlibns 
voliiit  se  evolvere,  tpiia  ])nrgatorium  ex  sacris  literis  non  ju-obaretur.  (^iiod 
dictum  ue  Picardi   et  alii  sciiisniatici  jiro  se  aiTi])crent,  qni  non  scinnt  jinr- 

•j:.  gatorinm  esse,  sicut  d.  pater,  nierito  fiicrat  a  nie  confutandiun.  Diniissis 
;di(jiiibus  diios  saltcni  conspiciainus  locos. 

Mattliei  'j.  noluit  per  carccreni  intelligi  pnrgatorinni,  quia  et  Auoustinns,  Wnttt).  .',,25. 
(juod    niinime    me    latehat,    per   carcerem    infernnin    iiitcUigit.      Addo    ultra 
doinimim  patreni,  Cluysostoniuni  iutelligere  presentem  vitani,  sed  rectiorem 

30  esse  Anibrosii  sentcntiam  vel  salteni  non  contemnendani,  qui  per  carcerem 
piu^atorinm  intcUigit.  vcrba  Christi  hoc  indicant,  debere  illum  solvere 
usque  ad  novissimum  dodrantem:  sed  in  inferno  nnlla  est  solutio,  sicut  nnlla 
est  redemptio.  Neque  fucus  additns  ad  Anibrosii  expositionem  refellere 
jiotest,  quod  in  carcerem  tnulcndus  peccaverit  inortalitcr,  (|Uoniani  et  pro])ter 

a.'.   peccata  vcnialia   et   projitci'  pc<'cata  mortalia,    tanien   contrita,    in    purgatorio 

pnuiuntur,   quod   ex  Machabeis  accipinuis,   dum    inqnit:    Sancta   et    salnbris 2. awacc. 
est  ergo  cogitatio   pro  defuuctis   exorarc,   ut    a  peccalis  solvanttu'.   iiii   cnini, 
(pii  occisi  fuerant    et  pro   quibus   ludas    Machabcus   oblationes   Iccit,  pecca- 
verant   mortaliter  propter  spolia   idoloruni,  (juamvis   crcdantni'  penituisse  in 


2  coiisilimii  ö  cnnsiliiim  C  cniisllimn 


336  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lntheii  Lipsiae  habita.   1519. 

■;!j.  TS,  34.  ipsa  cede,    iuxta  gh^ssani  ordiuariam  ibidem  et  illud  psalnii:   Cum  occideret 
eos,  querebant  eiini.  • 

I  Uur.s, i2fi.  Quarto    dum   ujtoi-tis.^imuni    Pauli   apn.'itoli   lopum    prima    ad    Corin:  3. 

adduxissem,  quem  Aiigustiiui.-*,  Ambror^iu.-;,  Hieronyimis,  Gregoriu.«,  Benihardiis, 
Isidoru^  oiini  glos.-ia  ordinaria  intelligimt  de  igne  piu^atorii,  fatetiir  reverendu.s     '■■ 
pater,    se    gerniaiuim    .*en.sum    huiiis    loei    non   habere:    ideo  contemptis   tot 
patribns  novani  attulit   .'^ententiam ,   a]i(pst(iliiin  loqui   de   igne  eonflagrationi.*, 
(juia   apdstolus    memiiierit    diei    ddiiiini,    et    qiidd    iiniuscuiusque   opus   ignis 
piobabit.    Ego,  (|ui  semper  audivi  anticjuioribns,  maxime  .-^auetis,  credi  debere, 
.-^anetorum    patrum   exo.seulor  senteutiam,    et  novam   illam  glo.ssam   et   verba    '" 
doniiiii   Luttlieri    non    accipio,  nisi   probet    saere   seripture   auetoritate.     Nee 
iuvant   ea   que  ponderat    in    preseutia,   t|ue   et   saneti   jiatre.'^   beiie    legerunt. 
Q\ianivis  enim  peculiariter  dies  iudieii  extremi  dies  domini  dieatur,  ut  Bern- 
hardus  quoque  meminit,  tarnen  in  euiusque  liominis  morte,  cum  iudiciuiu  fit, 
dies   domini    diei    potest:    neque   tarn   exaetam   et    eaptiosani   aeeipiat   distri-   '^ 
butionem,    ut    snpliiste   facere    solent    in    voeula    uniuseniusquc,    sed    de   bis 
aeeipiat,  (jui  stipnlam,  ligunm  et  fennni  superedifiearunt,  .-^ieut  et  Augn.stinns 
jiMi.  1,9. eouiplieat  distributionem lobannis  piinio:  Ilhmiinat  omnem  bominem  venientem 

i.iior.  :!.  12.  in   bunt-   nuni(bini.     Unde   invieta    est   apostnliea    .<ententia,    eos,   «[ui   super 

fundanientum  edificaut  liguum,  fenum,  sti])ulam.  salvos  fieri,   sed  per  ignem  w 
purgationis,  ut  sie  nullum  malum  maneat  inijnmitum. 

•lirf».  11,3.  Ad  ilhid  Eeclesiastis  de  easu  ligni  respoudit,  si  liKiuatur  de  purgalorio, 

■^  sie  jn-obari  perpetno  auimani   mauere  in    purgatorio.     Dieo,   optime   scnsi.sse 

vn.  31, 8.  glossam,   per    liguum    iutelligi    homineni    (liine   et   Ezecbielis  31.   rationalem 

ereaturam  .significat:  Onme  liguum  paradisi  &c.)  et  per  easum  mortem,  nee  2j 
tarnen  sequi  ideo  per|>etuo  i'emanere  in  purgatorio,  sed,  ut  egregie  expouit 
beatns  Hieronymus,  ])er  Au.strum  bouum,  per  Aquilouem  nialuiu  et  danma- 
tinncm  signifieare.  (|uare  sapiens  non  bica  illa  iutellexit,  sed  statum,  quod  in 
easu  vei  est  bouns  et  ita  pci'several)it  sine  augmento  grntie  ob  peceatorum 
deietioueni,  si  est  malus,  perdurabit   maiignus.  :!ii 

■5dii.  14, 2.  Dp  niausionc  a]iud   li)lianiifni   dixit,  stntim  post   mortem  ecrtam  aniiue 

de|>utatam  mausionem:  (|Uoiiio(li)  ergn  erit  eerta,  si  fiat  ace<'ssiii  maioris  gratie? 
Xam  tunc  uecessario  accedct  altior  mansio:  eons<>etarium  (|Ui>(|Ue  es.'^et,  euni 
(|ni  ad  purgat<Miniu  deseenderet  enm  pimibiis  veuialibus  melius  habere  (|uam 
deseendeutem  enm  paueis  \el  morieuteni  cum  uullis,  (|uia  maior  fieret  ei  a; 
gratie  aceessio  ad  pliirium  venialium  deletionem.  Addo,  (|uod  noxium  et 
danmabiie  esset  orare  pro  mortuis  et  ])ius  prode.sset  eis,  si  in  penis  purga- 
torii  perdurarent  propter  maioris  gratie  aeeessiouem,  sienli  alicubi  seripsit 
reverendns  pater,  auimam  alienis  sntIVagiis  lib(>rataui  minus  beari  (piam  si 
per  se    in   purgatorio   satis    pateretur.     t^uod   ot   non    solnm   eontra    saeram   tu 


22  Ecclosiastos 


Disputatio  I.  Eccii  ot  M.  Lutheri  Lipsiao  hahitii.  1519.  337 

soripturam:  Sanrta  oi"go  et  salnhris  eogitatio  &c.  seil  et  contra  olisorvantiani  ■-'.aKncc.  12, 
et   pietatem   totius    ecelesie,    quam   mortuis    iiupartiri    debemus,    iit    l)eatns 
Augiistiuiis    piileerriine    lih:    de    eura    pro    mortuis   agenda    et   li:    Eiicliirid: 
exjilaDat. 
s  Ad  Damasconuni  jxm-o  rcspimdit,  eiiin  iion   loqui  de  purgatorio,  ipion- 

iam  sie  per])ctu()  durarent  in  j)urg-at()rio.  Et  ego  seutio,  nee  Dania.seemini 
niH"  alias  auetoritates  sonare  de  purgatorio,  qnoniani  alioquin  mihi  ohesseiit 
et  domino  patri  prodessent:  at  cum  de  pi"esenti  loquantur  vita,  in  qua  ter- 
minum    pnnant    merendi   et    demerendi,    non    potest   porrigi   terapiis    mei"endi 

10  ultra  terminuni  constitutum,  scilicet  mortem,  qnare  non  aliam  aecipio  expo- 
sitionem  (piam  aiictor  ipse  vclit,  qui  de  termino  merendi  iu  loco  allegato 
loquitur. 

Ita  et  de  aliis  dieere  possnm,  neque  simili  ohiurgatione  inerepari  possum, 
sicut  i'evei"eudus  pator,  quod  auctoritatc  sauet orum  patrum  et  saere  serijitui'c 

K.  eursum  et  merendi  termimuu  cum  morte  finiam.  ij)so  autcm,  nulla  fulcitus 
saere  scripture  atictoritate,  eis  terniiiuuu  porrigit  et  jirorogat  contra  Augustinmu 
et  contra  Hieronymmii ,  (juam\is  sue  sit  modestie,  ut  haue  dicat  sententiam 
suam  esse  opinionem:  sed  tunc  non  debuit  oppositum  vocai-e  errorem. 

De  auetoritate  Hieronynii  eonatus  est  eam  in  me  retorquere,  nee  Noe 

20  nee  lob  uec  Daniel   stare  pro  quoquam  post  mortem,   quia   ibi  de  extremo 
loqnatur  iiidicio,  quod  tarnen  ex  litera  non  eouvincit.     Non  solum  enim  in 
extremo    iudicio,    sed    statim    etiam    post    mortem    unusquisque   onus   suum  ®ni.  n,  r.. 
portabit. 

Postremo  ad  aliam  aecedens  particulam  respondit  ad  illud  Apocalypsis,  oifb.  s,  3. 9. 

i:.  quod  per  'sub  teiTtim'  intelligatur  infenius.  At  tunc  sequens  de  eantico  stare 
nequit,  quia  demones  et  damnati  non  cantant,  sed  blasplicniant  et  eiulant. 
Quare  per  'Sub  ten-am'  necessario  purgatorium  et  non  infcros  intelligere 
potest,  quam\'is  non  negem  in  sacra  scriptiira  etiam  demonum  fieri  mentionem 
in  inferis,  in  apostolo  eelcstia,  terrestria,  infema.    Sed  hoc  nihil  ad  Rhombum.  >Giiii.  2, 10. 

30  Apportavit  auteni  glossam  super  illo  vcrbo  'eantat',  quod  sit  crucem  j)ortare 
et  in  tribidationibus  deum  laudare,  quam  glossam  ut  a  domino  patre  hoc  loco 
fietam  eadem  faeilitate   contemno.  immo  Johannes  non  patitur  sie  se  expoiu', 
quia  inquit:   'cantabant  in  cclo\   non  'in   ten-a',   modo   iu    celo   non    portant  Cffi'.  i, 9. 
crucem   nee    in   tribidationibus    laudant    deum:    quouiam   abstergit   deus    sie Cffb.  21.4. 

3'-  omneni  lachrkniam  ab  ociüis  eomm,  iam  non  est  ullus  labor  et  dolor  &c. 
(Juod  si  etiam  daretnr  expositio  sua  et  esset  vera,  sicut  tamen  litcre  reiiugnat, 
adhuc  hoc  propositum  non  nunperet.  nam  laudantos  deum  iu  tribulati(inii)ns 
post  mortem  certissimum  haberent  fiiture  beatitudinis  signum,  cum  damnati 
contra  consummato  odio  dci  in  pcrpctnam  ]>roruui])unt  creatoris  l)las))hemiam. 

29  infenia  fcfttt  in  nüen   *3lii»9n6eii ,    ift  ober  311111   SSetftänbniB  iti  Sa^c-5   notl)n)enbig 

32  ea  faeilitate  :!:)  cantabiinf  in  celo,  in  terra  (obige  Ce^art  idjon  rii^tici  6ei  3Qalc^  XV 
Sp.  1223  angenommen  I 

Sut^erl  Sßetfe.  11.  '^2 


338  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   1519. 

Quare  anime  purgande  de  salute  secure  cantaut  et  deum  laudant,  teiiuinvini 
jnirgationis  exspectantes. 

Cum  vero  induxissem  canoiiem  iiiisse,  quo  eos  dormire  in  soniuo  pacis 
asseritur,  noii  patitur  illatinneni  nieaiu:    si  iu  ;?omno  pacis,  ci-go  sunt  secuiv 
de  salute  et  nou  in  horrore,  tremore,  pavore  et  quasi  desperatione.    Rationein     5 
diiplicein  adduxi:  Primo  quia  sequatur  'ut  eis  locum  refrigerii  lucis  et  paeis 
indiilgeas',  Secundo  quia  frequenter  oranius  'Requiem  eternam  dona  eis,  do- 
mine', et  'dona  eis  paeem'.    Ideo  aliam  glossam  dedit,  quod  doi-miaut  sonunun 
pacis  seilicet   <]no  ad  eoiims.     Xon   eontentor   nee  obieetione   nee   no\-a   sua 
glossa,  que  nulluni  habet  apparentiani,  nullum  quoque  fundamentum.  Xani  dieit    i« 
cauou:  'memento  eonim,  qui  domiiunt'  et  iirfra  'et  omnibus  in  Christo  qiiie- 
.soentibus',  non  dieit:  'in  sepulehro  quiescentibus'.  Poito  quid  refert  ad  animani, 
corpus  habere  paeeni  vel  minus,  sive  a  mari  iaetetur  sive  a  feris  laeereturV 
([Uemadmodum   d.  Augustinus   testatur.     Et   quis   hominum  patitur,  corpus 
exanime  et  exangue  donnire  iu  paee?   Uude  distinetiones  in  neoterieis  theologis   >* 
non  libeuter  admittit,  et  tamen  egregie  hie  de  paee  distinguit  coi-jioris  et  aninie. 

Quare  verior  ampleetenda  est  sententia,  animas  purgandas  et  donuire 
in  paee  et  qiiiescere  in  Christo.  Uude  quies  illa  et  pax  turbationem  anime, 
hoiTorem  et  quasi  desperationcni  cxcludit,  cum  inquietissinie  sunt  anime  (|ue 
hac  turl)atione  meutis  agitantur,  ut  quasi  desperent.  -'« 

Ad  inducta  vero  non  impendio  respoudemus,  orare  nos  et  obsecrare 
deum,  ut  det  eis  paeem,  non  pacem  quam  modo  liabent,  securitatis  seilicet 
de  salute,  sed  paeem  eternam,  qnoniain  pax  est,  ut  Bernliardiis  testatur,  et 
a  culpa  et  a  miseria.  Det  ergo  Dens  animabns  in  purgatorii)  paeem  a  |)enis, 
sicut  eoutulit  eis  gratiam  contra  peecata. 

Quare  adluic  vora  et  iueoueussa  est  veritas,  animas  in  jiui'gatorio  non 
quasi  desperare  de  salute. 

Martin  US. 

Contra  solutioncs   replicat    egregius  d.  d.  ex  AngustiiKi   diceiite  'Omiie 
nieritum  hie  comparatur'  at<pie  agente  de  purgatorio,  quod  post  ninrteiu  soluiu   ■'■" 
reeipiannis  quod  eginuis.     Respoudeo  brevissime:  ergo  non  est  pnrgatorium, 
aut  pnrgatoriuni  erit  ipiod  reeipitur  pro  vita  preterita.  quare  patet,  Augustimun 
non  posse   de   purgatorio    intclligi:    non    enim  lioe   egeruut    in  vita  |)reterita. 
ut    purgatorium    reeiperent ,   q\ianquam    et    hec   auctoritas    mihi   ])atrocinetur, 
(piod  merituni,  (|Uo  merentur  iuvari,  hie  merueruiit.  ego  autem  f'ateor,  intelli-   :i'. 
geif   nie   uou    posse,    (juomodo    Inventur   aninie    in   purgatorio    et    libeientiii- 
al)S(|ue  iilid  munere  gratie  per  solam  ablationem  ]ieiiarum:  iiitclligat  (jiii  p(ptest. 
Dciiidc   dieit,    hoc   falsum   esse,    veuialia    iion    remitti    sine    aiigmeuto 
gratie.     Ciuando  ergo  vult   d.  d.  quod  veuialia   possunt    remitti    absque   aug- 
mcnto  gi-atie,  non  eoncedo,  donec  probet:  imiuo  est  contra  expres.sum  textnni  ■•o 
*''™-^T''<  ad  Ro:  7.  (ialatas  .').  nbi  apostolus  dieit:  Venundatus  suin  snb  peeeato,  quis 
öai.  r.,  i;  liberabit    nie   de    inoiie    corporis    liuiusV    rcspondet :    Cratia    dci    p<'r    lesum 


Disputatio  I.  Eceii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.  1519.  339 

Christiun.  Certiim  est  aiitciii,  apostoliini  noii  liiisso  in  pwcatis  luortalihiis. 
Cetera  reliiU|UO  fiiturt'  ilisjiiitatioiii  intcr  egregiiini  d.  <1.  Aiulreani  et  loliaiiiiem 
Ecfiiun.  Et  lioc  erroiicuin  i'st,  (jiukI  vcnialc  j)('<'oatum  deiiin  non  oH'cndat, 
i'uni  displiceat  deo  umiu'  innuindiiiii  et  ix'probft  eiiin,  cpii  minima  solvent 
i  Matth.  5.,  nee  probavit  d.  d.  snfticere,  qnod  satis  patiautur.  axatm  t..  i9 

Seeundo  eriiiiinatur,  (|Uod  nee  uiiam  literam  pro  niea  sententia  iiidiixerim, 
cum  ipse  pro  reeeiitiormu  sententia  tut  .seripture  et  patrnm  indiixerit  auett)ri- 
tates.  Kespoudeo:  Eo  magis  mihi  .snspeeta  eins  sententia,  tjuo  ])lnres  indiixit, 
ijnia  per  capUlos  et  obtorto  collo  addnxit,   sicnt  in  preeedentibns  satis  dixi. 

III  Minns  peocat  qni  dnbitat  in  pogitationil)ns  snis  qnam  qni  dnl)ia  sna  verbis 
divinis  nititnr  statnei-e. 

Dicit  etiani,  non  eonstarc  sibi,  cjni  pro  articnlis  fidei  opinioiies  'i'iionie 
vel  aliornm  statuerint,  (|uia  eeelesio  Inmiiia  cnm  scriptura  adduxorit:  nionet 
ergo,   nt   videam,   (]nos    appellem  tlieologistas.     Dixi    hodie  et    itennn    dieo: 

IS  jwmiitto  opinioues  esse  opiniones,  neniiniqne  lioe  vitio  verto:  sed  traiiere 
rcpngnantem  seriptnrani  in  alieiumi  sensnm  pro  eoniinnandis  opinionibns  et 
in  hoe  pertinaeiter  stare,  hoc  dieo  tlieoKjgistarnm  esse  otüoiimi. 

Ad  alind,  de  canone  lil)rorinn,  iibi,  nixns  Hieronymi  et  eoneilii  Floren- 
tini anotoritate,  niavnlt  eredere  concilio,  qnod  a  spiritn  sancto  regitiir,  ((uani 

jii  mihi,  ei  gratias  ago.  Pie  enim  sapit:  nnnquam  volni  mihi  eredi.  Sed 
respondeo  bi-eviter:  coneUiet  ipse  primnm  Hieronvmmn  sibi,  qni  in  prologo 
galeato  Machabeornm  libros  et  nonnnllos  alios  manifeste  inter  apoen-jiha 
i-ecenset,  qna  anotoritate  fit,  nt  mihi  lil)er  Maehabeornni  sit  gratns  et  jm'o- 
batus,   sed    eontentiosis   pateat    ad   re]Hilsani.     Satis    hodie   de   eoneilio    dixi, 

s:.  innno,  nt  ipsemet  d.d.  dieit,  coneilium  non  en-at,  si  antcm  errat,  non  est 
eoneilinm,  et,  nt  meo  sensn  loqnar,  eredo  eoneilinm  et  eeelesiam  nnn(|Mam 
errare  in  bis  qne  snnt  fidei,  in  eet<'ris  non  est  neeesse  non  eiTare. 

Quod  vero  exclamat  latilinlnm  hoc  esse  hereticornm,  (|ui  hae  iidncia 
(piasliliet  expositiones  anetoritatnni   refutarent  vel  reeiperent,  respondeo:  (juare 

;i<>  hoe  non  snnt  conqnesti  sanetns  Augustinus,  Hieronymus  aliicjue  \ictoriosissinii 
hereticonuu  trinmphatores,   sed   donatis  ambignis  locis  studiurunt   eertis  et 
apertis  locis  pngnare?     Hoc  f'aciamns  et  de  animabns  in  pnrgatorio. 
Ad  rem. 
Ad  anetoritatnni  solntiones  dixit,   a  me  contemptos  esse  Angnstinnm, 

3.'i  Ambrosinm,  Beruhardum,  Hieronymnm,  Gregorium,  Isidornm  enni  glossa 
ordinaria:  hoc  j)ro  modcstia,  immo  molestia  Eeciana  dixit,  nimis  cupidns 
movende  invidie.  Dixi  liodie,  non  esse  contemptos  a  me,  et  itorum  dieo: 
quod  antem  meam  glossam  non  accipit,  non  enro,  probet  antem  ipse  et  snam, 
cmn  textns  sit  clarns  de  die  domini  et  igne  in  quo  revelabitnr  dies  domini,  i  eor.a.iaf- 

*"  qnod  etsi  potest  trahi  ad  ))urgatoriuni,  nt  dixi,  et  sie  sententiam  d.  doetoris 

2    inter    egrogium    U.    liuctmciii    N.    ef    lolianncm    Kckiuiu     oil.   \\  iteli.    imb    eil.    Icii. 

20  et  gratias 

'22* 


340  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  LutliPri  Lipsiai?  liabita.  1519. 

non  reprohavi,  Piirgatoriuiii  scilicet  esse,  non  tanieii  potest  liao  intelligentia 
oppilari  os  contentiosuni. 

«Dtottit.  s,25.  Item  et  ilhul  Mattlie.  5.  de   oaroere  non  oontempsi    jiro  Ambrosii   sen- 

tentia.     Quod  addit  d.  d.  verba  Christi  indicare,   dchcre  sdlvi  usqne  ad  \w- 
vissiinuni  unadrantem,    ideo  de  inferno  intelligi  non  debore,    re^iHindeo:  hoc    a 
satis  eluitur  per  diviun  Hieronynnnii,  qiii  adversus  Helvidium  hane  dietioneni 
'donee'  recte  exponit,  iit  non  cogatur  signifieare  (piod  Anibrosius  cnni  d.  d. 

TO.ittii  1,  •>.',.  hie  ponit.  nam  et  sie  Mattlie.  1.  seribitur  de  Io.«eph:  nee  eognovit  eam,  donee 
peperit  filiinii    smmi,   et  tarnen    non  sequitur,    qnod    post  jtartnm  eognoverit 
eam.  ita   liic  non  sequitnr,    qnod  sit  exitm'us  post  sohitionem,  sed  solvet  et   lo 
non  exibit. 

SKattfi.  5, 25.  Qnod    antem    conf'ntavit,    (|nod    non    peeeavei-it    mortaliter    dissentiens 

adversario,  atqne  quod  et  mortalia,  modo  sint  eontrita,  et  venialia  jnn'gantnr 
in  purgatorio,    dico,    qnod  hie   textns  non    loqnitur   de   contritis  mortMiil)iis: 
nam  eontritum  mortale  iam  non  e.st  mortale  et  penitens  iam  non  est  dissen-    i-'' 
tiens  adversario  suo.    Ergo  de  dissentiente  et  sie  peniianente  Itiqnitur  C'liristns. 

t'ie».  11, 3.  Transeo  illnd    de  casn    ligni  apud  Eeelesiasten,  nbi  Hieronymnm  dicit 

intelligere   per   Austnim   statnm    bonum    et   per    Af|nilonem  .statnm   nialuni: 
eoncedo  utrnmquo  et  niliil  ad  pnrgatorinm. 
301).  i'i,^.  De  mansione  apud  lühannem  certa,  ubi  argutatur  in  liunc  modum 'quo-  2u 

modo  fiet  eeita,  si  fiat  accessio  gratie,  eiii  debeatnr  altior  mansio?'  potest 
idem  argui  de  qnolil>et  fidcli  post  baplismum,  cui  est  eerta  mansio  ab  eterno 
predestinata.  Deinde  in  purgatorio  existentes  sie  ordinati  sunt,  nt  hoc  modo 
ad  eertam  mansionem  veniant.  Illud  etiani  humannm  argumentum  nihil 
coneludit,  c]Uod  sequeretur,  descendentem  cum  pluribus  peccatis  melius  habi-  j.. 
turum  esse  quam  cum  qni  enm  paueis.  8i  hee  ratio  bona  est,  tiraendum 
est,  ne  meretrix  inelior  Hat  quam  beata  virgo:  (|uasi  non  sint  ditterentes 
gradus  animarum  in  purgatorio,  cum  i))se  luidic  sanctos  vcliit  ])re  eeteris 
])r('staiitii)r('s  in  purgatorio  asseruerit. 

I)cinde  Sylvestrinum  '  argumentum   inducit,  (|1iik1   prodesset  eis,  si  per-   :;» 
ilurarcnt   in   penis:    nam    sie   et   martyrilins   expediret    ustnir    in   dicm    indicii 
mori  et  ))ati.    (inasi  ignoret  d.  d.  ad  eertam  mensuram  penas  esse  auiuiabus 
constitutas.  non   ergo  damnabile  est  orare  jiro  mortnis,  sicut  nee  damnabile 

a.eor.  12, 9.  fuit,  quod  apostolus  pro  se  oravit  et  orari  petüt,  cum  tarnen  eresceret  virtns 

eins    in    iiitirmitatc.      Ita    (juilibet    fidelis    pro   qualibet   neeessitatc   euinslibel    :i:. 
tidelis  debet  orare,  deliet  adiuvare,  ikhi  obstante,  (|Uod  ille  per  neeossitateiu 
istam  niagis  ae  niagis  mcreatur. 

Per  idem  volo  solutum,  cpiod  contra  obscrvantiam  eeelesie  et  pietatem 
sit,  quod  dixi  auimam    alienis  suffragiis   liberatam   minus  beari  (|Uain    si   \)t'v 

13  mDitalia  iiim  sint  cniitiita  nlle  VlU'Jflntien 

')  Ics  gitucftfv  ''l'rittnS   in   icitifiii  i<b.  I  S.  Il44j.  oiiflrfiiljttni   lüaUiyu.-  jii  V'iitljer-:- 
17.  <Za^  mibor  bcit  *.!lbla6. 


Disputatio  I.  FIltü  et  M.  Lutheri  Lipsiiie  haiiita.  l.'Jl'J.  341 

se  ^satis  palialur  in  purgalorio.  hoc  veliit  forollariiini  -iun|>sit  ex  dictis  nieis, 
ubi  ego  sensi  aniuiabus  esse  succurrenduni ,  (juantumlibet  perfectius  gemis 
nieriti  esset  iusticie  diviiie  omniljiis  modis   satisfacerc. 

Dainascoiiiiin  trauseo  ciuii  tennino  inerid  et  reinitto  ad  prccedcntia. 
s  Item  itonim  me  carpit,  quod  uullo  fuleitiis  testimonio  prorogo  t<'rininiiiii 

nieriti,  ipse  autein  nitatur  iniiltis  et  neget.  Respoudeo:  uullis  uititur  et  ij)se 
nisi  violenter  Lntellectis,  ut  satis  dictum  est. 

Capere  etiani  nie  in  verbis  meis  volens  dicit,.  me  appella.sse  senteutiani 

meam   opiniouem,   ergo   male  opposituni    a})pe]la%erim   errorem.      Dico  sicnt 

III  prius:   Xon  soluni  opinionem    sed  et   ignorantiani  ap])eilo  iiieani  sciitentiam: 

errorem  appellavi  nun  eonti'aiiam  opinioneiUj   >eil  (juod  t)[)inioiiein  pro  veri- 

tate  statuiuit. 

Deinde  auetoritatem  de  Xoe,  lob  et  Daniel  dicit  non  valere  tantnni 
pro  extremo  iudieio,  uec  possiiu  lioc  eouviucere  ex  litera:  reliui(Uo  iioc  iudicio 
i.'i  melius  sentientis,  cimi  textus  manifeste  habeat,  (juod  pro  lioiuiiie  ad  tril>unal 
(quod  in  luorte  tit)  rapto  nee  lob  net"  Daniel  orent,  (juod  ouinino  de  iudicio 
extreiuo  intelligi  oportet  aut  salteui  nou  de  purgatorio,  tpiia  pro  niortuis  in 
purgatorio  oraiit  Noe,  lob,  Daniel  et  omues  ecelesie. 

Ad  auetoritatem  Apocalypsis  recte  dicit,  quod  demones  iu  intcrno  non  Cffb.  5, 3. ». 
■ju  laudant,  sed  blaspheniant  deum. 

Reliqua  exchir^us  tempore  doctor  Martinus  vult  signare  in  scheda  et 
üstendere  douiiuo  doctori  et  dominis  uotai'iis:  obtulit  autem  sequeuti  luce 
infi-a  scripta: 

Quod   demones   in   inferuo   non   laudaiit,   sed   blasphemant  deum,  seio. 

25  Sed  quod  ideo  'siibtus  terram'  signitieet  purgatorium,  in  (juo  eautent  anime, 
nou  setjuitur,  primum  i|Uod  siuit  in  tribulationibus  et  penis,  nee  dum  abstersit 
deus  onmem  laervmam  ab  ocidis  eorum:  d.  d.  autem  negat,  eant<u-c  esse  in 
tribulationibus  laudai-e  deum.  Ideo  contra  seipsmn  loquitur,  dum  subtus 
terram  in  purgatorio   landein  pouit  simul  et  penas,    iu   quiljus    non    laudent. 

3u  nego  autem  et  ego,  quod  anime  ideo  cauteut,  quia  habeut  certissimum  signmn 
beatitudinis:  hoc  enini  signum  certissimum  fiiit  probandum.  Deinde  ego 
'sub  terram'  non  dixi  significare  solum  internum,  sed  et  alia,  quecunque  sul) 
terra  sunt,  in  (juibus  omuibus  laus  dei  abundat.  üninia  cniin  sunt  plena 
gloria   et    laude   dei,    qui  laudabilis   est   iu  omnibus    oj)cribus   suis,   alioqnin 

3s  oportet  d.  doetorem   nou  solum  purgatorium    per  'subtus  terram'   intelligere, 

sed  etiam   alicjuod   (juartum  per  'subtus  mare',  cum  eodem   Apocidypsis  5.  Dffn.  s.  13. 
etiam  'subtus  marc'  recitetur  et  oiiinia  que  iu  eo  sunt:  rectius  ergo  creatiiras 
omues  hoc  quaternario  intelligimus  significatas  (|uam  ea  que  dominus  Eccius 
imagiuatur. 

20  laudent  22  sequeuti  lucu  (obige  t'c^ait  no^  bcm  *J)!aimf£ti4)l  6ci  Söid^cil  2b  dum 
luotus  terra  iu  purgatorio  imie  o6cu  jd^on  ed.  Witeberg.  1545) 


342  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutlii'ri  Liiisiai'   habitii.  1511). 

Quoll  aiitem    in    tribulatiouibus  laiularo  deimi  nit  caiitaiv,    prol«),    nun 

Mom.  5,  3.  esse  a  me  fictum,  iit  d.  d.  dicit,  (jiiia  Ro:  5.  dicit:  gloriamiir  in  tribulatiouibus, 

W.  42, 9.  et  Psal:  41.  In    die  niandavit   dominus  niisericordiam  suani   et  noete  (id  est 

3ac.  5,  13.  tribulatione)  eantieiuu  eins,  et  laeobi  5.  tristatnr  aliquis?  oret  equo  animo  et 

*i.  34,  2. psallat,  item:   beuedicam   dominum   in   omni    tempore.     'Omni,  inquit,  tem-    '^ 

-&.  4;j,  19. pore',  etiam    adverso.      Contra   vitupcratur   illo,    de   quo    Psal:    Confitebitur 

tibi,  cum   benefeeeris   ei.      Fateor  autem,   hoe   me   non    dixisse  de   damuati.s 

subtus  terram,  sed  ut  excluderem  senteutiam  d.  ductoris  volentis,  quod  can- 

tare  sit  tantimi  de  beatitiidinis  .securitate  iu  pm'gatorio. 

De  eanone  misse  non  est   eontentus,    quod  donnire  in  pace  ad  corpus   lo 
retuli,  quia  dicit  canon :    'In  Christo  qniescentibus',   uon  'in    se}nilcliro  quie- 
sceutibus'.     Form:  (piid  ret'erat  ad  animam,  corpus  in  mari  ant  aerc  versari 
ac  non  ([uiescerc".'    Item:  quis,  inquit,  coi-pus  exanime  dicat  d(trmirc  in  pace".' 
Res])ondeo:  nihil  ista  argutia  valet:  nam  ([uicscentes  in  sepulchro  aut  ul)ilibet 
Cfib.  14, 13. secundum  corpus  iactati  vere  quiescunt  in  Christo,  hoe  est,  ut  Apocalyj):  14.   i"^ 
requiescant   a   laboril)us   suis,   videlicet  (piod  scparata   auima    a   corj»orc  iam 
non  laborat  iu  corpore   in  variis   huius    mundi   molestiis.  alioqiiin ,   (piomodo 
Clu'isti   corpus   in    sepulclu'o   uegabit    dormire   iu  pace  et  tjuiescere    in   deo? 
**.  4.S.  cum  in  tot  locis  de  eo  sie  loquatm-  scriptura  et  cautet  ecclesia:    In  pace  iu 
*i.  16, 9.  idipsum  dormiam  et  requiescam,   et  Psal.  15.  et  cai'o  mea  recjuiescet   in  spe,   m 
CftD.  14, 13.  item  Apocalji) :  14.  beati  qui  moriuntiir  in  domino,  item  Stephanus  actuum  7. 
sipsicft.  7, 59.  obdormivit  in  domino,   quod  sine   dubio  de  corporali    morte   tropo  scripture 
dicitur.     Si  Eccio    non   dormit   corpus  cxaninic,    sinat,  qncso,  illud  dormire 
suscitatm-o  deo  et  scriptm-e  auctoritati. 

Iu  fiue  dicit,  orari  a  uobis  pro  j)ace,  non  (juaui  liabent  sed  quam  -"> 
habere  a  miseria  penarum  contiugat  purgatis.  Kospondeo:  hoc  est  peticio  ])rin- 
cipii,  quia  pax  illa  securitatis,  quam  iiabeant,  nondum  est  probata.  reliiKpiitur 
ergo,  quod  in  pena  sunt,  et  ut  ab  hac  solvantur  et  pacem  liabcant,  oremus. 
Hec  omnia  sie  volo  dixisse,  ut  o.steudam  me  ignarum  esse  eorum,  <jue 
in  purgatorio  agat  deus,  uimis  cos  andere,  (jui  huius  ignorantie  imjwtientes  ^o 
potius  fingere  volunt  sua  quam  coufiteri  se  ignorare.  Mea  probare  non  pos- 
.sum,  sed  nee  Uli  sua:  ((uare  recte  mea  conclusio  id  tantum  voluit,  es.se 
nee  scripturis  nee  ratiouibus  probatum,  animas  eertas  esse,  salteni  omnes,  de 
Salute  sua  et  gratiam  in  eis  uon  augeri.  sufficit,  quod  scimus  cas  pati  et  uos 
debere  eis  succiurere:  cetera  deo  relinquenda  soll.  35 

Acta  sunt  hec   10.  Tulii  prcsentil)us  etc. 

Eccius    per   scliedam    respoiidit    11.  lulii. 
Solutioues    rcvcrcudi    ])atris     a])j)arcut    mihi    insulKciculcs    potissimum 
(juod  Augustiuum  dicat  uuu  loqui  de  piu'gatorio,  cum  maxime  id  agat,  scilicet 


21  actuum  ö.      :J7  3m  'Dlaiiuftritit  nad^  Söjii^er  Eintet  1 1  lulii  iiod)  fjiiijugctügt :  Ik-ki  prima 


Disputatio  1.  Efcii  et  M.  Lutheri   Lipsiiie  hiibita.   1519.  ;J43 

de  purgatorio.  Xe(|iie  iicirandiim  vst,  aninias  tletimcti>i'iim  pietatL'  snonim 
vivcntiiuii  rclfvaii.  cuiii  |irci  illis  sacrificium  uiediatori.s  offertiir  vcl  Elcc- 
nio.syne  in  ecdcsia  fiiint.  si'd  hw  eis  prosiint,  qni,  cmii  vivoiviit,  iit  licc  sihi 
püstea  prodesse  ])ossiiit,  nieruonmt.  Est  eniiii  vivendi  niddiis  nee  tani  l)<>iius, 
>  ut  MIHI  rc(jnirat  isla  post  niortein,  nei-  tani  malus,  iit  ei  non  prosint  post 
niortcni.  CiiiooiiTa  iiic  uinne  merituni  coni|)aratiir,  <|no  possit  ])ost  iianc 
vitam  relevari  ipiispiam  vel  gravari.  I  nunc,  Lutlicre,  et  die  Augustinnni 
hie  non  de  pnrgatorio  io(|Uutnm. 

Pi-eterea  uon  jirobat,  ad  deletioiiein  j)eecati  venialis  refjniri  augnientuni 

I»  gratie.    Fateor,  augnientuni  gratie  tollere  aliquando  venialia,  .sed  etiani  viTiiale 

tollitur  satispassione.  imde  apostolus  allegatus  Ko:  7.  non  loquitur  de  veniali  *^'"'  '■ '<• 
peccato,  porro  si  locjueretiu-,  satispassionem  non  excluderet.  at  de  eins  con- 
sensu  velut   impertinente   nihil    dieo  in  presentia.     Veniale,   fliteor,   oflendit, 
sed  venialitor,   qiiia  lioininem    in    oilio   dei   mm    eonstituit   nee    iiiiniieuni    dei 

15  facit,   quod  alioquiii   eiini    gi-atia  staret:    ideo    in    iiurgatorio   lialient   (luideni 
peccata  venialia  citra  ininiieiciani  dei. 

At  quod  eaiisatur  nie  torcjuere  auctoritales  per  capillos  ad  propositinn, 
di.speream,  si  tota  disputatione  vel  unam  addu.xerit  auetoritateni  tarn  perti- 
nenteni,  sieut  ego  hie  adduxi.     Sed  Ikk'  iudieent  iudiee.s,  non  Lutherus. 

on  Indignatur,    eur   non    et  Augu.stiuus    et    Hieronymus   causati    sint    hoc 

latii)ulura  hereticorum ,  quod  dixi.  Boue  deus,  qua.si  non  uhique  claniot 
.Vugnstiniis  et  Hieroiiymu.s  eontra  l'elagianos,  C'ypriainis  et  Ambro.sius  contra 
Arriauos  et  Novatiano,«,  eos  pro  arhitrio  interpretari  sacram  .«cripturani ! 

Petit,   quod  probem  ineam  sententiain,  cum  suaui  probare  non  [lossit: 

25  meam  vero  probatani  iudieum  relinquo  iudieio. 

De  'donec'  alia  est  ratio  Hieronvnii  ad  Ilelpidiuni,  (piia  alitinde  pro- 
i)atur  ex  seriptura,  Mariain  semper  inaiisisse  virgineni.  igitur  'doiiee'  ibidem 
nun  (licit  consummationeni,  quod  liie  nou  poto.st  facere. 

Porro  de  rationibus  meis  gratia  brcvitatis  non  nioror.    Sed  «piod  dieit 

3w  me  cei-him  f'eeisse   ex  dictis  suis,    (juod    anime    suffragiis  viventium   liberale 

minus  bcentur,   male  milii  imponit.   nee  enim  mihi   somnia  fiiigo:    reperietur 

euim  in  dilutione   adiiotationum  mearum,'  uoluisse  Pasehalem  siia  sibi  niinui 

premia,   idco  maluisse   ardere.     Sed    missa  hec  iacio  et  ludieibu.s  committo. 

Porro  non  nego,   quin   in  tribulationibus   qiiis   laudet   deum,    .sed    hoc 

■'S   loco  aeeipi  non  poto.st,   quod  et  in  eelo  eantare   eos  dieit  et  ab  illis  abster- Ctfb.  21,4. 
serit  deus  oninem  lachrvmam  tVre.     Undc  liquet  leetori,  quomodo  sententiam 
meam  invertat.    Unde  anime  in  pnigatorio  eantant  secundum  lohanneni  deo, 
et  (piero,  causam  explicet  ni.si  certitudinis  glorie,  quare   f'alsissime   conimini- 
scitur,    quod    contra  me   ipsum  loquar.     Undc   non   nego,   I)oiios  gloriari    in 

*"  tnbulatiunibu.s  et  eantare,  .sed  iiegavi  illani  glossam,  (juaiii  ij).se  tiiL.\it,  quod 

21  si  non 

')  3n  Sutl)cr^  aittwi^tcn  f.  »b.  I  ®.  299. 


344  Disimtutio  I.  Eclü  et  M.  Liitlii'i-i  Lipsiac  liabita.    1519. 

cantare  sit  in  liibulationlbus  ik'iun  laiulaie:  alioquiii  augeli  iioii  caueiviit  deo 
et  beati. 

Quud  errureiu  patenti^siiuuin  defeiKlcic  conatur,  scilicet  aiüiua.^  doniuR' 
soniuo  paci.s,  i-;cilifet  quo  ad  corpus  &c.  (|U(iniani  anima  .separata  a  corport' 
non  laburat  in  corpore  variis  uiolcstiis,  vide  vafricieni,  (jui,  cimi  solveudo  ad  ■■ 
cori)us  retuli.s.'^et  in  scpulcliro  (piicf^centes,  iam  se  trausfcrt  ad  quietem  anime 
a  laboribus  cor})oris.  Sed  heus,  lionc  vii-,  est  hoc  (juiescere  a  laboribus, 
i|uia  videlicct  non  in  corjtore  niok'stias  patiatur,  tarnen  incoiiiparabilitcr 
maiore.s  molestia.s  sentiat  extra  corpus  in  anima?  quid  iuvat,  si  ipiiesco  a 
t'ebre  et  infestor  calculo?  "' 

De  Clu'isti  (piiete  aliud  est,  rcsurrectioueai  abscjue  corruptione  ex.spec- 
ctit  14, 13. taute:  beati  ergo,   «jui  luoriuutur   in  domino,   sed    (piis  dicturus  est,   corpus 
3ips(<i).  7, j'j.  beatum    nisi   per   redundautiam   auiuie   iu   corpus?     tSic   de   beato   Ötephauo, 
(jui  \u  düuiiuo  obdormivit. 

Demum  iuquit  lue  peterc  itrincipiuni  'sunt  iu  pace,  et  tanieu  eis  petiiuus   i'' 
paceni'.     Sed  quia  ridiculuin  est  refcrre  paceiu  habitam  ad  corpus,  seipiitur, 
ijlaiu  esse  in  aniuia  scieutiani  seciu'itatis. 

Quod  ait  se  sua  probare  non  posse,  reputo  verissiniura :  contra  alii  sua 
])rol)ant,   quamvis   pertiuax    et  cervicosus    etiam   deuioustratiouibus    non   ad- 
(piiescat,  (juin  seniper  coutendcret,  nou  esse  demoustratioueiu,  velut  (ircgorius   jn 
Ariminensis    et    Petrus    Aiiacensis  Aristoteli  f'aciunt    iu  rationibus   de  priiuo 
niotore  in  7.  et  8.  Piiysicoruni. 

Quare  cum  commuui  c(jiicludo  seuteiitia,  et  iu  purgatorio  gratiani  uon 
augeri  et  auimas  certas  esse  de  salutc. 

De  iiululgeuliis.  as 

Die  undecinia  lulii,    que   fuit  dies  Luue. 
Eccius. 

im|irimi>,  antcijuam  descen<laiu  in  lianc  dispntatinncm  in(liili;rnli:uinii, 
protestor,  non  esse  meutis  mee  aut  proi)osiluin  velle  hac  mea  disj)ulatiou(' 
contravenire  uiaudatis  suiumi  pontificis,  quibus  luaudat  iu  Dccreto  incipienle  ■<" 
'Cum  postcjuam','  uon  debcrc  dci'endi  vcl  prcdi('ari  contrarium  certis  i)uuclis 
de  induigentiis  sub  penn  cxcomiuunicationis,  sed  nuigis  esse  iutcutionis  mee 
dcfeii(K're  vcritatem  in  eodem  Dccreto  a]iprol)atam.  (^iio  sie  prefato  accedo 
ad  iiipugnandam  couclusionciu  imdecimam. 

Dicere    indulgeutiius    esse    utilcs   Christianis    est    verum    et    pinm,    nee   3-^ 
indulgentie  sunt    vicium    lioni  operis:    (piare  non   \idctur  licne  dictniu,  (|iiod 

16  et  quia  17  scieiitia  24    et  eas  corlas   (»)al)vfd)citilic()  l)Qt  in   bcr  .^iQiibjdjvift 

et  alas  certJis  Bcftanbciil  2G  3m  ^Dlaiiuitiipt   itad)  fiöjc^ci:  X)\nkx  «lit-s  Luiio  iiüd)  licigcfügt; 

hoia  septima  '-Vi  appiubatas 

')  iiicoi  X.  Nova  dociutalis  Dom  "J.  5iulicinOct  1518. 


Disputatio  I.  Kccii  ut  JI.  Lulliuri   LipsLic  liuliila.   \hV.).  345 

hoc  afHmiante.s  insaiiiaiil.  Hoc  |)rol)atiir,  quia  ccck'sia  in  iis  <jiic  sunt  tidi-i 
nun  errat  ut  (iiiu  respiciunt  aniniurnni  salntoni,  iuuno,  iit  s.  C'yprianns  ait, 
Deus  uou  perniittit  maiorem  i)arteni  cleri  crrare,  sed  in  coiiciliis  goneralil)Us 
et  per  nnivcrsitatcni  rlcri  iani  a  treecntis  annis  induiui'iitif  iX'putatc  sunt   uliics 

"i  et  pie  C'lu'istianis.  (^uod  patuit  in  concilio  Vicniunsi,  uhi  appiobafc  sunt 
date  per  Urbauuni  4.  |>ru  vcniTaliilis  Eut'harif<tie  vcui'iatiDnc:  naui  coniiliiMn 
iiauc  addidit  ratinncni  niutivani,  ut  Cln'isti  fidcics  csscut  majiis  |)aniti  ad 
obsequia  vcueratiunis  et  liüuori.s  .sacranicnto  inipcndonda. 

Sic  Iimocentius  3.  iu  concilio  geuerali,    ul)i    utilissimam    constitutiDneni 

1"  'Oninis  utriustpie'  a  tota  wclesia  rcceptani  cdidit,  de  indulgontiis  (juoijuu 
dispo.suit  hüspitaliorum  dicens:  Iniuugimu.s  vubi.s  iu  rcmissiuncui  peccatoruni, 
(|uatt!nas  de  bouis  vobis  collatis  grata  eis  subsidia  cliaritatis  erogetis,  ut  per 
subventionem  vesti'ani  ipsoruni  iuopic  cuusulatur  et  vos  per  licc  bona  et 
alia,  (jue  doniiuo  insjiirante  feccntis,  ad  eterna  possitis  gaudia  |)erveuire. 

1'  In  eodeni   «pioque  Concilio   liniitata    fiiit    inferiorum    prelatoruni    indnl- 

gentia-s  dandi  i)otestas,  <|ue  in  Lugdunciisi  concilio  ilcindc  i'uil  approbata. 
Sed  .si  iudulgentie  essent  vieiuni  Ixmi  opcris  et  Christianis  inutilcs,  (|uid  op\is 
esset  collatioueni  vicii  operis  miuuere  in  inleriori  prelato  et  coulljric  iu  [>ii'ui- 
tudiuem  potestatis? 

2i>  Aceedit,  (juod  laudabile  C'onstaiitiense  conciliuin ,  (|Uod  et  inier  errores 

daniuavit  iudulgeutlaruni  coutcmptuui,  eoutulit  indulgeutias  oumibus  iu  Con- 
cilio existentibiis  et  feria  sexta  ieiunantibus,  (piod  fuisset  boua  opera  taiitorum 
patriun  iucpiiuare  et  iuficere. 

Et  Gerson,  quem  reverendu.s  pater  illustrem  theologuni  aj)[)ellat,   >icnt 

55  fuit  veri  et  hoiiesti  studiosissimus,  is  decidit,  indulgeutiarimi  conoessioncni 
non  esse  pai'vipeudeudam  seu  couteumendam,  sed  devote  aniplectendani  in 
fide,  spe  et  charitate  domini  nostri  Ihesu  Christi,  (pii  talem  i)o(estatem  claviuni 
ecdesiasticarnm  dedit  honiinibus.  Coiislat  euim,  (piod  iiuctuosior  est  et  deo 
acceptabilior    operatio,    talibus    iudulgentiis    inuit<ns    (|uani   altera   et   ceteris 

•1»   pai'ibus  non  iuniteus.     Hec  Gerson. 

Sic  et  alii  sancti  et  optime  existimationis  viri  tempore  dataruin  indul- 
gentiarum  volueruut,  que  a  beato  Gregorio  quoque  date  sunt  ante  nongcntos 
anuos  et  Paschasio  ante  sexcentos  aunos.  l^ide  sola  tauti  ]iatris  auctoritas 
debet    quemlibet    Christiauum    movere,    ut    credat    indulgeutias    esse    iitiles 

:<■">  Christiauis,  quamvis  non  ignorem,  (|Uod  Wilhelmus  Altisiodorensis  referat, 
non  defuisse,  (pii  etiam  vivente  beato  (iregorio  saucto  patri  in  indulgenliis 
contradLxerint. 

Tornj  hoc  addam:  iSi  iudulgeutie  sunt  vicium  boui  operis,  hoc  ))ütis- 
sinium  meo  arbitratu    ex  eo  suspicari    |)ossem,  quod  sunt   satistactorie.  sed 


5  Wienensi  6  coiisiliuin  V-i  vus  pieponat  et  ali.i  ituic   olicit  idjoii  iiöjc^cc ;  bic 

ed.   Krlaiig.:  vos  per  liaec  et  alia)  lü   iii   l>iig(huiieiisi  coiisiliu         '2U  coiisiliimi         20  esse 

pervideudaiu  Sfll.  S.  348  3-  5  35  jVltisiduieusis 


346  Disputatio  I.  Eccii  vt  M.  Lutheii  Lipsiae  haliita.  1510. 

per  opiu;  satisfactorium  noii  iiiiiui.<  uieremur  (|uaiii  si  non  esset  satislactoiiimi: 
alioijuin  prestiu'et  uos  miUa  facere  opera  satisfaetoria ,  ne  nierita  nostra  pro 
isto  statu  mmueremus.  Sed  in  beuedictiouibus  semiuantes  de  benedictionilui- 
qiioque  metemus.     Sed  hie  audiam  reverendum  patrem. 

Accedat  tautus  totius  Christianitatis  eoiisensus  in  lubileis  jter  siunmos    s 
poutifices  eelebratis,  per  Bonif aeiimi  8.,  Clemeuteni  6.,  Urljanmii  6.,  Xieolaiim  5., 
intetrerriimim  et  doctissiimim  ])Oiitifioem,  Sixtnm  4.  et  qiiod  conimuni  cousensu 
Cliristianissiiuuriuii  reguiu    et  prinoipiini    pru    pa.ssagiis   et  cruciatis  Siiminus 
poutifex  pleuissimas  sepe  dedit  indulgeutias. 

Cum  ergo  fides  ecelesie  sit  iudefeetibilis,  pro  qua  Christus  rogavit ,  nt   i" 
Um.  22, 32.  uou    (leficerct   Ijuce  22.   et   poUicitus   est   se   uobiscum   esse   omuibus   diebus 
3iattf).2s,2u.  usque  ad  consummationem  seculi  ^latth.  28.,  noii  est  admitteudum,  ecclesiani 
cnni  aniinaruin  pernieie  taute  tempore  errasse,   tt    quia    decreta   Siuumorum 
pontiücum  ab  oumibus  conuuunionem  ecelesie  saucte  habentibus  simt  aece]>- 
tauda,  ut  ait  Gregorius  cau:  preceptis,  12.  dist:  item  can:  ouiuia  decretalia,   is 
25.   quest:   1.    cmu   nuiltis   eoucordautibus    et  poutifex   modernus'   sub   peua 
exeommuiiioationis  hite  seuteutie  defiuivit,  imhilgeiitias  esse  utiles  ad  penam 
peecatis  tlebitam  iis,  qui  eharitate  iuugente  menibra  sunt  Christi,  delendam, 
et  quod  luiiusmodi  remissio  ex  merito  Ciu'isti  et  sanetoruni  auctoritate  summi 
poutifieis  (piasi    compeusetur,    his  omuii)Us    persuasum  volo  Cliristiano  fideli,   so 
Lnhilgeutias  non  esse  vieium  boui  operis  nee   dicere  in(hilgeutias  Cln-istiano 
es.se  utiles  esse  iusauire,    (juod  nihil  aliuil  e-t  (niam  dieere  totimi  clerum  in 
eeelesia  tauto  tempore  insauivisse. 

Martinas. 

Duodecim    argnmentis    impugnat    egregius    d.  d.    conehisioncni    meam   -s 

undeciniam.     Ad  (jue  prius(juani  respondeam,   primo  diluani  illud,  (|iiod  in- 

saniam  esse  dLxi,    haberl  iiidulgentias    bonas   Christiano   esseque   eas  vieium 

'Pj.  lu,  :>.  boni    opt'ris.      Dieo    ergo:    quando  pro|)heta    Psal:  39.  audet   iusauias    falsas 

?5i.  ii'J,  ssapiH'llare   et    l'sal:  118.    inicpiorum    l'abulationes   ipsas    traditiones   hominuni, 

que  de  se  non  erant  male,  nisi  (|Uod  nialam  fidutiam  adversus  iustieiam  ■^" 
dei  prestabaut  iusipieutibus,  <|uanto  niagis  insania  est,  indulgentias,  (|ue  nequc 
jirecepte  neipie  eonsulte  sunt  ne(|iu'  neeessarie  ad  saliitem,  innno  reiiiissiones 
sinit  bonorum  nmltorum  openun,  liaberi  pro  bono  CliristianorumI  eum  omne 
l)oniiM\  iiostrum  et  neeessarium  ad  sahitcni  conqireheusum  sit  in  preceptis  et 
(;onsiliis.  Immo  amplius  dieo:  (|ua!i(lo  saluberrima  dei  lex  teste  Ezeeiiiele  •'** 
ffloiti.  7,111. et  aj)ostolo  Paulo  lvn:7.  non  est  bona  homini,  immo  oecasio  peceati,  sola 
autem  gi-atia  Ijouum  est  Christiano,  ijuanto  minus  iudidgentie,  que  nedmu 
cum  gratie  sed    nee  eum  legis   nlJius   l)onitate   uilo  modo  conqiarari  possint, 


6  Boiiifaciuin :  Cleinentein        15  deorolalia.  ^4.  cjuest :  1.  alle  'Jllliijnbcil       -'J?  quaiito  magis 
')  V't'o  X.  in  bct  Nova  ducietalis  liom  y.  ^ioUcmbL'i  1518. 


Disputiitio  1.  Eccii  et  M.  Lullicri  Ln)!siao  lialiita.   151'.».  347 

cum  sint  niliil  et  privatio  (|iiodam  bonorum  operum,  halicri  dchcut  pro  hoiio! 
non  (piod  iioxias  aut  pfiiiitinsas  arl)itr('r,  iit  diccimis. 

Quando  ergo  egregiu.s  d.  d.  dicit  priino,  ecclesiain  in  iis  (|nc  siiiu  lidci 
iioii  errare  iicc  in  iis  qvie  respieiunt  aniiiiaruni  >atiileni,  rcctc  dicit:  sed  tales 

■'   non  .sunt  induigentie,  ut  dictiuu  est. 

Quüd  autem  Cyprianus  dieit,  deuni  non  perniittere,  (piod  niaior  ])ars 
cleri  erret,  viderit  ipse  quid  dixerit.  ("ertimi  est,  (juod  t<'nipore  Arriane  ])er- 
fidie  niaior  pai's  et  eloquentioruni  episcoporuni  et  doctioruni  viroiinn  erravit 
in  tauto  articulo  fidei,    adeo    ut    nullus  catliolicus    episcopus   iernic   resideret 

i"   in  cathedra  sua. 

Quod  dieit,  in  couciliis  gcneralibus  et  treeentis  annis  habitas  indnl- 
gentia.s  utiles  et  pias  Cliristianis  et  in  eoncilio  X'iennensi  appi(>l)atas,  (pias 
UrbaniLS  4.  jiro  reverentia  vencrabilis  Eueiiaristie  in  fidelibus  excitanda  iar- 
gitus   est,    res])ondeo :    muiquani    negavi    esse    utiles    indulgeutias,    sed    non 

i"»  Christianis,  lioc  est  iervide  agentibus,  ( 'hi-istuni  seeun(hnn  minien  sninn  anian- 
tibus  et  querentibus:  iis  enini  ingrata  est  remissio  ojiernni,  grata  vcro  inqio- 
sitio  opennu.  Seeiuido  dieo,  (piod  in  iis  rebus  non  est  i'espieienda  ])ersona 
ullius  sivc  Coneilii  sive  papc,  sed  (piid  dieatur,  presertini  (juando  iiie  error 
de  indiügentiis    ut   in   re   non    ueeessaria  mm  est  periculosus,   eetcris    tanien 

;o   paribus,  hoc  est,  si  sciant  ea.s  esse  non  neeessariiLS  nee  in  eas  eontidanl. 

Ad  secunduni,  de  Coueilio  generali  et  Innoeentio  ;3.  (pii  iniunxit  pro 
dispositione  hosi)italioruni ,  ut  in  remissioneni  peecatoruni  conf'errent  grata 
subsidia  «tc,  dico,  me  adliuc  non  intelligere  hoc  verbuni  papc,  cum  remissio 
jieceatoruni  mihi  videatur  esse  aliud  (piam  induigentie,   at<|ue   si  esset  ideni, 

;.'•  dico  sieut  prius. 

Ad  tercium,  de  Lugdunensi  C'oneilio,  in  (pio  approbata  dieitur  et  liini- 
taeio  potestatis  eonferendi  indulgentias  ini'eriornni  prelatoruni,  adniitfo  totuni. 
<|Uod  autem  sequitur,  si  essent  inntiies,  non  Ibisse  neeessariuiu  eollatiom m 
vicii  ojx;ris  minuere  in  inferioril)us   prelatis,   dieo,   indulgentias  esse  vocatas 

3u  a  me  viciuni  operis,  seeunchun  ipuxl  inq)ugnatns  s'um  a  d.  d.  eonelnsione 
mea  42.  in  Kesolutorio,  ul)i  sie  dixi:'  Xon  <|Uod  venie  sint  male  et  noxie, 
sed  quod  abusus  perversus  nocet,  dum  tale  opus  non  facerent,  nisi  venie 
essent:  sie  enim  finis  operis  huiusniodi  fit  ipsa  venia.  Et  elarissinnun  est, 
quod  rare  homines  contribuerent,  nisi  induigentie  promitterentur.    ld(,'o  senqier 

3'>   ibi  est  jjerieuhnn  salteni  vitiosi  operis. 

Quarto  induxit  laudabile  C'onstantiense  eoneilium,  (juod  inter  erroi-es 
ceteros  damnavit  eontemptum  indulgentiarum.  Kesjiondeo:  mni(|uani  ego 
eontempsi  aut  eontenuiendas  esse  doeui,  nisi  eontenq)tus  iiUeiligatui-  hoc  modo, 
quod  incomparabiliter  meliora  i>ossunuis  eisdem  exjiensis  facei'e,  quibus  indul- 

11  iam  treeentis  aniiis  lialiitis  bic  (ScfammtauÄgalicn  unb  Söjdjct,  ugl.  iiibcfi  S.  :i4">  ^. 4f. 
\\i  Wieiieiisi  24  iiululgeutiiis 

')  S.  iöb.  I  ®.  ööy. 


348  IHsput.itio  1.  EcL-ii   L't  M.  LhUrtI   Liiisiae  iKiliita.   1519. 

geiitie  rediüiuntur  vid  (juain  siuit  iiidiilgcntie  ipse.  (luare  prerogativa  uiclioris 
Dou  est  eoiiteniptiis  deterioris,  Sk'ut  aiu'utu  uou  est  cuiiteniptus  ligni  avit  feiii, 
etsi  pre.stautiiis. 

Per  idem  ad  ([uintuiu,  iibi  Gcrsunem  inducit,  indulgeiitiariun  couces- 
sioiieni  nun  esse  parvi[»eiidendani :  addo  'in  suo  genere'  seil,  sieiit  i])se  dixit,  ^ 
'ceteris  j)aribiis'.  Nee  eredu  liane  senteutiani  d.  d.  satis  placere,  (juod  indiil- 
geutie  sint  suseipiende  in  tide,  spe  et  eliaritate,  cum  teimerit  satisfactionem 
inipleri  et  remitti  posse  etiam  iis,  qui  sunt  extra  gratiam.  Admitterem,  <]Uiid 
fructuosior  sit  operatio  iniiitens  iudulgeiitüs  (juaui  altera  iiou  iuniteus,  ceteris 
l)aribus,  modo  cetera  illa  jiaria  reete  e(^>mparentur,  sieut  nou  uego,  meliorem  lo 
esse  posse  uuaai  oratiouem  domiuieam  Laiei  quam  omues  horas  eauonicas 
imius  sacerdotis. 

iSexto  inducit,  beatum  Grcgorium  ante  nongentos  anuos,  Pascasium 
ante  ccceec  annos  dedisse  iudulgentias ,  quamvis  recitante  ^^'ilhelmo  iVltisio- 
doreusi  aliqui  coutradixerint  sancto  Gregorio.  Respoudeo:  Nondum  hal)eo  is 
fide  dignam  liistoriam  de  indulgentiis  Gregorianis:  tarnen  <]uid<|uid  sit, 
Don  ideo  sequitur,  indulgentias  esse  aliud  (juam  indiügentias,  hoc  est  reniis- 
siones  bonorum  ojierum,  (juas  nemo  bonas  iiuterit  appellare  Christianis,  quan- 
tumliljet  sancta  Coneilia  vel  (juamlibet  sancti  eas  dederiut  vel  approbai-iut. 
Ideo  d.  d.  nou  solum  contra  me  agat  solis  nominibiis  auetoritatum,  sed  et  20 
ipsius  rei  veritate. 

Septimo  suspicatur,  eas  esse  ideo  boni  operis  vieium,  ijuia  sunt  satis- 
factorie.  Dico,  quod  non  sunt  satisfactorie  sed  remissiones  satistactionis,  nee 
habende  ut  opus  satisfaelorium.  ideo  male  hoe  argumento  comparantur  ope- 
ribus  satisfaetoriis,  quasi  ideo  merita  nostra  minuantur,  si  iudulgentie  reliu-  25 
qiiantiu':  imo  contrarium  verins  est,  merita  augeutm-,  dum  iudidgentie 
reliutjuuntur. 

Oetavo  dieit,  eonsensu  fidelium  receptum  annum  Iul)ileum  Bouifacii  8., 
Clementis  G.,  Sixti  &c.  Respondeo:  <|uis  seit,  si  eousensus  fidelium  eum 
reee])erit,  nee;  est  Bonifaeius  taute  opiniouis,  iit  (luidipiid  gesserit  statiin  jiro  au 
re  bene  gesta  habendum  sit,  presertim  in  re  non  bona  nee  necessaria  ad 
saiut<'m,  i(ui  et  alia  monsti-a  ))er[ietravit,  <jue  in  rebus  nccessariis  malum 
exen)])lun>  |)i'el)ucrunt. 

Xono  (|Uiid    drdcrunt    Ühmuani    poutifiees   eonsensu  ( "iu'istianissimorum 
reguiii    et    |iriii<-ipuni    iudnlgcntias    pro    passagio,    dico   siciii    pi'ius:   nou   est   :ii 
niiracnlum,  (juod  deus  liec  eontenmat  et  sinat  agi  et  agere,  qne  impcrlincutia 
sunt  ad  salutem,  iiui  in  iioc  super  nos  vigilat,  ut  doceat  utilia,  ut  apostolus 
Iit.  3, 8.  ad  Titum  3.  dieit,  hoe  est  preeepta  sua  et  consilia. 

Decimo  arguit,  fidem  eeelesie  esse  indefeetibilem  et  Christum  nobiscum, 
ideo    ecclesiam    nou    [lotuisse   errare   tauto   tempore   cum  aniniarum   })eruieie.    m 


14  Altisidiureiisi  -il  apustulus  Titum 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.  1-'>19.  340 

Dico:  nun  lota  pcclosia  iTravit.  Deindc,  si  ctiani  crrarcl  in  iis  rclms  niliili 
(sempcr  de  C'liristianis  loquor),  non  est  periculuni  salva  litlc:  variari  (i|)itiiones 
et  erraro  in  temjwralibiis  non  tollit  ecclesiam  Cliristi. 

Untlecimn   dccreta    Ronianonun    pontificum   aeccptanda    esse   cdnlendit. 

5  Respoudeo:  .sine  dubio  sunt  aeeeptanda,  sed  tanicn  cnni  iuditio,  ut  lialx'tnr 
dist:  10.  oa:  Anastasins:  qnia  Roniani  pontificcs  lioniincs  riicnii\t  et  liomines 
eircnm  so  iialiuerunt,  crrare  potuernnt.  Deinde  nulluni  est  decretuni,  (|UO(l 
precipiut  indulgentias  redinierc,  nee  est  usque  hodie,  (|Uo(l  indulgx'utiaruni 
valoreni  apcrte  dcclaravcrit. 

lu  Ultimo  de  niodcrni  pontilieis  definitione,  esse  videlicct   utilos  indulgentias 

et  de  merito  Clu'isti  et  sanetomun  aeeeptas,  respoudeo:  nee  ipso  satis  expriniit 

nee  prohat  vel   una  syliaha    (|ue   dicit.      De   (pia    n jiiiisius    in   actis  nieis 

Augusteusihus '  dixi. 

Non  sequitur  ergo,  totnni  cleruui  in  eeelcsia  tauto  tempore  iusauivisse, 

15  euni  iuterini  semper  fuerint,  ([uihiis  et  displieuerint,  (pii  et  eoutradixerint, 
saltem  privatim,  iudulgentiis,  ut  testatnr  vulgatissimuni  jiniverbiinn  'Indnl- 
gentie  sunt  pic  deceptiones'. 

E^ceius. 
Accepi  reverendi  patris  senteutiam   in  niultis  mitiorem   et  equahilioreni 

20  quam  verlja  eonelusionum  preteuderent  aut  alia  sua  seri])ta  mihi  videhautur 
siguitieare,  neque  mei  est  instituti  indiseretas  iuchilgeutiarum  proelaniationes 
aut  abusus  defendere,  sed  veritatem  et  quantiun  iu(hi]gentie  rationabiliter  date 
possunt  prodesse  tutari,  et,  ut  sim  hrevis,  non  diseutio  de  exeusatione  sue 
eonelusionis ,   at,    euni  assumit    indulgentias   non   preeei)tas,    non  ueeessarias 

2i  esse,  fatemur.  Sed  in  hoc  toto  mco  exili  iudicio  ap])aret  esse  difficultas 
nostre  dissensionis  ])riucipalitcr,  quia  reverendns  patcr  dicit,  in<hilgentias  non 
esse  nisi  remissioues  houornni  operuni:  quam  interpretationein  a])uil  nulluni 
indulgentias  vel  dantem  vel  admittentem  nuinini  nie  rc|ipciisse,  <)U(iiiiani  sie 
indulgentie  essent  vere   noxie,   perieulose  et  damnabiles,  cum   sie  eoncilia  et 

30  sumnii  pontifiees  remitterent  hec  bona  opera,  ut  vel  sie  lionio  non  mereretur 
tautam  beatitudinem,  quod  est  contra  animarnm  salutem,  vel  liomines  decepti 
remissione  bonorum  operuni  ad  piu-gatoriuni  mitterentur,  ut  penas  jiie  non 
dilutas  ibidem  sustinerent,  (piod  revera  damnabile  est.  unde  omuiuni  vel 
dantium  vel  admitteutiuiii  indulgentias  unus  consensus  est,  indulgentias  non 

35  esse  bonorum  openim  remissioues,  sed  remissionem  esse  pene  tempoialis  pro 
peceato  eontrito  adhue  de!)ite  et  non  sohlte,  sieuti  Leo  modernus  papa 
expresse  in  prefato  decreto  defiuit,  quod  Sixtiis  4.  aut(!  eiun  expressissiine 
feeit  tempore  lubilei  sni.  Uude  eoucordare  non  possuni,  cjui«!  icvciciidus 
pater  in   suis   Kesolutionihus^  dieit,   indulgentias   solum    datas    pigris,    (piod 


G  (list:  22.  Ca:  AiListasio  aUe  ?tit§8a6cn 

')  S.  f)ict  ®.  i;ff.  ']  iüril.  *b.  T  S.r,97. 


2.  UKilcc 
in. 


350  Dispnt.itin  I.  Eccii  et  M.  Luthori  Lipsino  habita.   1519. 

etiam  in  semione  viilgari '  affinnut,  non  volcntilnis  iniplcro  canones  peniten- 
tiulc'S,  et  tamon  in  codem  vosolutorio  dicit,  canones  ]ienitentialcs  pi^ris 
inii)iisitos,  quod  viri  alioipin  stronni  omneni  \itam  penitentiani  agerent.  unde 
infelicissime  essent  Indulgentie,  si  cssent  lionornni  (i})ernni  reniissiones. 

Soluturns  ad  primum  respondit,  indulgentias  non  attinere  ad  animaruni     ;. 
saluteni,  cnm  profoeto  maxinic  intcrsit  salutis  aniniarnni,  an  salnteni  pronio- 
\eant  vel  inipediant.    Interest  etiam  tidei  nostre,  an  papa  nt  Christi  vieariiis 
penas  peeeato  dcbitas  facta  reconijiensatione  yicv  nieiita  Christi  et  sanctornni 
jinssit  reniittcre  et  delerc. 

De  Cvpriann  ohiecit  niilii,  quod  occurrehat  Cypriannni  icgcnti,  quanivis   lu 
non  ])lene  mihi  constet,  an  sicnt  in  Grccia  ita  et  in  aliis  regionibus  Ecclesic 
niaior  ]iars  clcri  fnerit  infeeta. 

Deinde  ad  coneilia  respondit,  indulgentias  non  esse  bonas  Cliristiano, 
id  est,  qni  fide  et  diaritate  Cln'istnm  scquatur.  hoc  eerte  dicta  Coneiliornni 
desti'uit  et  iiidulgentiarum  hn-gitioneni ,  quia  mm  nisi  Cliristi  fidelibus  et  i- 
contritis  et  confessis  snl>  commnni  forma  conceduntur.  qnarc  connnnni  scn- 
tentia  indulgentie  non  sunt  hone  malis,  quia  cas  non  conseqnuntnr,  sed  honis 
et  vere  Cliristiauis. 

Non  accepto,   quod   rcverendns  pater  dictum  Scnece  hie  usni-jiat,  non 
attendcndnm  qnis  sed  quid  dicatnr,   qnoniani  maximc  in  iis,   quc  sunt  fidei,   -ju 
attendere  oportet  etiam  qnis  dicat,  et  coneilium  Icgittime  congrcgatum  est  ab 
onnii  Christiano  audiendum. 

Dieit  errorem  non  periculosnm,  si  hie  de  indnlgcntiis  erretur.  at  mihi 
contrarium  videtnr,  cum  periculosi  errorcs  fnerunt  iudieati,  qui  sacris  ordiuibus 
vestris  fratrum  mcndieantinm  ab  initio  dotraxerunt.  25 

Ad  Innoeentii  in  generali  concilio  constitutii)nem  dieit,  sc  nun  intelligere, 
(|nomodo  valeant  vel  indulgentie  sint  remissio  ]ieecatornm.  Dico  ut  senqter: 
non  dalio,  tarn  solenne  coneilium  et  legitinunu  potnisse  orrare,  cum  a  spiritn 
sancto  non  dereliiupiatur  et  remissio  peccatdrum  intelligenda  sit  ((Uo  ad 
penam,  (juia  nonieu  peccati  non  scmi)ei'  pi-o  cnljja,  sed  etiam  pro  pena  cnlpe  au 
r2,  debita  usnrpatnr,  sicnt  apud  Machabeos  'ut  a  peccatis  solvautur',  quod  de 
culpa  nc(|uit  intelligi  mortali,  sed  de  pena  culpc  debita.  Et  si  indulgentie 
dicantur  dari,  ut  absolvautnr  a  jkmui  et  culpa  cas  consequentes,  luillus  c\i- 
.stimare  debet,  indulgentias  remittere  cnli)am,  sed  quia  papa  concedit,  nt  a 
culpa  mediante  sacrameuto  ])enilcntie  a  dejjutatis  commissariis  absolvautnr  :i5 
et   drindc  indulgentias,  id  est   pt'nai'uni   reniissiones,  conseqnantiir. 


13  consilm  19  (|un(l.  2.  p.   iliotimi  21    conailiinu  28  cnnsiüiirn 

')  <B.  S<b.  1  S.  245. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Liithm   Lijisiao  lialjita.  1519.  351 

Hic  continuavit  Ecciiis  hora  secunda  diei  ll.Iulii.  1519. 
Qnorl  vpi'o  so  cxeusat,  ([uod  dixit,  indnleontias  o.<so  vicimii  l)oni  oppvis, 
ijiiia  et  ipso  voliiorit  ootoris  paril)ns  opus  hoiuiin  cum  iiidiilii'oiitiis  osso  nioliiis 
quam  siuo  indiilfiontiis,  sed  sicuti  fieri  soloat,  qiiia  ita  linniincs  iiidulaciitias 
'.  rodimant,  iit  hoiia  npera  illa  sine  iiidiilsi'ontiis  noii  facoroiit,  i|iiainvis  pl<ra(|no 
siipor  illd  ilioto  atlbrri  [»issont,  ot  in  siinili,  (jiiaii(i(i  viciiii  ])r<iptc'r  aniiriciam 
vicinciriiin  eoiivoiiiiiiit  ad  olilationos  ot  oftertoria  plus  quam  iuluitu  niintudiuin: 
attanion  uiilii  apparct,  molidri  iudicio  sonipor  salvo,  lioo  non  osso  vitium  hoiii 
oporis,  priiuum  ex  oo,  (juia  saonim  couoilium  por  indulgontias  vult  oxcitare 

III  liomines  ad  bona  opera,  sooundo  quia,  osto  ((Uod  tale  quid  faoiant  vol  oxlii- 
l)oant  proptor  induliiontia.s  consoquondas,  tarnen  ista  opera  ex  illo  fino  non 
infieiuntur,  quoniani  tinis  isto  indnl^entiannn  non  disoro])at  a  line  ultimo, 
ita  (|uod  penarum  remissio  oongruonter  in  doinu  ordinatur.  alioquin  presein- 
(U'udo  subordinationom  finium  paucissima  vol  uulla  esscnt  bona  opora. 

1"'  Do   contom)>tu    indidijoutiarum    por  C'oiistaiitiense   oonoilium    improbato 

dioit  roverendus  pator,  so  illas  non  oontcnipsisso.  Fateoi-  ingcnno,  si  oo 
sempcr  fuisset  usus  moderamine,  siout  sc  hodie  exposuit,  ot  foi-te  oius  iiUor- 
ja-otationi  est  standum,  ot  in  oonsoiontia  sine  foro :  tamou  soriptus  oius  sermo 
vulgaris  '■  aliani  oxliibot  intolligentiani  laiois.     Sed  hoc  uiliil  ad  mo. 

20  Ad  Gereonen!   respondit  admittendo,   tamen   arbitratur  Gorsonoin  milii 

advorsari,  qui  indulgontias  tuuo  utilos  roputat,  (|nando  fidc,  spe  et  oliaritate 
percipiuntur,  (juod  cgo  alias  tonuorini,  posse  fiori  satisiactioncm  in  peeeato 
mortali.  Dico,  et  ipsum  Christianissimum  Cancellariimi  hoc  tenere,  aliqnem 
posse  satisfacere  de   iniuncta    |iouitentia   in  pecoato  mortali:   ali()(|uiu  impru- 

2.'.  dentissime  ageront  oonfessionum  auditores  diu-antom  imixvnoudo  ponitontiam: 
sed  an  quispiam  indulgontias  in  peeeato  mortali  oouso(|natur,  nihil  ad  rem. 
ratio  divereitatis  est  obvia,  qiiouiam  indulgentie  non  solent  eonoodi  nisi  oon- 
tritis  et  confessis:  ideo  non  mirnm,  si  ]ieooatores  haruni  non  sunt  oapaoos, 
quia  indulgeutie  tantum  valout  (|Uaiiluni  sonaut.    tSubiunxit   rovon'udus  pator, 

3u  orationem  dominicam  ]>aii'i  tantum  valoro  siout  horas  canonioas  olorioi:  si 
cetera  sunt  paria,  illud  uou  admitto. 

De  beato  Grogorio  dicit,  so  nondum  rocoptam  vidisso  histnriam.  at  tarn 
eonstantissima  fania,  siout  beatns  Augustinus  lil):  do  triuitato  do  Aioxaudiia 
inquit,  hoc  negare  non  ])orinittit.    Xogat  antoni,  indulgontias  osso  satist'actorias, 

3'  sed  solum  sint  remissiouos  bonorum  oporum.  In  hoo  orodo  jiriucipali  nos 
dissentire  et  niagnam  parteni  controversio  iiio  t'undari.  At  prius  momini, 
indulgontias  esse  non  rcmissioues  bonorum  oporum,  ut  credit  rovcrcudus  pator, 

1  Hic  continuavit  bii   ll.Iulii.  1519.  ftcf)t  am  iHnnbc         9  cousiliuui  1.'.  coiisiliiiin 

!ni|>i'(>)iatuni 

')  (Jin  Scrmoii  uon  '•KUoi',  imb  ÖSnnbo,  ii<b.  I  S.  '>A-'iJ. 


352  Disputatio  I.  Eccii  et.  M.  Lutlipri  Lipsiae  habita.    1519. 

.«cd  remissiones  penanini  iieccati.'^  (Ichitanim.  Uiide  homo  vere  Christianus 
acoipiens  iiuliilofiitias  non  miiKira  sed  plura  faeit  bona  opora  quam  si  ikhi 
oonsequeretur  indulgeiitiaf;.  Sic  aiiteni  intolligo  indulgentia,-;  ossc  satisfactorias 
.sicut  papa  Sixtu.s  4.,  Clemens  6.,  papa  modernus  declaraiunt,  non  quod  con- 
sequutus  indulgeutias  satisfaciat,  sed  quia  nulluni  malnm  manot  impnnitum 
et  nulluni  poceatniu  manet  innltnm  (ean:  sicnt  primi,  de  peni:  dist:  prima), 
iia  vicarius  Christi,  dispensator  eins  thesauri,  ubi  homo  pro  poeua  peccati 
non  reddit  equivalens,  ipso  ex  thesauro  sibi  commisso  merito  Christi  suffi- 
cicntissimo  illud  recompensat  et  pro  eo  satisfacit. 

Quarc  concessi  in  ])riorihns,  indulgeutias  de  se  non  delere  culpam,  sed 
|)enam,   et    quod    sit  talis    remissio    penarum  in    indulgentiis  et  non  remissio 

3ei  r.i,  i.hDiiorum  operuni,  patet  per  illud  Esaie:  Spiritus  doniini  su]ier  me,  eo  ijuod 
unxerit  me:  ad  anuiuitiandum  mansuetis  misit  me,  ut  niederer  eontritis  ae 
predicarem  captivis  indulgentiam  et  elausis  apertionem.    Christus  eadem  verba 

x'iic.  4, 1«.  de  se  assumeus  pro  verbo  'Indulgeutias'  remissionis  nomen  aeeepit.  Sie 
Theophilus  ait,  ut  beatus  Thomas  reuarrat:  nam  prius  ab  iuf'eris  anime 
omnium  tenebantur,  donec  veuit  qui  prediearet  captivis  remissiouem. 

Deinde  contendit  reverendus  pater,  merita  augeri  relictis  indulgentiis. 
Hoc  ego  non  video,  quouiam,  ut  dixi,  non  redimeutes  vcl  reliucjueutes  indul- 
geutias aliquando  istam  pecuniam  in  boni.s  conviviis  volunt  consuniere,  non 
merita  angere:  fateor,  quod  aliquando  posset  quis  facere  malus  opus  meri- 
torium  cum  illa  pecuuia  f|uam  si  redimcret  indulgeutias.  casus  non  ojiortet 
speeivoeai'i. 

De  lubileis  celebratis  nou  vult  admittere  accessisse  consensum  fideliuni 


'K'O, 

leo 


et  suspecta  Bonifacii  8.  vita    polest  suspectum   f'aeere   eins  Tubileiun.     Di 
satis  magnum  esse  populi  consensum,  (juod  ex  toto  Christiano  orbe  in  lubih 
Christi  fideles  confluunt.    (|Uomo(lo  alias  cousensiun   fidelium    probare   ]iossit, 
nun   video. 

Q,uod    cousensu    priucipum    tlixi    pro    passagio    et    cruciatis    a    suunuo 
pontificc  indulgeutias  datas,  respoudd  ,  parum  conficere,  si  hi(^  erraveriut  in    (n 
re    uihili:    (juasi    nihil    esset  Cln-isti  tideles  decipere  et  unanimem  Christiauo- 
ruiu    priucii)um    et    regum    conseusnui    in    tam    fallaeem    deseendere    fidelium 
dcceptionem! 

Pretwea  nulluni  ait  esso  decretum  ex]>ressum  et  darum  super  indul- 
gentiis. ()]i]iono  ei  declarationem  Sixtinam  et  iam  novissime  declaratioucm  "■ 
iiiodci-ui  poiitificis ,  ubi  iiKpiit,  lioiiiauam  eeelesiam,  quam  reli(|ue  tau(|uam 
malri'iii  secpii  teueului',  ti'adidisse,  lioiiianuin  poutiliccin,  I'ctri  claNlgcri  silc- 
cessorem  et  Jliesu  Ciiristi  in  ferris  vicarium,  potcstate  elavium,  (|Uaruiii  est 
aperire  tolleudo    iilius    in    Christi    ildclibus    impi'dimeuta,    <'uli)am    scilieet    et 


:i    iiitplllgo     iii(liil(,'<'iitls  4    SIxtiis.     Clomoiis   S.  IC    Thomas    oiiliii    rciiariiit 

2:!  Vbirf)fr  otiiic  Vliiflndc,  ob  und)  bem  *B!niuij(vipt :  specifieiiri  :)9  in  ('liriBtn  fidcliljiis 


'  Disputatio  T.  Eccü  ot  M.  Liithori  Lipsiao  li:il)itii.   I."il9.  353 

penani  pro  pcccatis  actualibiis  dcbitani,  oiilpain  {|ni(U'm  mcdiante  saoraniento 
penitontio,  poiiani  voro  tom))oralom  pro  pcccatis  actnalihus  sccimdmii  diviiiani 
iusticiam  dcljitaiii  nicdiante  ccclcsia.stica  indnlifciitia,  possc  pro  ratidiialiiliKuri 
causis  concedorc  cisdcm  Christi  fidclil>iis,  (pii  cliaritatc  iungeiitc  sunt  mciiilna 

i  Christi,  sivc  in  hac  vita  sivc  in  purüatorio,  indnlo'ciitias  ex  su]icralnin(laiitia 
moritoriini  Christi  et  sanctoruni  et  taiii  pn)  vivis  (|uam  pro  dciiiiictis  apusto- 
lica  anctoritate  indulgentiam  oonccdcndo  tiicsaiinim  iiicritdriim  Christi  et 
sanctoruni  dis])ensarc  iVrc.  V\n  clare  dctcnninat  cum  sc(|uentil)us,  iiidnliicntias 
iion  esse  reniissioiies    bonorum   o[)crum   sed   remissioues  peiiarum,   (jue   t'iant 

1"  conipensationo  facta  meritorum  C'liristi. 

Et  (piod  ratiocinabar,  ccclesiam  tot  annis  totam  non  errasse,  respondit, 
non  totam  ecdcsiani  crrassc,  (piia  sempcr  intcrca  fiicrint,  cpiibus  lioc  negotium 
fiierit  suspcetum,  liinc  vulgatum  illud  'huhilacntie  sunt  pie  decei)tiones  iidc- 
Hum'.     Ad    (juod   dico:    Quando   alicnins    rei   iiai)cnda   est    ratio,   non    (|Utid 

i''  quisquc  dicat,  sed  quod  l)oui,  docti,  lionesti  et  ojjtinii  statnuut,  andicndum 
est.  quot  enim  f'uernnt  ]irol)atissimi  et  iionestissimi  viri  per  tdtiuii  ('hristianuni 
orbetn  in  treoentis  annis,  et  liornm  aliqui  in  cadiaidüuni  sanctoruni  rclati, 
non  tanicn  iudulgentias  hoc  pacto  probavcrnnt ,  ctiani  si  abusus  eis  sicut  in 
omni  re  displicuerit.    Tiiomas  sanctus  est,  Bonaventura,  Albertus  CarnicHta, 

»  Benihardinus  et  alii  magni  viri,  AJes,  Gersou,  Capistranus  &c.  qui  tanicn 
indnlgentiarnm  eoncessionem  non  rcprobaruut.  (^uarc  niliil  rcfcrt ,  (jnod 
lohaimi  W'ickieö' et  Ubnco  Kidteiscn  in  AngTia,  doniino  loliaiuii  de  A\'cssaiia, 
qui  tarnen  hoc  retractavit  Maguntie,  Bohciuis  indulgentiarum  coucessiones 
non  placneruut. 

Quare  conchidamus,  inchdgcntias  ratiouabiliter  datas  ad  dci  honorem  et 
fidei  exaltationem  non  esse  inntiles  Christi  fidelibus  devotis,  non  ])rcsumen- 
tibus,  sed  eas  cum  luiniilitate  et  gratiarum  actione  accipientibns,  abusibus 
resectis  et  repulsis,  nt  sie  potius  de  tanto  nuuierc  deo  gratias  agamus,  quam 
iit  illud  süperbe   conti'inuanuis,   sempcr  in  animo  habentcs,   optimam    indul- 

30  gentiam  esse  veram  contritionem.  'jl'amen  omnino,  si  hodie  exposita  sen- 
tentia  fnit  mens  revercndi  patris,  maluisscni,  nt  illud  clare  dixisset  et  simplicibns 
non  dedisset  occasionem  aliud  c!ogitaudi,  f|uia  nemo  est  omnium  auditoruiu, 
qui  sensuiu  hodie  datum  intellcxerit  in  conclusiouc  undecima:  Diccrc,  indui- 
gentias  esse  bonum  Cliristiano,  est  insanire:  sunt  cnini  verissime  operis  boni 

-■   vicium.    At  snm  bcnc  contentus  de  sua  expositione,  f|uantum  ad  me  attinet. 

Marti  uns. 
Contra  solutioncs  ineas  opponit  egrcgius  d.  d.  ]>rimo:  indiügcntias  non 
esse  remissiones   bonorum  ojicrnm,   nee  so  vidissc   (pri   hoc  assci'crct :   sccjui 


1  ;iotii:illlms  (lelotam  olle  ?luSflo6cn         4  coiicetUic  fcfilt  in  allen  VluSgaten,  fteljt  ain 
in  bct  anacjü^itcn  Nova  ileciotalis  Seos  X.  9  fiat 

Sut^etS  fBtxU.  11.  23 


354  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   1519. 

etiam  ad  hon,  indulgentias  esse  vere  periculosas,  iioxias  et  daiunabiles :  esse 
potiiis  eas  iino  ronsensu  dantium  et  adniitteiitiiini  remissiones  penanini  pro 
peocatis  del)itaruni.  Respoiideo:  satis  adniiror,  quid  liee  verlw  d.  d.  velint, 
cum  sine  dubio  per  penas  jiro  peocatis  debitas  intelligant  omues  lalwres 
satisfaetionis  que  tertia  pars  est  jienitentie,  iiiter  quos  eerte  siuit  bona  opcra  :. 
P^leemosine ,  orationes,  ieiunia,  vigibe  et  siniilia.  Ad  quod  est  exprcssus 
textus  Hb:  5.  e.  Cum  ex  eo,  ubi  pa])a  dieit,  per  indiscretas  indulgentias 
enervari  jienitentialem  satistaetioncni ,  Et  onines  bulle  indulgentiarum  fcrinc 
haue  clausulam  babent  'de  iniuuctis  peuiteutiis  relaxamus'.  Sed  age  dato, 
quod  esseut  pene  et  non  opera,  dioo,  peius  esse  remitti  penas  quam  opera,  if 
cum  \nta  passiva  et  ]ienosa  plus  pei-fieiat  aut  prosit  quam  mere  aotiva,  nt 
2.i£ot.iv,io. apostolus  2.  Corint:  12.  cum  infirmor,  tunc  fortior  suni.  Purins  est  euim 
opus,  quod  solo  deo  operante  nol)is  patientibus  perfieitur  quam  quod  nobis 
5a);Di.32,39. cooperantibus   effieitiu',   iuxta    illnd    Deutero:  82.  Ego    percutiam    et   sanabo, 

oeeidam  et  vivifieabo:  quare  ad  sensum  egrcgii  d.d.  plura  absurda  sequuntur   i5 
ex  indulgentiis  quam  ad  meum  sensum,   et    sane  nesci(i  an  verissinie  dieam. 

Secundo  non  potest  eoneordare,  quod  dixi  indulgentias  solum  pigris 
esse  datas  et  eanones  similiter  tantum  pigris  impositos.  Dieo:  non  meniini 
me  dixisse,  eauoues  esse  pigris  Imposit os.  si  autem  dixi,  sensus  mens  est, 
quod  strennui  et  ferventes  sive  penitentes  plus  faeiunt  quam  eanones  exigunt.  -.'o 

Tertio  eontendit,  eas  esse  necessarias  ad  salutem,  quia  expedit  uosse, 
an  promoveant  nee  ne  ad  salutem.  Etsi  non  fateatur  necessarias  esse  ad 
salutem,  expedit  tarnen  seire,  promoveant  salutem  nee  ne.  Respondeo:  nee 
hoc  est  neeessarium  scirc,  sed  si  nocerent  salnti.  Xon  enim  est  necessarium 
seire  non  neeessaria  ad  salutem.  -j:. 

Item  quod  interest,  an  papa  per  nierita  Christi  possit  remitiere:  nescio 
an  intersit. 

De  meritis  Clm'sti  postea. 

Post  liec  dieit,  meam  sententiam  destruere  dicta  Conciliornni  et   indui- 
gentiartnii  largitionem,   que  eommuni  forma    coneednnt  contritis  et  confessis.  ao 
Respondeo:   non    ideo   destruit    mea   senteutia    dicta  Couciliorum,   (juia   sunt 
eontriti  et  confessi,  (jui  i)igri  sunt  ad  solvendas  satisfacfiones,  (pios  seriptura 
etiam  infimios  voeat,  et  propter  iios  damnande  non  sunt  indulgentie. 

Re])rehendit  etiam  in  me,  qnod  usuqwvi  dictiun  Senece,  non  qm's  .sed 
(jnid  dieatur,  (piod  in  bis  quo  simt  tidei  attendere  oporteat  etiam  quis  dicat.  s:. 
Respondeo:  ho(!  non  est  ad  propositum,  (piia  materia  indulgentiarum  non 
est  materia  fidei.  Deinde  in  materia  fidei  multo  maxime  opus  est  attendere, 
non  qnis  sed  quid  dicafur,  (|uia  non  est  res])ectus  personarum  habendus, 
ajjiitti).  7,1.'..  sienf  manifeste  premonuit  Matth.  7.  et  24.  Attenditc  a  f'alsis  jn-ophetis,  qni 
>JR(iitii.  2<,f..  vcninnt   ad   vos  ttc.  item:    iiiulti   veniunt    in   nnininc   nico  (iiccntes  'Eu;o  sum   ■"' 

12  apostolus  2.  Coiiiit:  11.  14  Ueutcro:  22. 


Disputatio  1.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipslao  liaUita.  1519.  355 

Cliri.«tu.s\   et   Idlianiiis  10.  Ovos   niee  voecm    nipani  aiulinnt.     Proindc   etiamSoii.  10, 27. 

.suninio  pontiHci  iion  tcmere  (•rcilciulum  est,  ut  stet  reoula  lolianni;^  apostoli:  1. 3oii.  4.  1. 

Cliarissimi,  probate  spiritiis  iitnini  ex  deo  sint. 

Dieit  (leiiule,  perieiiluiii  esse  in  errore  iiKliilsrentianini,  ex  eo  qiiod  jiei'i- 
-   eulosus    oiTor    lialiitus    sit    eorum ,    f|ni    ordinihus    inendieantiiim    al)    initio 

detraxernnt.   c|iiidquid    sit    de    detraetatoribns ,    per    hoc   nun   proliatiir   error 

perienlosiis   in    indiilgentüs,   nee  mox   error  est    (|nn<l  nidincs  nicndicantiuni 

vel  saeerdotes  eeelesianim  erroreni  indieaverint. 

Per  ideni  ad  id  quod  dielt,  f  "oiiciliuni  non  errare,  (|nia  regitnr  a  spiritn 
lu   saneto.    Addo  ego  'seilieet  in  liiis,  in  cpnbns  regitnr  a  spiritn  saneto,  id  est 

in  i'el)ns  fidei'.    Et  nt  aliquando  dieani:  non  dixi  errasse  eoiiciliuni  in  daiidis 

indulgentiis,  sed  postea. 

Transeo    illud,    quod    remissionem    peeeatornni    intelb'ait    remissionem 

penannn,  cnm  sepe  peeeatnm  i)ro  pena  aeeipiatnr  2.  Macbal)eornni  12.     Ego '-•  9»"«- >äi 
1'   uon  sepe  inveuio   peeeatnm    pro  peua  accipi,    nisi  forte  nbi  dt;  C'ln-isto  seri- 

bitiir,  qnod   peeeata  nosti-a  ipse  portaN-it,  qnod  tarnen  et  ipsiun  non  ansini 

dieere  sinipliciter  pro  pena  aecipi.     Sed  hec  exti'anea. 

Confutatnrns   ilhul,   qnod    venias   dixi   esse    vieinni  ojieris,   dieit,   esse 

snbordinationeni  fininm    in  o])eribns:   ideo   si  venie  referantur  in  denni,   non 
-'«)   vieiaut    opns.     Respondeo:    da    exenipbnn    demonstrandi.    ibxi    enini    liodie, 

raros  inveuiri,  (pii  tantnni  darent  gratis  et  propter  denni,  (]nantinn  dant  pro 

indulgentiis:    ex  f'rnetibns    ergo    eognoseetis  eos:    inio    si   an<liant,   melius    .se 

posse  faeere  quam  redimei-e  indnlgentias,  probal)ile  est,  nnllas  e.sse  redemjitnros 

indnlgentias. 

De  eontemptn    indnlgentiarnm  cHeit:    si  l'nissem   nsns  lioc  moderamine, 

'stauduni   est  eins   deelarationi ,  verum  vulgaris  sermo '   abam  indieat  laieis 

intelligentiam'.    Respondeo:  videat  diligentius  enndeni  sei-monem  egregins  d.  d. 

et  inveniet,  nie  expressis  verbis  dixisse,  non  esse  contemnendas  indnlgentias 

sed  relin(|uendas  liberas,  neminem  e.sse  absten-endum  sient  neminem  nrgendnm, 
io  e.ssc  videlicet  pigrornm  solatia.  qnare  sine  mea  enlpa   iiane  deelarationem  et 

satis  nioderatam  sententiam  non  intellignnt. 

Transeo  illud  de  Ciersone,   nbi  dieit,   alind  esse  satLsfaeere  in  i>eecatis 

et  redimere  indiügentias   in   peccatis:   (piia   in  iis   obstat   forma   coneessionis, 

(pie   solnm   eonfessis   et    eontritis    pennittit    indnlgentias:    illic    vero  et   ipse 
3'.   lobannes  Gerson   seeum   sentiat.     Dieo:   relincjno   boc   tanquam   exti-a   ea])a- 

eitatem  intellectus  mei.  vere  enim  non  capio,  qnoniodo  peecator  jiossit  satis- 

faeeiv  in  peeeatis    et  etiam   possit   reeipere   lieentiam   non  satisfaeiendi,   enni 

plu.s  videatin-  rerpiiri  ad  operum  perfectiouem  (juani  ad  Omissionen!. 


11   errasse   in  concilio  in  dniidis  14  aeeipiatnr  Maeliabeonim  20.  20  cxeniplnm 

et  demonstrandi  22  cognoseeris  :>.">  relinunendo  .'!7   et  non  cliani 

•)  Sögt.  t)in  S.  :i51. 

23» 


35G  Disputatio  I.  Kccii  ot  M.  Liitheri  Lipsiao  haUitn.    ir)19. 

De  Gregorio,  et  si  historia  non  habeatur  reoepta,  tarnen  faiiiani  dicit 
11011  perniittere  iiegari.     Dico:  f'anie  teniere  nemo  eredat,  et  Transeo. 

Tandem  ad  id  redeo,  ([nod  indiilgentie  sint  satisfaetorie,  et  non  remis- 
sioiies  liononmi  tipenim    sed  penarnm.     Fortassis    CDiitcndimiis    in    ('(|ni\-iie(i, 
(juod  satistaetorium  d.  d.  ap}K'llat,  tjuia  jH'rmittitur  virtutc  indulgcntianim,  nt     :. 
non  satisfaeiat  et  liee  permissio  non  satisfaetionis  pro  sati^faetorio  lialicatin'. 
Ego  satisfaetoriimi  appello,  qiiod  implet  satisfactionem,  non  (imittit. 
i'u?'4f!7ff!  Addnxit   etiam    auetoritatem   Esa:  Gl.   n'ii    Cliristus    Ln:  4.    legens   ex 

Isaia  dieit:  s{)iritii.s  domiui  .snper  nie,  eo  qiiod  imxerit  nie,  predioare  captivis 
indiilgentiam,  ubi  Christus  'remissionem'  dixit.  Addidit  Tlieojiliilnm ,  qni  i» 
exponit,  qnod  aiiinie  teneliantur  &e.  doiiec  venit  qni  prcdicaret  eaptivis 
redeinptionem.  Quod  illa  auctoritas  niliil  faciat  ad  rem,  ipsa  verha  et  eon- 
seqnentia  textus  declaraut,  quia  Cliristus  ibidem  dicit:  Hodie  impleta  est 
seriptnra  hec  in  aurilins  vestris:  deinde  quia  loqnitur  de  vero  anno  Inbilei, 
lioe  est,  de  plenitudine  temporis,  de  Corona  amii  beiiignitatis,  et  uoii  de  i-' 
remissionibus  penanmi,  sed  de  remissione  peccatornm,  de  qua  tota  seriptnra 
lof|nitnr,  <'nm  Iiiltilens  Bonifaeianns  taiito  post  temjnire  et'perit. 

Item  (juod  neget,  augeri  nierita  relietis  veniis,  transeo,  qnia  non  per 
lioe  confntatm',  quod  aliquaiido  peeuniain  eandem  volunt  eonsnmi're  in 
eoiiviviis.  -m 

De  Iul)ileis  eelebratis  dieit  satis  magmim  esse  popiili  eonsensnm,  (juod 
ad  indulgentias  fideles  iu  toto  erbe  couflnunt,  oxcepta  tarnen  Italia  et  Roma, 
neo  videt,  quomodo  alias  possim  probare  eonseusnm  fidelium.  Kespondeo: 
enm  consensum  ego  probarem  esse  fideb'nm,  qiii  re  patef'aeta  et  veritate 
indulgentiarum  exposita  fideles  ad  confluendmii  moveret:  miiie  vero  confinnnt  ■-'■. 
ignorantes  quid  et  ((iiare,  cum  niaior  pars  eredat  se  rem  neccssariam  et 
meritoriam  facere. 

Post  lidc  de  passagiis  et  eruciatis  arbitratur  egregius  d.  d.  ikhi  esse 
rem  par\i  miimenti,  tot  fideles  decii»i,  presertim  magnates.  Respondeo:  iiec 
SKtitii)  23,:'/,.  est  res  magni  momenti,  (|nando(|uidem  et  ilivus  Tlieronymus  iSIattli ;  2:?.  de  "■'< 
sanguine  Zaeliarie  [iropiietc  dieit  'Non  danmamus  errorem,  qui  de  pietate 
fidei  descendit':  ita  et  iiie  error  est  sine  daniiio  aniiiie,  eifra  etiam  liicrinn 
pecullie,  (piod  defi'rniit   pro  lidiiore  sanete  ecclesie  reetorihns  eeclesiarnm. 

Qnaiido  ego  dixi,   nulinni    esse   decretum    super   indnlgentiis,   ojiposuit 
Sixtinam  et  Leoninam  novissimam,    ubi  declarantnr   virtutes  indulgentiarum.   :i;> 
Dieo:   hee  alia  questio  est,  ego  dixi,    nulluni  esse  decretum,  <|U()d  in-eciperet 
indulgentias  redimere,  ideo  n(m  es.se  ncccssarias. 

In  fine  ad  provcrbium  ilind  'indulgentie  sunt  pie  fidelium  deccptinnes', 
jxr  qnnd  \((lui  nun  totam  eeelesiani  errasse,  dieil,  non  esse  audiindiiiii  (|Uod 
qnis(|uc  dicat.  '•cd  quod  Ixmi  cf   lidncsti  viri  s|;iluim1,  nunc  vero  ali(|iii  ctiiim    i" 

i;  }iec  ]ircimissii)  H  Esa:  (!•>. 


DispuUtio  I.  Eccii  et  M.  Lutheii  Lipsiiic  babita.   1519.  ;^57 

in  saiu'toniiu  catalogimi  relati  nun  improhant  indulgontia.'«.  Resjiondeo:  not- 
eg«)  sane.  liof  tanien  aciclo,  cjiiod  ecclesia  accipicn.s  opinioues  non  lacil  iilcu 
ex  o])iniunil)iis  vfritates.  Ideu  ail  istani  I^'onis  1(*.  (lcclaratii)nein  dicii,  siciit 
iu  actis'  (lixi :    non   probari  uudi.s  vcrbis,    prcsurtim    honiinuni,   indulgcntias 

s  esse  de  thesaiu'o  Christi  siuuptas  et  solvcre  jienas  iusticia  divina  retpiisitas, 
licet  c)pinionein  uon  danincni.  Nam  iit  dicani  ([Uod  sentio,  ciiiii  ("liristi 
merita  sive  accipiantiu"  ut  suffVagia  sive  c|UOciuu|Uc  modo  et  nomine,  niliild- 
miuiis  suut  merita  Clmsti,  uec  projrter  usum  vel  applicatioiiem  nietamor- 
pho.sim  .subeuut.    Si  autem  sunt  merita  Cliristi,  gratia  et  veritas  sunt,  iuxta 

1»  illud  Psal:  24:  miiverse  vie  doniini  miscricordia  et  veritas,  et  lohannis  primo:*'-  '-•''•  '"• 
Gratia  et  veritas  per  Ihesum  Cluxstuni  facta   est,   ibidem:  Vidimiis   plenum  j^jj  };  jj; 
giiitie  et  veritatis.     Quarc   etiam    si   angelus   de  eelo  aliud   persuaserit ,   non 
credam ,   esse    in    maiui    uilius    lioiiiinis   gratiani   et    veritateni  darc,   hoc   est 
merita  Cliristi  dispeusare:  non  tamen  resisto  poutifici,  sed  ad  declarationem 

i>  iu  actis  me  refero. 

E  CGI  US. 

Quia,  ut  dLxi,  magna  pars  dissensionis  iacct  iu  eo,  an  indulgeutic  sint 
remissioues  bononuu  operum  vel  penaram,  ubi  in  meam  partem  dixi  de- 
seendere  ecclesie  doctores  et  Komani  pontifiees,  (pii  hactenus  de  indulgcntiis 

20  scripserimt:  sed  hoc  ref'ellit  acute  et  docte  revereudus  pater,  (juia  remittere 
penaui  esset  remittere  labores  satisfactiouis,  inter  quos  simt  bona  opera, 
coutra  decretum  Inuoceutii  iu  ca:  ciuu  ex  eo,  de  Peuiteutiis,  ne  penitentialis 
satisfactio  enervetur.  Dico,  beue  remitti  labores  satisfactiouis,  sed  non  pro]i- 
terca  Ijnna  opera:  cjuamvis  enim  oratio,  ieiuuium  &c.  sint  satisfacti(Hies,  tanicn 

2.^  sunt  bona  opera,  etiam  si  iis  uon  satisfaciamus.  Accedit,  cjuod  satisfactio 
nun  solum  fit  labore  bimorum  operum,  sed  etiam  satisjjassionis.  Quare 
[jlcricjue  volunt  uon  debere  cogi  tilium  coufessiouis  ad  satislactioncm  in  se 
recipieudani,  iuxta  Ulud  commune  'Melius  est,  ut  confessor  filiuni  cum  parva 
pcniteutia    mittat    ad    purgatorium   cpiam    cum    magna    ad    infernum'.     Nee 

Ml  mirum,  si  poutifex  pleuarias  resecuit  induigeutias  ad  satisfiictiones  peuiteu- 
tiales  elueucla.s,  si  passim  a  prelatis  fiant.  Sic  particula  bulle  de  iniunctis 
]>eniteatiis,  id  est  que  secundum  iusticijun  divinam  iuiuugi  deberent,  ut 
doctores  ecclesie  de  indidgentiis  scribentes  declaraut. 

Piirro  quod  argiuucntatur,  peius  esse  remittere  ]>euas  (juam  opera,  non 

3Ä   accipio,   (juia  pro  tauto  pene    ])rosunt,    ut    lionio  iustruatur  bcne  operari,   et 

sie   virtus    iu    infiruiitate   ])erficitur.   sed    hoc    ad    indiccs,   et   (juia    errare   in  2.  ^oi.  12,3. 
induigeutiis    esset  animabus  pcriculosuni,  ut  liodie  iuduxi,  ideo  ecclesie  non 
errant,    si   solum    pigros    contritos   volunt    reeipere    induigeutias.     Certe   ad 
Carthusianos  venire  non  debent. 


28  recipieiidum       Melior  est  32  deberet 

')  3n  bcit  Acta  Augustana  \)in  ©.  9  ff. 


358  Disiuitatio  I.  Eciii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   1519. 

Iii  materia  tidei    dicit  inaxime  iitteiuk'iuiuiii,  ((uiil  dieatur.     Ejro  aulem 

OTottf). 23, 2r.  auctüritatem  reputo    in   tlieologia  })uteutissimam ,  et   (juod  aiulire    piTcipiniur 

sedeutes    supra    cathediaiu    Muv,-;i.    idcn    (juis    dicat,    attt'iiderc   dclx'inus,   ut 

2.  eov.  10. 5.  captivemus  iiitfllwtum ,   iiixta  precejituin  apostiili,  in  obstvpiium  tidei.  prop- 

terea  concilia  habita  sunt,  ut  enruui  auctoritate  errores  exterminareutur. 

Dt'  niendicautibui?  trau.seo. 

Quod  vtTO  ait,  coneilium  in  iis,  in  (juilni*  regitur  a  spiritu  sautto,  nein 
orrare,  dieo  ego  antiquorum  patrum  sequutu^;  seuteutiaiu,  seniper  deberc 
presumi  coneilium  regi  a  spiritu  sancto,  quamdiu  non  cunstat  de  (ii)])(i,sit(), 
scilicet  de  illegitiiuitate  congregationi.s. 

fSed  adhuc  fortiter  stat  reverendus  pater  in  vieio  bimi  nperis,  <juod 
dans  pecuniaui  proi)ter  indulgeutias  alias  non  daturus:  «juasi  hoc  sit  viciuni 
boni  operis!  Quererem  a  reverendo  patre,  si  ipse  cum  suis  f'ratril)us  habet 
anniversaiiimi  alicuius  principis  vel  nobilis  cum  3U  niissis,  (piia  dantur  lione 
presentie,  alio([uin  non  habiturus  anniversarium,  an  hoc  sit  vicium  boni  operis.' 

De  indulgentiis  al)  eo  uou  ccmtemptis  iudicent  (jui  sermonem  vulgarem - 
legerint. 

PoiTO  reverendus  pater,  fiictus  inteii^res  mens,  dicit,  indulgeutias  forte 
sie  facta.s  esse  satislactorias,  tpiia  proj)ter  istas  aliquis  satisfacere  non  teneatur. 
2sou  iste  est  sensii-s  mens,  sed  quia  homo  deberet  pro  peccatis  etiam  con- 
tritis  satisfacere  de  suo,  et  per  indulgeutias  satisfacit  de  alieno,  quia  summiis 
poutilex  dat  ei  de  thesauro  ecclesie,  unde  solvat,  ut  sie  iiixta  commuuem 
patrum  seutentiam  etiam  in  indulgentiis  peccatum  non  manet  impunitnm, 
salvo  eo,  quod  etiam  de  j)roprio  satisfacere  nou  posset  non  aeceilentibus 
Christi  meritis. 

De  cousensu  fidelium  credo,  neminem  e.sse  tani  stultum,  qui  credat 
rem  esse  necessariani  indulgeutias  in  iuljileo,  et  si  cxistimet  itcr  Komanum 
esse  meritorium,  nee  hie  errat:  stat  enim,  opus,  ])cr  (piod  (piis  conscquitm- 
indulgeutias,  esse  lueritoriiuu,  et  tamen  ipsas  indulgeutias  non  esse  meritorias. 

Porro  de  verbis  Sixtiue  et  moderni  poutiHcis  non  facio  vhn,  ijuia 
cathedram  Petri  sequor  et  eins  seutentiam,  (jui  in  ea  sedet,  ipiamdiu  in 
iieresim  ((jUod  absit)  i)i'olapsus  non  fuerit.  Scio  eum  non  probai-e  sed  dc- 
finire,    (picm  ut  Christi  vicarium   deliuiendo   iU'bitror  esse  indefeetibilis  fidel. 

Sed  hec  omnia  eorum  committo  iudicio,  (piorum  iuterest,  paratus  crrala 
ex])uugere,  si  que  ostcntlentur. 

lussit  Martiuus  addcre:  Et  ego. 


7  coiisilium  0  cousiliuiii 

')  'Um  ;Hanbi':    Martinus    iluliitat.     Ki-ciiis   'et  sie  non  erit   salva  oinnis  caro  tani 
in  ciRuUa  tiuani  extra".  ■)  yuttjft»  (£«mon  l'Uii  '.Ublafi  uiib  Wiiabi',  S^b.  I  £.  2-io  ff. 


Disputiitio  I.  Ectii  et  M.  Lutlicri  Lipsiae  habiUi.  1519.  359 

Diiodfciiiui    Julii 
Argumeutatus   est  Eccius   Kespondoute  Marliud 

De  Peuitoiifia. 

Eccius. 

:■<  In  noniiiu'  tuo,  diJcis  Ihesii. 

Coutra  coiK'lusiDDem  revercucli  patris  et  partem  .scrnuniis  Mii  de  piiü- 
teiitia'  pro  defeiisioiie  oi)tinioriini  patruiii  predicautiiun  iiitendo  prohare, 
peuiteiitiain  voram  iiK'i|)ere  a  timore  ctiam  i)cnc,  et  (jiiod  heue  (jiiis  se  pre- 
[jaret  diseutieudo,  recogitando  &c. 

in  Priiuo  (jiiia  taleni  modiini  predicandi  ob.servavit  ddiuimis  llicsiis  et  eiii> 

precursor    sanetus    loluuines.      Liiee    enini    15.   filliis    j)rodigu.s   geril   typuniiiuc.  15,11  ff 
penitentis   .seeundimi    Augiistiiuini    de   (jiiestionibus   Knangelicis ,   Auil)i(isiiiin 
lil):  2.  de    peiiit:  e.  ;'..,  Clirvsostoniuni ,    Hieroiiyimun    et    alios.    seil    eiiiii    it;i 
pr<)[)unit  iiobis  Christus,   quod   in   se   eonversus  ilixit:    ijuaiiti  iiieieeiiarii    in 

li  domo  jiatris  iiiei  ahiindant  paiiiinis,  ego  aiitein  hie  t'anie  pereo :  Surgam  et 
il)o  ad  patrem  meum  et  dicam  illi  'Pater,  peeeavi  in  eehtm  et  oorani  te'  <te. 
Hie  dominus  Christus  modum  penitentis  deseribeus  exponit  j)rimü,  motiuu 
peniteutem  premioriim  magnitudine,  seilicel  'abundant  pauibus',  et  timore 
penc,   scilicet  'liie  l'ame  pereo'.  quibus   gradibus    eveetus   peniteutiam    veram 

;;u  eepit  meditari,   scilicet  'et  dicam:   patcr,  peccavi'.  et  hoc  Basilius  explanat: 
Trcs  smit  ibi  penitentie  gradus:   mercedis  spes,  suppHeiorum  timor  et  boiii- 
tatis   paterue    syncera    dilectio,   et   sie   anteijuam   tiat   amicus  dei   qui    extitil 
inhuieus,  efficitur  priiLs  servus.    Sic  loiiannes  ineepit  a  thiiore:  progeuies  vel  üJimii).  3,7. 
geuimma  viperarmii,  quis  nionstravit  vobis  f'ugere  &c.? 

25  8ic  etiam  in  toto  actinn  est  veteri  instnuucnto,  ut  timore  peiuu-um  ad 

mandatorum  oljcdientiam  iiomines  traiiereutur,  ut  in  legaliijus,  iiistoriis,  pro- 
piietis   hoc   ubique    reperitur.      Sufficiat   addueere    unum    iocum  Psal:  88.  Si 'Ci.  sa,  31  tt. 
autem  dereliciuerint  filii  eins  legem  mcam  et  in  iudieiis  meis  iion  aiubiilave- 
rint,    si    iusticias    meas    j)roj)hanavcrint    et    mandata   mea    non   custodieriiit, 

3«  visitabo  in  virga  iniquitatcs  eorum  et  in  verberibus  ])eccata  eorum,  cmn 
concordantil)us. 

Quarc  predicatores  saeram  imitati  scripluram  haetcmis  bonum  habuerunl 
modum  de  peniteutia  parauda  recogitando  gravitatem  pcccatorum,  eterni 
supplicii  &c.  • 

j.-.  Accedit   ratio   Dlouysiaca,   qnia   sie   deus   res   administrat,   ut  ima  ad 

superiora  per  media  ducat.  Quare  cum  peccator  sit  in  imo,  quia  non  est 
dignus  pane  (juo  vescitur,  volens  ascendere  ad  superiora  gratie,  hoc  lacial 
))er  medium   timoris.     Bene  esset   pcrfectionis ,   quod  aliquis   immcrsus  luto 

4  Eccius  om  iRaubc  14  ((uaiitum 

■)  S.  33b.  I  «.  31'J  ff. 


;3t50  Disputatio  1.  Eccii  et  JI.  Lutlieri  Lipsiuu  luibita.  1519. 

pi'cciiti  ]>üs.si;t  se  niero  ubtiitii  dik'ctii.mis  dv'i  vt  ainori;  iusticiL'  crigere  ad 
gratiani  cape.sseudam :  sod  (jiiiis  est  hie,  ot  laiidabiniu.s  cum.  Imo  beatiis 
Augustiuiis  approbat  raodiim  predicandi  uostir  tempostatis,  dufen.s  ex|)resse 
nulluni  pLTvt'nire  ad  charitateni  et  ad  veram  gratiani  ui.si  precedente  tiniore 
■ISi.  in.  lu.  non  Hliali  sed  etiam  .servili.  August:  traet:  !i.':  Ergo  incipiat  tinior,  «piia  :> 
iniciuni  sa})ientie  timur  dumini.  Cum  autem  ceperit  eliarilas  liabitare,  pellitur 
timor,  (pii  ei  locum  preparavit.  tjuantum  euim  illa  cre.scit,  ille  deereseit,  et 
«juautum  Ula  fit  interior,  timor  pellitur  foras:  niaior  eluu'itas  minor  timor, 
minor  charitas  maior  timor.  Si  autem  uullus  timor,  nou  est  (jua  iutret 
charitas.  (Dat  eomparationem:)  Sicut  videuuis  per  setam  introduei  liuiun  i" 
(juo  suitur:  seta  prius  intrat,  sed  uisi  exeat ,  uon  suecedit  linum:  sie  timor 
prius  oecujiat  meutern,-  ({ula  ideo  intravit,  ut  introdueeret  charitatem.  .\.llegat 
qjj.  30,  1.'.  illu,]  Psahui:  Couvertisti  luctum  memu  iu  gaudium.  Et  inf'ra:  Senteutia 
dicta  est  de  seripturis :  nam  (jui  sine  timore  est,  nou  jjoterit  iustific;u-i :  opus 
ergo  est,  ut  intret  prinio  timor,  j)cr  quem  veniat  cliaritas:  timor  medi-  is 
camentum,  charitas  sanitas.  Ex  istis  apertissime  li(juel,  cpiia  peuiteutia  est 
medieiualis,  et  timor  est  medicamentum  secundum  Aiigustinum  et  charitas 
nou  iutrat  nisi  per  timorem. 

Ideo  beue  predicatur,  peuitentiam  a  timore  incipere,  et  uon  accipio, 
quod  reverendus  pater  ab  initio  rcsolutorii^  rct'ert  reverendi  ]iatris  Staupitii  -f 
voceni  quasi  celitus  demissam,  peuitentiam  incipere  ab  amorc  et  dileetione. 
nam  huic  expresse  reluetatur  Ijeatus  Ambrosius,  bonus  auimarum  medieus, 
hl  epistola  ad  Studium:  ubi  peiui  prescribitur,  debet  esse  pienitentia  pecca- 
torum:  ubi  remissio  donutur,  gratia  est:  precedit  peuiteutia,  sequitiu'  gratia. 
necjue  ergo  peuiteutia  sine  gratia,  neque  gratia  siue  peuiteutia:  debet  euim  ■.■:. 
peuiteutia  prius  danmare  peecatuni,  ut  gratia  possit  illnd  abolere.  Illud  ideni 
testatur  C'hrysostomus  toto  libro  de  cordis  compuuc'tione  et  Homilia  8U.  de 
peuiteutia  et  sernione  29.  Addo  etiam  Isidorum  lili:  2.  de  summo  bono 
Capi:  12.  Conipunetio  cordis  est  huniilitas  ineutis  cum  lachryniis  exoricns 
de  recordatione  peccati  et  timore  iudicii,  et  toto  liliro  de  contritione  cordis.  ai 
Et  speculo  peecatoruiu  Augustimis  nihil  aliud  agit,  inmio  hortatur  |)cccatoreni 
volentum  jienitere,  ut  recogitet  tres  abvssos,  scUicet  peccatormii  suorum, 
penaruin  et  iudicioruin  dei.  Sic  beatus  Beruliardus  super  Canticis  .ser:  Ib. 
et  aliis  pluril)us  locis,  Gregorius  in  nioralibus  Hb:  2.  et  5.  et  item  super 
,  *i.  111,10. cap:  29.  lob,  IÄ\):  (jiuhjuc  2.  super  Ezechicle,  ubi  Homilia  19.  in<|uit:  35 
Scriptum  est  'Lutiiim  sapieutie  timor  doniini',  cunstat,  proeul  dubio,  quia 
a  timore  ad  dominuni  ascenditur,  uon  autcni  a  sapientia  ad  timorein  reditur. 
Propheta  erg()  de  celcstibus  ad  iina  lo(|uebalur,  cepit  inagis  a  sapientia  et 
descendit  ad  tiinoi'cm.    Sed  uos,  (pii  a  tcrrenis  ad  celeslia  teiidimus,  cosdeni 


.5  August:  est  triict;  ü.  i)  iiitrat 

')  E.xi)ositionis  in  oiiL-itolum  lohunnis.  -)  51oc{)  9(iifluftiii  tuiite  tjict  md):  non 

autem  ibi  rcmanct  tiuior,  IjiiijUjUJügcii.  ')  S.  S3b.  l  S.  02."). 


Disputatio  I.  Eccii  et  >1.  Lutheri  Lipsiiie  h,il>itii.   1S19.  3(51 

gradiis  a.-sct'iulwKlo  miinoraimis,  iii  a  timuio  ad  .sa[)ii.'iitiaiii  [jcrveiün'  valoauuis. 
Idem  Hb:  1.  siiijer  Ezecliiek'  dixit,  diia.s  esse  pennas,  scilicet  timorem  (^1 
peuiteiitiain,  que  tegere  corpora  dieuutur,  id  est  peceata. 

Ex   (juibus   omuibus   quo  ad    uuam    particulain   de  tiinoiv  vohj  habere 

.■>  coneliisuni,  bene  predicasse  nostre  tenipcstatis  et  superioris  predicatores,  (jiiod 
peniteutia  a  tiiuore  iucipiat,  et  qiiod  nitimtiir  sermoiiibii.x  suis  in  pnpiijo 
timorem  dei  seminarc,  ut  sie  semen  diaboli  extirpetur,  iiixta  ilbid  Oiigenis 
Hb:  ;3.  super  lob:  boiuis  est  timor  pem'  et  iudicioruni :  (piein  iiisi  dcinon 
expulerit,   mm  poterit    semiuare    semen    peceatorum.     Ex   i|ii(i    deiiidc    cdii- 

ii>  sectariimi  est,  peuitentiam  non  iueipei-e  ab  ainore  et  iHleetione  iusticie. 
Q,uam\'is  si  sie  ineipei-et,  fateor,  eiuu  esse  laudabiHorem  et  perfeetioreni  (juam 
quod  a  timore  peue  inciperet:  at  f'ragiHta.s  nostra  id  uon  patitnr,  cui  dominus 
Ihesus  et  predicatores  coudesceudentes  timorem  predieaut  taii(|u:uii  uraduni, 
quo  verum  iusticie  amorem  consequanuir. 

IS  Martinus. 

Xou  est   iste   modus  seripturas   diviuas    fcHeiter  intelbgentb    vel   inter- 
pretaudi,   si  ex  diversis  locis  diversa  deeerpautur  (Hcta   nulla  iiabita  ratione      , 
vel  eonsequentie   vel  coUationis:    immo  iste   est  canon   errandi  vulgatissinms 
in  saeris  literis.    Oportet  ergo  theologum,  si-nolit  errare,  uuiversam  scripturain 

20  ob  oculos  ponere  et  contraria  contnu'iis  eoui'errc  et  sicut  duo  Ciierubiii  ad- 
versis  vultibus  utriust[ue  diversitatis  couseusum  in  nicdio  propieiatorii  invc- 
nii-e:  alioquiu  cuiuslibet  Cherubiu  vidtus  longe  divertet  se(jua(;em  oculuni  ;t 
propieiatorio,  id  est  vera  C"lu-isti  intelligeutia. 

Proiude  uuiiquam  mihi  egregius  d.  d.  remotior  visns  est  a  saeris  literis 

..   (juam  hodie,  atque  eo  magis  quod  coiicludendo  fatetur  laudal)iliorem  et  per- 
fectiorem   esse  peuitentiimi ,    si   ab  amore  iusticie   inciperet,    sicut  ego  sapio, 
quam  si  a  timore  pene  inciperet,  quasi  uon  conaudum  sit,  ut  laudabiliter  et, 
ut  Johannes   ait,  diguos   fructus  penitentie  agamus.     Nani  hoc  prorsus  nou  SKatti).  3,  s. 
accipio,  quod  dicit  fragilitatem  uostram  obstare,  (pio  minus  ab  amore  iusticie 

3"  i^enitentiam  iucipianuis:  si  secunduni  fragilitatem  nostraiu  agcndum  est  et 
scriptiu-a  exponenda,  uunquam  penitebimus,  sed  de  die  in  dicni  peiores  fiemus. 
Quare  antcquam  respondcani  suis  oliicctis, 

Primo  dedaro  meipsum.     Omuis   bona  vita  neeesse  est,   ut  instituatur 
•  per  aHquam  legem:  ideo  lex  principiiun  est  penitentie  cuiuslibet  boui  operis. 

35  quare  et  in  penitente  ante  onmia  oportet  vel  revclari  vel  suggeri  legem, 
contra  quam  fee^rit  et  seeuudum  quam  facere  debet.  lege  autem  nwuifestata 
aut  in  memoriam  revocata  mox  sequitm-  augmentum  pecttati,  si  desit  gratia. 
Quia  natm-aliter  odit  voluntas  legem,  ut  sunt  expressa  testimonia  Pauli  ad  Ko- 
manos  et  ad  Galatas.,Ilo:  5.  Lex  iutravit,  ut  abundaret  delictum.   (iala:  '■'>.  Lex  Sara!'!?"' 


22  Cherubiu  '69  Gala:  5. 


;J(3-2  Disputaiio  I.  Ecl-ü  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   löl'J. 

|>np|it(r  liaQ.sgre.s.siont's  posita  est.  Ideo  huatus  Augustinus  de  spiritu  et 
litera  e.  o.  Xeque  eniui  liberum  arl)itriuni  aute  gratiani  quidciuani  valet  uisi 
ad  jieceaudum:  uou  auteni  ad  peuiteuduin,  ut  d.  d.  dieit,  hoe  eniui  Pelagianum 
est.  Sequitur  Augustinus:  Et  eum  ee})erit  coguosei,  se  nun  latere  (juod 
iaeieudum  est,  uisi  Spiritus  sanetus  difl'uilerit  eliaritateni  in  ecudibus  nostris,  s 
nun  diligitur,  uou  suseipitur,  uuu  beue  vivitur.'  Ibi  elarissime  dieit  Augustinus, 
(piüd  lex  dei  nun  putest  diligi  uisi  aecepta  gratia  spiritus  saucti.  si  auteui 
nou  diligitur  lex,  euntrariuni  cius,  ])eecatmn,  nun  oditur:  ergo  impossibile 
auiiii.  ^.  15.  est   penitere   ante   dileetioueni    legis.     Hue  est  (piod    Ru:  4.   apostolus    vult: 

Lex   iram   uperatur,   hoc  est,   nionstrat   peccatum,   sed    uon   dat   gi-atiani   ut    m 
üdiatur  peccatum.   ideo  nianet   odium   legis   et  dilectio  peccati,   (juantiurdibet 
])er  incre|)ationes  tbrinsecas   aut  intrinsecas   homu  eoneutiatm'   timore  servili. 
nam    etsi   abstinet   ab  opere   peccati,    non   tarnen    abstiuere  putest   ab  aniore 
Ciiifi.  i;,  u.  peccati.     Huc  et   Christus   lohaunis  G.  ducet,  ubi  dieit:   Nemo  venit  ad  me, 

uisi  ])ater  mens  traxerit  eum.    C'oucedu  ergo,  (piod  lex,  rceurdatlu  jieccatorum,   i-i 
intuitus  penaruni  pus.--unt  terrere  peccatorcm,  sed  nuncjuam  i'aeiunt  penitentem. 
vur.  i:., iiff.  Resi)Oudeu  ergo  ad  tibiectionem  primam  de  filio  })rüdigo  Luce  15.  ubi 

inccjtit  penitcntiam  a  recordatioue  magnitudinis  jurmii,  dieens  'abundant 
panibus  mercenarii  &e.^  Dico,  (|uod  hie  filius  prodigus  ineepit  vere  ab  amore 
iustieie,  quia  conversas  in  se  coguovit  prinio  bouuni  et  ex  cognito  bouo  20 
intellexit  suum  malum.  hane  auteni  couversiouem  sui  in  seipsuni  nun  liabuit 
ex  t'ragilitate  siia  aut  ex  timure  pene,  sicut  ipsemet  d.  d.  dieit,  (piud  timor 
])ene  jiost  premiorum  niagiiitudinem  moverit,  ergo  non  ineepit  a  pena  et 
liniore,  liabuit  autem  eain  ex  trahente  intus  patre  et  dileetioueni  iuspiraute 
paterne  doiiuis,  dum  dlxit  'ijuauti  niercennarii  in  domo  patris  mei !'  nam  cum  25 
piius  vLxisset  in  peecati.s,  bonum  nee  coguovit  nee  dilexit,  ncc  jiceeatum 
udivit,  cum  tarnen  nun  posset  ignorare  peccatum:  ergo  uecessaria  l'uil  alia 
afl'eetio,  id  est  amor  boiii. 

£iic.  3. 7.  iSeciindo    indiLxit   lolianiieiii    l)aptislam  La:  :!.   quud    iuccperit   a  timure 

dieciis:   (jnis   monstravit  vubis   fugend  &c.?     Kespundeu:   aliud    i'st  |)redicare   ™ 
])enitentiam,  aliud  incipcre  ])enitentiam,  alind  est  predicare  buiium  upus,  aliud 
incipere  bunum  upus.    Predicatur  munct,  terret,  allicit  &e.  sed  nihil  se([uitur 
uisi  gratia  moverit  vuluntatem. 
$(.69,33.  Idem  dico  ad  Psal:88.  Visitabo  in  virga  iui(jnitates  euruni  &c.  percuti 

3ci.  ,i, 3. jiote.st  peceator,    sed    iiisi  gratia  cuuperetur,    nihil  pruficitur,    ut   Ilieremie  5.   ■'■'> 


4  Statt  Secjiiilur  ()aOcn  bic  ÖcjonintlQUiflalicu  imb  *..'ü|cf)ci; :  l'un-u  dieit         :jl   l'.s.il :  .58. 

»)  Tic  ©teile  tautet  und)  Tnm.  III.  ni,^,.  Aii-u.stini  r.l.  l'aris.  IMl.  3<(.  18'>:  Et 
cum  iil  quod  a^'ondiiiii  (;t  (luo  nitcndinii  est  cociici-it  non  la.tcn'.  nisi  (^tiain  dclwlot  i'l 
anu'tiii'.  non  af,'itni',  non  suseipitur,  non  Ueno  vivitur.  l't  auteni  dilif^atur,  eharitas 
dei  difVunditur  in  eordiljus  nostri.s,  non  per  arMlriuni  liljeruiu,  (juod  .sui'j,'it  ex  nobis, 
sed  per  spirituni  sanctuni,  qui  clatus  est  iiobis. 


Disputcitio  1.  Eceii  et  M.  Lutliuii  Lipsiai'  haliita.    löl'J.  363 

perciissisti  eo.s,   et  nun  ddliicinnt,   et   Isaic  prinim    a   planta    pidis  u>i\\\v  adCin.  i,«".- 
verticem    nun   est  in  w  sanitas,    ^iipcr   ((iio  iicrcutiani  vos    ultra?  (|nia  nihil 
profecit  juTouticndo. 

Et  satis  atlniii'or  {'gr('_i>'iuni  d.  d.   ([uod  dlilitiis  liuninis   natin'c  .Vrisloiclis 

s  aiideat  statuere  alicuius  virtntis  initiiun  in  tiindic  urnx'utu,  «uni  illc  tot  vcrMs 
iam  recepti.ssiniis  3.  Ethicdrnni  pcrsiiadere  conctur,  uportere  (.'sse  vulnntariuin 
opus  buuiuu  et  liberu  vokuitate  fieri.  At  vohintas  eerte  aut  amor  est  aiit 
soror  aiuorifi.  lüde  etiaiu  dieitur,  o])ürtere  t)piis  honnni  fieri  ])er  liliciiim 
arhitriuiu. 

1"  Addo   et   illiid,   t|üud    Christus    nuu(iuani    peccatores    coegit   tiniure  atl 

])euitentiam,  sed  suaviter  ailexit  (juoseunuiue  voeavit,  ut  Zaeheuni,  Magdalenani, 
a|K)st«los  et  oumes,  sicut  et  apud  lliereniiani  ea:  ;31.  dicit:  pcrpctna  i-liarilate^"- ^n.a. 
dilexi  te:  ideo  attraxi  te  niiserans  tili.    Dieo  ergo,  (|iiud  tinuir  doniini  i|uidein 
necessiU'iu.s  est,  sed  filialis,  (jiiia  sine  ainore  iinjiossiljile  est  ierre  eonversii  mein 

i'»   sui,   in   (jua   terretiu',    eouteritur   et   hiuuiliatur  jicceatdr,    iuxta    illud    priiim 

regum  2.  Dominus  dedueit  ad  infems  et  rethicit.     Credo  auleni  ctiani  ipsius  i.snm.  2.  r. 
egregii    d.  doctoris    seuteutiaiu    et  omuiiun    seholasticoriun    doetortnn    nieeiini 
esse  et  contra  obiecta  eins  pugnare,   eiini  omnes  consentianl,   coiitriiionem 
oi)ortere  fieri  in  charitate,  si  deljet   esse   bona  et  nieritoria  ])eiiitciilia:   (piod 

:ii  ego  saue  iutelligo  eoutritionem  fieri  niuveiite  et  iin])eraiite  charitate,  ut  sie 
sit  voluutaria,  liilaris,  aniorosa  penitentia.  Ideo  licet  lohannes  inerepaverit 
ludeos  et  terruerit,  non  ideo  secpiitiir  penitentes  incipere  etiam  a  terrore,  aut 
si  iücipiimt  a  terrore,  nisi  acccsserit  gratia,  hypocrite  sunt  verius  (piain 
peuiteiites. 

js  Adlecit  domimis    il.  rationeni,   ipiod   deiis   res  sie   adininistrat,    iil    iiua 

per  media  ducat  ad  snpcriora:  (piod  aptavit  atl  tiniorein,  voleiis,  peccatiiin 
esse  imum,  timoreni  medium,  amorem  siiperiiis.  (piod  ego  transeo  et 
nvu  aceipio. 

Dicit    etiam,   esse    perfectionis,   si  homo   posset  sc   niere  dci  ol)tutu  et 

M}  ainore  iusticie  erigere  ad  gratiam  capessendam,  'sed  ipiis  est  iiic,  et  lauda- 
biuuis  eum'.  Respondeo:  iiec  limore  ncc  aiimrc  potest  sc  lioiiio  crigerc  ad 
gratiam  capessendam.  sed  gratia  |ircvcnit  et  movct  ad  iiicruui  dei  oblulum 
et  amorem  iusticie. 

Ad  Augnstinum,  qiii  doceat,  precedere  timorein  ante  gratiam  et  iiitraiite 

f.  charitate  pelli  tiiuorem,  die«:  öi  recte  inteUigatur,  ai^imitto,  hoc  est,  (piod 
jwnitcntia  nondum  est  incepta,  (piando  timor  ])recedit  charitatcm,  sed  intraiite 
charitate  iiicipitur  penitentia,  id  est  amor  iusticie  et  odiuiii  ])eccati :  si  aiitem 
charitas  non  intrarct,  timor  non  openu'ctur  iii^i  inaiora  peccata.  (piare  ista 
similitudo    sete    et    lini    probatur   mihi,    modo    nun    intclligatnr,   (piod    timor 

AD  indueat  charitatcm,   ipiod  ex  ipsius  d.  d.  verbis  capio,    (|Uod    nisi  exeat  .seta 


1  percusbi       uuii  voluerunt  U  arbitiuni  12  ca:'.i. 


3(34  Disputatio  I.  Eccii  t't  M.  Luthc'ii  Liijsiao  hiiliita.  1519. 

111)11  siifcedit  liiiuiii,  Imc  est,  iiisi  timor,  (jui  iiii[H'(lit  ])eniteutiam  veram,  pel- 
latiu'  per  iiitrantem  cliaritateni,  muK|iuini  vere  pciiitctiir,  ut  sie  dixerim. 

Ambrosiiim  iiiJuetiun  in  ejiistula  ad  Studium,  ijiiod  preeedit  penitentia 
et  se(jiiitur  gratia  et  alia,  item  Isidoriim  de  siinimo  houo,  item  tre.s  alivssos 
reeogitandas  peccatormii,  Beriihardiim  super  canticis-,  Gregorium  in  moralil)ns  s 
et  alio.s  patres,  (pii  docent,  a  timore  aseendendum  ad  sapientiam  et  peni- 
teiitiani  a  tiraore  incipiimt,  libeuter  admitto,  sed  iiou  contra  apostolum  Paiilnni 
de  lege  et  timore  legis  docentem  intelligo.  Die»)  et  ego,  habita  charitate  siniul 
inoveri  liominem  ad  tiiiiorem  dei  et  sie  ineipi  penitentiani  a  timore  in 
1  ooh  4,  !s.  cliaritate:  alioquin  stat  firma  sententia,  quod  tinior  penam  liabet,  l)onuiu  uon  m 
ojieratiu',  sed  odit  legem. 

Xou  ergo  egregins  d.  d.  eoneludit,  jienitentiani  non  ineipere  ab  amore 
iustieie,  (jnantumlibet  bonus  sit  tiinor  pene  ex  origine:  non  enim  timore  jicne 
sed  tinu)re  dei  pcnitendum  est,  (juod  ille  sit  servus  uon  mansm-us  in  domo, 
sn-  i,  7.  jiic  auteiii  filius  et  heres.  Ideo  et  illud  proverbiorum  1.  'Prinoipiiira  sapientie  i'' 
timor  doiuini'  uon  admitto  intellectuni  de  timore  pene,  qui  ante  gratiain 
ti>n|uet  liominem  int'rnetuose,  cum  expresse  dieat  'timor  doniini',  nou  'timor 
j)eiie'.  Timor  peiie  jxitius  est  prineipium  iusipientie.  A'ideat  ergo  egregiiis 
d.  d.  ut  non  in  unuiii  ehaos  eontiuidat  tiniorem  servilem  et  timoreni  filialem, 
ne  sibi  ipse  scripture  et  patriuu  iutelligeutiimi  preeludat.  :o 

E  c  c  i  u  s. 
Kt'vereudus  pater  t'uco  verboriun  conatur  se  evolvere  ex  tarn  expressis 
saere  seripture  et  sanctorum  patrum  auetoritatibus,   et    ut  hoe  Yol)is  jiersua- 
deret,  ausus  est  dicere,  me  longe  fuisse  alienum  a  saere  scriptiu'e  intelligentia, 
lioe   loeo  diverticuliun   quereiis   de  Cherubin   se  respieientibus.     Sed  iudicent   2s 
(|Uoruni  iuterest,  uter  reetius  sentiat  de  saera  seriptiu-a :  tarnen,  ut  suas  solu- 
tiones  irapertineutissünas  excludam,  duo  frequenter  addueit,  (pioriun  in  sermone 
recitando  secundum  viam    eommuneni    nou   memini,    nee   uUus    jiredieatoriim, 
ipiod  meminerim,  negavit,   et    lume   (juocjtie  tiniorem,   in([uaiituin  dispouit  ad 
verani  penitentiani,  ])reveniri  inspiratione  diviiia:   iiain  indubitatum  est  apud  .iii 
Cliristianum  contra  Pelagii  ]M'i-fidiam,  (juod  salutis  iiostre  initiuni  deo  inspi- 
raiite  liabemus.  (piare   nou  tiiit   iieeessariuni   hoc    aft'erre  vel   ol)   hoc  modum 
])redicandi   reprehcndere.      In   uuo   tarnen    videtur   miehi   equivocatione   fidli, 
qiiod  hanc  gratiam,  tpia  deus  prevenit  corda  liominum  moveudo,  credit  esse 
cliaritatem,  cum  sit  aliud  gratuitum  dei  intmus,  et  per  hoc  resoluta  est  beati   ss 
Augustini  de  spiritu  et  litcra  sententia  contra  imjirobos  Pelagianos.    Alterum, 
qiiod   dicit,    tiniorem    e.sse  infructucsum    nisi   accedente   charitate,    (|uis  hoc 
imqiiam    vel    Scholasticorum  vcl   predicatoruni   negavit,    (jui    omiies   a|)ostoli 
n£ov.  U.Pauli  ad  Corinthios  de  charitate  sequiintur  seiitentiam".' 


ö  recügitandos 


Disputatio  I.  Eccii  pt  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.   1019.  365 

PoiTO    quod    laudabilidrt'in    dixi   pcnitontiani,    cjiie  ab    ainorc    incipiat, 
assiimpsit,  uos  debere  illani  facero  iuxta  illiid  lohannis:  faeite  digiios  fructns  OTottii.  3, ». 
]>enitentie,   iiam  'si  seonnduni  fVasrilitatcm  uostrani  esset  atrondnm,  miiu|iiain 
penitebimus'.    Dico,  uns  C|UO(|iic  posso  facere  dignos  friictus  penitentie,  ptiaiii 

;•  si  a  tinioi-e  inceperimus  et  ad  cliaritateni  pervciiianiiis.  Et  miror,  (juod  d. 
pater  viilt  nos  facere  antrclos,  et  frairilitatis  nosd-e  oblitus,  cum  !)eatiis  Gre- 
gorius  lib:  2.  super  Ezecliiele  exj)resse  declaraverit  prophetam  desceiidisse 
de  sapientia  ad  timorem,  'sed  uos  eosdem  gi-adus  ascendendo  a  timore  ad 
eharitatem  jK'rveninnis',  sieiit  niulta  alia  fragilitati  nostre  eondonaiitiir,  iiientcin 

1"  suani    deelai'aturus   ostoudit,   (jiioniddc)   dileclio   legis   preeedcre   delu-at   jH'ni- «i'in.  .'.. -ju. 
tentiam,  quia  per  legem  abuudavit  delictiun,  et  ad  (iala:  3.  etc.    Die«:  \ernm  w.u.  ;i,  ly. 
est,  iit  s.  Augustinus  contra  Faustuni  lib:  22.  testatur,  Peecatum  factum  vel 
dictvun  contra  legem,   ideo  non  es.se   peecatum,   si    non   esset   lex  j)rohibens. 
sed  sieut  legis  transgi-essione  abundat  delictuni,  ita  legis  observantia  augetur 

i-'  meritmu.  quare  omuino  ista  diverticula  ad  pi-opositum  non  confenmt,  et 
solutiones  data.s  e.s.se  contra  sacre  seripturc  intelligcntiani  pi>st  iiraudiinii 
manifestabimus. 

Hora  secunda 
Continuavit  Eccius  semiplenani  orationcm. 

:■"  Prosequamur  bodic  incepta. 

Revei-endiis  pater  ad  illud  de  filio  prodigo  respondit,  prece.ssisse  anioremvuc  n,  iifi. 
iusticie  iiLxta  illud  'et  conversus  in  se',  quia  mcnidriani  iiaternc  donuis  baliuerit. 
yed  hoc  non   diluit    obiectum,    quia   eonversio    illa  fuit   facta  contemplatione 
pene,  dum  neminem  haberet,  qui  eum  siliquis  satiaret:  durante  enim  pecnnia 

:•:.  uon  couvcrtebatur  in  se,  .sed  famelicus  est  conversus  in  se.  Accedit,  quod 
l)eatus  Augustinus  ait,  verba  eins  fuisse  verba  jienitentiam  meditantis,  nontbnn 
agentis.  quod  si  convei-sus  in  se  fuisset  amore  iusticie,  iam  penitcntiani  iuc(>- 
pisset,  contra  Augustinum.  Qnarc  solutio  sua  proposituni  n(in  infringit  et 
Basilio  manifeste  rcluctatur. 

i"  Ad  Lihanneui    respondit,   aliud  esse   incipere,  aliud  pi-edicare,  et  alias  ^f"^  "• 

dixit,  predicatores  terrere  sed  non  facere  penitentem  per  penarum  cniciatuni. 
Itcrum  evanida  est  solutio,  quia,  si  lobannes  prcdicavit,  certe  intendcbat 
ii'uctum  sue  prcdicationis ,  et  (|uia  iiisinuavit  eis  timorem,  signum  est,  Imc 
pacto    penitentiam    auspieari.     Et    nostii    predicatores    predicant:    quomodo 

■'''   incipiant,  seit  dens. 

Porro  quod   peuitoutie  initiuni   gratie  triiuiit,   et   nostri    ])rcdicati)rcs  et 
doctores  nunquam  negavenmt,  quia  dens  aspirando  prevenit. 

Preterea  Aristotelem  neu  vult  acceptare  in  scholis  theologicis,  et  tamen 
audet  eiim  mibi  ojiponere:    sed    dico  constantem  esse  etluiicorum  scntentiaui. 


6  oblitcis  bic  GicjammtaiiSgnbcn  imb  CB|i^et  11   ad  Cala:  ö.  20   IVnsBqnaranr 

lindic  incepta  ftc^t  am  SRanbe 


3ßC  Disputatio  I.  Eecii   et  M.  Liifchori  Lipsiap  habita.    1519. 

sistendo  in  timore  ppiie  non  osso  pcrfeotam  virtiitcm,  iiixta  illiul:  Odcrnni 
peccare  mali  fonnidine  pene,  Odeinint  peccarc  boni  virtntis  aniorc  &c.'  nee 
opns  virtntis  deliet  esse  ooaetmn  sed  liberum:  aliud  tanien  est  liberum  ar- 
bitrium  indnci,  aliud  est  liberum  arl)itrium  eogi.  Fateor,  C^ln-istus  benevolis 
verbis  vooavit  apostolos,  Zaeheum,  Magdalenam:  sed  ipsum  a1i(|uandn  dnrius  r. 
vdeare,  f:\ctinn  Pauli  nobis  innuit,  de  quo  Augustinus  ait  23.  quest :  4.  can : 
quis,    cui  Christus  vini    intulit,   (piem  eoegit,^  et  in  Euangelio  de  voeatione 

x'iu  u,  -jx  ad  eenam  dicit  'Compelle  intrare'.  Biout  pluriltus  verbis  beatn.s  Gregorius 
in  Hdmilia  prosecjuitur.  Taeeat  ergo,  queso,  revercndns  pater  solum  bene- 
viilentem  asserens  vueationem.  i" 

Preterea  sohim  timoi-ciii  tilialem  neeessarium  arbitratur  peniteuti,  de 
quo  iilurinuun  miror,  cum  Imdie  nie  ad  verani  seripturarnm  intelligentiain 
monuerit,  (|Uod  seipsum  jn'imo  non  emendavit.  nani  et  beatus  Augustinus  in 

1.  Juli  4,  IS.  loeo   hodie  allegato   su])er  Lihanne  loquitur   de    timore    servili,    quem   foras 
Svv.  1,  ;.mittit  charitas,  et  de  illo  dicit  lo(|ui  sa]nentem  'Initium  sapientie  timor  domini',   i-' 

i!j.  in,  iii.et  ita  de  timore  servili  intellexit  glossa  super  Psal:  'Inicium  sapientie  <te.\ 
]\retus  iudieii  ianua  est  eonvcrsionis  ad  denm,  et  est  glossa  Cassiodori.    Sie 

iHüin.  s,  i:,.  glossa  super  illud  apostoli  ad  Ro:  8.  'Non  enim  aeeepistis  spiritum  servitutis 
in  timore'  dieit,  timorem  servilem  esse  bonum  et  a  deo.    fSic  Paulus  testatur 

1  iim. :., 2u. illum  bomnn  1.  ad  Tiniotheum  5.  peccantem  eoram  omnibns  argue,  ut  et  ai 
eeteri  timorem  liabeant.  Ita  Augustinus  super  Psalmis  ait  et  Ijongobardns 
eum  renarrat  in  3.:  Timor  servilis  est,  enm  jier  timorem  gehenne  eontinet  se 
liomo  a  jieecato,  quo  ])resentiam  iudieis  et  penas  metuit,  et  infra:  bonns  est 
iste  timor  et  utilis,  lieet  iusnfficiens,  per  quem  panlatim  fit  eonsuetudo 
iustieie.    Beda  quoqne  exponit:  Jnieinm  sapientie  timor  domini,  seili('(>t  servilis.  2r> 

Quare  aliud  querat  sibi  patroeinium  et  aliam  det  Solutionen!,  (|uoniam 

ista   sanctis  patribus   non  concordat.     Qnod    si  nolit    dietis    sanetornm  stare, 

liabebit  adversnm  se  saere  seri])ture  loeos.  nani  dum  timor  domini  est  initium 

';>j    i'.i,  111.  sapientie,  adhue  eharitas  foras  pellit  timorem:  sed  timor  filialis  iuxta  David 

in  ctcnnnn  pennanet  et  in  seeuhnn  seeuli.  Quare  alius  est  timor  (|Uo  -m 
sajiientia  inic-iatnr,  alius  est  qui  cum  aucta  j)ernianet.  Unde  onm  r"ever(;ndus 
pater  uegat  timorem  indueere  eliaritatem,  exjn'esse  sancto  Augustino  oontra- 
diiii,  (|iii  in  loeo  allegalo  lioe  totum  ait,  timorem  seilicet  servilem  esse  initinni 
sapientie  et  per  eliaritatem  itcium  cxpelli.  Subseribit  sentcntie  Augnstiniane 
iiii'ljilluus  I>ernliardiis  ser:  ,")2.  suju'r  Cantieis,  (juein  brevilatis  gratla  non  3r> 
addiKo.     Sed   etiam   plus   dico,  eliaritatem   non    sie  expellere   timorem  sieut 


10  atlcrens  alle  ?lll?9a6cn  20  :i(l  Tinintlioum  4.  29  foris 

')  .fiornv  Kpii.  I,  li;,  •','-' f.  ftiiins  nt'tucirijcnb.  -)  ;^ii   tifffornii  äifvftiiiibitif;  ttrlicit 

luir  bif  nutji'jiiljttf  Sti'Ur  liollftiillbiflfv:  Ulii  est,  qiioil  ifjti  claniari'  coii.sucvcnnit  'lilirriim 
t>sl  crndpi'p  vcl  non  crodero:  cui  vini  Clii-i.ituK  intulit  Y  r|UOin  eoos'tV'  Kccc  lialiont 
l'auliiiii  Aiinstnhiiii.    (frf  ()nt  bio  J?vn(ifii  iiU?  iKclcitii'inlji'  (icnomiiu'u  imb  nuf  *|'miliiÄ  biMOfifit. 


Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutlipri  Tjipsian  haVtita.  1519.  367 

niuini    inoompatibilc    aliud,    scd    sucoossu    ad    auünicntatiiincin    gi-atic   iniiiui 

tiinorcm  servilem  et  aneta  gratia  timoreni  nmniiio  aiifciTi. 

Xee  refort,  quod  jidiidcraliat  liodic  doniiiiiis    pator  'Timor  dumini,  iinii 

tiiuor  penc,  est  initium  sapiontie^,  quoniam  et  timor  pcne  et  tiimir  icvcreiitie 
j  nterquc  est  domini  et  nterqno  est  a  domino:  sola  media  limendi  sunt  divcrsa, 

ut  Beda  et  alii  per  Longohardiim  indueti  testaiitiir  jireter  Aiiu'ustimim  jtriiis 

citatum,  et  satis  liqiiet  ex  verhis  Christi,  si  iiiliil  aliud  liaheremus,  Mattli:  10. aJi.uiu.KVj 

nolite  timere  eos,  qui  ooeidunt  corpus,  animani  autem  iioii  jiossiint  occidere, 

sed  potius  timete  eum,   qui    pote.st   animani    et  corpus  pcrdcrc  in  ox.ju'nuiuu. 
lu   si    enim   timor   servilis   esset   damnahilis,    sicut   dicit    revercndus   patcr,   cur 

Christus  nos  ad  cum  iuvitaret ".'  et   .\u<iustinnm  et  alios  ita  intellexissc,  con- 

fero  in  iudicinni  eoruni,  (|nornm  iutcrerit. 

Insnper  dicit,  scholastieos  omues  coneordare,  quod  eontritio  nnllins  sit 

utilitatis,  nisi  fiat  in  charitate.    Hoe  <)nidem  verum,  sed  secundnm  Anoustimun 
i'   ad   eharitatem   noii    pervenitur   nisi    per   timorem:    timor   mcdicameutum   est, 

eharitas    sanita.s.      Undc     non     aeecdente    charitate    onmes    hene    novcrunf 

timorem   illum    insnflTicicutcm :    proptcrea    in   via    illum    constituuut.    nou    in 

tcrinino. 

Ad    rationem   ex   heato  Dionysio   snmjitam   transisit:    sed    non    apcruit 
-"   (1.  pater,   cum  peccatnm   sit    immii   et    eharitas   snpcrius,    qnod    sit    medium 

jicrveniendi   a    ])eecat()    in    eharitatem    et    jirofecto    aliud    dare   nc(|in't,   quam 

Basiliiis,  Beda,  Angustinns,  Bernhardus,  timorem. 

Deiude  assumit  gratiam  preveuire  timorem  et  amorem.  (|Uo(i  si  ii)(|uitui- 

de  gratia  motionis  divine,   (pia  deus  nos  aspirando  prcvenit,   i'ateor  i|uidem, 
-'•■   Innc:   si   autem   loqnitnr   de  gratia   eliaritatis,   illnd  non  acee])t(),   qnia  illins 

qua  recte  sapientia  in  .scriptnris  appellatnr  initiimi  est  timor  domini,  qnamvis 

timoi-  iste  absque  charitate  sit  infnictuosus. 

Porro  quod  Amhrosium,  Gregorinm  et  alios  doetores  admittit,  sed  non 

contra  apostolnm  de  timore  legis,    nescio  quas  offnndit    nchnlas.    dicat   clare, 
M  aut  i.sti  sancti  patres  per  me  allegati  repngnent  dictis  apostoli  vcl  minus:  si 

repugnant  dicto  a])ostoli,    hoc  ostendat,   qnod  nunquam    licri  jxisse  urhitror, 

cum    in    sacris    scripturis    fucrint    exereitatissimi    et    s|)iritu    sancto    rcpleti, 

apostohmi  Panlnm  eqne  bene  intelligentes  .sicut  nos:  si  non  repugnant  dictis 

Pauli,   stet  eorum  sententie  et  predieatores   modnm  conti'itionis  et   jicnitcntic 
^■'  prefatnm  doeentes    non  improbet,   nee  ab  honn'nibus  peceatoribus  hniusmodi 

timorem  servilem  ntilem  et  quasi  necessarimii  medium  excludat.    Non  relevat 

eum,  quod  existiniat   habita  charitate  moveri   meutern  ad  timoi-eni,  quoniam 

hoe  esset  eanerino  more  retrogradi,   contra   beati  Gregorii    sententiam  lib:  2. 

Homilia   19.  sniun-  Kzechielc.     Constat  proeul  dubio,  (|m'a  a  timore  ad  sapi- 
■"'  entiam    ascendilnr,    non    autem    a  sapientia    ad   timorem    re<litnr.  habet    ergo 

timor  |>enam,  qnc  charitate  aneta  mimiitur  et   totaliter  altsoriictui'. 


368  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutheri  Lipsiae  habita.  1519. 

Pretereo  oh  tcmjjoris  angustiani  alia  in  eodem  sermonc^  coutcnta,  quo 
tanicn  omuino  veiiirent  disciiticiKla,  nisi  hodiennis  dies  prefixiis  esset  ad  liane 
iiiateriam  temiiDandam,  sicut  est  pimctus  de  sigillata  peeoatonim  oonfessione 
in  spem,  uti  uieminit  Chrvsostonius  super  cap.  12.  !Matth.  de  puncto,  quod 
scliolastiei  ponant  tres  partes  penitentie,  scilicet  contricionem,  eonfessioneni  s 
et  satisfaetioneni,  (|ua.s  prius  posuit  Cliiysostomus  sermone  20.  de  ]ienitentia, 
de  dupliei  modo  eonfitendi,  saeerdoti  magna  et  alia  deo,  eum  aliis  punctis, 
quo  omnia  prolixe  possent  tractari  et  excuti.  sed  iacto  iani  t'undamento 
totiim  simul  sernionem  et  ea  que  adduxi  pro  parte  mea  eoufero  in  iudiciniii 
indieum  eligendorum.  w 

Marti  uns. 

Speraham,  Egregium  d.  doctorem  eonfutatTU'um  meas  solutiones,  prc- 
sertim  ea  que  pro  tundamentis  ex  Paulo  induxeram  de  lege,  que  ante  el)ari- 
tati'm  nou  Operator  nisi  iram  et  äuget  peccatiuii.  Taceo,  quod  dispouat  ad 
gratiam,  quemadmoduni  timor  servilis  fructus  legis  iram  operatur  et  äuget  is 
lieecutnni.  At  ipso  liee  lortiter  trausiliens  eaudem  cautilenam  reeantavit  ae 
nobis  hec  non  suecum  sed  meduiiam  scripture  contendit  persuadere.  Dis- 
cuiTam  per  singula. 

Primo  dicit,  non  fuissc  necessariuni  af^'erre,  quod  initium  salntis  nostrc 
sit  ex  deo  iuspirante.  Ulli  et  timorem  disponentem  dari  iutclligit.  Pcspoudeo:  20 
«bin.  s,  3  ft.  liec  plane  omnia  sunt  erronea  propter  verbum  Paidi,  qui  dieit,  impossibile 
esse  legem  inijileri,  inimo  jicpoata  non  augeri,  nisi  Spiritus  sanetns  diifnndat 
eliaritatem  in  cordihus  nostris.  Has  auetoritates  tarn  e.xpressas  oportuit 
eonfutatas  et  illam  beati  Augustini  c.  3.  de  spii-itu  et  litera:  Cum  ceperit 
non  latere,  quomodo  \-ivendum  est,  nisi  gratia  donetur,  non  suseipitur,  non  --'S 
bene  vivitur.  vadat  ergo  cum  sno  servili  timore,  qui  non  operatur  nisi  odiiuii 
legis  et  dei,   et  eum  iniuria  vocatur  disj>oneus  ad  gratiam. 

Invenit  etiam  equivocationem  gratie,  aliam  esse  eliaritatem,  aliam  doninii 
(pio   primuui   movenun-.     Transeat:   hec  distinctio,  nihil   ad  propositum,   est 
elnsio  verl)orum  Pauli.     Clarissimus  est  textus  Pauli,  nisi  gi-atia  et  charitas   su 
faeiat  nos  diligere  legem,  lex  semper  iram  operatm*:  hoc  doninn  autem,  (juo 
])rimum  movenuu-,  non  diliget  legem,  sed  charitas  Spiritus. 

Tercio  concessit  timorem  esse  infructunsum  sine  charitate  et  hoc  nulluni 
nega.sse.     Eespondeo:    cur   ergo   docent   infructuosas    penitentias   et    resistunt 
niilii   l'nictuosam   docenti".'     Ueiinqno   lianc  esse   omnino  subversam    cmn    tot  35 
opuseuhs  Augustini,  et  si  Augustinus  non  taceret  tot  fulminibus,  tainen  nuns 
Paulus  concludit,  opera  quecnnque  ante  ciiaritatem  esse  peccata  et  damnabiiia 


7  magna  et  alia  deo  ift  in  bcii  ßScfammtauggobcn   iinti   bei  Sbjdicr   au-S  Unöcrftanb  ße' 
ftrid&cn  10  l'rniiule  dicit  alle  ?iu§9o6cn  :30  ujinseulis  .\ugustiiins 

')  .Si>nno  ilo  popiiitentia  '•^h.  1  S.  :!19ff. 


Disputatio  I.  Eocii  et  M.  I-utliori  Lipsi;ifi  haliifa.    ir)19.  3f,f| 

et  indisponentia  ad  "Tatiain.  El  \iov  lioc  «licta  i'vrmo  ad  «Miinia  siui  r('|ili(ata 
respondcri  potost.  Ipssc  <|iiid(ni  i>rii  iwmv  suo  dicta  scri])tiire  divinc  t(iii|)cral 
ad  dicta  iiatnini,  iiiimo  Iraliit  ad  intclliiiviitiain  suani,  quam  liahct  in  jiati'ihiis, 
puni  piitiiis  contra  scripta  patnun  d('l)oant  conicrri  et  iudicari  ad  dicta  sci-ipturc. 

;■>  (inarfo   non    accipit,   fpiod  assnmpsi,   nos   dohcre   faeore   landahiliorcni 

illani  penitcntiam,  sod  dicit  nos  possc  ctiani  dignos  finu'tus  penitcntie  faccir, 
si  a  timorc  inoeporirnns.  Hoc  scciiuduni  I)eatum  Ansinstinnm  sie  expono: 
Si  pepcata  poceatis  addidei-imns ,  cum,  iit  sopins  iam  dictum  est,  (|nid((uid 
aute  sanatam   per  gratiam  voluntatcm  fit,    frnctus  male  avlxiris  sit ,  (|uc  non 

1"  potost  bonos  f'ructns  facere:  ergo  per  timorcni  servilem  nun(|uani  pervenitui' 
ad  ciiaritatem. 

Quinto  iunixus  Gregorio  super  Ezechielem,  <|ni  descendai  de  sapii'iitia 
ad  tiinorem  ,  nct]  nos  contra  ascendere  a  tiniore  ad  ciiaritatem  docenti:  sie 
respondoo,  quod  divus  Gregorius  non  del)et  excludere  ciiaritatem  nee  exclnsit 

'•'■  a  tiniore  incipiente  penitontiam,  sicut  d.  d.  intelligit,  sicut  nee  a  charitate 
exciuditur  omnis  timor  sorvilis,  ])resertim  in  iiac  vita,  cum  charitatis  officium 
sit  pxpollere  timorem  servilem,  at(pie  id  tota  vita,  et  induecrc  timorem  filiak'in. 

Soxto  ad  auetoritates  l'auli,  quod  lex  pi-o])tcr  trausgressioues  posita  est  öai.  ;i,  la. 
et  äuget  dclictum,  dicit,  nihil  esse  ad  projjositimi  et  me  diverticula  quesivisse, 

•-'0  adducens  Augustiuum  contra  Faustum  lih:  22.  peccatum  esse  dictum  ve! 
factum  contra  legem  dei,  nescio  quid  velit  d.  d.:  non  est  liic  disputatio,  (piid 
sit  peccutum,  idco  superfluis  verbis  hoc  tempiis  perditum  est.  Scopus  iste 
versatur,  (juod  auctoritate  Pauli  timor  sorvilis  non  possit  esse  nisi  jx'ccatuni 
et  augoro  peccatum  per    virtutem  legis,    si    dosit  gratia.     Et    sie  auetoritates 

i'i  Pauli  non  sunt  diverticula,  sed  fulmina  conterentia  sentontiam  d.  d.  iisqiie 
ad  ])ulvcrem.  non  ergo  ogo  ex  hominihus  angelos  facio,  oblitns  fragilitatis, 
sed  doceo,  nc  doo.s  facianuis  ex  poccatoribus,  dum  obliviscuntur  fragilitatis 
sue,  qua  non  possunt  nisi  mahmi  facere  ante  gratitun. 

(^uod  coiivorsiononi  filii  prodigi  factam  dicit  oontomjdatione  pone,  nego.  s.'uc.  ir,,  nü 

3»   Ad  prohationeni,  (piod  neminem  haboret,  (|ui  onm  silicpiis  satiaret,  dieo:  nisi 
intus    fnisset    tractus  et    in   se   conversus,    potius   fame  öiortuus   esset    (piam 
rediisset,  nt  stet  seutentia:  Nemo  veuit  ad  me,  nisi  j)ater  mens  traxerit  cum.  3oii.  r,,  <<. 
C^nod  Augustinus  dicit,  verba  eins  fuisse  verba  penitcntiam  nieditautis,  iiondiun 
agontis,  sporo,   quod  pro  mo  faciat,    (piando  meditai'i   peuitentiam,  presertim 

3-'   mednllitus  in  corde,  sit  oerto  incipere  peuitentiam,  ergo  iilud 'iiDiidiim  agontis' 
oportet  de  pei-fectione  ad  extra  intelligi. 
Idem  ad  Basüiuni  dioetur. 

De    verbo  lohannis    baptiste    dicit,   evanidam   esse  solufionom,    quoil  ^f|'J|";J/' 
dixerim,   aliud   esse   peuitentiam   docere,  aliud   incipere.     liespondeo,  salva 


13  contra  dosceiidere      ciiaritatem  docenti  sie  Respnndeo  (in  ben  (»icjnnimtaiivflnOcn  uilb 
tei  fiöi^Ct:  ciiaritatem.  Docenti  sie  lespimdeol 

Sutfter?  mtxU.  II.  24 


370  Disputatio  I.  Eccii  ot  M.  Luthevi  liipsiae  haljita.   1519. 

reverentia:  Egregius  d.  dnctor  noii  videtur  Panhini  intelligoro  nco  virtntcni 
legis  cognovisse.  IjOx  onim  dofot  quideni  sancta,  iiista  et  Ixnia,  scd  sola 
gratia  incijiit,  facit  et  ])orficit  oa.  Ergo  etiam  si  loliannes  tinioreiii  doonisset 
essp  initiiim  pcnitciitio,  non  ideo  soquitiir,  pcnitentiam  inoijKTO  a  timoro,  sicut 
si  insiuuom  qxiodlihot  bonum  opus  per  terrores  et  niiiias,  iiou  idef>  iiicipil  i 
opus  bonuni  a  terrore  et  ininis ,  sed  a  eliaritate. 

Indignatur,  quod  Aristoteleni  ei  obieeerini  iu  selioHs  tlieol<igicis,  quem 
tanieu  uou  aceeptarini.  Fateor,  minor  est  quam  ut  valeat  in  theologiea  schola, 
cum  seductor  fuerit  soholasticorum  doetorum :  sed  satistaeere  V(^lui  eonclusioni 
meo,  qiiod  contra  sacrum  suum  Aristotelem  desipiuut,  (pii  penitentiam  a  lu 
timore  et  non  libera  voluntate  iueijiiunt.  Nam  disfinctiouem  de  liltero  arbitrio 
coacto  et  indueto  transeo.  non  cnim  verum  est,  quod  liberum  arbitrium 
un((uam  eogatur  ad  bonum  aut  cogi  etiam  possit:  si  autem  eogitur,  in  diversa 
rapitur  et  coactionem  sni  odit:  sola  autem  gratia  traliitur,  hoc  est,  vere 
liberum  effieitni',   nt  Augustinus  eontra  lulianum    lib:  2.  et   in   nmltis    loeis.   i-' 

Ul)i  Christum  dixi  voeasse  apostolos  et  jVIagdalenam  blando  traetu, 
contra  oj)ponit,  Paulum  vocatum  esse  durius  et  in  Euangelio  iussum  esse 
v'uc.  »,23. servum,  nt  eompelleret  intrare.  Prinnnn  satis  admiror,  quod,  cum  uos 
exemplmn  Pauli  soleamns  addncere  pro  defendenda  gratia,  ipsi  nobis  ela- 
buntiu'  dicentes,  hoc  esse  mii'aeiüosum  factum  et  non  f'aeere  regnlam,  hie  -m 
tarnen  egregius  d.  d.  quasi  non  pro  miraculo  habens  pro  regnla  indueit.  sed 
hoe  dimitto.  Dieo,  non  potuisse  Paulum  intus  ex  corde  eonverti  nisi  trahente 
gratia,  ut  beatus  j\ugustinus  contra  ejiistolas  Pelagianornm  doeet,  gratiam 
dei  faeere  ex  nolentibus  ae  resistentilnis  volentes  et  seqnaees.  Ita  et  illnd 
3n.  J.  18.  in  euangelio  solvitur,  quod  servus  ]>otest  compellere  verlio,  sed  nisi  dominus   25 

sibilet  nihil  se((nitur.^ 
Syi.  1, 7.  Ad    illud  Angustiui    intelligentis   servilem  timorem   in  verbo  SalouKmis 

'Ui.  111,  lo.'Inieium    sapientie   timor    domini'   et   illud   glosse   Psal:  ll(t.   'Metus   iudicii 
ianua  est  conversionis  ad  dcum'  respondeo:  si  adsit  gratia,  alio(|uin  servilis 
timor  sine  gratia   (ueque  enim  Augustinus  excludit)   non  opei'atur  nisi  iram.   m 
oportet   enim,    quod  Augustinus   non    puguet,    sicut   vere   non   pugnat,  cum 
!Höm.  8,  i.'i.  Paulo  damuante  oumia  (pie  sunt  extra  gratiam.    Glossam  super  illud  Po:  8. 
'non  aecepistis  s])iritum  servitutis  in  timore'  dicentem,  esse  servilem  timorem 
i)onum,  potins  reiieerem  tauquam  expresse  contra  textnm  loqnentem  (ajiostolns 
enim  dieit:  Xori  aecepistis  spiritum  servitutis  in  tiiiioi-e,  damuaus  cum),  auf    ;'■> 
dieo,  ijuiid   glossa   textum   non   ex|)onit. 
i.ltni..'i,-.;ii.  Illud  ajiostoli  ad  'l'iniotheuiii  'ai'giie  eoraiii  omiiilius,  ut  el  eeleri  timorem 

haheaiit,   d.d.  ad   servilem   timorem    adaplaxit.  (|n(i(l    reliiiquo:    ego    de    (iliali 
timore  aeeipio,  douee  aliter  probet.    (Juod  autem  Augustiuns,  magisfro^  reei- 

137   nt  (lo  cuteri 

')  Villi  'Hinibi':  rt  K.^aias  Inqiiitur.  -)  *|*otTiiv  Vombnrbll?,  Marristni-  Sontentianini. 


Disputiitio  I.  Eccii  et  M.  Lutlieri  Lipsiae  habita.  1519.  371 

tante  lil):  ?,.,  ilicit  'timor  sen-ilis  est,  oiini  por  timoi-om  s^clionno  oontinot  so 
a  pecoato,  qno  presentiain  iudicis,  quo  ponas  metuit  &p.':  continct,  inqiiaiii, 
so  a  ppcoato  oxtorno  tantuni,  iutiis  tamon  niiijot  odium  iiistioic  o^clionnaui 
coniniinantis.  Et  iniVa  'hnmis  ost  tinior  ot  utilis,  licet  insuifioions,  jicr  (|iu'in 
:.  paulatim  fit  oonsuctiulo  insticie',  hoc  est,  mco  iuditio,  consuotiido  dcsporaudi 
ot  iidiomli  deiim,  si  cxcludatiu-  gnitia:  verum  antcm  est,  si  incliidatiir  «ratia. 
Xoii  est  ergo  neeesse,  iit  dem  aliam  solutionem,  nisi  d.d.  egreii:iiis 
primum  probaverit,  sauctos  pati-es  loqui  de  servili  timore  exclusa  gratia  aiit 
cliantatem   non    halxTC   negotium    in   expellendo   timore  servili.     Quare   (pie 

10  oonsequonter  induxit  de  expulsione  timoris,  de  iuitio  sapieiitie,  ot  quomodo 
exjiellat  ciiarita.s  timorcm  sueeessu  per  augmeutationem  gratie,  ex  prceedentihus 
satis  intelliguntur. 

Supei-est  robustissima  auctoritas  Mattli:  10.  quam  unam  sufficerc  putal:  wmiii.io.vs. 
Nolite  timere  eos  &e.  sed  timetc  cum  &c.   ideo  non   esse  servilem  tünorem 

»•■  danniabilem,  ad  quem  Christus  uos  invitat.  Respondeo  pinmiun :  si  lioe  vult 
d.  d.,  contradicetur  preeedentiljus,  ubi  timor  servilis  insuffieiens  dieitnr.  ideo 
eque  absurdum  est  dicere,  Christum  uos  docuisse  insuffieioutiam.  Dieo  tarnen 
ego,  non  esse  ibi  servilem  timorem  ddiniiii,  <|ni:i  et  filialis  timor  tiinet  offen- 
dere  deum  et  separari  ab  eo.     Atque  etiam  si  de  mero  servili  timore  lo(|iie- 

L'o  retur,  noudum  intelligitur  exclusa  gratia,  inuno  inclusa,  cum  testt!  a}H)stol() 
et  Augiistino  omnis  lex  et  doctriua  sit  litera  requirens  spiritum. 

Consensit  etiam,  scholasticos  vere  dicere  contritionem  non  valere  extra 
charitatem:  sed  non  confutavit.  stat  ei^o  eonun  ipsorum  auctoritas  contra  eos, 
nisi  confiitet  contritionem   in   charitate  esse  id  quod  a  charittite   incipit  fieri. 

25  Illud   Augustini  bene  placet,  quod  timor  est  medicamentum ,  charitas 

ost  sanitas,  timor  scilicet  in  charitate  imjierfecta  et  charitas  perfecta. 

Ratiouem  ülam  ex  Dionysio  sumptam  de  imo,  medio  et  summo  dieit 
nie  transiisse  et  non  aperuisse,  quod  sit  medium  intor  peccatum  imuni  et 
charitatem  sujieriorem.     Fatcor,  nie  libenter  transiisse,  ut  qui  eredereni,  ipsi 

30  doinino  doctori  satis  esse  pei"spectani  haue  ratiouem  nihil  esse  ad  propositiim. 
Dionysius   enim  loquitiir   de   ordinibus   infimis,    mediis   et  summis:   at  ego 
prorsus  nulhim  habeo  medium  iiiter  |icccatuni  et  gratiam,  sicut  nee  Christus,  mmtii.  i2,so. 
quando  dicit:   Qui  non  est  meeuin,   contra  me  est,  <'t  iterum:   aut  faeite  ar-ffliatui.is.as. 
boreni  bonam  aut   faeite    arlioreni  malani.  sed  et  ipsuin  d.  d.  eredo    idipsum 

3.'.  asserere,  quod  gratia  et  peccatum  apud   Scholasticos  immodiate  opjiommtur. 

Non   accipit   d.  d.  quod    giatiam    dixi    jircvenin!   amorem   et    timorem, 

nisi    loquar   de   gratia    prinie   motionis.      Respondeo:    ego   cum    apostolo   et 

Augustino  sentio,  quod,  nisi  lex  diligatur  (quod  est  chaiitatis  et  ikhi  |)riino 

motionis),  non  bene  vivitiir,  ei^o  nee  deus  timotiir  ncc  colitm-. 


2  quo  pcnitentiani  iiulicls    oUc  ?tii§(\nbcn  4  licet    et    insiiCficiciis  -JI    c.nlliiiNiis 

infinitis,  nipilii»  oüe  'Jluigafcen   ibci  SBold)  W   2p.  12s:.  reirb  imis  für  iiifiiiitis  Dcrntiitfjctl 

24* 


372  Disputatio  I.  Eccii  et  M.  Lutlieri  Lipsiae  luil.iita.   1519. 

In  finc  instruit  adversiis  nie  Cdrmitnni  syllogismum  'aiit  Aniln-osius, 
Gregorius  aliiqiie  repugiiant  dictis  apostiili  vfl  iion':  si  sie,  quoil  ostoiulain: 
si  uoii,  iit  stem  coriini  scntentie.  Respoiulco  et  per  nieiliiini  traiiseo:  nou 
repiignant  dictis  apostoli  et  sto  eorum  sententie,  non  aiitem  Eceiane  iiitel- 
ligeiitie,  iin<>  crrnri:  non  cnini  excliidnnt  cliaritateni  a  tiniorc  sive  servili  ^ 
sive  tiliali. 

Dieit  d.  d.  esse  caneriiio  more  retrograd!,  qnod  dixi  liahita  cliaritatc 
nioveri  mentoni  ad  tinioreni.  Satis  luiror  sive  seorpiononi  sive  eancruni  isluni, 
enm  et  gentilis  ille  j)oeta '  dixerit:  Res  est  soliciti  jilcna  timoris  anior,  quasi 
ignoremns,  qnod  anior  f(ins  et  ea}>nt  est  onininni  affectnnni.  Idee  enini  tinietnr  i« 
pena  et  infernns  serviliter,  quia  diligitiir  vita  et  voluptas  pueriliter  et  sei'- 
viliter.  Ad  luuic  timoreni  et  aiuorem  extirpandnni  diffnnditur  eharitas  dci, 
(pia  anicnuis  aliam  vitam  et  timeamiis  aliam  mortem,  id  est  sej)arationeni  a  deo. 

Transiit  d.  d.  de  pnnetis  in  sermone  meo^  signatis  et  de  toto  seniione 
eonfutando.      Dico    l)reviter:    lialiet    caiamum   et    pa]>yruni,    aggrediatur   euni    i4 
cnni  fidntia:  videliitur,  an  sernionem  eonf'ntaxcrit  vi'i   se  i|isnni   ii'riseril.  lioi- 
rolinqno  indicio  ordiuandorum. 

Eccins. 
Cinia  ol)  tenqioris  angnstiam  rcspondere  non  ])ossnni  iis,  qne  rexcrendns 
pator  addnxit,  refero  lanien  nie  ad  iudioes,  me  niliil  transiliisse  neijne  fuisse  20 
de  mente  predieatonim  aut  doetoruni,  legem  adinq)leri  sine  charitate,  necnie 
aliqnos  docnisse  inirnctiiosam  penitentiam,  sed  (piomodo  per  timorem  servilem 
ad  frnetiiosani  ]>erveniatnr,  et  qnod  iiiagnitiei)  verbornm  apparatu  reces.sit  ab 
Sf  I.  ;■  liodierna  solutione,''  (piia  dixi'rat  sapienteni  lo(|ui  de  timore  filiali,  iam  vero 

admittit  loqnentem  de  timore  servili,  non  tamen  ex(;lndendo  gratiam,  (]nod  m 
nee  textns  nee  sancti  doetores  patiuntur.  Nani  jier  sapientiam  inlelligit 
eharitatem,  et  ita  initinni  esset  ante  initinm.  totns  quoque  Angnstinns  non 
lahorat,  qnomodo  timor  servilis  cum  charitate  sit  initinm  cliaritatis,  sed  (juo- 
modo  timor  servilis  primo  occnipet  mentcm  et  priino  ingrediatnr  et  sie  indneat 
eharitatem,  (piod  etiam  est  de  mente  Gregorii  improhantis  reditum  eanerinum,  3» 
nl)i  reverendns  pater  pro  (iregorio  seorjiionem  mihi  addueit:  Res  estsolliciti  &r. 
Omnes  ergo  sancti  doetores  hodie  citati  volnnt,  timorem  servilem  esse  initinm 
cliaritatis  ad  intelligentiam  sepe  dalain,  et  (|nam  predicatores  soliiil  darc: 
de  quo  refero  me  ad  iudices. 


'jl    snllic'ita 

')  Oüib.  ■)  .Srniio  dl'  poonitiMitia  i<h.  I  S.  :;i9jj.  'J  -Jim  ytnilbf:  Martimis 

'non  reoossi'  rosiiomlit. 


Disputiitio  I.  Eccii  et  M.  Luthcri  ljii)siiio  liabita.   1519.  373 

Tertiiulcciina  Tiilii  .M.  eccc(!.  xix.  liora  scjciinda. 
Circa    iiiatcriain    coiicl  usiomiiii    (|iiart('    vt   ((iiiiilc. 

E  c  (•  i  u  s. 
TicvcreiKle  pater,  (jula  tempus  iiobis  prcfixtun  est  nimis  airtiim,  (aiiu'ii 
s  tangundu  lliiuliuu  negotii  aliqiia  obiter  attiiigeiuu«,  illiid  sfilicct  (luod  (juiiilK'l 
sacerdos  absolvat  a  peua  et  culpa  contra  conmnnicm  iisiini  lotiiis  ecclesie, 
et  (juod  in  sennonc  viilgari  ^  et  conelusione  dieitis,  ex  nnlla  .scriptura  probari 
diviuani  iiisticiam  aliquani  penam  vel  satisfactioneni  expo.stiiiare  a  peccatore. 
Et  illi.s  iunitor,  (jnia  in  absoliitionc  sacranientali  eul|ia  reniittitur  siiiniitanee, 

10  sed  peua  peccato  debita  eterna  coimuutatur  in  teniporaieni.  lioc  licuict  ex 
sacre  scriplure  traditione  et  sanctornni  patnnii  usn,  et  iit  brevii)r  siiii,  ex|)resse 
hoc  vohiit  Anibrosiiis  super  liUcaui,  Ilieronyiuus  Hb:  1.  contra  loviniauuin, 
Augustinus  q.  1.  de  octo  Dulcicii  questionibus,  et  |)ertineutcr  Ambrosius 
Lu:5.  testatur,  satisfaetione  penam  peceati  dissolvi.  yiic.  s. 

1''  Scriptura  est  in  proniptu,  quoniani  peccatuui  Ade  culpa  etiuni  rcniit^sa 

puuitiu'  iu    tota   ])osteritate.  ((uare  trauseunte   culpa   remanet  peua.     (iuani 
rationeui  tangit  Augustinus  tract.  124.  super  Matth:    et  glossa  2.  Regiun   12. --.f"'"- 
siuiilitcr  de  David  2.  Re:  24.  ubi   David    peuituerat   et  pcrcusserat  cur  eius:j.  iSam. 
l)eecavi,  dixit,   vakle  iu  hoc  facto,  sed  j)eto,  ut  transferas  iuiquitateni  servi 

20  tui.      Modo   peccatum   uou    transfertur    quo    ad   culpani,   (|uia,   ut   proj)lu!ta  <;'fi- iR. -'o. 
ait,  Auinia  ipsa  quo  peceaverit  mortc  niorictur:  restat  ergo,  ut  ])eccatuni  (pio 
ad  penam  trausferatur.     8ic  per   prophetani  Natan   dicitur  David:   traustulil-  Smii. 
deus   peccatum    tuuni,    ubi    glossa:   Dens    delictuni    dclet,    sed    inultum   non 
descrit.  aut  euiui  liomo  in  se  peuiteus  punit  auf  deus  cum  liomine  vindicans 

-■'   percutit. 

Et  ut  ad  sanctos  patres  venianuis,  a  (juibus  usus  et  praxis  ccc^lcsie 
jtriiicipaliter  ab  a]iostolis  dcrivatus  est.  Kam  ])rinio  nulluni  peccatum  manet 
iini)uuituni,  et  peua  est  ordinativa  culpe,  (pias  ratioues  tangit  Augustinus  et 
ref'ert  Gratiauus  (sicut  priuii,  de  penitentia  dist:  1.).     Nam  deus  maluiii  tieri 

:w  lum  pateretur,  uisi  illud  per  iusticiain  ordinaudo  melius  starc  in  mundo 
faceret.  iu(|uit  ergo  Augustinus  lib:  de  pcnitentie  uiediciua:  Nun  sul'ticit 
mores  in  melius  conuuutare  et  a  factis  malis  recedcre,  uisi  etiani  de  iis  (jue 
facta  sunt  sätis  fiat  deo  per  penitentie  dolorem,  per  liumilitatis  gemituiu,  per 
coutriti  cordis  sacrificium,  elecniosynis  coo])e)-antil)us  &('.     Non  eiiim  dicfnm 

:'■''  est,  ut  tantum  abstineatis  a  i)e(x'atis,   sed  et  de  preteritis,   iuqiiit,   deprecare «u.  21,  i. 
domimun,  ut  tilji  dimittantur  &c. 


■i  Kccius  ftc^t  Olli  SHonbe         lö  iam  remissa  bic  PJcioilimtauigalicii  unb  i'öidjer         29  dist:  7. 
oUc  'Jluägaficii  yö  sed  et  de  jieccatis  bic  föcianinitQiiugabcii;  i.'bid)cv  [aßt  bic  SSiortc  ouä 

')  (Sin  ©ermoii  uou  'JlbUifj  uub  Öiiobe,  Sb.  I  (*.  244, 


374  Disputatio  1.  Eceii  ot  M.  Luthcri  Lipsiae  liiiliitu.    1519. 

Sed  s;i  rc'vt'iviidii.s  pattT,  siciit  iii  Kt'solutorici  ut  ;ilias,  inen  i|inilcm 
r^i'iisu,  l'acert'  uititur,  satistactioiiem  illaiii  fiuri  eedesie,  sed  deuiii  talciii  pcnain 
uoii  reijuirere,  et  (|iiaiii  deus  retjuirat,  lioiiiu  uon  auferat,  contra  egt)  oppniKu 
Primo,  (|Uod  Aiigiistiiius  in  Eneliiritlin  iiKjuit  c.  71.  (lo(|uitur  de  oratiunc 
domiuiea):  Delet  onniino  liec  oratio  minima  et  (|Uottidiana  peecata:  delet  et  •'> 
illa,  a  (juibus  vita  fidelium  seelerate  gesta  .sed  penitendo  in  melius  nnitala 
discedit.  Ulji  eon.stat,  orationem  doniinieam  delere  venialia  et  etiani  mor- 
talia  non  (juo  ad  eiüpam  sed  quo  ad  peuam,  qiiia  penitendo  nuitata,  <jU(' 
mutatio  Augustini  intelligi  nequit  nisi  de  mutatione  pene  eterne  in  tenqioralem. 

Eos,  (]ui  fuerunt  a  (piadringentis  annis,  non  adduco:  hue  Wilhelnuis  i" 
Parisiensis,  Wilhelmus  Altisiodorensis,  (jui  id  pleno  ore  affirmant.  Aeeedat 
Cy][)rianus  in  epistola  ad  l'^iduni,  ubi  sie  ait:  Leginuis  literas  tuas,  eliarissime 
f'rater,  quibus  signifieasti  de  (]Uüdam  preslivtero  Victore,  quod  ei,  ante([uani 
pleoani  penitentiam  egisset  et  domino  deo,  in  (juem  delitjuerat,  satisfeeisset, 
temere  Therapius  collega  prepropere  pacem  dederat.  Hie  s.  Cyprianus  non  >■■* 
ilicit,  Victorem  ecclesie  non  satisfceisse,  sed  domino  deo. 

Idem  Cj'jiriimus    ad  Coi'nelium  papam    de  hercticis   ait:    Elaboi'ant,  ut 
opus  sumii  diaboli   nialicia   eonsumment,    ne   vidneratos  divina  dementia  iu 
ecelesia  sua  euret :   miseroruni    penitentiam  mendaeiorum  l'raude  e()rrinnpunt, 
ne  deo  indignanti  satisfiat.     Apertissime  saeer  martyr  heretieos  inerei)at,  tpii  2ü 
jK'nitentiam    ab  eccle.sia  iuiunetam   existimabaut  non  esse  sati.sfactiouem  dei. 

Quamvis  reverendus  pater  citra  modestiam  sepius  milii  imjiroperet, 
<|uasi  seriptiu'arum  sanetarum  intelligentiam  non  idonee  tractem  (de  (pio 
iudieent  hodie  designati  iudices,'  uter  reetius  de  fide  et  sacraruni  seriptu- 
raium  sensu  sentiat),  attamen  quantmii  ego  video  universi  saeranun  scriptu-  '^s 
raruni  traetatores  in  haue  sententiam  desceudunt.  Ad  quid  enim  ecelesia 
vellet  imponere  tale  onus  grave  penitcutihu.-^,  cum  dominus  et  ea])ut  ecclesie 
illiid  non  exigeref?  quam  rationem  in  annotationibus^  tetigi,  non  (amen  t'tiit 
mea  sed  Clnysostomi,  sicut  rei'ert  (iracianus  2().  (juest:  7.  cau:  alligant: 
Homo,  eul  grave  pondus  penitentie  im])onis,  aut  penitentiam  reiieiet  aut,  dum  s" 
suiferre  neciuit,  scauidalisatus  aniplius  peccat.  Deinde  etsi  erramu.s  })euitentiam 
modicani  imjionentes,  nonne  melius  est  jH'opter  mi.sericordiam  rationem  reddere 
«juani  jjropter  erudelitatem  ?  Chi  enim  paterfamilias  hirgus  est,  tlispensator 
mm  dcbet  es.se  tenax.  Si  deus  benignus,  ut  quid  sacerdos  vult  esse  austei-us? 
Hoc  pro  coufessoril)us.  a.-i 

Idem  Homilia  ol.  ait  super  epistola  ad  Hebreos:  ]icccatum  contcssione 
miimitur.  sed  non  minuitur  (|Uo  ad  ciil|)am,  (|uia  lm])inm  est,  ut  Ilieronymu.s 
ait,  a  deo  dimidiani  spci'are  veniam:    ergo  minnilur  (|uo  ad  penam. 

IJ  Altisidio:  29  allegat  oUc  ÜUlijflabcn 

')  (Stft  am  14.  3ult  luatb  bic  SBen'iitbnviuiii  iiiilfv.u'irijucl.  -)  yiad)  S.  ol:)  fiiib 

uiitct  bell  aiinotatiouf.s  föcf»  COdiälcii  ;,ii  Ucvftclji'ii,  Hut.  ^b.  I  S.  278. 


Disiiutiitio  I.  Eccii  et  M.  Luthori  Lipsiae  habitii.   1519.  375 

Addo  Gregoriuin,    1.  iiiuraliiim  ca]).  l'J.    Post  iimlta  ita  ilicit:  Sl'iI  i|uia 
miUiiiu  pc'ccatiim  deiis  iimlUiiu  rcliLVUt  (aiit  euiui  uo.s  hoc  fleiulo  ii)so(iiiiiiuir, 
aut  i]>se  iiulicaudo),  rcstat,  iit  ad  cmeudatiüiiein  siiani  scmper  mens  solerter 
iuvigik't. 
s  Hoc  sensit  et  beatus  Hieronynuis.  verba    sua    truiisscrii)ta  sunt  van: 

meusurani,  de  penitontia  dist:  1.  Mi'nsurani  tcmjxjris  in  agenda  penik'utia 
idfirco  non  satis  pretignnt  canones  pro  untMjuoijuu  criniinc,  ut  di'  singulis 
dieant,  (jualltor  ununi(|iiod(|ue  cnu'iidandiun  sit,  sed  magis  in  arbitriu  sactT- 
dotis   intc'lligeutis    ivlinciiu'nduni    statnimt,    (|uia   apnd   dcuin   non    tarn    valft 

ici   luensura  tempori.s  i|nani  doloris. 

Augustinus  tjuoqnc  refert  in  can:  Nullus:  Nulhis  debite  gravioris  pi'uc 
accipit  veni;un  nisi  (|uak'ni<'un(jU(.',  ut  si  longo  minorem  (juain  debeat,  ])enani 
solvent:  itii  enim  iiujKTtitur  a  deo  largitas  niiserieordie,  ut  non  ivlin(|uatur 
iusticie   disciplina.      Hie   habet   egregius  d.  d.  Ciu-olostadius   Augustiuuni    in 

u  deleu.sione  mea  adductnm,  cuius  sententiani  prosecjui  non  est  instituti  nostri 
in  presentia. 

Aceedat  postremo  Isidoms  lib:  2.  de  sumnio  bono  ea]):  1<3.  (juamvis 
per  penitentiam  propiciatio  peccatorum  sit,  tameu  siue  motu  ho(!  esse  non 
debet,  (|uia  i)enitentis  satisl'actio  diviuo  tantum  pensatur  iudieio,  non  huniano. 

;o  Qnare  penitentia  iniuneta  non  est,  ([uia  satistaeit  tantmn  ecclesie,  sed  eliani 
([uia  satisfit  deo.  Nam  et  apud  deum  ju'oductior  est  pena  (piam  eul])a,  ut 
Augustinus  testatur  traet:   124.  su|)er  loliannem. 

Qidbus  Omnibus  pro  indubitata  veritate  liabitis  liieiliter  patet  im[)ro- 
batio  conclusiouis   (piinte,  ubi  dicit  reverendus   pater,  ijuemlibet  saeerdotem 

25  debere  absolvere  jienitentem  a  pena  et  a  culpa,  et  ita  (jnilibet  sacerdos  vil- 
lauus  esset  in  sua  parroeliia  Episcopus,  Archiepiscopus  et  papa,  ((uod  esse 
manifestissime  falsum  preter  usiuii  totius  ecclesie,  non  solum  adulatorum, 
j)robatm-  primo  ex  iis  que  dictti  suut,  quia  per  absolutionem  sacerdotalem 
eiüpa  deletur,  pena  manet,  lieet  coinmutata,  deinde  quia  saeramentum  peni- 

3ü  tentie  est  iudieiale,  ut  tbruiam  huins  iudieii  describit  beatus  Augustinus  e.  2. 
de  peuiteutie  medieiua,  et  ad  iudieimn  lerendum  pertinet  iurisdictio,  nisi  velit 
Ana.Nagoreum  chaos  et  eonfiisionem  maxiniam  facere  in  ecelesia  dei.  Et  cum 
iurisilietio  se  ad  duo  extendat  niaterialia  in  hoe  saeramento  liabita  (nam  et 
))eccator  penitens  et  peceata  i])sa  sunt  de  materia  penitentie,  et  nemo  negat, 

35  iurisdietionem  in  infenoribus  prelatis  ail  eonlusionem  tollcndam  esse  eoartatam 
(|Uo  ad  matcriam  peeeautiiuu:  ntuu  liine  proprii  saeerdotis  habetur  deter- 
minalio)  et  quia  senteutia  non  lata  a  suo  iudice  est  miJla,  ideo  absolveus 
non  subditnm  nihil    llieit.     Sic   a  simili    in    materia  peccatorum  potest  coar- 


11  Augustiimm  bic  öciommtauSäaicu   Ullb  2ö\ä)et  H   Hio  habet  Keveiemlus  Täter 

Augustiiium  t)ic  ©cianinitoui.aolicu  uiib  iöfdjct  Iciiic  iDiUtüvtic^c  änbcruiig  im  Tum.  1.  üimiium 
operum  Lutlieri  ed.  Witeli.  154.").  um  Gailftobti  *Jioincn  in  Sutljctä  Sßcctm  mogtidjft  ju  tilgcnl 


37g  Disiiutatiu  I.  Kccii  et  M.  LutliL'ri  Lipsiai'  liabita.  1519. 

tari  iurisdictio  cacicm  ratimu'  vt  in  criiuimuii  detestationc  (iudd  aiitom 
utiain  a  sibi  funiiuis.sis  iiou  possit  j)lenarit'  absolvere,  ex  vo  j)atet,  <juia  taiita 
pott'.sta^,  uisi  aiictoritate  tundetur,  contra  tutius  ecclesie  fonsenssum,  cuius 
pnixit?  debet  homiui  Chri.stiuno  esse  pro  regula,  non  debet  tribiii.  8ed  in 
.snperioribus  osteusuni  fnit  per  maiores  elerieu.s  Cvprianiun,  C'lnys(jstonnnn  ■ 
ut  Augn.stiunm,  peiie  debituni  renumere  po.st  cnlpam.  Ideu  reverendus  pater 
eedat  sauctorum  patriun  imetoritati  et  cousnetudini  totiu8  ecclesie  obtemperet, 
aut   eur    id    fieri    iiou    debeat,    anctoritate   saere    sci'ipture,  eoneiliiiruni    vel 

sanctoruni  patriun  exj^iinat. 

Martiuuy.  lo' 

Admitto  domino  d.  (jnod  habeat  ultinuun  verbum,  (luia  sie  vult.^ 
Argnit  anteni  egregiu.s  d.  d.  eontra  eonelusiuneni  nieam  vt)lens  prol)are,  penani 
1.  Sioj  3.  reijuiri  a  deo,  et  pro  prinio  indueit  seriptnrani  Gen:o.  ulii  peeeatiiin  Ade 
etiani  remissa  culpa  punitur  in  J)0!^teritate,  ergo  'pena  reinauet  transseuiite 
culpa'.  Vulo  dominum  doetorem  obstrictnm  hoc  excmj)lo,  et  non  rejilicet,  ij 
ui.si  coutii-met  aut  sententia  eedat.  fSi  i.sta  pena  recjuiritur  pro  jieeeato  et 
siniiliter  seutieudum  est  de  qualibet  pena,  ut  intert,  liabeo  iiroposituni,  (|Uod 
pena  non  possit  remitti  per  jiapam  aut  idkmi  .sacerdotem,  (juia  nnllus  adluic 
•  remisit  mortem,  iutinita  genera  jienaruni,  morborimi  et  similium  mi.seriarum, 
que  onmes  pro  peccato  primo  sunt  illate,  et  sie  probatio  d.  d.  probavit  eou-  30 
clusiouem  meam  contra  seip.sam. 

Secundo  (|uod  a  David  translato  peccato  non  est  translata  tarnen  ])cna, 
etiam  pro  nie  faeit,  sicut  et  in  sermone  eodeni  vulgari  secjuenter  dixi:'" 
Quia  erat  peua,  cjuani  dens  recjuisivit,  ideo  nemo  auferre  potuit.  8i  d.  d. 
non  intellexit  me,  legat  diligentins :  ego  enim  dixi  et  dico,  (jiiod  haue  j>enam  » 
deus  non  requirat,  quam  papa  vel  homo  possit  solvere,  (juam  auteni  ipse 
re([uirit  (scilicet  immediate  loquitur),  non  possit  homo  solvere. 

Tertio  induxit  glossam  'dens  delictum  delet,  sed  iuultum  non  dimittit\ 
Nihil  })ngnat  contra  mc:  uleiscitur  enim  sive  per  ipsummet  hominem  con- 
terendo  sive  ))er  ecclesiam  emendaudo  sive  per  se  ipsmii  iudicando.  Et  hoc  m 
iJtimum  et  prinumi  genns  pene  in  nullius  hominis  arbitiüo  est,  sieut  aj)ostolus 
lüor.  11,31*.  1.  Co:  11.  dicit:  si  nosi])Sos  iudicaremus,  non  ntique  iudicai-emur  a  domino. 
cum  antem  indicamur,  a  domino  corripimur,  ut  non  cum  hoc  mundo  dam- 
iKinur.  ibi  clarnm  est,  (jnomodo  deus  penam  requirat  et  non  reciuirat. 

(iunrto  Augustinum  i)er  Gratianum  relatum,  (juod  deus  non  permitteret  -i-^ 
lualum  tieri ,    nisi    jier  iusticiani  illud  ordinamlo   melius   stare    faceret,   miror 
d.  (I.  (|U(id  lias    et  simile.s  auctoritates    ita   eonsai'cinat ,   cum  nemo  eas  ncget 
aut  contrarinm  saj)iat:  ego  enim  hoc  soluui  impngnavi  semper,  (juod  virtute 


10  Martimis  flcljt  Olli  Diailbc         I<>  st'iilfnUaiii  alle  'Jluvflabcil        'iU  (|U.iiii  am        :i7  iiegat 

')  3lm  Sinilbc:    Atldu.xit  |lool)t  Uctleicil  für  Ailiunsitl  tarnen,  se  volle  i'eplieai-e,  si 
ilominus  il.  Eteius  plus  iusto  respomleret.  -)  Siel)c  3<b.  1  S.  244. 


Uisputatio  1.  Eccii  et  M.  l.utlKri  Lipsiiu»  Iwihilii.    1519.  377 

elavium  iiictaiit  solvi   pciias    per  iusticiani  diviiiaiii    n(|iiisitas.  lioc  cnini  mm 

credo    esse   veniiu,   iic<-    proliaMtur:    11011    ciiim   dixit    ad    I'cti'uiii   '(|niMl   c'jioMaiiij.ie.m. 

ligo,  tu  solvcs',  st'd  '((iiodciiiiii|iie  tu  solvi'ris,  solutuni  orit'. 

Quiiito  illud  de  pciiitciitiL'  iiu'ilicina  'non  sutlicit  mores  in  lucliiis  (■oiii- 

5  mutari,  nisi  etiam  satisfiat  deo  de  iis,  que  facta  sunt,  per  penitentie  dolorem, 
per  hiiniilitatis  geiiiitiini,  per  eoutriti  eordis  saeritieiuin',  liee  oiiinia  ego  ((iiain 
maxime  vului  semper:  ut  ijuid  ergo  per  indulgoutias  ista  iaetantur  reiiiilli? 
Si  uon  sufiicit  mores  iii  melius  eomnuitare  et  divina  iustieia  lias  re(iuirat 
satisfactiones,  fi-usti-a  ergo  gloi'iatur  d.  d.  quod  uon  dictum  sit,  'quod  tautum 

1»  al)stineatis  a  peecatis,  sed  de  preteritis  deproeare  dominum',  et  sie  ])atet, 
quod  adhuc  mdla  scri])tuni  contra  me  adducta  est,  (|iiaiu|uam  ego  possem 
multo  fortiores  iuducere  pro  me. 

Post   hec   addueit  Augiistimim   in  euehiridio  'delet    omuiiio    liec  oralio 
minima  et  quotiiüaiia  peeeata:  delet  et  illa,  a  (piibus  vita  titlelium  sceleiaic 

ij  gesta  sed  peniteudo   iu  melius  mutata  &c.'     Hoc  est  quod  di.\i,  jieeiatorein 

post  convei-sicmem  teneri  ad  eruecm  et  passiones  vite,   seeundum  (|U(id  deus 

iutulerit,  (juas  nou  possit  homo  solvere,  et  iterum  hec  auctoritas  \n\>  me  i'acit. 

Eos,  qui  a  ccoc  annis  fucrunt,  11011  addueit  et  placct. 

Ad  Cv]>riamim  ej)istola  ad  Fidum,   ubi  danmat  Tlierapiiim,  quod  |nc- 

2"  propere  paedem  dederat  Victori ,  antequam  ]>lenam  egisset  penit<;iitiam  et 
domino  satisfccisset :  Ecce,  iuquit,  uon  ecclesie,  sed  domino  non  satisfecisse 
dicit  Victoren!.  Respondeo:  legat  et  conierat  Cyprianum  bene  d.  d.  et  inveiiiet 
eos  etiam,  (juos  paci  dederant,  ideo  datos  esse  paci,  etiam  ])repro])ere,  ut 
cruces  et  martvria  expeditius  siistinerent,  qiie  ipse  per  iimltas  episiolas  expoiiit 

-•5  esse   penas   et   flagella   pro   peecatis   a  deo   intlicta.   (piare  Victor   lioe    modo 

noudum  satisfecit  deo,  et  tarnen  satisfecit,  ([uia  ecclesie,  (piam  nos  viiit  aiidireffliiuiii. is,i7. 
deus,  satisfecit.  hoc  eniiii  iialieiit  verba  Christi,  (punl  eeelesia  debet  impoiiere 
penas,  (|iuiii(io  dieit  '«piodriinque  ligaveris'.    Et  hoc  modo  possem  admittere, »intti). lu.iu. 
deiim  re(|uirere  penas,  quas  ecdesia  possit  solvere,  (juia  pactum  feeit  cum  illa. 

31»  j\Jtera  auctoritas  Cvpriani  ad  Coruelium,   (jua  iterum  scribit,  liereticos 

impedire  peccautes,  ne  indignanti  deo  satisfaciant,  (jiiaiupiam  C'vprianus  ibi 
de  penitentibus  uon  locpiitur  sed  de  hereticis,  qui  taniiuam  iusti  et  (juasi 
bene  fecissent  excusaveruiit  et  defenderimt  se  in  peecatis  suis:  tamen  rcs]ioii(let) 
sicut  ad  priorem. 

35  Post  h(3c  addidit  rationem  'ad  quid  eeelesia  vellet  onus  imponere  peni- 

tentibus, si  illud  dominus  non  exigit?'  et  longam  auctoritatem  ca:  aliigant. 
Que  inducit,  oimiia  transeo  et  dico,  quod  ecclesie  inaiidatiim  est,  ut  castiget 
et  iudicet  peecatores:  (juod  si  non  fecerit,  deus  irremissibiliter  faciet  iiixta 
sententiam  Pauli  superius  adductam  prima  Cori  11:  11.  et  sie  non  polest  solvi.  iGoi.  11,31t. 


12    iuducere   cuutia   me   oüc   ^iluägalicil  UG    allegat  C'apitiiluni    alle    "Jluägabcil    ftatt 

c«:  aliigant  (acmcilll  ift  c.  .Vlligant,  26.  q.   7.1  :3'J  piiiua  Curiii:   1:!. 


378  Disimtatiü  1.  Eteü  et  M.  Lutlifri  Liiisiaf  haljitii.    1619. 

Ituiii  iik'iu  Humilhi  ol.  ^^uper  Hebreos:  peccatiim  cuufcssione  niimiitur. 
Ex  (juo  verbo  colligit  d.  d.  in  huiic  moduni  'non  uiiiuiitur  <jU(>  ad  culiiam, 
(|iiüd  impiuin  sit  a  deu  sj)erare  dimidiam  veiiiani,  ergo  ((Uu  ad  penam'. 
^\.dinitto  totiim  .secimdum  predifta. 

lain  illa  auctoritas  Gregurii  4.  moral:  aut  eiiiiu  iios  liuc  fleudo  iu-  s 
seijuhiuir  aut  lj)se  iudicaudo,  vix  aliud  aptiiis  pro  ine  adduei  ]>otuit.  Simi- 
litcr  et  illud  Hieronymi  c.  meusurain,  ipiod  taiiieu  Hieroiiynii  ess.se  dul)itü, 
adniitto  totuiii,  (piod  'eanoiies  uon  watin  jjrefiguut':  ideo  relinqiio  'arbitrio 
saeerdoti.s',  addo  et  ego  'iiiulto  iiiagiy  arbitrio  dei,  (pii  fsolus  est  })onderator 
s})iritiumi  et  uuu  iguaru.s  ueijiie  iiiicjiiiis  iudicat'.  lo 

Placet  et  illa  auctoritas  Augustini  e.  nuUus :  'Ita  inipartitiu"  a  deo 
largitas  niiseriet)rdie,  ut  uon  reliuipiatnr  iusticie  discipliua'.  potest  pro  ine  et 
])ro  douiiuo  d.  valere.  Trauseo. 

Et  Isidorus,  quamvis  non  satis  gravis  autor  iu  liis  rebus,  placet  tauien, 
(jUüd    peuitentis    satisfactionein    tautum    divino    peusari    iudicio    dictat,    uon   i^ 
huniauo.   ergo   multo   miiuis  reuiitti   potest   humauo  iudicio,  cum    clavis  po- 
testatis  nou  debeat  operari,   uisi  prior  sit  clavis  scientie,   que  sciat,  quid  et 
(juantuni  st)lvat. 

Apud    deum   j»roductioreni   esse    penaui    (juani   culpani,   ex   Augustino, 
fRbm.  7,  IS.  concedo ,   salva  tauieu  auctoritate  Pauli  Ro:  7.  dicentis:  Non  invenio  in  nie,   2» 
hoc   est   iu   carne    inea,    bonuni,    cuius    senteutia   est,    peuam    et    peccatiuu 
siiiiul  tiniri. 

Hec  de  prima  couclusioue. ' 

Sed   contra   aliam^  dicit,    esse   mauifestissime    lalsinn   et    jireter   usuin 
totius  ecclesie,  quod  «juilibet  sacerdos  debet  absolvere  a  peua  et  culpa  peni-   :•'' 
tent«m.    Et  hoc  probat  primo  ex  dictis,  id  est  ex  nihilo:  secundo  per  ratitmcni, 
(jiiia  sacrainentum  penitentie  sit  quoddam  iiidiciale,  'et  ad  iudicium  fereudum 
pertinet  iurisdictio\   iurisdictionem  autem  esse  coartatain  in  iuterioribus  pre- 
latis  ad  toUendani  conf'usioiiem  tani  in  peccantibus  (jiuun  in  jieccatis,  secundo 
in  detcstationcm  crlininuin,  alioi|uin  'quilibct  villanus  sacerdos  esset  cpiscopus,  so 
arcliiepiscopus  et  papa'.    Respondeo  et  dico  duo:  Priniuni,  nie  nescire  u.sque 
in  iiodicinuin  dieiii,  au  coartatio  istius  iurisdictioiiis  t'cccrit  hoc,  quod  preten- 
ditur,  scilicet  criminum  detcstationcm  et  confiisioiiis  ablationcm.    Hoc  certum 
est,  longe  secius  c\cnisse.     Nam    pcccata   crassissima  etiam  ridcntur   in  ma- 
ioribus  curiis,  (jue  iu  propriis  pai'roclnis  possenl   pulciicrrimc  puniri,   si  ser-  35 
vatus   esset   modus,  (juem  institncrunt   apostoli   et  scrvavcrimt   sancti  patres 
us(jue  post  Nicenum  concilium.     Ubi  dcfinitum   est   et  longe  ))ost  servalum, 
ut  Diüceses  non  ))ermiscerentur  et  unusquisque  peniteret  in  sua  diocesi.    De 


7  c.  inensunini    .■uliiiiUci    (|Uoil  liinifii   llieroiiymi   esse  duliilo.     ['J(i[aÖ]  Adinittu  tutiim 
i|iicj(l  oUc  'Jliiaßobcn  IIJ  iiidiwit 

')  Sntj  i  iiub  ■-)  £al(  5  bct  DoUcii  %ni)c,  l'gl.  <B.  Kil. 


DispuUtio  1.  Eccii  et  M.  Lutliori  Lipsiac  luiljita.   löl'J.  379 

quo  fxtat  ciiin  aliis  prwhu'issiiim  cpistola  (ypriaiii  ad  ("oniuliiun,  Ivoiiiaiuiin 
pimtificem,  3.'  Xam  cum  statutum  sit  ab  oiniiibus  nobis  et  equiini  sit  i)arit<r 
et  iiistiuu,  iit  uniusciiiusque  causa  Ulic  audiatur,  ubi  est  crinien  admissum, 
et  siugidis   pa.storibus   portio  gi"egi.s   sit   adscripta,   quam    regat    uiULStiuisipie 

5  et  guberuet,  ratiouem  sui  actus  doniino  redditurus,  oportet  utique  eos,  quibus 
])resumus,  non  circumcursare  nee  episcoporum  coucordiaui  eohereutem  sua 
sid)düla  et  l'allaci  temeritate  collidere,  sed  agere  iUie  causam  suam,  ubi  et 
aecusatores  habere  et  testes  sui  crimiuis  possint  Sic.  I^oquitur  enim  de  iis, 
(jui  ia  AfHca  peccaverunt  et  ad  Romannni  poiitificeni  Corneliuiu  cucurreraiit. 

i"  Et  sie  patet  usils  primitive  ecclesie  de  ligaudis  et  solvendis  peccatoriljus. 

Cum  autem,   ut  apostolus   actuimi  20.  osteiidit,    idem   sit  episcopus  et  Miinidj.i'u.ii. 
presbyter  et  ad  Titiim  1.  quolibet  civitas   suum  episcopum    habere  debeat  jit.  i,  s. 
iure  diviiio,   longe   utilior   esset  ad    corripienda   peccata   modus,   si    (juilibct 
sacerdos   in   sua   parrochia   ligaret  et  solveret    peuiteutem,    (|uod   exempliiiii 

15  raonstravit  apostohis  1.  Cormt.  5.  ubi  cum  Coriiithiis  presens  spiritu  tradidit  i.^ui.  .s.aff. 
tbruicarium  satliaue  obiurgans,  (juod  ipsi  non  fccissent. 

Quo  vero  iure  aut  qua  ecclesie  leHcitate  liic  modus  diviu«  iiU'C'  ))re- 
scriptus  et  in  tautum  tempus  roboratus  sit  sublatus,  viderint  alii :  ego  (juidcm 
uegare  non  possuin,  quia  ad  ocuhun  videmus  ita  fieri,  ita  statui,  (juod  tam 

30  peccantes  quam  peccata  reservcutur  et  uni  animc  sex  vel  sejjtem  ])astores 
secundum,  sub  et  supra  imponantm-.  öed  an  ita  debeat  fieri  aiit  expechat, 
iion  düHuiu.  Scio,  quod  inferior  teuetur  oliedire  re«trüigenti  et  vexanti,  quani- 
quam  nullo  iure  divino:  suj)erior  tamen,  nt  dicit  coiiclusio  mea,  gravissime 
peccat,   si  reservet  occidta  peccata  shie  rational)ilissima  causa:   inuiio  adiiuc 

2*  dubito  et  quantiuu  capio  credo,  sine  temeritate  nulhun  occultum  peccatimi 
debere  reservari  aut  posse,  optans  audirc  i)robationem  contrariam.  Secundo 
dico:  ecclesia  non  esset  ruitura,  si  idem  plcbauus  episcopus,  Arciiiepiseoims 
et  papa  esset,  ac  sola  concordia  cuherente,  ut  Cyprianus  ait  et  sicut  usus 
prioris  ecclesie  fuit,  iungereutur.     Proinde  quod  et  damnatus  fertur  articulus 

■'»  in  Constimtiensi  concilio  de  istis  reservationibus ,  non  satis  curo:  hoc  scio, 
quod  probatus^  fuit  et  reproliata  ista  reservatio  in  primitiva  ecclesia  et  insti- 
tutione  apostolorum,  et  nunc  (|Uii(HU',  ut  miserriina  ecclesie  experientia  docet, 
esset  utilissimus  et  sahiljci-rimus  ad  colicrccnda  jjcccata  et  toUcndam  detesta- 
bilem  confusiouem   umuium   episcopatuum,    (juam    hodic  vidcnuis.  qua  causa 

3*  autem  sit  suo  tempore  mutatus,  transeo:  mutabilem  invcnio.  IvcJiiiquo  licc  in 
arbitrimn  iudicmii:  hora  transiit. 


7  temeritate  confidere  alle  Stu^ga'bcn  27  ecclesiam  :jö  trauseo.  Mutabilem  in- 

veiiiü  mutabilem  reliuquo.  hec  ia  arbitiluiii  iu<licuiii. 

')  =  tertia,  nitfjt  =  tertiuni.  -)  Sßo^t  usus  ^u  ergöii^cil. 


380  Dispuhitio  I.  Ecüii   ut  M.  Lutheri  Li|)siaL'  Iwbita.   1019. 

Quartiidecima  die  lulii  mane  hora  sej)tiiiia 
continuavit  Eccius  preter  pactum. 

Eccius. 

Rt'vwt'üdus  patcr  ab  initio  satis  glorianU'r  parvipcndit  ])(.r  ine  addiicta, 
<|uasi  >ilji  niiniiiif  obsteut  tjui'  niaxime  adversautur.  iiam  ipse  vuluit  in  ser-    ■"> 
luunc  vulgiU'i  '    nun  fieri  Cümimitationem    peue  etiTuc    in  punam  teinporalcm, 
t't  o])inioui  communi  eoutradicit,  ijuasi  uou  possit  prubari,  deum  exigei'f  ali- 
quaiu  .satL^fac•tiüneln  preter  portationeni  crucis,  et  in  .serinone  latino  ^  collaudat 
dictum  vulgarium  ultra  onuieui  doctriuam  doetoram  scholasticorum  de  peui- 
tentia  datimi:  Diljmnicv  tf)Ucn  bic  i)oä)ik  pucß,  Optima  peuiteutia  uova  vita,  lo 
secuudum   glossam    eins.     Addideruut   talem  persuasiouem  ipse'   et  propug- 
5ci.  1«.  21  i.  mitor:*  (juia  si  averterit  se  impius  ab  imusticia  .sua  &c.    Si  ad  iiovam  jieuani 
imputat,    quomodo   dicitm-  uou  recordari,   et   patet   couclusio    sua   mauifeste 
diceiis,  peecare  saecrdotem,  qui  uou  absolvat  a  culpa  et  peua.     Huic   errori 
ego  coutradixi   sauctoruni  jnitrum   auctoritatibus ,  quibus   ipse  vuluit  illudere   is 
et   auditores   faseinare,   quasi   apiul   cum   sohmi    esset    potestas   iuterpretaiidi 
.sacram  scripturam. 

Unde  beue  adduxi  cuutra  cum  Augustiuum:  Nou  sutBeit  mores  iu 
melius  eommutare  et  a  malis  iactis  recedere  &c.  Ubi  est  liquidissimmu, 
iliictriuam  ex  sermone  allegatam  esse  talsam,  quia  uova  vita  uou  est  ojitiiua  20 
jieuiteutia ,  cmn  nou  sufficiat  secuudiim  Augustiuum,  et  bene  etiam  doetrina 
illa  improbatur  per  beatmn  Ambrosium  Hb :  2.  de  peuiteutia  e.  5.  Apostoli 
secuudum  Cluisti  magisteriimi  docuerunt  peuiteutiam,  et  lul'ra :  qui  euim  agit 
peniteutiam,  nou  solum  diluere  debet  laeluymis  peccatmn  suum  sed  etiam 
emendatioribus  factis  operire  et  tegere  peccata  sua.  ClarLssima  saucti  patiüs  25 
verlja,  quod  emeudationbus  factis  agendo  ])euiteutiani  tegere  debemus  pcceata. 

At  cum  auctoritates  foreut  expressissime,  deum  uou  remitiere  peccatum 
impimitum,  coufugit  ad  mirabilem  penarum  distiuetiouem,  tiiii  tainen  solitus 
est  scliolastieos  ob  distinctiouum  usum  imprubare,  et  dixit,  |>enam,  (pia  deus 
villi  peceatum  puuire,  11011  posse  aui'erri  per  liomiiRiii  vel  j»er  papam.  quod  -o 
est  oiimium  falsissimum  et  potestatis  claviiiiii  amiujlativum:  iiani  in  peui- 
lentia  facta  comiuulatioue  peue  certe  lioiiio  potesl  solvere  illam  peiiam  per 
1.601.11,31.  ipsum  apostolum  per  revereudum  patrem  iuductum  l.Coriu:  11.  8i  uos  ipsos 
iudicaremus,  iion  uli(juc  iudicaremur  a  domiiio.  (piare  .si  no.s  pro  hac  pcna 
satisfaciimis,  deus  pro  peccato  a  uobis  aliam  nou  cxigit:  alioipiin  contra  35 
ijci.  18, 2u.  proplietam,  illud,  quod  uos  pimiremus,  si  deus  vcllet  puuire,  iam  bis  |)Uiuret 
idipsum. 


12  a  iusticia  sua  30  11011  ])iissct 

')  2)b.  I  e.  24oft.  ')  »b.  l  ®.  ;!2I.  ')  Sb.  I  S.  244.  *)  e^atl^abt. 


Diaputatio  I.  Eccii  et.  M.  Lutheri  Lipsiiie  haUita.   1519.  381 

Preterea  clara  fuenint  Cvpriaui  verba,  Clinsostomi ,  Gregorii  et  Hic- 
roinniii,  quod  pena  iuiuncta  a  sacerdote  in  satisfactionein  est  jiena  doo  dt'bita, 
i't  ita  Victor,  quia  non  iinpleverat  ]>enitentiani  iniunctuni,  a  Cvpriano  dicitur 
noiidiun  satisfeeisse  doo.  i|iu>d  et  'i'lieudoiiis  in  siiu  pfiiitcntiali,  (iticm  seiniitur 

5  quasi  ad  verbum  Beda,  idipsuui  testatiir,  (piainvis  forte  nee  ii  aiictores,  siciit 
nee  Isidonis  ei  ^atisfacit. 

Unde  qiiidquid  tlicat  ore,  auctoritates  oniiies  facoro  pro  eo,  tamcu 
necessariiuu  est,  quod  corde  disseutiat,  ciuii  he  auctoritates  doctriiiani  eins 
et  couclusionem  subvcrtaut:  si  enini  sacerdos  peccat  non  ab.solvi'udo  a  pena 

10  et  culpa,  tunc  Episeopi  pecca.s.sont  non  ab.solventes  Victorem  a  pena  et  culpa, 
et  onines  saeerdotes  peccai-ent  per  orbem  Christianuni  non  absolventes  extra 
indulgentias. 

Neque  relevatiu-  in  eo,  quod  debeat  crucem  portare  et  lianc  ])enani 
exigat  deus.     Quia  ista   crucis  portatio  non  est  aliud  (piam  vita  Cin-istiaiiu, 

i'->  sicut  ipse  reverendus  pater  doctc  hoc  exposuit.  sed  cum  hoc  oportet  de 
preteritis  satisfacere  et  doniiniuu  dejtrecari  de  preteritis. 

De  Reservatione  casuuni  conchisio  niea  niliil  habet,  tarnen  reservationes 
moderatas  credo  esse  utiles,  quod  etiani  i)relati  in  nionasteriis  experiuntnr. 
fateor  ingenue,   me   esse   in   voto  Gersonis    in    concilio    Constanci(>nsi    inter- 

■M  pellantis  pro  deleuda  immodica  rcscrvationc  casuum,  et  potissiniuin  displicet 
mihi  illa  reservatio,  sicut  et  doniino  patri,  quando  habet  avaritiani  coinitein, 
id  est  pcciuiiarnni  penam  annexam.  Ecdesiain  non  dicit  ruiturani,  si  sacerdos 
in  sua  parrochia  esset  episcopus  et  papa.  Certe  apparet  mihi,  si  esset  illius 
l)ulcheri-imi  ordinis  Hierarchici  corruptio,  quod  etiam  esset  ecclesie  subversio. 

2.S  Setl  maneam  in  priucipali,  quia  peccatum  non  manet  impunitum  secunduni 

Augustinum,  Gregorium.  quare  satisfactio  merito  tortia  pars  penitentie  asse- 
ritur,  et  plene  probavit  Augustinus  in  Enehiridio,  \\vv  orationeni  doniinicam 
nos  satisfacere  pro  seelerate  gestis.  Et,  ut  \ere  dixit  heri  i-everendns  pater, 
Deus    fecit   pactum    cum   ecclesia :    si   ecclesia   non    facit,    deus   f'acit.     Ergo 

30  habeo  propositum  öcholasticonmi  et  predicantiuni,  quod  oportet  vel  nos 
satisfacere  aut  deus  exiget.  quod  si  per  orationes  nostras  vel  bmui  (ip(i:i 
satisfacimus,  cur  illud  non  posset  fieri  accedente  virtute  clavinin,  (juas  dens 
non  frustra  sue  sponsc  ecclesie  contulit?  Et  cum  inxta  Gregorii  sententiani 
can:  decrcto,  2.  q.  6.  alii  episeopi  sunt  vocati  in  partem  solicitudinis,  pa])a 

3i  habet  plenitudinem  potestatis,  per  indulgcntias  ab  eo  datas  satis  fit  poenc 
))ro  peccatls  debite  solutione  ex  thesauro  ecclesie  facta,  ut  post  Sixtnni 
declaravit  papa  modernus*  precipiendo  snb  pena  excomnumicationis  ita  doceri. 


1  ftrego:  4.  Hiero:    (»ieüeid^t:  Crcgorii   4.  ninral..    Ilicronvm! :    bic  ÖSciaminfnii?(lo6en 
«nb  Söi^er:    Gregorii  IUI.  Ilieronyinil  11  non   fe^lt    in  QÜen   Sliiügabcn  19  cinsiliü 

M  can:  de  cetero.  2.  q.  7.  oUc  ^liiggoben 

')  Seo  X.  in  bfr  Nova  decrotalis  öom  9.  yfoücmboT  l-'ilS. 


382  Disputatio  I.  Eccii  rt  M.  Luthori  Lii^siap  haliita.   1519. 

teneri  ot  prodicari.  qiiare  si  rcverendns  pater  contra  doceat,  jiredicot  vel 
disputet,  iam  est  anathematp  perciissus.  Plaonit  tanieii  milii,  qnod  ultra 
clavcm  potestatis  hcri  posiiit  olavem  discretionis ,  ciini  tarnen  plures  elaves 
contra  scholasticos  doctores  neget  Conclu:  7.  resolutorii.' 

Hec  volui  nniiiino  adiicere,  nt  fiitnri   indires  npcrtins  intelligerent,  qne    r, 
n<istra  esset  eontroversia  in    lio(^  puncto,   (|Uoniain,    si  rcverendns  pater  stat 
seiitentie   doetoruin  per    me   allegatoi-nm ,   mm    adversahitnr   ncc   Scholasticis 
nee  predieatorihns    nee   miiii.  qiiare   si  volnerit,   etiani    sententiam    snani  pro 
iiit'ormationc  doniinorinii  indicnni  jioterit   clarins  exprimere. 

Martin  US.  in 

Ad    istas    nenias    et   ineptias    d.  d.   lieri    satis    rospondi:    repetit    enim 
eadem  et  velnt  ridienlus  citliaredns  cliorda  senipcr  olierrat  eadeni. 

Secnndo  seopum  eontroversie  non  attisjit.  non  em'm  (juestio  est,  an  deus 
peeeatuni    innltuin    diniittat ,    quod    satis    eopiose   prohavi,   sed    an   papa    vel 
eec^lesia  reniittat  quas  jienas  deus  exioat:  de  hoc  nihil   prolinvit.  (|nod  relinqno   i'' 
iudieio  iudieum  et  omninni  anditoruni. 

Tertio  obtieuit  iiodie  scriptnras  sanctas.  ideo  sto  in  eins  prohatiime 
1. fflic'l  -,!  hesteina  prima  ex  (icnesi  3.  ca:  uhi  prohavit  penas  reqniri  a  deo,  quas  ihi 
scriptura  «istendit  irreniissihiles.  Dolco,  (piod  d.  d.  ita  ]irofnnde  penetrat 
scriptnras  sicnt  tijtjmla  aijuas:  innno  vidctur  fno;ere  a  facie  earnni  sicnt  •.■o 
diahohis  cruceni.  (juare  salvis  rcverentiis  pati'uni  pret'ero  ego  anctoritateni 
scrijiture,  quod  coraniendo  iudicihns  iiituris. 

Eccius. 
Quia  impaciens  monachus  .scnrrilia   quedam  addidit  jireter  gravitateni 
tlieoiogieam,    de    quo   integri  viri   iudieent,   an   reete   induxerim   contra  enni,  i'i 
iudices  indiealiunt.  sed  haue  fuisse  materiani  nostrani,  patet  ex  Conehisione  4. 
'diccrc   dcnin    reniittendo   ciiipam   reniittere   penani  ttc.'  boe  erat   .saxum  per 
iios  volveuduni,  et  quia  prefert  auetoritatein   sacre   scriptum  ))atril)us,  (juasi 
i])se    velnt    aiternm    oracuhnn    Apollinis    solus    liaheat    si'riiiturarnni    intelli- 
gentiaiii  nlti-a  sanetos   patres  et  apparenter  indueit   auetoritatein  hcri  per  nie   -m 
citataiii,  dico  duo:  Priino,  mc  addnxisst^  in  cum  iiiieni,  ut  ostciulerctur,  cum 
iin|)ius    avcrtisset   sc    ah    iniusticia   siia,    deum    adiiuc   recordari    non   quo  ad 
ciilpam    f^vi\    <|no    ad    pcnaiii.    (jnod    l'acil    pro    S(^lu)lasticis    et    prcdicaiitihus. 
Seciiiido   cum    revereiidus    pater    rcHcclit  anctoritateni    illam  <'ontra   me,   quia 
jiene  iste  a  deo  |M>ccato  Ade    imposite  siiil   irremissiliiles    a  ])apa    et   homine,   35 
verum  est  et  fateor,   quia  iste  sunt   peiic,  (|iic    inin  soiiim  consecjuimtur  per- 


1 8  ox  rjenosi  30.  p.i : 


Disputatio  I.  Eocii  et  M.  LutliPi-i  Lipsiae  biibita.  1519.  383 

sonam,  sed  etiaiii  consequuntiir  luitiirain,  et  crüo  mm  est  iiiiruin,  (niuil  isti- 
pc'iio  sunt  irremissibiles  ah  lioniiiu' ,  seil  per  lior  ikhi  |ir<ili:iliir,  jicnas  jici'- 
sonak's  pro  pcecato  dcliitas  iioii  ossc  a  pa])a  vol  saccnlutc  ivinissihilcs.  At 
in  Ins  rcniitto  nio  ad  iudices,  paratns  nuitaro  sontcntiam,  si  nie  alitcr  ad 
i   uu'lius  doeucrint. 

Finita  sunt  licc  \4.  «He  Tulii  linra  octava 

prt'st'utc  i'r(H|Ui'nti  concidiic 

audi  toi'uni. 

Soli  Dci)  honor  et  sloria.     Anni)  M.D.xix. 


3^3^3^3r^3r^3^3^3^3r^^^^^^^^^ 


Sclieda  adversus  lacobuiu  Hochstrateii. 

1Ö19. 

'X'iiVcf)  bcn  tn-vüd)ti(5teu  .^ffecvmciftcv  ^ntofi  .Oooflftvatcn  itmv  bi'5  iKcfornintorS 
Icljtor  Sotj  für  bic  Vi-ip,5iflcv  3:i«piitntioii  bnii  "^Hipfk  nie  fivdjcmjcvbcvblid)  bcmnicivt. 
1,axa\i\  cvlitf,  Vut()cv  iiari)ft('r)t'iibt'  th-fläning,  irtc  cä  frfjcint,  nlö  'jUatnt  flobnicft. 
(5-5.  ift  nlfo  ein  (janbflvnflirijfv  3ivrtl)inii,  iiifiin  biffolbo  in  bcn  ©ofannntnnociaben 
fi'ini'v  SänU  boni  3nl)iT  l-MS  .yigemiejen  wirb.  Änildj  evfcnnt  jU'nv  ein,  bnf;  ]h' 
crft  ir)19  abgefaßt  fein  fönne,  (ivinflt  fie  aber  tro|bfm  unter  1518,  unb  bie  für 
tritifd)  getinttene  (f-rlnnger  \'ln5flabe  entfdjnlbigt  i()v  c(Irid)eS  iu-rfnliven  mit  ber 
^.i^i'nu'vtnng ;  Qiinni  vfio  liic  lihflliis  (!)  in  oiiinihiis  o|)Piiiin  laliiKiniiii  Liillicri 
collectioniliiis  eins  sciiplis  iiniid  ITilS  edilis  ailnuniei-ctur,  no^  (|ii(i((iir  ciini 
liic   in  terseri  miis. 

Über  ben  ütcrarifdjen  Sadprvfjalt  l)at  l'utljerv  Vlngabe,  .fioogitroten  bnbe  in 
pracrnliniic  Apologiao  suae  i()n  Dertlngt ,  bie  7vorjri)er  bic'f)cr  fel)lgeli'itet.  '.lH'r= 
niutljlid)  ipcir  i()m  ui(if)renb  ber  i'eiv,',iger  Sieputntion  nur  eine  nnc^yiglidje  '•Jtoti.^ 
barüber  .pigegnngen,  nnb  er  fcijtc  öornu§,  bn^  fie  einer  uon  beo  Meliernicifter* 
Vlpologieen  in  feiner  5vel)be  mit  ;liend)lin  entnommen  fei.'  iH  fteljt  ober  bie  fvng= 
lid;e  Stelle  in  bem  SBibmnngc^fdjreiben  .'i>üiigltrnten-5  an  '^Hipft  l'eo  X.  uoni  T.lHpril 
1519  ,]n  feiner  Dcsti-nctio  Cahalac  seu  Calialislicae  perfidiai'  !C.  nnb  lantet  alfo:  Tu 
ita(|uo,  l)palissinie  pator,  fiii  in  ])rimis  omnium  aniniaruiii  fi(i('iiiiin  iiiia  di'lo^ata 
psl,  ((ui  occlesiae  spoiisus  ao  defcnsor  cxistis,  ciiius  sponsa  sii|)f'r  fide  lani(iiani  siiprr 
adaoquato  constnicla  est  fimdanicnto  (Christo  aieiite  'Tu  es  Petrus,  et  super  haue 
pelraiu  aedifieabo  ecclesiani  uieain').  exsui'ge  landeni  leoniuo  auiuio  lidei  elu'isliaiiae 
turhator'es  extiu'haturus.  Teuipus  pi'ofecto ,  beatissime  palei-,  exposlulat,  (|uo 
vulpeeulae  viueaui  douiiiu  earptiui  deniolicutes  eapiautur,  uisi  tua  sauclitas 
ftxlremo  exitio  lideui  cxpoui  uialit.  El  quideni  uouuulloiuui  l'ert  opiuio  doetissi- 
mornm    homiiuun .    inuapiani    adeo    infruuite    ac    penitus    petulanter    Gapnionis 


')  3ln  ^'■"<:  l"'Vl(iiifier  X'liic-gabe  noii  ViUl)in->  älU'vd'ii  luirb  lUif  Wn  blofifii  ",'lii->briut 
'Apolotfia'  l)in  bir  ctftc  '••'Ipologie  .?)ooflftrnlfn-5,  bic  boil]  filioit  im  (?oln-iiin-  ir)18  erfd)ii'iu'ii  ifl, 
nl-5  bii"  Ciifllf  lic,icid)'ift. 


Schoda  advpvsus  huol.nin  Hoclistraten.  1519.  385 

ailslipulalores  in  aposlolicain  spilem ,  in  Ronianani  ecclesiani  coiiiua  äuniprc 
ausos,  si  in  causa  iioslra  iustitia  fuisset  administrata.  Nonne  et  Capnionis 
nianifeslns  l'aulor  loli  nuindd  exposnit.  conclusioni-ni  a  se  flffeniipmlani,  in  qua 
al'lirmat,  IVigitlissinia  (nl  ipse  ail)  pontifienm  fleci'ota  (qnibiis  (iiiniatinn  ipsi 
tribuinit  Roiiianae  epolosiae)  esse  contra  lexUis  divinae  scripturae  ft  dccreluni 
sacralissimi  Nineni  roncilii?  Qnap  (|nidem  si  Vera  esset  conclusio.  non  satis 
appareret.  quanani  via  iideni  ponlilices  ali  liaeresi  possent  exciisaii.  AI  tali  ac 
tarn  perversa  conciusione  ipiid  iniuriuni  inagis  Cln'isti  vicaiüs  iuipingi  potestV 
Evigila  itaque,  beatissinie  palei- .  et  sponsae  Inae  ai'  Romanae  sedis  rationeni 
habe.  Novit  optinie  tiia  sanctitas,  in  (pieni  lineni  liaec  simni  oiiuiia  perganl. 
Jiüvffn  ipiv  mm  boiii  überliffcrtcn  Tatuiii  nuMiififttMic-  in  '-l^iwiig  niif  beii  lag 
trauen,  fo  ift  es  luatjvuijfiiiliri),  baß  V.'iitl)i'v  iiod)  üov  Sct)liife  bcv  Veip^igcr  Siepii-- 
tation  jciiu"  C*vflävuiig  bind)  l'lnfdjlag  üovLiffeiitlid)t  ()at,  iiiib  biee  luivb  ben  ifjr 
»oTi  uns  gegebenen  litel  vecl)tfevtigen. 

sögt.  äl>rtld)  XVIII  .fiiftoriicfie  (^inlfitinig  2.  •")fl.  XXI  U'ovvebf  §  xvii.  liiitliori  opp. 
lat  var.  arj;.  ed.  Eilaiiif.  U  2.  29t  f.  .«oftliii  1  2.  i-M.  X'^iü,  I».  IJinttin  yiitl)fri-  *Jcbflt 
uitb  Söirfen ,  Sieipjig  188:!.  2.  Iti;!. 

Pin  (finjelbrnrf  nnicves  ;lctte(?  ift  nirf)t  bcfniint.  Scn  fvüfjcften  \Hbbvncf 
t)abcn  ttiiv  im  Tonius  1.  onniium  opeinm  M.  [..utiieii.  W'ilebeiaae  1545  ''•^1.  (;X(:v''f. ; 
boran^  ift  ber  Sejt  in  ben  übrigen  We)ainmtan«gaben  gefloffen,  nnb  jnjnr  toteinifd) 
in  ber  ed.  len.  1550  I  5?1.  <:xxi"  f-  nnb  ed.  Kilani;. .  upp.  lal.  var.  ars;.  II 
(».295  —  297,  fomie  bei  \.'öfd}er  II  S.  :)2:!f.,  bentfd)  überfetjt  SBittenberg  1557 
tB(.  25»-2G^  3ena  1555  I  5J?l.  52» -  53^,  5lltenbnrg  1  S.  70  f.,  l'eipjig  XYll 
S.  140  f.  unb  SSÜald)  XXI  ^J!ad)lefc  Sp.  118-122. 

äUiv  folgen  bei  ed.   Witeli.   1545. 


fiut^eis  äBeite.  U.  25 


386 


Scheda  mlvorsus  lacobniii  Hoobstvati^n,   1519. 


MARTINVS  LVTHERVS 
PIO  LECTORl  S. 


iiscitavit  mihi  Dens  uliiiiii  et  ex  voti'i'c  iiii\-uni  Inisti'iii, 
cxiniiiun  illnm  rt,  sal\a  rcvcrcntia,  Kt^viTciiduin 
l'atrcm,  Manistruin  lacdluini  Uo.-tratcii,  llacrcti-  ■'■ 
riiniia  Maüistniiii  vnlii'd  et  von'  (lictuiii.  Qui  in 
Praofatioiic  A])iiloi;'ia('  ssuae,  soti  i'cctins  niataco- 
Idgiao,  Propositioiicm  mcani  tertiani  (Icciinain  car- 
])ons  dicit,  81  ista  Pmjiositio  xcra  sit,  lldinaiios 
I'iiiitifioos  esse  liacroticos.  Dciiidc,  sanoninaria  siia  i" 
lingua  ad  eaedem  et  fraternaiii  jici'iiicicin  anln^laus,  iiinnct  (i]iliimini  Pmititicciii 
Loononi  X.  iit  iion  agniiKi  et  Christiaiid,  scd  Iconind  et  liiriaii  animo  cxuruat. 
l)igini.s  plane  vir,  qiii  inqiiirat  liaoroticds  et  cxliurtctni'  Ponlilicrs,  lactuiiw 
ex  Pöntificihiis  hominil)US  bestias,  ex  Cln'istianis  iiaeretieos,  Novnni  genn> 
inqiii.sitorum  turnientoruni.  ii 

Sed  vide  lidniineni,  (jni  (inint's  dies  emisunipsit  et  perdidit  in  Dialeetiea, 
taiu  inultos  dneiiit  iios  syllogisinos  Apostnlicns  in  cddc^ni  Liliru,  e\  (|inlius 
intelligas,  (piani  eximie  jiolleat  in  Dialeetiea.  Haee  est  eniin  eonseciiientia 
Hdstraten:  Hoc  est  eoiiti'a  Seriptnras,  ergo  est  liaeretienm.  Gratias  ago. 
IXividis  adidterinni  t'nit  enntra  Serijitnras,  inio  contra  Decaloguni:  ergo  id  l'h 
i'iiit  liaeretienm.  l^t  hreviter:  Xnljum  est  peeeatnm  (|nandil)et  leve.  (piin  sit 
contra  Scriiitni'as:  ideo  se(|nitm',  (juod  antore  Hostraten  (otns  nnmdns  non 
est  nisi  niera  liaeresis.  Tpsa  (|noque  Eeelesia,  cnm  sin<'  peccato  non  sit,  est 
iiaeretiea.  Et  enm  onincs  .-imus  mali  contra  Sci'ipturas,  snnm~  iiaeretici 
i'iic,  IS,  II.  "nnies,  excepto  nno  Hostrateii,  <|ni  non  est  sicnt  eaeteri  lioniininn.  nt  omnes  j.-, 
t'aeiat  iiaeretieos,  (pio  latins  pateat  incpiisitionis  eins,  id  est  gloriae  et  Ineii, 
ministerinni. 

(^nis  est  liaereticns,  si  tti  non  es  liaeretieiis,  (|ni  inxta  admirahilem 
tnam  Jtialeeticam  jtraemissas  tenes,  e.x  (ptihus  conelnsio  omninni  iiaereticissima 
se(|nitnr,  .--eiiieet  ipiixl  Iv'clcsia  est  Iiaeretiea'.'  T)ico  ergo  et  ego,  (|nod  pesti-  > 
lentiorem  et  inipndentiorem  iiaeretieuin  sol  non  vidit  i|nam  lacolinm  Hostraten. 
Snrge  ergo,  o  Tico  X.  Pastor  niitissiinc,  et  lios  Iiaeretieos  IiK|iiisitores  aliis 
Jiu|nisitorit)ns  ini|nire.  lam  \ides,  (|no  aiiinio  in(|iiiranl  iiaeretieos,  et  tei|)snni 
cum  tota  Eeelesia  liaenHienm  i'aetnri. 

Arrige  orgo  anres,  o  Hostraten   inll'iicissime,   (|ni    nee   (piid   contra  \'ei    ;! 
pro   seriptnra    sit    nosti    et     enm    snninio    dc(icciir<'    l'"ceiesiav    In<|nisitor   es 
iuicreticornni.       i)oceiio    te    prininm    anteprcdicammlnm ,    liiTinitioncni    sciiicet 
'■i|niviic(inim    f\    Ini    S.   'I'iioinae    ( 'anoncni    n^italmii,    l^mid    ■unnc    miiilipicx 


Scheda  adversus  Liuolium  Jloclistraton.  1519.  387 

iiulistini-tiiin  [uirii  r(intu>i(iMciii.  Cdiitra  Srfijituriis  primn  est  litiorcsis,  (Iciiidc 
i|iiilil)Ot  error,  ttiiii  oiimc  |itM(>;itiiin,  ctiiiiii  Ncnuilf,  et  vcrlmni  ucinsuin,  >(il 
et  ipso  inevitahilis  toincs,  iit  Komaii.  7.  A))(istoliis  dicit,  sc  peccatiiiii  conti'a  •"'*"'  '.-'•f. 
Leg-eni  Dei  sentire  in  mcnihris  suis,  l'roindc  si  l'oiitificuni  Notarii  vcl  ijjsi 
5  aliud  Cjiiid  senseriiit  aiit  Soriptiiras,  Iuuiuuki  |)assi,  distorscriiit,  cnntra  Soi'ip- 
tiira.s  quidem  sapinnt,  liaorotici  taincn  non  sunt,  Nisi  (jao  iiiodn  tu  volles 
o.sso  oninos  honiiiics  iiaoroticos,  dolens,  quod  liomioidiis  C"hristianorunK|ne 
sanü'uino  pasoi  non  iKTinitteris,  ut  pormittam,  (piod  (|uantunilil>ot  sit  iiiai>inis 
error  non  e.st  liaereticus,    nisi  pertinaeiter   asseratnr  et  dcf'cndatur.     (iiKiruni 

hl  utnnK|ne  adliue  alienmn  tiiit  a  Romano  I'ontitlcc.  Xe((Ue  enini  inauno  en'nre 
nee  pertiuacia  >eu  luatjni  seil  parvi  orroris  repei'tus  est  luaeulatiis. 

Ito  ergo,  infolix  et  eruenti'  ])arricida.  ipii  nll  nisi  li'aternuni  sanünineiu 
sitis,  et  inqnire  searahoos  in  suo  tinio,  (loue<'  diseas,  (piid  sit  peecatuin,  oiToi-, 
luien'sis  et  onniia,   i|uae  ad    lioruni    seientiani    pertinent.      Xe(|ne    enini   igno- 

1''  rantioreni  asinuiii  c^o  v'mW,  praesertini  (pii  tut  aniios  in  I^ialci'tica  sc  ulorietur 
versatum.  (^uid  ininnn,  si  optimos  artieulos  optinioruni  viroruni  j)ro  liae- 
rotici.s  damiias,  (pii  needuni  nosti,  quid  sit  contra  Seripturas,  ac  jM'r  hoc  nee 
quid  sit  danmanduni  aut  quid  liacrctienn» '.'  Ciaudco  plane  mc  daninatuni 
ab.s  te,  tarn  tonohrieoso  oerchro,  et  obsecro  te,  ne  tuiquani  dieas  nie  t'liristi- 

■jo  annm  et  catholieuni  liomincm,  ne  caeteri  credant  te  inentituin  et  ex  caecitate 
loqnutuin.  Seniper  antein  nie,  qnaoso,  liaoretieuni  proclaiiiato,  et  orniit  (jui 
pro  ine  dicant  'Caecus  iiidicavit  de  colore'. 

Haee  tibi,  sano-ninarie  veritatis  iniinice.  Et  si  te  f'iiror  tiius  ineesserit, 
iil   i|uid  contra  nie  tciites,    \^de,   iit   cum   indicio    et    inora    aji'as  (praenumeiis 

■-'i  dico):  Dens  .seit,  (|iiid  sim  iactnrus,  si  vixcro.  Mea  (|uidcm  lidiicia  est, 
osteiidere  omnibiis  palaiii,  non  fuisse  liaereti(nim  in  (inadriniicntis  amiis  pesti- 
lentiorem  laeobo  llostraten.     Vale,  optiine  Li'ctor. 

Xlll.Iulii  Anno  Af.D.XVIIf. 

13  in  suo  t'uniM  2s  ^BatividKinlid)  liatte  bev  Urbiiid:  Amiu  .\1  1).  Willi. 


25* 


Resolutioiies  Liitlioriamie 
super  propositioiübiis  suis  Lipsiae  disputatis. 

yxnrf)  bor  ?cip,ygcv  !Xi'JpiitatiLin  foinitoii  Pcf  iinb  feine  %'axki  Id  ^"Küfjiiieii« 
über  bort  flcttioniieneu  Sieg  fein  (*iibe  finben.  Vhibrvevfeite  U'nr  l'iitliev  mit  beiii 
inn'Iniif  bevfclbeii  iiiri)t  ,^\ifviebeir.  er  evbliifte  in  it)v  eine  ,3'''tt"'^'n''i'^""n:  il)ve  Dolle 
5^ebeiitiiiig  tieniiodjte  cv  nod)  iiiri)t  ,',u  ülievfri)n>ien.  3"  ^cn  VUifieviingen  feiiieo 
ilu'vbvuifeö  barf  man  aber  uidjt  ctlon  bo>:-  ,')iigeftciiibuif^  einer  OJicberlnge  (eben; 
liiclmc()r  loar  er  fid)  bctrn^t,  bnfi  in  ben  'linntten,  bie  niiefübrlidi  bebnnbelt  ober 
„getroffen"  lonren,  (.hi  üerlorcn  Ijnbe.  „So  ift,  rnft  er  einmal  an-;-,  bie  grofse 
i'lafe  bo-j  2itcl'3  "Contra  novani  iiintiiiiaiii' '   liidjeridjt  liunben  nnb  .inriffen". 

Sa  inbe^  Prf,  nur  anf  iKiiIjni  erpidjt,  mit  feinen  ("yerijtcrfünftcn  il)m  fo  oft 
ben  Sßeg  ,yi  red)ter  (vntloiiflung  feiner  ".Hnfirijten  öcrlegt  t)atte,  fo  I)ielt  l'ntfjer  c-> 
für  ni!itt)ig,  (vrliinternngen  \n  feinen  für  bie  Siypntation  anfgeftelltcn  Sä^en  ,yi 
Deröffentlirfjen:  luir  tjabeii  fie  in  ben  l>csoliilionfs  Lnllicrianat' siipor  propositionilms 
suis  Lipsiae  dispiitatis.  SD'icn  Heran  fdjirftc  er  einen  lungeren  ^J'rief  an  feinen 
fyronnb  ßeorg  Spalatin  «om  ir>.  Vlngiift  ir)l<)  nnb  beridjtete  il)m  barin  von  ben 
'i'evbanblnngen  ;,n  Veip.^ig.  VIni  •■!,  September  U'arb  nnfere  £el)rift  fd)on  «ertanfl, 
iljr  Irncf  alfo  nmt)!  ('^nbe  Vlnguft  abgefdjloffen. 

iinl.  l)ii'v  c.  :!!)1  f.  400.  Xi-m  I  S.  287.  289.  :ll«.  .'Ug.  Covy.  \ir[.  1  £p.  104.  107  f. 
Je  a*.  I  '£.  '■'•2X.     Si'ihoimiun,   Tic  Vcipyflor  l^i.H'iitntion  S.  70.     .\{bftliii  I  S.  2(19  ff.  27:!  ff. 

..\.  .ÜKSOLVriOiNES  l.VTMKraANAK  [  SVPEH  PP.OPOSITIONIDVS  :\  SVIS 
LIPSIAK  UISPV-  II  TATIS.  f  2G  «lättcr  in  Cnart,  letjte  Seite  leer. 
>.>(m  (vnbe:  JMPP.KSSVM  VVITTENBERCAK.  ||  ANNU  OOMIM. 
M.D.XIX.    " 

Sviirt  lion  ^o'iniui  Wriini'iilu'rfi.  Sie  Mniviilu'vrifr  £tnbtbibliotl)ct  bffitit  ein 
ivvciiipliu  mit  ber  l)nntiiri)riftlii1)i'n  ÄMbiinnig:  J)niiiino  llipronyiiio  Kbi'ncr 
ihniniviro  Nunili.  <'th(>  IJi'ckiiiann."  j.  l.nlhcei  o])p.  lat.  var.  ars.  i'J.  Erlang. 
111  S.  220. 


')  iUu'ridjriit  bor  l^ifjdjfii  Ibffftt  für  bie  Tii-piilntion,  \-n,l.  S,  l.'i4  f. 


Eesolutiones  Luthonaiiiic  suin'i-  pioiio^ilionilius  suis  Liiisiiii'  dispul^itis.  l.'ill).     .'^gf) 

B.  „:Hciolutiiince   \.'utl)ciiaiic   )u=    '  pcv   "|»vopD)itiöibue   fui-  il  ^^'ipfif  bifpH=  i' 

tatiä.  II  • .  •  . "  26  iblcittcr  in  Cuavt,  Ictjtc  Seite  (ccv.  ".Hm  (fiibc: 
,1MPRESSVM  VViTTi:.\BEKtiAK.  ||  AN.NO  DOMINI.  M.U.XIX.    - 

^11  L'iiiifleii  l*ii'iiipliucii  l)nt  ba*  brittc  ^J^lntt  bic  «ifliintiiv  AiiJ,  in  niibcrcu 
iiidjt.    Irucf  üoii  ;ool)aim  Krüneubctcv 

C.  „Üicfoliitiüue«  i*utl)cviniie  fiipcr  pro  |!  pniitiüuilni'j  fuic-  l'ipfiac  ||  bifputcüie.  >' 

(•*öül,5id)nitt|  1  €  ^..'ipfiac  er  5(ebilni5  Ihuilffgaufli  iiiDiiaceiifi'5.  jr)jft.  " 
litelvürffeite  bebvucft.     16  i^ldttev  in  Cmut. 

Iitcll)üliid)nitt  (Xrucfctjeicljeii):  äßilbci;  9Jiuim  mit  oiiiciu  ÜliapiJCii.     Itud 
Don  ai>Blt(iaiig  Stöcfel. 

D.  ,RP:S0LVT1()NKS  LVT=  I  THKHIAN.-E  SVPER  II  PROI'OSITIÖ.NI--     I5VS 

SVIS  LV   [i   FSL-f:   Ü1S--  II  l'VTA=  ]i  TIS.  ij"     «iit    litelcinfaiiiuiiv 
12  ilHättev  in  Cuart,  Icljtcs  ^latt  leer.    lUiii  Cnibc:   ,Excufa  AiigiillQ 
Vindulicomm.   Anno   l;ilut.  ||  M.D.  XIX    \)k.   Xlll.   Mcnf.   Sc|ilunih.  jj'' 
Xrurt  uoit  Siogiimiib  Wtiiiim  iiiib  lifavv  äßitiiiiui. 

E.  .EPISTOLA  II  D.  Martini  Liilhcr  Ad  Gonrgiiuii    Spnla-  ||  tininu  itc  du 

(lirpidatione  Clui.  ||  Eiiifdeni  lupor  Trcdccini  Piopolilöilms  ||  lA\A\q 
difputatis  Rcibluliones.  jl"     18  5Blättev  in  Cuart,  teljte  Seite  teer. 

F.  ,RES0LVT10  1|  NES  LVTHERIANAE  ||  SVPER    PROPOSl  ||  TIONIBVS 

SV.-  I!  IS  LIPSIAE  li  DISPVTA  ||  TIS.  ■  "iUit  litetciufaffuiif!.  litel-- 
rücffeite  bebrurtt.  2(S  'J3lätter  in  Ciinrt,  letzte  Seite  leer,  i'lm  C^ubc: 
,EXCVDEBANTVR  HAE  RESO  ||  lulioncs  LuUieriana!  luper  Eccianas 
contlMlio-  II  ncs  Lipfim    difputatas  MiMd'c    Vlllbii  ||  Aiini    M.D.XIX.    i" 

G.  „3lc)Dlutiouc5  II  tutfjertQuac  |1  jupcr  pro  ||  püfitio  ||  lüb'  fiiie  (ipfiac  ||  bitpu= 

totis:  cme  |i  batac.  |"  5Jiit  liteteinfaffuiifl.  litetrücfieite  bebriicft. 
22  iMättcr  in  Cuart,  Ic^tc  Seite  leer.  'Jim  (viibe:  J.ipliu'.  apud 
Mulcliioieni  Lottlienan,   Anno  [j  M.E).XX.     ■ 

3ii  .\  I)abcu  nur  beu  Ihbrutf:  baUou  iv>cid)t  B  mir  auf  beu  uier  erften 
Slättcru  ab.  l'utljers  Sßibunmg-jbrief  au  Spalatiu  umfafjt  iu  beibeu  l'luogabeu 
^iDci  33üijeu,  bereu  lefete  Seite  (alfo  ilM.  B  4'')  leer  ift.  Cl)ue  ,']it>eiicl  giug  ber= 
jclbc,  übglcicf)  ber  iitcl  uur  auf  bie  uadjfolgeubeu  Rcsolntioncs  lautete,  ,5uerft  für 
fid)  allein  aus.  So  crfldrt  fid;,  bafj  ''J.Uelaud)tl)on  Corp.  Rd'.  I  Sp.  107  f.  au 
Spalatiu  fdjieiben  tonnte:  Transmitlo  liiti  (_']iist()laiii  doc.loris  Marlini  pracligcndaiu 
lilini  rcsüluliüiuiui  tibi  dicando:  fo  ber  Xrucf  D,  lueldjer  blofj  beu  SÜibmungc-brief 
cutljött,  iDei[  in  feiner  iBorlage  uidjt  uiel)r  üortjanbcu  geuu-feu.  C,  E  uub  F  getjen 
auf  .\  ober  B  ^nrüct:  bie  3lbiiH'id)nug  bee  litel«  iu  K  l)at  iljreu  rsiruub  in  beni 
iBcftrebeu,  ben  ^nljalt  ber  Sd)rift  genauer  barin  ane.iubriuten.  (I  ift  jumr  eine 
Perbcffcrtc  Sluegabe,  jebod)  nid)t  oou  \.'utt)er  felbft  üerauftaltet. 

■Jiad)  A  bringt  bic  ^afcler  Samuiluug  ">.'utberfd)er  Sd)riften,  bie  Mcnsc 
Marlio  .\nrio  M.D. XX.  crfdjienen,  iH.  aa''  cc''  nur  bas  ÜBibmuugnfdjreibcn  au 
Spalatiu  unter  beut  litel:  Resolutiones  R.  P.  Marlini  Eulliciii  du  disputatione 
Lypsica.  .CiierUon  I)abcn  lotr  in  M.  LutluMÜ  luciihralioniiMi  pais  inia.  Basileae  in 
aedibns  Adao  Pctri  .M.D. XX.  Menr^c  lulio.  yiuäcbft  einen  Vlbbrucf  IM.  Bbij--  Bb  6*, 
bann   aber    bic   Resolutiones   felbft  als   "Jiadjtrag   U3l.  X.\*  —  Vy  7''.     3»  "utljcrö 


390     lii-'solutioiics  LullieriaiuiL'  super  inoiiositionilius  suis  Lipsiiit.'  (lis|nitatis.  151'J. 

aßcvfcit  cd.  Witchcrgiiu  l-:)45  I  3?I.  ccxclll'' -  i.:ci;x»  Ullb  cd.  Icnae  15r)6  I 
St.  (.;i;.\ciiii''  — occxi*  finbi'ii  ii'iv  beibc  «tücfc  und)  C«,  jcbDd)  mit  m5g(id)fti'v  iJ3c= 
fcitiguiig  bcv  günftigni  Uvtl)eilc  über  tnnlftnbt.  'L'öfdicr  111  £.  7öo  —  784  Ijält 
fid)  Uli  A ;  biigcgi'U  liefert  bie  cd.  Erlang..  (i|i|i.  lal.  var.  arg.  111  £.228  —  292 
ein  uiitvitiidH'c-  öemiid)  bev  leite  in  ber  3t'"^ii-'i'  ©ciaiuiiitauc-gaLie,  in  E  uub  .\, 
U'Libci  fie  le^teve  beibe  für  cditiones  originales  (!)  evflävt  iiiib  E  bcuov.^ugt.  'l'uHkvc- 
3Bibimuig5bvicf  ftcl)t  itod)  abgcbrucft  bei  Aui-ilabcr,  Epistolanmi  M.  Liithcri  Tum.  1 
1556  a?t.  185''-  litT''  iiiib  Sc  Sffiette  1  £.  2;h)  -  yoc,  bort  imd)  bei  ,:äeimev 'i[ii5= 
gnbc  ber  äöevfc,  l)ier  mit  iiiigeuügeuber  inMUitumg  üou  B.  Scuttd)  übeviel.U  giebi 
aönld)  bas  aöibmiiugoidjveibcn  ZI).  XV  («p.  l;J5t)— loT'J,  bie  pTtäutcvuiigL'u  bcv 
lieputatioiisfäfee  It).  XVlll  <B\).  866-930. 

itiir  legen  ,\  ,iu  Winnbe  iinb  bevüctfid)tigcu  bnvd)gcl]cnbe  (>  -.  B  fiil)vcn  unv 
Doii  ba  ab  nidjt  mcl)v  an,  wo  bie  bolle  Übcvcin|timmnng  mit  A  beginnt;  l)in  nnb 
iincbcv  tl)ei(cn  luiv  '^'c-javtcii  au'5  nnbeven  Xvncfen  mit.  'Sic  ;)ianbbcmcvfnngcii  in 
ti,  lücldjc  Icbigtid)  bcn  :inl)alt  bc»  leitec'  tnv,i  .^niammenfaffcu ,   geben   mir   nid)t. 


Resolut ione.--  Lutheriiin.ii'  .super  |iniiiosiliiiiiiliu.-  suis  Lipsiiic  ilis]iuliitis.  lol',).     ;5pl 


KESOJ.VTIOXES  LVTHERIANAE 
SVPEH   I'KOFOSITIONIBVS  S\1S  UPSIAE  DISPYTATIS. 

IllESVS. 

Optirno  et  crudito  virci  ü.  Georgio  Spalaliuo. 

Illiistrissimi  Principis   Friderici  Saxoniae, 

Eloctoiis  Iinperii  eiusdoiiique  Vicai'ii  v.^'c. 

a  libellis  et  sacris,  suo  S. 

i~tiiriaiii  l'aiuosac  liiiius  disputationis,  (|ii:iiii  I,i|),--iMi' 
halmiiiius,  npliinc  S|);ilatiiu',  ciiiiis  iiossc,  ca  vcl 
liia.xiiiu'  causa,  (|iui(l  aiidici'is,  Ecciiiin  iiostnim  vA 
Kcfianac^  t'actiuiiis  ali(|ii()l  lioiniiK's  iaiii  diu  et 
>cciir('  trium])lian'  (_'Ufuniia((ue  cautarc.  Ej;'ti  saue 
izaudc'o  ft  firalia.s  ago,  .si  laiii  vera  est  victoria  <|iiam 
iiiagua  est  iactantia.  Quid  euiiu  Christianis,  prac- 
sertini  tlu'ologis,  iiiagis  optauduiu,  ([uam  ut  voritas 
triumplu't,  error  traducatur?  ISed  rurtsus,  (|uandu 
uii(|uain  auditiun  est  a  saeciüo,  haue  esse  gloriaui  verani  et  stabilem,  (piae 
seipsam  praedieat  et  ante  tenipus  iaetat?  Nouue  iu  haue  sunt  pnnerl)ia 
aedita  'Elneomium  ante  victoriani',  'Rumor  ante  salutem",  Deinde  illud  Irivii 
^»  Tropria  laus  sordet'  et  'laudet  te  os  alienum'?  Tum  Christus:  si  gloriani 
meam  (juaero,  gloria  nua  iiiliil  i'st,  et  proverbiorum  autor  Sidoinon:  haere- 
ditas,  iiKpiit,  ad  (|uum  in  prineipio  l'cstinatur,  in  tine  l)ene(Uctione  earel>it. 
Justus  enim,  ut  seri])tura  theit ,  in  priuci|)io  non  est  iactator,  sed  aceusalor 
sui:  l'iiariseus  auteni  ])rini(>  est  kudator  sui,  simul  accusator  onmiuni  alinnun. 
:■:.  De   Keeio    uostro  autem  eo    f'acilius  eredo,  iaetasse  euni  vietorias,  (pio 

iain  olini  niilii  est  ingeniuni  homhiis  perspectuni  ut  gloi-iae  niiserrimuni  mau- 
(■ij)ium,  tum  (|Uod  iani  magis  expertus  sum,  solere  cum  in  disputatione  niagis 
erimiuari  (punn  disputare  et  more  indoetorum  dceianiatorum  t€m])us  eonvielis 
et  eontunieliis  liomiuuni  perdere.  Ideo  niliil  miruni,  si  non  nisi  ghiriani 
M  quaerat.  Mihi  vero,  (pii  iam  duos  annos  patior  nndtos  eiusmodi  vietoriae 
iaotantissimos  et  vauissimos  gloriatores  rabidosque  erimiiiatores,  deinde  eon- 
(cnipsi  nescio  qnae  tartara  mihi  intentata,  pro  niininio  est,  luuu^  eorum  sinm- 
hitani  gioriam  audire,    <piorum   n)agis   misereri  (|uani    pigere  oporteat.     Nani 


JlMi.  S,  50. 

«in.  -AI,  ai. 


^'IIC.    15.   11. 


1  f.  lic  Übcric^riit  finbct  fid)  iu  bcii  Sonbctbrudcu  nur  ats  Studtitcl 


392     Iifsolutioni's  Lutheri.inaL'  super  in-oiio^itionilius  suis  LijisiiR'  tlisputatis.  löl'J. 

si  coiiscicntia  (.■(uuin  idein  uloriarctur,  w  iliibites,  foris  ueque  glcrinrcutur 
iKMjue  criminaiviitur.  Tanicn,  iit  tibi  .•^atisi'aciaui,  l)reviter  inu  ijwam  ,-ccuii(luin 
veritatein  dt'scribain,  et  ita  dcscribaiu,  iit  iiitclligfrc  possis,  disputationciu 
illam  fiiis.se  perditiuiiem  teuiporis,  nun  iii((uisitioneni  veritatis,  deinde  Ecciiun 
Eeeianosf|ue  siniidaiv  in  gloiia  alind  et  aliud  sentire  in  eonseieiitia.  Nam  s 
r|nantuni  in  Eecio  fuit,  lere  nnllns  seupns  taetns  est.  Sin  taetiis  est,  nun 
nisi  uotissiuiis  et  viilgo  procideatis  ai'gnnieutis  eertatnni  est.  Nani  deiis  novit, 
(jiiod  tutani  istain  eonehisiouuni  eoliortem  niulto  acfiii.^  et  validius  nostri 
Vnitteubergeuses  dnobns  auuis  u])piignaverinit  et  ita  exaniinaveriuit,  iit  us>a 
eannn  nunierare  licnerit,  quas  Eecius  vi.x  in  taeie  eutis  leviter  perstrin.xit.  m 
]]]>']  qiii«!  niultip  ibrtiiis  elauiavit  una  Imra  (|iiaMi  nu>  integris  diKibus  annis 
ae  gestilms  ininianiter  i'astuosis  et  gll>l•il>^is  etiani  seip>uni  claniatiueni  supe- 
rare  velle  visus  est.  His  eniin  niuribiis,  sane  qnietis  et  trantiuillis,  pacitieaiii 
illam  et  in  >ilentio  ae  niysterio  pnit'undissinte  qiiietissinieqne  latentem  tlieu- 
liigiani  (|naesivit  liueiisque  Eeeiana  modestia.  Ita  nie  dens  aniet,  fateri  cdgor,  is 
Uüs  esse  vietos  elaniure  et  gestn,  lioe  est  Eeeiana  modestia:  sie  enim  ipse  voeat. 

Verum    autequam    rem    ipsam   dicam ,    pret'abor   et    vcniani    petatn,   si 
lioniines  quosdani  involvam  ])ariter,  libenter  omissunis,  si   i[)si  sese  non  invol- 
vi.ssent  sine  causa  et,  ut  dieitnr.  neutrales  et  indifferentes  liabnissent  utrin((ue. 
Ideo  non  mihi,   sed  sibi  iniputabunt,  si  tangantur  et  ipsi ,   quos  jiar  gloriae   jo 
Studium  et  inveterata   iani  diu   invidia  coegit,  pro  Eeeio  eontra  nos  maeliinari 
non  bonas   niaelnnas.     Non    sane   onmes    dieo.     Xani   sunt    in   ea  Aeadeuiia 
praeelarissinia   eandidissimi   et    reetorun)    studiorum   optimi    assertores    atqne 
lioe    ipso    tamen    nomine    alterius    illius    fernieuti    honnnil)u>    vi'lut    sude>    in 
Sei.  SS.  13.  ocnlis  et  offendieulum  a  latere,  ut  losue  verbis  dixerim.    Sed  et  prndeiitissinuis    j.i 
senatus  ornatissimi(|ue    eives  tain    absnnt    ab  lioe  maligno  ingenio,    ut    nemo 
niagis  abominetur  lioc  pei'versum  et   imnis  literis   inimieiun  genus.     ( )Mmium 
autem   maxime   laudandus   est  Illnstri>sinuis  l'rinee))s   <lnx   (ienrgius,   qiii    vere 
prinei|)ali  elementia  et  nu\uitieentia  nihil  omisit,  i|Uod  ad   fi'lieissimum  luiins 
dis])utationis    (Vnetnm   faeere  ])ossit,    si    talis    i'nisset,    ut    |iura   verilas,    pnst-   .lO 
liabita  gloria,  (|uaereretiw,  deni(]ne  et  sua  splendidissima  |)resentia   id   negoeii 
dignatus  est  miritiee  illustrare,  onmia  eavens  et  nionens   ut  modeste  et  ((uae- 
reiidae   veritatis    sttidio   agerentur.      Nihil    ergo   optime    huie   Universität!   nie 
fiebere  eonfiteor  (jiiam  oinneni  luMHuem  et  onine  oiHeiiun :  dumtaxat  invidiam 
qnorundam  (nt  sunt  res  mortalium  ex   nulla  |)arte  integrae)  liileor  mihi  satis   .i- 
dis|)lieuisse. 

Jgitur  liaee  est  sive  tragedia  sive  eoinedia  Imius  disputationis,  i|nain 
Satvram  potins  dixeris.  l'rimo  ruptum  est  paetnm,  (|no  inter  Eeeinni  et 
nos  eonvenerat,  ut  libere  dis|>utaretur  el  exeepta  per  notarios  in  publirnm 
lotiu^  (iri)is  iiidicium  r(lrr<'ntur,  (|ncinailin(idnin  in  literis  utrin(|ue  editis  legitur.   40 

2U  tiuigalm  U  -Ji  muiiestae  Ci 


Resolutioncs  Lutheriaiiac  super  inopositionilius  suis  Lipsiar  (lis]iutatis.  l-ilü.     .')9:i 

Nam  voliiit  ])citius  Eociu.s  noster  .siue  Notarii.s  \iwv\s  et  lilK'i-is  claiiioribiis 
rem  agi.  Consen.serimt  iu  itlein  suae  factiunis  viii.  l'hi  lioc  ohtiiiert'  iioii 
])i)tiifniiit,  all  aliain  pai'ti  illusidiii-in  itum  est,  sfilk'rt  nv  oxccpta  |R'r  Xt)ta- 
rio!«  caU-reutur,    iiisi   iiKlic-ibiis    noiniiiatiin    et  (.•Dmimiiiitor   electis   ul)lata    acir- 

s  pissent  seuteutiam.  Additum  est  coniiueutuin,  t|UO  vcliit  lionestissinid  titiilo 
hoc  foedifragium  a|)ud  idiotas  iirnai'etnr,  videlitrl  nportere  iudices  certo.s 
habei-e:  (luos  si  recusareiuu.s,  iam  liabereiit,  quo  in  odiiun  vulgi  no.--  tralierent 
et  iactarent,  uolle  .seilieet  iios  pati  iillos  iudices.  Ita  .solidissiiua  veritas 
Eccii  et  Eceiaiiorinu  metiiit  iueein   et  piibiiciim,   .-ibi  seilieet  optime  coiiseia 

10  «juasi  orbis  et  euius(|iie  optimi  viri  iiidieiiuii  panuu  sit,  (|IH)  n'cepta  sunt 
tarn  niiüta,  quae  olim  saneti  Patres  dixerunt,  Äcri])serunt,  disputaverunt. 
Feceruut  ita,  tbrte  quod  iudices  fore  sjierarent  cos,  «juos  iu  luiiversitatibus 
passiiu  contra  nos  pro  se  stare  sciebant,  aut,  quod  luiigis  susiticor,  i|Uod 
Eccius  mens,   conseius   sibi  non  iiitellectae   a  sc  scripturae,    latil)iiluMi  luiius 

>s  couscieuciae  hac  ratioue  quaereret :  iiani  etsi  est  lioiuo  in  literis  liinnanis  et 
opiuionibus  seholasticis  varie  et  cojiiose  enidilus,  lanien  sa(-rarimi  literanun 
ego  iuaueni  iuveni  disputatorein,  «juod  mihi  pro  modestia  sua  ignosect ,  (piia 
verum  dico  et  suo  tempore  probabo,  nbi  ea  uon  suä'ecerhit,  ijuae  ipscmci 
iu   papyruui    etfudit    testinionia    iniperitiae    iuiius    i-redibilia  niniis,    non  <juod 

DO  müii  soli  veudicem  seriptiiraruui  sauetaruni  scientiaui  (sie  enhu  nie  solet 
criminari,  «juando  aliud  quod  dicat  nou  est  ad  niauiun)  sed  quod  arijitrer 
nie  in  sacris  literis  tantuni  versatmii  et  exercitatuni ,  iit  de  scliolastici 
theologi  scientia,  (|ui  sacras  literas  vix  a  limine  sahitavit,  jiossini  sine  peri- 
culo  prouuneiare. 

25  Altem  machiiia  tili t :  Carlstadius  uoster  secimi  libros  attulerat.    ('um  sit 

honestissima  disputandi  et  tutissima  ratio,  ex  praesentibus  liln-is  loea  osten- 
dere  et  dicta  vel  probare  vel  conlutare,  magno  tumultii  hoc  Eccius  noster 
detreetavit.  Xani  vidcl)atur  cuiusdani  compilatoris  ingciiin  et  opcra  t'rctu> 
multas  consarciiiasse  autm-itates  S.  patrum    stiidioqiic    tactionis  suac  aiixisse: 

*)  ibi  periciilimi  erat,  iie,  sicut  ali(juotics  convinccbatur,  ita  scmpcr  coiivinccrctur 
male  iuduxisse  dicta  patrum.  Xani  cum  (irecedentia  et  setjuentia  non  vitlissct 
(uec  euim  veritas,  ut  dixi,  iiuaerebatur),  ita  illas  aptavit  ad  |)ropositum,  ut 
nihil  minus  valeret  ad  i>ro])ositum ,  iiisi  quod  delectabat  cum  aliquaudo  cl 
ri.smn  niiscere  auditorio.    8tatueruut  itatpie  pro  Eccii  voluntate,  libros  domi 

35  relinquendos  esse  et  solius  memoriae  et  linguae  viriijus  ac  lii>ertatc  dispu- 
tandum:  hoc  est,  quod  optimi  quidaui  dixerunt,  haue  disputatioucm  uon  de 
veritate,  sed  de  laude  memoriae  et  linguae  agitari.  Pretexuit  tarnen  et  hie 
Adam  ille  foliuni  fici  jiulcherrimum,  quod  sane  nullus,  uisi  sit  stipes,  intelligat, 

22  exercitum  H  2ö    Carulostadius   uuster   (}    Carlstadius    iam    mihi    iiostei    bic   Öc- 

fammtouSgalicn    fowic   ?lurifat)et   unb   Ic   3Bcttc  -W   uhi   ])eii(ulnni   cd.    Witeb  ,   cd.   leii., 

Auril..  Ic  Slöcttc  iiec  sii;ul  aUc  Soiibciau-i-gaücn  -32  ita  alias  vd.  Witeb.,  eU.  leu.,  Aurif.. 
Sc  SBcttE  34  iu  pro  G 


•394      KesolutioiiL's  LiiüiciiunaL'  supci-  |iioiiu,sitioiulius  suis  Li|isiac  ilis|iuUitis,  l.Mü. 

vidclici't  puerile  et  riiliriiluin  es.-e,  theoloauin  e  lilti'is  aiit  seheilis  clis]mtare. 
Et  iiiiriuii  (jiiaiu  l)laiKliuii  sil)i  viilgi  iiuirmur  Ime  ingenio  iiiveiienmt,  (|UU(1 
du  liis  rebus  iudicat,  sieiit  de  jmeroriun  .seholasticis  exerritanieiitis,  (jiiasi  non 
et  Augustinus  contra  Manicheos  et  Donatistas  eollatis  lihris  pugnaveril : 
verum  ventatau  ille  (juerebat,  nun  gloriam. 

J'retereo,  <|Uod  Eecio  necesse  f'uit  ultinuuu  verbuni  eedere,  .sive  ujtpo- 
neret  sive  responderet,  ut  sie  argumenta  insoluta  tiieilius  vietoriam  simularent. 
Tum,  si  alieui  rei  tiuiendae  dietus  t'uisset  dies,  liberum  illi  t'uit  hoc  nun 
i)l)servare,  nos  religidsos  et  observantes  esse  uportuit.  Breviter,  (|ui  }Hignatum 
veneranuis  eontra  errures  et  liercses,  cum  invidia  et  vana  gloria  negoeiuin  in 
iiabere  euaeti  sumus.  Xam  (|Ui'd  ail  nie  ])crtinet,  cum  me  tot  eoncionibtis 
in  populo  l'abulam  et  sibilum  t'aceret,  ita  viilentibus  suis  s(juan>is,  libeiis 
trauseo,  ut  ijui  nihil  aeque  optai'im  <|uam  nominis  mei  oblivioneni. 

Nee  sie  tarnen  ([uie(|uani  pnimoverunt :  nam,  veliut  nolint,  testari 
coguntur  et  ipsi,  Carolustadii  jiositiones  domum  salvas  rediisse,  uec  uiia  vel  i- 
syllaba  conllitatas,  quas  etiam  erudas  devorare  Ecciiis  statuerat.  Quin 
egregius  iste  schola.stieorum  doctoruni  jiatronus,  (juo  eaveret,  ue  victus  vide- 
retur,  inter  disputandum  Protlieum  imitatus  subito  ea,  quae  in  jirincipio 
magno  impetu  impugnarat,  in  tine  omiiia  eoncessit,  immo  aflirraavit:  tiuu 
])racoccuj)ans  gloriatus  est,  ([uod  in  sententiam  suam  Carolostadiuni  pertraxerit,  .0 
audens  etiani  1km-  ilieere,  seliolasticos  doctores  ninii|uam  aliter  docuisse  et 
sapuisse.  Quod  eiuii  sentiret  impudentius  dici  (jnam  audire  jiossit,  qiii- 
cuiiKjue  seliolasticos  legisset,  sie  saue  temperavit,  ut  Scotuni  cum  8eotistis 
suis  et  Capreolum  eiiin  'riicmiistis  suis  constanter  negaret,  anticjuiores,  Altisio- 
dorensem,'  Bonaventuram  et  nescio  (|Uos  autoies  allegans.  .'s 

Credo  autem,  (]Uod  liaee  suae  f'arinae  liominiiius  maguae  cruci  l'uerint, 
etsi  risuni  miserrime  simularent,  cum  ducem  suum  tarn  fortiter  aggressuni 
certanien  relictis  siguis  mox  senserinit  (si  tamon  .senserunt)  desertoreiu  excr- 
citus  et  transtugani  iiictum.  Nam  id  Carolostadio  satis  erat,  .scholastieorum 
doctornm  tres  celobriores  sectas-  fui.sse  ab  Eecio  eadcm  liora  negatas:  cpias  '■«' 
nisi  negasset,  Pelagianus  lugolstadium  reversurus  erat.  Certum  est  enim, 
Modernos  (quos  vocant)  cum  Schotistis  et  Thomistis  in  liae  re  (id  est  libero 
arbitrio  et  gratia)  consentire,  excepto  uno  Gregorio  Ariniinense,  (jueni  omni'.- 
darimant,  (|ui  et  ijisc  cos  J'elagiaiiis  deteriores  esse  et  recte  et  ellicaciter  con- 
vincit.  Js  enim  solns  inter  seliolasticos  ('ontra  omnes  seliolasticos  recentiorcs  •''■' 
ciuii  Carolostadio,    id   est  Augustino  et   Apostolo   Paulo,  consentil.     Nam 


7  .irgunieiita  in  soluta  Al'.DKl'  l"i   Cariplstailli   I!  ||).   liuilcnstciii  uti.  Witeb.  [Iltail 

(icljl,  luio  uctljQftt  Cattftabtä  5!qiiii;  bcn  S^fraiiftallcvii  bcv  cvftcii  ßciaiiiintauägalic  Don  Sutt)cvö 
SÖcvtcii  Warj,  ed.  Ich.,  Auril'..  Sc  SÜcttc)  pruiiiwilioiies  bic  Wfiniiimlaiii'ßabcii,  Auiir.,  Sc  Seite 
'■Ui  CHrolosliidin,  iii  ust  felill  in  alle»  WciaiiuiiluiKMiaticii,  hti  Aiirir.  iiiib  Sc  UOcUc 

')  älU[l)cliM  Hüll  '^llivi'tvc. 


Resolutiones  LuthorianiU'  supor  |>roi)Ositionibus  suis  l,i|isi;ic  dispuüitis.  I-Mlj.     ,'^95 

Pelagiaui,  etsi  siue  gratiii  o|)ii>  lniiiiun  licri  possc  asscnuiiiil,  noii  taiiu'ii  sine 
gratia  coeluiu  obtiueri  dixeniut.  Idciu  ccrtc  dicniit  Scliolastici ,  dum  sine 
gratia  opus  Ijonuiii,  »fd  iioii  im'ritnriuiii  tiori  docciit.  Deiiidc  siijxt  I'cla- 
giauos   adtliiiit,    iKuninem    habere    dietanien    naliirnle    reetae  ratidiiis,    cui    se 

s  possit  natiiraliter  coutormarc  voluntas,  iihi  l'elagiaui  lumiinem  adiiivari  per 
legem  dei  dixeruiit. 

Xee  liauc  metamurjiliu.siü  Eceiano  ingenid  alieiiaiu  existiiiies:  est  in  ea 
l)roiuj)tissinuis.  Nam  hac  die  (jiiidem  cum  (iregorio  (ut  dixi)  sensit  et  Carlo- 
stadio:  rui>iii.s   altera  meeum    congressus    eimdein    iiiilii  (iregoriiim    in  ead(Mii 

I"  etiam  materia  negavit  propter  articuliiin  IIiiss  ("oneilio  ("onstaiitieiisi  dani- 
natiiin.  Ita  vere  miriticiis  est  et  eui  11011  videriiu  siiiiilein  (lis])iitator  Keciiis, 
apud  (jiiem  nihil  sit  vel  perieuli  vel  vieii,  (iregorii  Arimineiisis  seiiteiitiam 
cum  D.  Carolostadio  contra  oiniies  seiiolasticos  puguaiiteni  jtro  seholastieis 
amplecti,  euiideiu  rtirsns  pro  seholastieis  eisdeni   in  eadeiii  re  repiidiare.    Sie 

1'  habes  victoriani,  (jua  gloriattir  Eecius  gl(irialnrt|ue  siiiiin  feiineiiliiin,  i|U(m| 
negatis  fere  omnibus  seholastieis  doetoribus,  (|iios  tutandos  siiseeperanl,  eiuu 
Ecclesiasticis  consentiunt. 

Sed  et  no8  Vuitteubergae  seiebaintis,  schola-sticos  doctores,  si  cuni 
tenei)ris    suis   (id  est  lumine   naturae   seeHUidum  Eeeiniii)  Aristotele  iiegeiiliir, 

'jii  posse  convenire  cum  Ecclesiasticis.  Verum  haue  iiegaiidi  rationein  et  per 
negatiüuem  concordandi  Vuitteubergae  ignorantes  Lipsiae  didieinius,  (|iiam 
et  tibi  et  omnibus,  qui  volunt,  ecee  libenter  commuiiem  liieinuis:  I'rinium,  ul 
in  exnrdio  disputationis  idieuius  dieta  fortiter  imj)ngnes,  prolestatus,  <liam 
per  j)ui)licas  sehedas,  te  contra  novam  doetriuam   pro  veritate  Hdei  et  honore 

3:1  sanetae  ecclesiae  pugnaturum,  ita  ut  montes  parturire  j)uteiitur,  tum  in  negoeio 
sensim  et  subdole  cedens,  ne  i|uis  te  vietiim  seiitiat,  idem  ennstanter  atVinnes 
et  sinnil  vicisse  glorieris.  Deiiide  ninita  eontideiitia  tingendnm  til)i  est, 
nulluni  eoruin  qui  adsunt  habere  vel  memoriam  vel  sensuni  eommnnciii.  ut 
libere  qiieas  dicere,  te  ab  initio  ita  seiisisse  et  haue  non   novam  sed  veterem 

10  esse  doctrinam,  nihil  moratus  interim,  si  amiseris  totuni  exercilum  doetorum, 
«juos  deiendere  proposueras.  Atque  hie  (jnidem  est  modus  et  eventiis  Carolo- 
stadianae  et  ICccianac  dispiitationis. 

Post  haec  ineciim  congressus  est  (.le  iiriniatu  Uoinani  Pontitieis,  de 
purgatorio,  de  iiidulgeiitiis,  de  ])enitentia,  de  potestate  absolvendi  euiuslibet 

35  sacerdotis.  In  quibus  omnibus  (|uid  f'eeerinius,  suo  vi(lel)itur  die.  Xani  de 
nie  pailius  '  mihi  dicendum  est,  ne  milii   ])i'aeeo  fiam. 

Interim  hoc  dico,  t|Uod  de  penitentia  et  purgatorio  ipse  i)ene  ign<iio, 
(juantum  di.ssenserimus.    Nam  penitentiam  incipere  ab  amore  iustitiae  laiida- 


8  Carolostadio  G  10  .iiticuluni  UusMlicuni  bic  öcjammtau-iaatcii,  .Vuiil.,  It  ÜBcltC 

aiticuluin  Hussi  Söjti^ct  13  Caiülstadiu  B  äö  tameu  in  uegocio  ßti 

')  =  paicius. 


o96     Ki'solutioiii-s  Lutlii'riiinae  super  proiiositionilms  suis  Liiisiiic  dispulatis.  1.M9. 

liik'  i|ui(k'm  t's>(.',  suil  ikui  lU'i.'e.s.sariiim  voluit,  <|ii(iil  vi^n  mniiiiKi  iirccssarium 
assero  us(|Uf  adluic,  <um  ante  gratiam  (muif  est  cliaritas)  nun  jxjssit  ticri 
iilhun  opus  l)()nuni,  ut  ipscniet  coucesstTat.  (,'ausa  dissiilii  mihi  visa  est, 
((Udd  ille  multis  aiit(>ntatii)Us  inihictis  jK'nitentiam  a  tiinorc  etiam  scrviii 
iiK'ipi  contenfU'rit,  vcl  ignorans  vi'l  dissinuilan>,  (pKid  seivilis  tinior  in  liac  -^ 
vita  mm  penitus  tnllitnr.  Ideo  etiani  inl'n>a  gi'atia,  i|Uac  incipit  |)fnitenfiani, 
linioreni  stTvileni  ciininiovet,  isinuil  upt'rans  tiniorfni  tilialeni,  cinii  sint  opcra 
dci  tciTil)ilia,  dum  vivitit'aturus  uccidit  äc.  An  autfm  animae  essent  ft-rtaL' 
de  saiutc  et  gratia  in  eis  augcivtur,  dixi  mc  nesoirf,  iuxta  disputationcni 
nieani  in  re.solutorio , '  ni'cdum  ipse  demunstnivit  cuntrariuin.  Jta  adluic  i" 
media  peudet  si'utentia. 

De  indnlgentiis  ])cne  eonedrdaiuus,  (piae  et  pro]>e  in  ritsum  abienmt, 
siijuidem  et  ipse  palam  in  vulgus  ([uuijue  eoncionatus  est,  non  esse  (juidem 
cas  contemnendas,  nee  tarnen  in  eis  fideuduni:  quo  modo  si  fuisseut  ])er 
indidgentiarios  ])raedieatae,  nee  Martini  nomen  iiodie  uUus  forte  nosset,  sed  i'i 
et  in  seipsis  iam  diu  eormi.ssent,  morientiljus  pre  fame  commissariis ,  si 
populus  novisset,  non  esse  in  eas  fideuduni.  Itacjue  (piam  ego  fore  putahani 
sumniam  disputationis  et  rem  oiunium  perieulosissimam,  adeo  sine  negoeio 
«■onl'ecimus,  ut  niiiil  fere  segnius  tractaverinuis,  innno  nun(|uam  iuinelieius  et 
niiserius  lialjuerunt  indulgentiae.  (Juare  satis  tutus  niansit  sermo  mens  de  w 
indulgentiis  vernaeuius  -  eum  liis  ijuae  in  resolutorio  et  contra  Sylvestnuii  ■' 
in  liane  rem  sciipsi,  Licet  vcl  moie  suo  vel  iussu  fcrmenti  sui  non  potuerit 
cum  iri'ei>rehensum  relimiiicre,  causans,  (piud  deci})ei'em  liomines  verbis  mcis, 
et  vitam  novani  et  cruceni,  quam  a  deo  recjuiri  in  peccatore  dixeram,  lan) 
profundus  tiieologus  non  intellexit  includere  onnie  genus  mali,  etiam  mortis,  ■:.> 
in  hoc  nuuido.  Ncc  mirum,  quia  non  seri]»turas  uee  tropos  eins,  sed  lumen 
natura»'  Aristotelem  et  iliuminatos  eodeni  hnnine  doetores  dumtaxat  legit, 
F,(  tamcn,  vehit  Moah  arrogantisisimus  |)his  praesuniens  quam  j)osset,  onniia 
qiiac  uiu|uain  dixissein  cahminiari  et  traducere  conabatur. 

Tiiiindc  miror,  (|uid  lumc  dietiu'i  facturi(|Ue  sint  fratrcs  Uli,  (|ui  nie  ■*" 
passim  :i)iiid  )iriiicipcs  et  nbi<|Uc  tcrrarmn  iiaci'cticum  c(  nescio  quot  nominil)us 
criniinati  sunt  propler  iuihiigx'iitias,  tum  schcdas  satis  ainpias  disputationis 
contrarias,  magno  (ul  <licitur)  stipciidio  aiieno(|Ue  stutho  paratas,*  iuxnlgarmit 
et  Chrisli  popuhim  suis  impudentiltus  imposluris  i'l  in  auima  scihixeruul  cl 
in  corpore  reiius  suis  spoiiaveiuut,  cum  videant  causam  istani  ita  friguisse  '■' 
in  liac  dispututione,  (|uam  inferno  ardentiorem  esse  vohierunt.     Sulfieit  mihi, 


17    iu   eis   liileiiiluiM    I!.  Vüjdjcv  Itllb  iil.  ICrliuif;.  :!2  scliiuiulas  (J 

'I  licsolutioiu's  ilisjiutationuni  ilr  inilul^fcntiuruni  virlutt'  ipb.  I  £.  5(14  ff.         -')  Pill 
Sctmoii  von  'JltiUifj   iiiib  Wiinbc  3jb.  1  ©. '24:!  ff.  ■'')  .'\(1   ilialofiuui   .Silvcstri   frieratis 

i\p  iiotcstiiti'  |iaii;ic  i-i'sponsin  S^b.  1  ®.  (147  ff.  *l   5c{iel':'  imii  iffiinilniia  lu'tfnfUc  föcgcii: 

tljcfcil,  ).  'I'oui.   I.   luuuiuui   i>|irnuu   M.  Lutlirri.   Witcbcriiai'   !.")t.")  ^(.  xc:ni''ff. 


Resolutiones  [,iithi'riniia<>  super  proiiositionilMis  suis  Lipsiac  ilisputatis.  l.")19.     :;f|7 

quod  summa  cansnc  ccoiilit   in  locliee  Lij)sia  et  (unniuin  iiulicid  imlnlüiMitiac 
t'laiiiatoresque  eariim  ridioiiliim  t'iiennit. 

De  primatii  Koniaiuio  Ecolesiae  aorius  cortatiini  est.  Kf>(>  priiiuiliuu 
lioiioris  noii  iiegavi  uw  i)i)t('statis  dcdi,  saltom  iure  ili\iii(i.  iiiliil  irpiiiiiialnni-, 
.  iimiK)  constantor  confessiinis  ac  (i('fins\iriis ,  si  facti  >  \(l  iiiic  liuiiumn  tuiii 
habeat.  Nihil  cnim  miiiiis  (|ua(i'o  (|uaiii  nc  a  sumiiui  scdc  sani'tonini  Pctii 
<'t  Pauli  ulla  causa  ((uis(|uani  rcccdat  aut  ohcdiciitiani  dchitaiu  sul>traliat, 
solum  nc  tot  sauctos  patres  in  cocIk  re^nantes,  i|ui  in  uricHtc  viventes  siili 
Komana  sede  n<>n  t'iierunt,  contra  ins  divinum  eoisse  conccdam.     Ille  contra 

lu  iure  divino  utrnnuiue  couatus  asserere,  eiun  nmltas  autoritates  (latruni  con- 
veheret,'  iuvoiitiuu  tandem  est,  eos  amliisiuos  et  varios  esse,  in  altcrani 
sententiani  a!i(|nandii  videri  indinasse,  qnancinani  pro  nie  r()i)ustins  et 
loeupletins  scntircnt,  praescrtini  ulii  id  ajrnnt  ex  aninio,  nt  Enanuclinni 
interpretentiu'. 

n  lam  illud  Math.  xvi. 'Tu  es  Petrus',  item   illud  lohannis  'Pasce  oves f j,';'!!',- Jf ;;^; 

meas'  et 'sequere  ine",  item  'eonfirma  fratres  tuos'  et  nonnulla  minus  ad  rem  *-'"''^"-' ■*-• 
quam  haec  facientia  cum  uon  ni'<;ereiit ,  tandem  coni'ujiit   ad  C'onciliuni   ( '(Hi- 
stantiense  plena  fiducia,  quod  esset  illic  dcterniinatuin  contrarinm  et  sententia 
mea  inter  artieulos   Iluss  et   VniclefT  danuiata.      llic    totns    inuuoratiis  anlie- 

i'ii  labat,  quo  poterat  odiosius  movere  invidiam,  (juia  aliud  non  halinit,  (|no  sno 
fermento  palparet  l)landins:  uhi  cnim  ilctecit  in  iure  divino,  cncnrrit  ad  ins 
hnmanum,  ju'oliatnrus  per  ipsum  ins  divinum.  ne(|Ue  sie  tarnen  lideii  nportnil. 
(|uae  tautus  Theologus  tcntaret. 

Cui  ego  duo  eonoilia  anti(|uiora  et  celebriora,  Nicemnn  et  Aphricannm, 

■>:,  contra  uuum  opposui,  deind<'  et  ipsum  C'onstantiense  non  rccte  f'nisse  ab 
ipso  et  fermento  ne(|uitiae  (cui  tmn  serviebat)  intcllectnm:  Nieemnu  cnim 
Coucilium  decr(.vit,  Uomannni  l'imtificem  debere  curam  habere  Eeelesiarum 
suburbanarum,  sicut  Alexandrinnm  Aeu;ypti,  deindc  Episeo])os  nun  nt  modo 
ex  urbe   emptis    palliis   et    polcstate,   sed    per  vieinos  Episco])os   ordinandos 

30  e.sse,  nt  lib.  Ecclesiasticae  liistoriac  x.  seribitur.  Hie  vero  anuuilla  ista 
aiebat,  hoc  ut  fieret,  permissmn  esse  a  Romanis  pontificibus,  fingens  (ut  solet) 
ex  capite  proprio  jrlossas  ni>\as,  (|nasi  non  inq)iissinie  et  liereticissime  fecissent 
tarn  llomani  Pontiliees  quam  Nieemnu  Coueilinm,  si  vcl  statuerent  vel  jicr- 
mitterent,  quod  esset  contra  ins  divinum.     Nam  si  est  ins  divinum,  Koniannin 

35  pontifieem  omnia  in  onmii)us  JOcclesüs  pcsse,  non  est  in  eins  potestate  per- 
mittere,  contrarinm  vel  una  hora  ticri,  nee  in  Ccmeilii  potestate  eonti-arinm 
aut  de  Romano  jwntifice  ut  inferiore  sno  disponere  aut  diversum  aut  alind 
statiiere,  non  magis  certe  fjuam  in  potestate  eitis  sit  permitterc  aut  statuere, 
stupra  et  adulteria  licere.     Ita  (iel)at,   ut   miser  Romanae  potestatis  tntor  et 

«   patnmns  priuuxtum  Imnc  tneri  non  posset,   nisi  blasphcmaret  tum  saeratissi- 


')  4>ift  enbet  bcv  frftc  *J<o(ifn,  in  bfiii  nllrin  .\  iinb  I!  uoii  fiiianbcT  nbtofirfifn. 


398     Resolutiones  Lutherianap  siippr  propnsitionilnis  -;uis  Lipsii^p  disputatis.  1519. 

mnm  Nioenum  Coufiliuin,  tum  ipsos  Pontifioos,  dum  eos  solvis.so  ins  diviiuini 
as.^oriiit.  Quid  est  iiaerftirum  ot  hlasphomum ,  si  haer  Ecriaiia  Modcstia 
111)11  e>t  liacresis  et  hiasphoniia?  scd  sie  l(H|ui  dchet.  (|ui  loqiiitiir,  iit  liomiiiihiis 
jikurat. 

lani  C'um  Coiifiliuin  Aphrioaiiuni,  ut  iiabotur  dist.  xcix.  e.  prime,  pvo-     :. 
iiilmisHOt,    lionianuni   I'untitiiTiii  appcllari  niiivcrsalein    jioiititioeni ,    diceiis    in 
liuiic  iiiciduin  M'iiivcTsalis  untcni    puiitit'cx  nee   lumianUH  appelletur',  liit-  sil)i 
tciii}M'ravit  quidt-ni  a  i)Iaspho)iiia,  lum  dicciis,  quod  contra  ins  divinum   alind 
pcrniissnni  ant  statutnni  sit,  sed  ji'losain  certc  tauto  tlioologo  diunani  clHiixit, 
(liuuu  uoii  pciiieivin,  iiisi  eam  soireni  iiluriac  avidissinio  disputatori  satisfaccre   lu 
et  gloriam  uhsolutani   ei    parcro.     i>ixit  cnim:'    Etsi  Kdinaiins  Pontif'ex  non 
sit  appt'llandns  universalis  Puntii'ex,  tarnen  appellari  debet  universalis  Ecclesiae 
pontifex.     Risnm,  quaeso,  teneas,  ainiee:   sine  snuni  fernientnin  ridere,   nemo 
enini  dignins  rideat  ad  tarn  insignem  glossaiu.     Ego  glorior,  mc  tot  expensis, 
non  frnstra  Lipsiae  moratum,  salteni  lioe  didicisse:  'Non  est  universalis,  est    ij 
tainen  universalis  Fleelesiae  Episeopus,   iinn  est  forte  etiam  Äloguntinus,  est 
tarnen  Mognntinae  Ecclesiae  Episeopus'. 

Haee  ad  niea  dno  C'oncilia  ille   o)i]iosnit.     Xam  Nicenum    per  verlmin 
'perniisit',  Apiu'icaiiiini  per  iionien  '  Ecclesiae'  solvit:  adeo  t'acile  est  Magistris 
nostris  eximiis    inagiias   (piaestiones   solvere  et   etiani  Concilioniiu   anturitati   -ji' 
detraliere,   (pia    tarnen    inii'inn    est    (|nani    solcant    alios   strenue   ad   luicrcsini 
adigere. 

Nunc  vide,  an  ego  melius  \v\  jieius  ad  sunm  nnicimi  resjiouderim. 
C'ertuni  est,  non  onnies  articnlos  Constantiae  daninatos  esse  liaereticos,  sicut 
tcmcrarie  et  inijindenter  latraliat  Eccins,  quod  proho  evidenter:  Priniuin  ex  ■.•:. 
ipsius  C'oncilii  verbis,  quae  sie  liabcnt  quidam  ex  eis  sunt  notorie  haeretici, 
(juidam  erronei,  alii  blasplieini,  alü  temerarii  et  seditiosi,  alii  piarnm  auriuin 
oflcnsivi'.  Haec  ibi.  Xonnc  clarnni  est,  haec  verba  esse  eoruni,  qnos  liacrc- 
ticae  pravitatis  inquisitores  vocamus,  quos  in  eo  Concilio  apjiaret  tyraiinidem 
oi)iiiuu>sc  (naiii  Imrum  pciic  aiia  non  est  vox  (|Uaiii  haee  'Ista  propositio  est  -^ 
liacrctica,  ista  scaudalnsa,  ista  seditiosa,  ista  ott'cnsiva'),  vel  ccrtc  Spirifiun- 
sanctnin  uiinio  |iracsciitcin,  illis  ludentil)ns  ant  dormitantibus,  vigilassc,  iit 
coacti  sint  umuinii  iinpnidcnlcs  pi'dpiia  voce  testari,  se  quosdani  danmasse 
iicc  liaereticos  nee  erroncds  ac  pii'  iioc  catiiolicos,  Cliristianos  et  veros".' 
Nani  si  dixisscnt  sine  discrctionc,  oinncs  esse  et  liaereticos  siniiil  et  crroncos,  •';■ 
siinnl  tcmcrarios,  siumi  oll'cusivo«,  iimi  palcrct  vcritati  locus  aut  liiga.  Nunc 
ipsi  (liscernunt  liaei'cticos  ab  erroncis  et  ab  nti'is(|uc  tcmcrarios  et  scditiiisos. 
Dicain  ergo  '(piid  ad  mc,  si  tenicrc  et  ollcnsivc  lo(|nai',  modo  \-crc  et  latliolice 


■j   c.  |iiiiiio  i'il.   KrhiMg.    aiiv   TOiSucrftcinb   llon^^Cl■t  2s   liacretici   A  38   a   nie 

eil.   I-irlaug. 

')  Siet)C  t)ier  S.  '20;J. 


Resolutiones  Luthei-ianae  super  propositioniUns  suis  Lipsiae  ilisputatis.  1519.     300 

lii(|u:u'.'  'l'iid  te  urgoo  olailid:  iilins  liacrcticns  dicis  iit  (|no-  in  t'ulciii  |)C(rasse 
certiun  sit,  alios  erniiR'ds,  f'ortt'  (|iii  in  mores  et  statuta  li<iinimiiii  iicccent. 
lani  <lo  reli(|uis  triuinphaimis,  eo^;  iiwjiie  in  fideni  nequc  in  statuta  nionini 
jieccaro,  ot  si  forte  teiiera.s  aiirienlas,  veritatis  ini))atient('s,  nionlacins  oü'eu- 
i  dant,  suflieit,  (|Uod  siiit  fideles  et  veri :  seni])er  ita  fuit,  (|iiii(l  xcritas  esset 
tenieraria,  nuirdax,  seditiosa  et  offensiva'.  Ita  etro  credo,  Iniiic  nnuiii  esse 
otl'ensivornin,  Konianiini  l'oiitilieein  won  esse  iure  diviiio  doiniuniu  oniniuiii 
in  potestate.  Quid  enim  atroeius  otVendif.'  (|uid  niauis  temere  dici  luMlie  et 
a  inultis    aniiis  potiiit?    Ita   et    ille    in    anrilius  'llidniistaruiii    nil'ensivus    est, 

1"  ijueni  (jlre^orii  Ariniinetisis  esse,  innno  Pauli  et  Au^uslini  >upra  esse  dixi, 
oniuein  scilicet  actnni  Imminis  esse  aut  iionnin  aut  uiainni.  Mtio  i|ni(leni 
roii;al)ani,  mihi  donari,  ne  omuk's  artieuii  a  Coneilio  damuati  dieerentur,  sed 
al>  alicjno  Tliomista  (jnosdam  C'liristianissinios  intrnsos,  ut  est  iste 'Omnis 
actus  hominis  aut  est  bonus  aut  malns\  sient  omnis  arlmr  aut  est   Ixma  aut 

li   mala    iuxta    Euan2;elimn:    sed    noluit.    verum   ([uid    ad    nie,    (piod  'i'iioniistae w.uni  12.; 
oftendnntur  veritate".'  suflieit,  i|Uod  sit  ne(|Ue  liaeretiens  ue(|ue  erroneus.     Aut 
si  est  liaeretious  et  danmatus,    lam  quid   Keeins  f'aciet,   i|ui  inutra  iaudahile 
illud  Concilium  Constantien>e    pro    laudaliili    eod(>m  Coneilio  disputans  eon- 
cessit  Carolostadio,  ipsum   esse  verum  et   eatiinlieum  nee  sejioiastieos  doctores 

L'o  aliter  sapuisse,  ut  dixi  snpra'.'  O  horreudum  l'acinus,  (piod  lOecio,  Keclesiae 
sanctae  patrouo,  sit  intoleral)ile,  quod  I'xk  inorniii  et  liaeretieornni  (ut  eins 
verhis  touem)  patroims  cum  Coneilio  eontra  concilium  sentit  et,  ut  cum  suis 
doetorilnis  Christiamis  sit,  liaeretiens  ellieitiu'.  Sed,  ut  dixi,  lOeeianae  ISIodestiae 
Privilegium  est,  sibiipsi  lihere  dissentire  et   in  re  eadem  ecmtradietoria  teuere, 

2s  sicut  et  Viennae  foeeisse  sc  testatur,  et  forte  etiam  l'ononiae.  Ciaret  ei-go, 
Couciliuni  Constantieiise  non  eontra  me  pugnare,  nee  haereticmn  nee  erroneum, 
irami)  oatholieum  et  veraeem  ex  eodem  ine  prohiU'i,  ut  sie  stet  eoneordia 
eum  Nieeno  et  Aphrieaiio  Coneilio  et  Constantiensi.  (inod  autem  liaec  luui 
vidit  P]eeius   et    sua   f'arina,    deinde   et    haeretieae   pravitatis    in(|uisitores,    in 

3u  eausa  videtiu'  esse,  qnod  omnes  hü  promj)tiores  ad  eontnineliam  haeretiei 
opprohrii  sunt  (|uain  laiitos  deeeat  populorum  magistros  et  liae  eeeitato  per- 
cussi,  sieut  seripturas  saeras  et  sanetos  patres  leunnt,  ita  et  omnia  alia,  lioe 
est  non  eogitant,  (jiiam  Ikmic  et  <|nain  diligenter,  sed  ad  quantum  odium  et 
invidiam  aliorum  legant.     Tdeo  (|nie<|nid  alieiinm  a  suo  sensu  audicrini,  mox 

3;.  haereticmn  (|UO(|ue  aflirmaut.  suam  inxta  et  oseitanliam  in  Icn'cuilo  et 
tenieritatem  in  iudieaiulo  omnihus  ludibrio  exponentes. 

Deinde,  si  non  placet  ista  Coneiliorum  eoneordia  et  j)ertinacit<i'  mihi 
Constantieiise  nmnn  eontra  duo  obtendatur,  iam  non  diflicile  mihi  'erit 
statuere,   utrius  autoritas  debeat  ))raeponderare.     Xam  cum  Coneilium  possit 

w  eiTare,  potius  Constantieiise  (|uam  Xicenmn  et  Aplirieanum  errasse  eoiifitear, 

15  a  me  ed.  Erlang.  2.j  sp  fecisso  Icslntiir  li  29  liacrctlci  A  -W  viJentur 

bie  ©eiammtoii^dadcn,  Aiull.,  %e  SSJcttc  :j4  seiiso  A 


4(10      liesolutioncs  I.ntlierianat»  -juper  propositionibus  suis  Lip«iae  disputatis.  1519. 

(|11(m1  liacc  longo  trielifins  (jiiam  illuil  proccf^serint  et  egerint  ar  iaia  diu 
saoris  Euangelii.s  etiani  pviw  caeteris  C'onoiliis  comparata  siiit,  prescrtini 
Xiopiiuin,  ad  (juani  oloriain  C'onstantieiisf  nocdiini  porvenit,  et  in  hoc  inii- 
taUor  novissimnni  Konianuiii  Conoiliiini,  in  quo  ]>asiliense  dainnatum  out  ot 
C'onstantienso  (|UO(jue  }iassinii  non  jtarva  .snao  autoritatis  dotrinionta,  dum 
Papani  supra  C'oncilinni  osso  sanxit,  ouius  oontrariuni  in  C'onstantiensi 
dolinituni  ost.  Atipio  ita  inviooni  soso  roproliantia  ("onoilia  interini  satis  nos 
tnlos  loddnnt  ot  lihoros  ad  oontradioonduni  ntiis([no:  qnao  onini  silii  dissidont, 
oni  oonveniontV  at(|iio  iiaoo  latins,  doo  danto,  ouni  Elooius  in  publicum  se  dodovit. 

Vt'rnni  (|nando,  ut  dixi,  liao  dispntationo  niagis  tonipns  ost  jionlitnin 
i|uani  voritas  (|uapsita,  volo  propositionuia  nioanmi  rosoliitionos  in  luooni 
dai'o,  oonlisns,  niaiorem  oognitionis  tVuotnni  liino  provontuiinn  (|Uani  si 
liisso|itios  ad  hnnc  moduni  dispiitotur.  (iuaro  si  oni  vidoar  orraro,  ago, 
t'orif'ntot  oiTorom,  si  odit,  ant  rectiora  doceat,  si  diligit. 

Hahes,  mi  charissinie  Spalatine,  historiani  foi'o  totam :  nani  si  qua  alia 
non  dixi,  ad  revorontiam  nnivcrsitatis  Ijipsiensis  mihi  oharissimao  non  dixi, 
1  no  rogis  Idmnoao  ossa  ad  cinoros  rodigorom,  qnanquam,  nisi  soirom  hoc 
iiiois  poccatis  dol)itum,  satis  iiidigno  t'orrom,  mo  tani  storilihns  iicgooiis  ooon- 
jiari  do  indulgontiis,  priniatu  ot  ))ri\ilogiis  aliisi|iio  ad  saUitem  nihil  nccessariis 
rolius,  quil)us  ah  ojitiniis  mistro  saoonio  stndiis  avooor  indignalnindus.  Nam 
ut  Illiistrissinius  Princo|)s  (lux  (ioorgius  piiidontissimo,  ambos  ncis  vorhoi'ans, 
dixit  sivo  hoc  sit  iiiro  diviim  sivo  Ininiano,  lioinanns  Pontifox  ost  ot  manot 
-iiDiinns  Pontifox  ,  ita  voiv  dixit  ot  non  Icvitor  inntiloni  hanc  nostrani  dis- 
jiutationom  insigni  hac  niii<lcstia  taxavit. 

Porsnasus  voro  suni,  ulii  haoc  vidorit  ICocins  mens  p]ociaiiaquo  l'aotio, 
statini  vooif'oratnros  esso,  non  sorvasso  mo  todns  noc  convontioni  parnisse, 
nhi  cantum  ost,  no  disjtntatio  invulgotur  anto  doorotum  iudionni,  Quasi  voro 
ullnni  pactum  noiiis  imqnani  sorvavorint  ipsi.  Kospondoo  tamon,  mo  con- 
vonisso,  iio  pov  nos  disputatio  ovulgotur  oa,  qnao  mann  Notarionnn  oxooi)ta 
ost:  caotora  voi'o  (■x(^m|ilaria,  siout  pormittoliatur  cuilihot  sil)i  oadom  colligondi 
]K)tostas,  qnis  proliihchit  no  cdanturV  Sod  osto,  iicc  ipsa  odantiu',  mouiii 
Xotarii  oxcinjilar  tiom  odotur,  pulclnc  ita  sorxatu  pactu.  X'crnm  no  prai'toroa 
scrihoroni,  non  pcjiigi,  iimiin  paiam  protostatus  smu,  cum  iniquiorihus  nostram 
lilicitali'ni  oonditioiiilius  voxaront,  no  praosumoront  mo  tacitui'um:  ila(|Uo 
iinld  lai'oro. 

Scd  liiigo,  mo  ita  ]iopigisso,  rogo,  utor  pi'imo  solvit  pactum?  \onno 
Kccius,  qui,  ut   audio,  ampuljusis  ot   inicjuissimis  litoris '  otiam  lUustrissimnm 

ut  Lipsensis  iiiilii  clarissinie  (» 

')  l^cf*  ibvief  nii  Jtiivfüvft  J^viobvid)  ooii  2iirt)icii  mit  htm  Xntiim  .A'ipfif  vvii  öitlij 
".'Inno  iirotic.  ^JJI.T.  XIX."  jnfvft  tifbvmtt  in  „Toclav  '•JJuutiii  liibbfv-?  Unbmriitt  on  Atiiriiivfteii 
non  iiulijji-n  Jf."  "i*l.  "Jtij-'  Vl-t-',  bnnii  in  bon  (»IfjiinuiituiivHdbt'n  btT  UlM'vIf  l'utljfv-;  inil 'Jlu«= 
miljiiu'  bi'v  IfviiingiT ,  und)  lu'i  Vöjiticr  lil  £,  i-!04     tiOi^. 


Resolutiones  Lutherianao  super  propositionibus  siiiis  Lipsiae  dispiitatis.  VA9.     401 

Principem  et  patroinini  no.struni  (qviem  siiao  faetioni  stiipidissiiuae  .^iinilcin 
sonmiat)  oorninipcre  molitus  est,  pe.ssima  de  nie,  quantiun  potiiit,  reoensens, 
quasi  n^asseni  Ö.  patniiu  ^iimil  oinninm  sententias,  niilii  soli  arrogai-iin 
scripturae  intelli2:entiam,   Concilia   neoarim,   liaerotii'os  «lef'eiulerim:   liis  onini 

i  niendaciis  lionm  illc  punis  et  sanctus  Tlioologus  tarn  saonim  et  vcneraliile 
Caput  ausus  est  tentare  et  me  coram  optimo  principe  tarn  egregie  commendare. 
Quid  ad  alios,  putas,  scriliit  et  li)qnitnr  (sine  scilicot  jiacti  violationc),  (|ui  ad 
nostnini  patromim  ista  scrihit".'  Aiit  quid  apiid  aemulos  nicos  verum  dicit,  (|iii  ad 
taleni,  tarn  prndeiitem,  tarn  formidabilis  iudicii  ])rincipem  nientiri  iiiiiil  jiudet? 

1«  Audio  denique  conflasse  cum   quasdam    iutorprotationcs    super  articulis 

quilnisdam,  mihi  per "  inijuietos  et  mali  sui  cupidos  Iratereulos  impusitis,' 
atque  iterura  nie  corani  magnatihus  uiira  cliaritatc  Manicheuni,  Hussitain, 
Viekiefistam  et  riescio  quot  generihus  iiacreticum  deseripsissc.  Sic  solet 
Ecciana  Modestia  sen-are  pactum:    verum  iianc  suani   iii.saniani   miiii   facile 

11  est  contemnere,  qui  norini  hominis  f'emic  totam  suppellectilem.  .Vtque  ubi 
illa  sua  genimina  in  nianus  meas  venerint,  spero,  quod  Eccium  nieum  digne 
et  niagnifice  tractare  possim,  siqua  tandcm  via  iutolligere  jxx^sit,  quid  sit 
niulta  paeisci  et  nihil  servare,  et  taiucu  ah  aliis  servanda  ex])()stuhn'e,  atque 
his  Omnibus  aliud  nihil  quaerere  quam  ut  noceat  et  veritatem  con<!ulcet. 

2u  Interim  mihi    sufficit,  quod   earnifex    illa   eonscientiamm  Theologistna, 

cui  totum  debeo,  quod  mea  consoientia  patitur,  cecidit  in  hac  disputatione. 
Nam  priiis  didiceram,  Meritum  aliud  esse  congi-ui,  aliud  condigni,  facer(> 
honiinem  posse  quod  in  se  est  ad  obtineiidaui  gratiain,  possc  removere 
obicem,   posse  non  j)onere  obiceni  gratiae,   posse   implere  ])raece])ta  dei  (juo 

23  ad  substantiam  facti,  licet  non  ad  intentionem  praecipientis,  liberum  arbitriuni 
posse  in  utnimque  contradictorionim,  voluntatem  posse  ex  puris  naturalibus 
diligere  deum  super  oninia,  posse  ex  naturalibus  haberi  actum  anioris,  anii- 
citiae,  et  id  genus  nionstra,  quae  pro  primis  fennc  principiis  feruntiu-  Schola- 
sticae  Theologiae  et  oniniuni  libros  et  aures  implevenint.    At  nunc  hü  omnes 

30  eiTores  sub  Ecciano  ))raesidin  et  triumphabundis  signis  satis  strenue  ceci- 
derunt  sine  ullo  ferme  Mailc,  cdutcrriti  ad  soluni  conspectum  duarum  pro- 
positionum  Carolostadii,  <|uarnni  )>nor  liaec  Augustini  'Liberum  arbitriuni 
sine  gratia  nihil  valet  nisi  ad  peccan<lnm',  posterior  Amlirosii  liaec  Lii)ernin 
arbitriuni  sine  gratia  tanto  citius  propinquat  iniquitati,   quanto  fortius  iiiten- 

35  derit  actioni'. 

Similia  Trophea  et  spolia  retuleruiit  fennc  et  indtilgentiae  ex  hac  pngna, 
quas  non  mitiore  (ut  garriunt)  scntentia  utiles  esse  admisi,  sed  utiles  sohun 
pigris  et  stertentibus :  caeterum  insaniara  esse  defendi,  si  quis  eas  bonas  et 
utiles  esse  Christiano  honiini  dixerit.     Haec,  inquam,  mihi  iuterim  satis  sunt 

4ö  evenisse  ex  hac   disputatione,   qnae  ideo  recitavi,  ut   iactantiam  gloriosam 

')  5B9(.  liniere  t*inleitimg  311  bei:  Sdjrift :  Contra  inalif^nuiii  Toliannis  Eccii  iuilicimn 
M.  Lutheri  defensio.  l'ilO. 

Sutf)CTä  aöerte.  II.  2« 


402     Resolntiones  Lutherianae  suiior  pvopositionibus  suis  Lipsiae  (lis]iiitatis.  ir)19. 

Eocianae  haercsis  aliqnaiitulnni  iuvarem.     Caetera   nl)i  liaec  rjuispiani  ennuii 
impetierit,  fortasse  dabit  dnmimis  in  lucein  venire. 

Yidisse  te  credn  Eccii  excnsationeni  adversus  Philijijnnii  nostruni,'  satis 
(lignam  Ecciano  genio,  in  qua  lioniini  etiam  in  saeris  literis  terquo  quaterque 
Omnibus  Ecciis  doctiori,  denique  et  sordidae  illins  Eccianae  Theologiae  non  ;, 
ignaro  opprobrat  pro  magno  vitio  Grammatieam  professionem.  'J\im  reeto 
sunt  iudicio  Magistri  illi  nostri  Eximii,  ut  eruditionem  metiantur  secundum 
(|ualitii'ationes  suas  et  inanes  titulos.  C'onatus  est  et  eiuidem  mihi  invidiosum 
rcddcre,  dum  milii  et  ingenium  et  eruditionem  nescio  quantam  tribnit.  Xam 
iit  hoe  etiam  seias,  me  quoque  nnn  nihil  gloriae  retulisse  ex  disputatione  lu 
ista.  Tribnit  mihi  Eecius  eniditionem,  Tril)nunt  et  Lipsenses,  adeo  (quantuni 
l'ama  eepi)  ut,  nisi  Eeeio  subsidiarias  opes  sutteeissent  ipsi,  t'ateantur  Eeeinm 
a  rae  fuisse  prostratum,  Atque  ita  \-ietoria  iam  ab  Eccio  in  Lipsenses  ineipit 
migrare.  Kursus  dieitur,  ilhnn  magnitieuni  eoutemptorem  I>ipsenses  habuisse 
])ru  bonis  quidem  homiuibus,  sed  in  quibus  longe  plura  sperasset,  et  se  solum  i- 
omnia  fecisse.  Ita  vides,  novam  quandam  Iliada  et.  Aeneida  illos  cantare 
et  me  saltem  Hectora  et  Tunium  arbitrari,  quo  illum  Aehillem  et  Aeneam 
statuant,  iiisi  quod  in  hoc  victoria  fluctuat,  an  suis  id  Eecius  ]iraestiterit,  an 
IJpsensium  viril)us  et  copiis.  Certum  est,  ipsura  solum  semper  clamasse, 
illos  autem  semper  taeuisse:  pntas  ne  magnas  me  illis  dcbere  gi-atias?  20 

Sed  redeo  ad  Phili)ipuin,  quem  tantnm  abest  ut  ulhis  Eecius  mihi 
reddere  possit  invidiosum,  ut  in  omni  mea  ]ir<ifessione  nihil  ducam  anti(]uius 
rhilip]>i  calculo,  cuius  unins  iudicinm  et  autoritas  mihi  staut  pro  multis 
milibus  sordidnrum  Eceiorum,  Xcque  me  jnidet,  etsi  Magistrum  artium, 
])hilosophiae  et  Theologiac  et  omuibus  jiene  JCccii  titulis  insignem,  si  huins  25 
niilii  grammatistae  dissenserit  ingenium,  meo  sensu  cederc,  quod  et  saepius 
f'eci  et  quottidie  facio  ob  divimuu  donum,  quod  deus  in  hoc  tictile  vasculnm 
(Eccio  quidem  contemptibilc)  larga  benedictione  infiidit.  l*hili])pum  non  laudo, 
creatnra  est  dei  et  nihil,  sed  opus  dei  mei  in  ipso  veneror,  Nee  Eeeinm 
vitupero,  sed  erassas  istas  seminandae  discordiae  et  inviiliae  eoneitandae  30 
vafi'icias  toto  corde  detestor  abominorque,  quas  neque  frequentiores  ne(|ue 
maligniores  usquani  vidi  (|uam  in  Eccio,  quibus  et  pcne  totius  nostrae  dis- 
putationis  f^in-agiuem  fenncntavit.  nam  hac  una  sola  peiie  re  ])essima  polens 
est  Eecius,  ad  rem  Tlieologicam  nvoo  :rooo  IvQca'. 

:)  tat-  Stiirf  »on  Vidisse  tc  crcdo  ab  bk-  311m  Scfjlufff  id  SöibmunflStn-icffS  fcfttt  in  (' 
24  .artiuni  ijliünsdiiliiac  A  27  cntidic  (i  f)icv  luic  niirf)  foufl  öfter  ftatt  (|ii(.|liilii^  :M  VluS 
Hiclcf)cn  fvitijcfjcii  Pkiinbcil  bic  cd.  Eilaii^-.  onic  7iQ<ii  h'Qfty  in  11t  asimis  .id  lynim  ninflffoljt 
l)at ,  ift  uncvfit^tlid) 

')  Excusatio  Eckii  ad  oa  quao  i'also  silii  i'liiliii|]U.s  MclancliMion.  (rnininiaticiis 
\Vitti'nli('rgpn.si.>i  super  tlii'olo^'ica  dispufatione  l,ip.si(  ;\,  ailscriii.sil,  nli(\obrnrtt  in  her  5llUttfn- 
lifvtifr,  ^\fnnfr  iinb  («vliintii'v  Wfinnnntanf.iinlu-  bi-r  äHi'rlc  .l'ntl)cvs,  bei  Vüfdii'V  111  S.-MU  .'lili; 
iinb  im  Coi-p.  lief.  I  Sp.  97  ]0:i,  bcutfri)  iilu'VKt.it  lu'i  UHnlrt)  XV  <S.p.  W.)',  V,0\.  "Jini. 
ÄLUfbfmonn,  Ir.  ^ofjnnn  (*rf  S.  TjOl  ff. 


Resolutiones  Lutherianue  super  propositionibus  suis  Lipsine  disputatis.  1519.     403 

Secl  iani  ad  resolutiones  accedo:  tu  intcn'ui  eiu'a,  ut  Illustrissiuio  l'riii- 
cipi  Ecoiuni  cominendes,  sicut  seipsum  coniniendari  nieruit,  quantiuam  niliil 
linc  officio  sit  opus  ajnid  tantuni  Pi-iiicipcni.  \'al('.  A'iiittcinljcrffae  M.P.XIX. 
Assumptiouis  Marianac.' 

5  COXCLVSK)  PimiA. 

Quottiilio    peceat    oninis   iiorao,    scd    et    quotlidic    jiocuitct, 
doeeiite  C'li  rist  o  '  poeui  t  eu  t  iaui  agite',   exoej)!"  nun  iioxo  (|  inidaiu '^'''""' *■ '• 
iusti),  i]ui   pocniteutia    nou    iudigot,    cum   etiaiu    paiuiitcs    tViicti- 
feros  quottidic  purget  agricola  eoelestis. 

iii  Ista  conelusio  pendet  ex  eo  fuudamento,  (jiiod   omnis   aetus   huuianus 

aut  est  bonus  aut  malus,  nee  datur  actus  ueuter  sen,  ut  illi  dicuut,  moralitcr 
honus:  ideo  primum  mihi  sunt  amolienda  duo,  qnae  bis  ojiponi  solent. 

Prinunn  est  autoritas  seliolae  omuiuni  fere  tlieologorum  per  orhem,  (jui 
contra  sentiunt:   his   quan(|uain    onuiem   deheaiu  rovcrentiam,   veniam  tarnen 

!■'   mihi  dahunt,   quod  eis  divinas  litcras  praefero.     Quare  obsccro,   si  cui  dis- 
pliceo,   nou    milii    statim  oppouat  'Tu  sohis  sa))is  et  Ecclesia  imeuscjue  sine 
te  erravit,  nee  tot  capita  xnderc  potucruut,  (|U()d  tu  vides    attpie  liis  simililius 
sua-sionibus  mccum  expostulet.    Ut  em'm  omittani,  (piod  per  asiuam  (pian(lo(|Me<3"i'i  22,58. 
locutus  est   deus    quod    prophetam    celavit,   et    Wamueli   jtuero   ostendit  »juod '•  Sam.  3. 

•-'u  sacerdoti  Israelis  Heli  non  revelavit,  saltem  suo  exemplo  mansuescant  et, 
quod  ipsi  sibi  nmtuo  et  iuvicem  coneeduut,  nu'bi  (pioipie  pernu"ttaut.  Surrexit 
Scotns,  unus  homo,  et  omnium  scbolarum  et  doetoriuu  opinioues  impujiiiavit 
et  praevaluit.  Idem  fecit  Occam,  feeerunt  et  multi  alii,  faeiunt  usquc  in 
praesentem  diem,  et  cum  singulis  eonnn  liberum,  omnibus  contradicere,  cur 

i.s  ego   unus   hac   gi-atia   privor?  denique  cum  et  ego  in  aliis   multis   sentcntiis 
sine  querela  omnibus  contradixi,  cur  in  hac  una  novam  legem  patior?  ita(jue, 
rogo,  attcndat  qui  volet,  non  fpiis  aut  contra  qnos,  sed  quid  et  contra  quae 
dicam.     Cedat    respeetus    jiersouarum,   (juas   deus   non   accipit.     Ix>gimus    in  wm.  2, 6. 
Euangelio  praeeipiente  Ciu-isto,  Öcribas  et  Pliariseos  in  cathedra  Mosi  sedcntes  Wiuii)- i'3,-j. 

;ti>  audieudos  esse,  non  quia  personac  esscnt,  id  est  scribae  et  Pharisei,  sed  quia 
Mosen  docerent.    Alioquiu  cum  sit  iani  sacculuin  corruptissinnun  t('inpora(|Uc 
periculosissima,   in  proclivi   crit,   si  snpcrbia   et  coutemptu  ccperinuis    agcrc, 
ut  incnrramus  in  illud  ps.  xiij.  pcriculum:  Consilium  ino))is  confudistis,  (pioniaurVi.  h,  «. 
dominus    spcs   eins,    quare   memoi-es   iuvicem,  (piod    omnes    sumus    homines, 

35  quam  facile  sit  errare,  quam  raro  et  difficilc  contingat  vera  sa))ere  et  recte 
agerc,  connnuni  studio  veritatem  quaeranuis  potius  (piam  invicem  solo  gloriae 
aut  seusns  proprii  tuendi  studio  mordeanms  et  consumamus. 

2  eipsnm  A  tcipsum  0  3  Viuttciibergac  G  2.3  faciuntqiie  nsque  O  24  lilicruin 
sit  omnibus  (J       cur    ergo    unus   (i  ."4  eins  esf.    qu.ire    f!  37    cnusumnniur   bic  ©c 

iatnmtau§aa6en 

')  Assumptio  Mariana  =  15.  'äluguft. 

26» 


404     Resolutiones  Luthoi-ianae  super  pvopositionilnis  suis  Lipsiae  disputatis.  1519. 

Secunduni  cjuod  milii  ohiieitur,  quod  liic  articulus  in  Constantiensi 
Couciliü  est  intor  articulos  Huss  exjiresse  damnatus,  liic  si  noii  mox  silfo 
et  revoco,  oontinent  aures  et  impetu  facto  ignem  mihi  minantur:  iieqiie  cnim 
dignontur  hio  nliain  niorani  vel  excusationis,  sed,  ohsecro,  est  ne  is  modus 
veritatem  fjuapvendi,  statiin  obstrnere  os  rjnaereuti  veritatem?  Et  uhi  est  '. 
i.-Ueiv.  3, 15.  qudd  Petro  praecipionte  ratio  reddenda  est  omni  poseenti?  Deinde:  Nonne 
Coiicilia  saepins  erraverunt  ?  nonne  C^^jn-ianns  cum  totins  Aphrieac  Episeopi.s 
iiabitn  Concilio  erravit  etiam  in  artioulo  gravissimo  fidel  de  virtiite  liaptis- 
niatis?  et  quid  mirum,  si  hodie  qnoque  Coneilium  non  omnia  attingat,  tjuando 
sumus  in  tempore  longe  frigidiore  quam  Cvprianus?  Et  nt  ]>lane  et  lihei-e  u> 
dieam,  q\iod  sentio,  eredo  me  tlieologum  esse  Christiannm  et  in  regno  veri- 
tatis  vivere,  ideo  me  debitorem  esse  non  modo  atürniaiidae  veritatis,  sed 
etiam  asserendae  et  defendendae  seii  per  sanguinem  seu  per  mortem. 

Proinde  volo  über  esse  et   nullius  seu  Coneilii  seu  potestatis  seu  uni- 
versitatum   seu  pontifieis   autoritate  captivus  fieri:   quin    eonfidenter  eonfitear   !'• 
(juiequid  venmi  videro,  sive  hoc  sit  a  Catholico  sive  haei-etieo  assertum,  sive 
jirohatiun  sive  reprobatum  fneiüt  a  quocuuque  Concilio. 

Nee-  verebor  etiam  ipsam  invidiam,  quae  me  haereticorum  ]iatroninu 
forte  crinn'nabitur,  quod  seiam,  veritati  cum  invidia  nihil  esse  connuertii, 
•iijci?t  n, 25.  sicut  dicit  Sap.  vi.  Xec  cum  invidia  tabescente  itcr  habebo,  quoniam  talis  2u 
homo  non  erit  jwrticeps  sapientiae.  C^uid  ergo  ad  me,  quod  mendax  invidia 
nie  criminatur"?  laus  est  impiis  displieuisse.  Pisplicent  et  mihi  haeretici. 
Sed  quando  hodie  millo  opprobrio  sophistae  magis  insaniunt,  faciunt,  nl 
]iene  apud  haereticos  sola  reliqua  sit  Ecclesia  C'atholica  Christi,  haereticos, 
inquam,  non  qni  sunt  sed  qui  illorum  fui'ore  appellantur.  25 

Et  sequar  in  hoc  meo  proposito  iurisperitorum  quoque  diifinitionem, 
ne  solus  et  temere  id  facere  existimer:  dicit  euim  Panormitanus  de  elect.  c. 
significasti,  plus  credendimi  uni  pi-ivato  fideli  quam  toti  Concilio  aut  Papae, 
si  meliorem  habeat  antoritatem  vel  rationem.  Si  haec  vera  sunt,  cur  non 
liceat  uti?  ein-  non  audeam  tcntare,  si  unus  meliorem  ostendere  possim  auto-  m 
ritatcm  (|uam  Coneilium? 

Itaque  de  Conciliis  videanuis.  Nonne  onmibus  notum  est,  Contraria 
aliquando  fuisse  danniata  ab  Ecclesia  veiut  iila  Mens  facit  nialum,  dens  non 
facit  malum'V  Quanquani  ego  nescio,  ;ni  Ecclesia  fiierit,  (|uae  haec  dam- 
navit.  Nam  ecclesia  non  habet  potestateni  danniandi  cxjircssani  sententiam  '■'•' 
saerae  .scripturae,  etiam  ad  verbum  in  textn  positam.  Nam  iila  Mens  facit 
^ain^3  b' ""^^'""'  expi-esse  ponitiu'  Tsa.  xlv.  et  Amos  iij.  et  nudtis  aliis  locis.  Nee 
quicquam  facit,  quod  dicifur,  propter  haereticonun  falsam  intelligentiam  esse 
danmala.     N(m  .sunt  damnanda  scripturae  verba  propter  euiuscunque  falsam 


II    esse,  Cliiisti.imim  .\  Gl   priiieeps  sap!cnt!np  A  ;!7  Isa.  xlvi.  oHc  9llt§8otcn 

^9  (lamimiiüac  alle  SonbetaiiAgobcii 


Kesolutiones  Lutherianae  super  propositionibus  äuis  Lipsiae  dispiiUitis,  1519.     405 

iutelligeutiiiiii.  .^^licujuiii  ilaiiiii:iinliiiii  vrit  proiikT  Arriaiuis  vi  illiul  'patcr  Joij.  u.ss. 
maiur  me  est',  inuiio  tota  scriptura  damnauda  erit,  et  sola,  i-uiii  e  milla  alia 
liaereses  ortae  siut.  (iiiid  aiiteiu  insaiiius  iisto  praesiiiiii  potest?  .Vhsit  oiiiiii, 
ut  pius  et  siruplex  Chri.stiamis  <]uic(juam  in  sacris  literis  recte  didiwrit,  (piod, 
.-.  iibi  in  quosdam  iuquisitores  impegerit,  quoriun  pedes  veloees  ad  effiindfiiduin 
sangiiiueui,  cogatiu*  propter  alioruiii  lalsani  iiitelligentiam  damiiatam  ip.se 
qiiotjue  dainniu'e.  Xani  liac  ratione  viain  facienius  soniel  univcrsaiii  .saeris 
literi.s  autoritateiu  cunvellendi ,  et  .siirgent  omnium  bla.splieiiuiriim  iiiipiissiini 
illi  l)la.<plieiiKitores,  qui  diciiut,  Bibliiuii  esse  libnmi  haeretieonim,  Christiauüs 

lu  ojiortere  aliis  libris,  scilicet  di)cti)nini,  se.se  tiieri. 

Ita  iuveiiiu  et  \ü  C'oiistaiitiensi  Coneilio  duo  cciiitraria:  Priimmi  ilctci- 
niinatuin  illie  est,  Coueiliiuu  esse  siipra  Papam,  (piod  ego  verissiniuni  iiidieo. 
Nam  et  B.  Hierouvuius  ad  Eliiagriuin  dicit:  Si  aiitui'itas  (|uaeritnr,  iiiaior  est 
orbis  urbe.     Ita    tota    Eeelesia   maiur   e.st   uua   lioiuaua   Ecelesia,    atipic   ita 

15  Runiana  Eeclesia  noii  est  super  universalem  totam  ecelesiam,  Sed  eontra 
t«ta  Eeclesia  (et  Coueiliuin,  (piod  illam  representat)  super  Romauaiii  eei'le- 
siam,  sicut  super  (juamlibet  aliaiu  [lartieiüareni.  Totuin  quoque  iiiaius  est 
sua  parte,  cuiu  Roniana  Ecelesia  [jars  sit  totius  Ec<!lesiae  universalis. 

Quod  si  haec  vera  suut,  apparet,  Coneiliuni  Constiintiense  male  dam- 

20  nasse  hunc  artieidum  lohanuis  Huss  'Papa  uon  est  iure  divino  super  oiimes 
ecclesias'.  Nam  si  Romana  Eeclesia  et  Papa  est  iure  divino  super  onmes 
ecclesias  et  super  Coneiliimi,  contra  ius  divinum  determinatum  est  (quod 
est  impiissinuun  et  haeretieum),  Papam  et  Romanam  ecelesiam  esse  infra 
Coneiliuni  et  totam  ecelesiam,   quia  non  est   in  manu  Eeclesiae  aut  C'oncilii 

25  ius  divinum  inlringere,  Ideoque  non  potuit  Papam  vel  depouere  vel  con- 
stituere.  An  credis,  passuruni  Episco])um  Lugdunensem,  sese  depnni  vel 
constitui  per  E})iscopum  Mogunlinuni,  si  iiu-e  divino  se  superiorem  Mogun- 
tino  sciret,  quantimilibet  meritus  fuerit?  immo  non  id  pati  deberet,  uisi 
mallet  inipius   et  haereticus  esse.     Ita  Romanus  Episcojius   non  potest  nee 

30  debet  jjati  se  a  Coneilio  regi  et  statui,  si  est  super  Concilium  et  Ecelesiam 
iure  divino:   eins  enini  est  regere,  non  regi,  qui  di\nno  iure  superior  est. 

Atque  ita  patet,  Constantiense  Concilium  aut  artieidum  Huss  male 
danuias.se  aut  contra  ius  divinum  impie  detenuinasse  et  egisse. 

Sed  ultra  vide  Si)iritussan(ti  ])iaesentiani  in  Eeclesia:  id,  (piod  in  Con- 

35  stautiensi  Coneilio  determinatum  est,  Papam  esse  infra  Concilium  et  Ecele- 
siam, ac  per  Basiliense  confinnatum,  iam  nuvissimo  Romano  Coneilio  est 
reprobatum  et  totum  Basiliense  abrogatum  atque  statutum,  papam  esse 
superiorem  Coneilio.  Quid  hie  dicemus?  necesse  est,  aut  Romanum  aut 
C'onstantieuse  Concilium  haeretieum  esse,  si  non  licet  a  dccretis  ConeUiorum 

4u  recedere. 


13  Kiiagrium  G  14  uilie,  tjuud  tuta  Q  oö  papam  seilicet  esse  Cr 


40t)     Kesolutiones  LutheriiiiiiU'  super  iiropositionibus  suis  Lipsiin;  disputiitis,  1519. 

DL'ni(]iiu  via  iaiii  uobis  facta  est  eiRTvamli  autüritatcm  couciliormn  et 
liberc  coutradicendi  euriim  gestis  ae  iudioaudi  euriim  decreta.  Xaiii,  ut 
ilicimt,  si  in  imo  articido  errasse  depreheutütiir,  iam  tota  eins  vaeillat  auto- 
ritas.  Qiiis  est  igitur  tarn  audax,  ijui  me  praesumat  haereticuiu  argucre, 
etiiuu  si  imiversa  decreta  Concilii  tani  Romaiii  quam  Coustautieusis  iiegein,  .-. 
<jui  liabeam  liuc  muuiiueutuiii  et  haue  exeusatioueui,  (|U()d  Cuneilio  iucuiubit 
probare  sua  decreta  et  ostendere  se  nou  errusse,  postquam  coustitit,  ipsuui 
aliquiuido  errasse  et  errare  posse? 

Quid  ergo,    putus,    uobis    praestaut    vicarie    illae    Coueilioruni   uostri 
saecuU,  determinationes  et  reprobatioues ,  uisi  quod  uos  reddiuit  (si  iu  iiias  lu 
nixi  f'ueriuius)   iucertos,    ubi    taudem  (juereudus  sit  Christus,   Eeclesia,    Cun- 
cilium,  öpLritussauetus ,  oiuuia(]ue  phuie  iu  [)riuuuu  cahos  coutuudautur? 

Sed  ad  Coustantiense  revertor,  quo  luagis  impetor,  cuius  damuationem 
iu  articulo  illo  Hussitico  'Papa  uou  est  iure  diviuo  super  omues  ecclesias' 
etiaiu  ideo  iuiquaiu  assero,  quod  sit  eoutnu'ia  Xiceuo  C.'oucilio  et  Aphricauo  i^ 
et  toti  orieutali  et  Aplmcauae  Ecclesiae,  cum  uou  nisi  sexta  Syuodo  Calee- 
douensi  oblatus  sit  priniatus  (uou  iure  diviuo,  sed  ab  Eeclesia)  Romauis 
poutüicibus,  uec  sie  tameu  ab  eis  assimiptus,  ut  scribit  iS.  Gregorius.  Nam 
si  im-e  diviuo  stai'et  piiiuatus,  Xicenum  cum  quatuor  sequeutibus  esset  hae- 
reticmu,  omuesque  iu  eeclesia  orieutis  haeretici,  haeretici  Romaui  pontifices,  20 
qui  <iblatiuu  respueruut.  Quare  volo  autoritati  Coustautieusis  Concilii  in  hac 
parte  uiliil  cedere.  Xon  euini  patiar  idla  ratioue  maioreui  pai-tem  ecclesiae 
haereticam  tieri  j)rü})ter  Coustantiense  Couciliuni,  quod  errasse  psUam  est. 
Xec  mirimi,  cmn  administrata  liaec  sint  potissimiun  inachiua  Inquisitorum 
et  Sücioriuu  suoriuu.  ;;, 

Simt  et  niidti  lüii  articuli  Huss  verissmii  ibidem  damnati,  quos  expediani, 
cum  adversarius  nie  excitaverit:  nam  hoc  ex  ipsius  Concilii  verbis  evideuter 
pi-obabo,  lohauuis  Huss  senteutiam  uou  fuisse,  Quod  malus  pontitex  aut  iu 
peccato  mortali  existeus  non  sit  poutit'ex  habendus,  licet  sanguinarii  in<jiii- 
sitores  miütos  articiUos  ei  iu  haue  rem  Lmpositos  damuari  curariut.  311 

Nee  liic  ciu-o,  quod  me  Boemorum  patrouuui  vocilerautur,  ipsius  Con- 
cilii, quod  coutra  me  iactaut,  osteudo  et  sequor  verba:  quae  si  falsa  iuveuta 
fueriut,  quid  ad  me?  Sin  vera,  cur  uou  sequar?  ^Icuni  est,  ut  dixi,  coutra 
oiunem  vocal)uloruui,  tituloruui,  noininis,  diguitalis  strepituni  verum  dicere 
et  falstuu  uegare.  Sic  euiui  Clnüstiauo  facieuduui  esse  credo.  Et  rogo,  si  3s 
non  placeo  nomine  Ciulstiaui,  Hngaut  et  siuaut  ine  iuterim  velut  Turcaui 
aut  (pieinvis  inKdelem  eis  oppouere  ineas  rationes  et  autoritates,  ut  saltcm 
sie  videaut  et  cxpcriantur,  quo  stutlio  possint  tideui  su;uu  tueri  et  (juam 
facile  sit  dicere  'Coueiiimn  sie  determiuavit'  et  quaui  difficile  sit  idipsuui 
bene  determinatmn  esse  tueri.    Dico  ergo,  (piod  iste  articulus  sit  male  daui-  « 

1   eiiarraiidi  auturitalLMii  A  lu  .^iillct  saeculi  in  (i  teilt  ilomnia  16  sexta  fetjlt  G 

27  ex  fc()lt  in  ed.  leii.  uilb  ed.  Erlaug.  39  iacile  sit  idipsum  A 


Resolutiones  Lutheriiinae  super  propositionibus  suis  Lipsiue  disputatis.  1519.     .^Q'J 

natiis  Coustantiae  'omiiis  actus  homini.-  aiit  c-^t  biinu.s  aiit  uuilus',  ac  rc.si)ou- 
deat,  qui  se  putet  detenuinationem  illain  (k'tendt'i'c. 

Primum   dicit  Apostokus  Ko:  viij.  (iiii   spiritii   (k-i  aguiitur,    ii  tilii  (ki  SHom.  8, 14. 
sunt.     Item:  Quud  .skiuis  »pii'itiuu  Christi  11011  habet,  hio  uon  est  eins.    IlicSHöm.  s. 9. 
5  quaero,  ciiius  sit  ille  qui  iion  est  Christi:  uomie  diaboli  et  peccati".'    At  (|iii 
servus  est  peccati,  facit  11011  nisi  peccatmu. 

Seciuido    dicit    ideui   Gal.  üj.  Quicuiujue   ex   uperibus   k'gis   sunt,    sub  ösai.  3, 10. 
nialedictü  suut.     Ecce    hie  opera  legis   extra  gratiani  dicit  esse  inakdicta, 
ergo    11011    ueutra.     Et    dicit    'Quicuiique',    iiemineiii    excipieiis    uec    :ili<|und 

1"  medium   iuter   mak'dictuiii   et  gratiam  tacieus.     Nee  vakt,   (juod   Apostokim 
hie  de  lege  cerimoniali  loqui  dlcunt,  quod  ea  tuuc  mortiiera  fuerit.    Nam  ex 
sequentibus  patet,   (juod  de  oimiiiiin   Icgum   operibus  Icxpiitur,   ciuii   inducat 
Müseu  diceutcm:  Malcdictiis,   qui    uou    permaiiet   in    oninibus,   (juae   scripta  i.ajiot. 27,26. 
sunt  in  libro  legis.    Deinde  dicit,  Cliristum  iios  i-edemLsse  de  maledicto  legis,  öai.  3,  13. 

>5  At  Christus  vere  uos  non  redeniit  de  lege  cerimoniali  post  mortem  eins 
abrogata,  sed  de  lege  quaciinquc,  dans  gratiam,  ut  jiossit  implcri.  Si  ei^o 
oj)era  legis  sunt  maledicta  sine  gratia,  quaiito  magis  iiulla  alia  opera  suut 
neutral ia  seu  in  genere  inonun  bona! 

Tercio  Mattli.  xij.  Aut    facite  arborcin    bonam  et  fructuni  eins  boinmi,  Maus.  13,33. 

2«  aut  facite  arborem  malam  et  fructimi  cius  mahmi.  hie  iiiiiil  medium  Christus 

Ijermittit  intelligi,  sicut  et  ibidem  dicit:  Qui  uon  e.st  mecum,  couti'a  nie  est, sHatn.  12,30. 
et  qui  non  colligit  mecum,  di.^pergit.  vidcs,  (juod  aut  cum  Christo  colligcndum 
aut  dis{x;rgeudum,  vel  cum  eo  vel   coutra  eimi  esse  oporteat:  at  contra  cum 
non  est  nisi  peccatum,  nee  dispergit  uisi  qid  peccat. 

25  Qiuulo   lohauu:  xv.  Sic^uis   in   me  nou   niauserit,    mittetiu*  f'oras   sicut  3ofi-  15,6. 

palnies  et  are^cet,  et  colligent  eimi  et  in  igiiem  mittent,  et  ai'det.  Ecce 
arescit  et  jjerit  quisquis  extra  Christum  est.  Et  tu  dicis  'neutrimi',  (jUod  nee 
arescat  neijue  \Trescat,  sed  medium  se  aliquando  habeat? 

Quinto    Ro:  xiiij.   Oriinc   (juod    non    est    ex    fide   peccatimi    est:    (jiiod  iRöm.  h,  23. 

3u  B.  Augustmus  pro  rcgida  habet.  C^uod  autem  dicimt,  ibi  fidem  prti  coii- 
seientia  accipi  et  Apostokim  loqui  de  iis,  qui  contra  conscientiam  o))erantur, 
(juan(|uani  hoc  B.  Augustinus  repeUit,  tamen  age  sit  ita,  adliuc  stat  seii- 
teiitia:  Qui  uon  habet  fidem  in  Christo,  uou  habet  coascieutiani  bonam  erga 
deum,  ergo  vel  nou  credit  vel  dubitat,  se  placere  deo  in  oi)eribus  suis.     Si 

35  dubitat,  {»eccat  contra  conscientiam,  (juia  non  credit  firmiter,  sc  deo  jilacere, 
(juare  agit  (juod  credit  uou  bouum,  et  ita  semper  peccat.  Sola  autem  fides 
tirmiter  confidit,  sc  placere  deo,  et  hac  fide  fit,  ut  placeamus  deo,  quia  haec 
fides  vere  de  deo  beue  sentit  ac  pro  deo  vero  euiu  habet,  praesumcns  l>ona 
de  ipso  iuxta  illud  Sap.  i.  Sentite  de  domino  in  bonitate.    Impossibile  est  enim,3acts[).  1, 1. 

M  hominem  salvuni  esse  et  beue  vivere,  nisi  de  deo  erga  sei})sum  beue  sentiat. 

16  Si  ergo  omiiia  (ut  Moses  dicit,  autore  I'aulo)  opera  legis  G        19  Luce  xij.  attc  Sugfloticn 
23  dispergendum  sit,  vel  cum  eo  G  28  habet  A  38  cum  habet  oUc  Sonl)etau§8o6eit 


408     Resolutionen  Lutherianae  supur  iiroiiositionilni.s  suis  Lipsiae  disputatis.  1519. 

Sextu  (iit  uuiittaiu  pliira,  uu  pi'ulixiur  .siiu)  acklufo  ratioueiii,  ijiia  utitiu" 

lere    S.  AugustlDus ,    praet;ertim    contra   luliaiumi   li.  iüj.  et  repetit  eaudem 

Gregoriiis  Arimiueusis  li.  ij.  q.  xxviij.     Qiiae  est  haec:  Viitutes  discermintiir 

fiuibus,   uon  officiis.     Iiuii   (juaelibet  virtiis   extra  gratiain   (juaerit   quae   siia 

sunt,  uec  potest  tjuaerere  (piae  dei  sunt,  (juia  uon  potest  in  opus  charitatis,    s 

ißDi.  13, 5.  de  qua  dieitiu"  laude  propria  i.  Cor.  xiij.  Charitas  nou  (piaerit,  quae  sua  sunt. 

(juare  nulla  virtus  habet  deuni  pro  fine  nee  potest  deuni  diligere  su]ier  onniia 

et  proi)ter  deuni :  aliuquin  gratia  uon  esset  necessaria.    Atcpie  luve  sola  eausa 

tit,   ut  oniuia  opera   bona  gentium   aut  naturalia  sint  mala,   (juia  fine  debito 

siom. 3, II) H. c;u'ent.     Hoc   est  quod    Apostolus  Ko:  iij.  involveus  prorsus  onuies  liomiiies   lo 

tarn  ludaeos  quam  gentes,  licet  illi  iustitia,  lieae  sapieutia  (juantura  poterant 

prae.stabaut,   dicit:   Nou   est   iustus,   uon   est    intelligens,   nou  est  requirens 

deuni:   onuies   declinaverunt,  simul  inutiles  facti  sunt.     Ecce,  Nemo  requirit 

deiuu  et  omnes  declinimt,  nullus  intelligit  deum,  nedum  pro  fine  deuni  habet 

®ai.  3, 22.  in   opere   suo.     Unde   fideuter  concludit   diceus :   Conclusit   deus   omnes  sub   li 

peccatiun.      Ecce   neminem    excipit,    omnes   sub    peccatum,    ipiod   et  David 
!Bi.  116,  n.  dicit:   Oninis    homo   niendax.      A   mendace   vero   quid   verum   dicetur?     Ab 
Sit.  34, 4.  immundo  quid  munduiu  tief.'  ait  Sap. 

5of).  11,51.  Quod  vero  dicitur 'Nonne  Caiphas  propheta\dt  verum?    Nonne  Matt:  vij. 

OTaiii).  T.  22.  multi  prophetaverunt  in  nomine  Christi  et  multas  virtutes  fecerunt?'  respondeo:  sn 
Vera  sed  nou  vere  dixeriuit,  bona  sed  nou  bene  fecerunt.  Quis  enim  nou 
dubitat,  quin  meretrix  tarn  bonum  aurum  gestet  quam  pudica  matrona  et 
tarn  fijrmosa  (pioque  mcmbra  liabeat?  sed  nou  tam  bene  gestat  et  utitur. 
Eodem  modo  et  bona  üla  opera  sapientiae,  vh'tutimi,  donormn,  cum  sint 
gratiiita  dona  dei,  bona  sunt  valde,  sed  tpiia  uon  in  finem  debituni  referuntur,  a 
bona  faciuut,  sed  non  bene.  Quare  e  bonis  douLs  dei  mala  opera  nostro 
9Rnttf).  7,23.  vitio  fiuut.  Ideo  Clu-istus  illis  dictnrus  est:  Discedite  a  nie,  omnes  operarii 
iniqiiitatis.  Quomodo  sunt  operarii  iniquitatis,  qui  tauta  bona  fecerimt,  nisi 
quia  bonls  male  usi  simt,  etiani  si  hoc  malo  usu  aliis  profuerunt? 

Sejjtimo:  Si  iustiis  in  gratia  non  })otest  facere  bonum,  <juin  siinul  jieccet,  -i' 
quanto   inagis  iniustus   non   facit    lionuni!   ac   per  hoc  concludo,   aut  bonum 
aut  maliun   esse   actum   hominis    qucmcuncjue,    ucc    dari    actum    lucdiuin   et 
neutrum.     Antecedens  probabitur  evidenter  conchisione  sequente. 

Quare   ad   rem   propositionis    redeundo,    Omnis    Ciiristianus    (piottidie 

penitet,  quia  quottidie  peceat  non  (|uideni  perpetrando  criiuiiia,  sed  non  per-  3; 

3of).  1.-.,  1 «. ficiendo  niandata  dei.    Et  ad  hoc  j)r()banduiii  suf^ceret  autoritas  lohannis  in 

conchisione  posita,  (juod  fructiferos  palmites  quottidie  purgat  cclestis  agricola. 

Si  sunt  purgimdi,  sunt  inimundi :  si  immimdi,  sunt  peccatores :  si  iieceatorcs, 

iKattii.  4, 17.  penitentia  iniligcut.    Quare  ad  eos  pertiuet  verbuni  Christi:  penitentiam  agite. 


22  quando  meretrix  bie  Öcjammtau^gafccil        23  hoc  malu  usi  eil.  Witeb.  huc  male  usi 
ed.  leu.  unb  ed.  Erlang.  ö7  quottidie  fc^tt  tu  QÜcn  Sonbetau§8oticn 


Resolutiones  Lutherianae  super  propositionibus  suis  Lipsiuu  disputalit^.  151'J.     409 

Secuudo   Uliul   oiusdem  lolumiiis  priino:   .Si    ilixt'rimu8,   (itiia  pfccatuni  i  CSoi)  i.s. 
noii  halK'imi.s,   nos  ip.sus  .suducimuf;  et  vcritas  in  n(il)is  nun  est.  tjuaiu  aiito- 
ritak'iu    beatus    Augustinus    in    uuiltis    lucis    aikluix'ns    ponderat    in    verho 
'lial)enuis'    preseutis    temporis,    (juod   non    tlicit    'lial)uinui8'    swl    'liai)enius'. 

s  Quare  quottidie  peccamus  et  quottidie  peccatuin  purganui.s:  ita  ergo  [)eni- 
teiuns,  nisi  penitontiiuii  diea.s  nun  esse  peecatoruni  purgatioiiem  contra  onininni 
seutentiani,  «jui  contritiuneni,  culjjae  deletrieeni,  j)eniteiitiae  potissiniani  partim 
pouunt.  Deuique  hoc  verbo  luhanuis  uixu.s  B.  Augustinus  lib.  de  natuia  et 
gratia  audet   dieere:    Si   omnes    saneti    in    nnum  eongregati    (|uererentur,   an 

1«  peceatum  liaberent,  quid  esseut,  inijuit,  dieturi  (juani  'si  dixerinius,  quia  pee- 
catiirn  uon  habemus,  ,nos  ipsos  seducimus  et  veritas  in  uobis  nou  est'".'  At 
millum  peeeatum  sine  penitentia  tollitur. 

Terciu  illud  ps.  xxxi.  Pro   liae  oral)it  ad  te   onuiis   sanelu.-  in  tempore i'i.  32, e. 
oportimo.    Ecce  omnis  sanctus  orat   \n\)  inipietato  peccati  sui:   hoc  auli'ni 

IS  est  poeiiitere  uti(jue,  iiec  pot<'st  dici,  (juod  pro  praeterito  aut  pro  poena  prae- 
teriti  [)eccati  oret,  sed  pro  praeseuti:  uani  ut  hoc  osteiideret,  adieeit  'ini))ie- 
tateui  peccati  niei',  pro  hac  orabit,  non  scilicet  pro  peecat«,  (juo  ali()uando 
poena  signifieatui",  sed  pro  impietate  peccati,  quae  est  ciiljia:  nani  pro  reniit- 
tenda  oratur,  pro  remissa  gratias  agiiuus. 

2u  (iuarto  ilhid  i.  Timo.  i.  Venit  Ihesus  Christus  peccatores  salvos  f'acere,  i.iim.  i,  is. 

quonuu  priniiis    ego  sum,    uon    dielt   'fiii',    sed   'suni    peccator',   iuxta    illiid 
Ro:  vij.  Scio,  (juod  uon  habitat  in  me,  iioc  est  in  carue  uiea,  bimuin,  (inoihiiom.  ?.  isf. 
uolo  nialuni,  hoc  fiicio,  et:  ego  auteni  caruaHs  sum,  venunihitus  sub  peccato. iHöm.  7,  n. 
Sic  Gal.  V.  Caro  concupiscit  adversus  spirituui,  et  s])iritus  adversus  carneui.  wai.  5,  n. 

25  At  concupiseere   contra    spiritum   pcecatiun   est,   (piia    prohibituih    ])raeeepto 
dei   'Nou  coucupisces'.     Quare   hoc    peccatiuu    est    pro})ric    peceatum   et  per 
poeuitentiani   dihieudum,   sicut  ßo:  vi.  docet,  destrui   corpus  peccati  et  nou -Jii'm.  c,  s. 
obeiüre  desyderiis  caruis.     At  desyderia  cai-uis  peccata  et  conti-a  legem  sunt 
iliviuam,  (piare  poeuiteutia  pro  eis  opus  est. 

3J  Quiuto  Luce  xüj.  putatis,  (piia  ipsi  debitores  iueruut  pre  <iiniiil)iis  ho-iiuc.  13. 2f|. 

miuibus  habitatoribus  llierusaleni?  nou,  dico  vobis  'nisi  poeuitentiani  habue- 
ritis,  oumes  simid  peribitis'.     Plcee   omnilnis  poenitentiam  indicit.     Ita   Luci^yiu.  24,47. 
ultimo:  Oportuit  praedleari  iu  uomiue  eins  poeuitentiani  in  remissioneiii  jiec- 
catorum  iu  oumes  gentes.     Ecce   totuni  Euaugelium    nihil    est  quam    jiraedi- 

3s  catio  poeniteutiae:  ergo  vita  Euangeliea  est  aliud  uiliil  quam  pdcnitentia. 
Ideo  Beruhardus  recte  dicit:  Qui  nou  assidue  ad  poeuitentiani  t'estiiiat,  l'aeto 
ostendit  se  poeuiteutia  non  egere,  quasi  .scilicet  sit  longe  absmclissiuuuu,  esse 
aliquem,  qui  poeuiteutia  nou  egcat. 

Sexto:    Tota    Ecclesia    teste    Augustino   us(jue    in    lincm    mundi    oral 

*o  'Dimitte  uobis  debita  uostra'.   Haec  autem  vox  est  peuitcutiae,  ita  ut  Christus  anaitj^  6, 12. 


32  Statt  siiuul  bieUcic^t  siuiiliter  ;;u  Icfcii 


410     KcsolutionL's  Luthoriiiuau  super  jiropusitionil.ius  suis  Lip.siao  disputatis.  1519. 

(licat :  'Si  uuii  rumiseritis  lKimiiiibii.s  peccata  foruin,  ueu  puter  vcster  reiuittet 
vubis  peccata  vestra':  liKjuitur  ad  Apu.stolos,  sanctos  filios  dei,  et  ubi  sunt 
eorum  peccata?  veuialia  quideiu  sunt,  .scd  murttdia  eruiit,  uisi  remittantiir. 
Saue  simt  quidain,  ipii  lianc  oratiouein  pro  peni^:  peccatoruru  onui  garriant, 
i(iio.s  u[)üi'tet  taiKjuain  verbi  dei  deiiravatores  cavere.  Nam  quid  dieent  ad  ^ 
illud  'Sauctitieetiu'  uoinen  tuuni,  adveniat  reguuui  tuuui,  fiat  volimtas  tua'? 
iiue  .sauetissinii  etiam  oraut:  at  orando  euufitentiu',  se  nouduni  sauetifieas.se 
uomeu  dei,  noudum  iu  eis  esse  reguuiu  dei  uee  iustitiam  eins,  sed  quaeruut 
hau  oratioue  reguiuu  dei  et  iustitiam  eius,  uouduui  se  feeisse  vuluutiitem  dei. 
At  haee  omuia  suut  debita  eulpae  et  peeeata  coutra  legem  dei,  (pii  vult  uomeu  if> 
suum  sauetiim  esse,  iu  uobis  reguare,  voluutatem  suam  in  uobis  tieri.  Nee 
[)utaudum,  (juod  ficte  oretm-:  quare  se(|uitiu',  omues  vere  orare  et  vere  sibi 
haec  deesse  eonfiteri.  Et  ita  patet,  (juod  sola  oratio  domiuica  nos  doeet, 
Primo  esse  m)s  quottidiauos  peccatores  et  semper  peccare,  Deiude  totam 
vitam  esse  poeuitentiam  et  oratiouem  et  coutritionem.  i'' 

Ex  quo  ulterius  sefjuitiu',  contra  Coucilii  Coustantiensis  determinatiouem, 
omueui  actum  hominis  esse  niahuii  extra  gratiam,  (juando  etlam  actus  iustorum 
iu  gratia  non  est  bonus  nee  im[)let  niandatum  dei. 

Ultimo  ad  iioc  lu'geut  tot  Aj)ostoli  Pauli  exhortationes,  ut  mortificemus 

3ji5^'\,''i3;membra  quae   super  terram   suut.  Coli.  iij.  et   facta  carnis  Eo:  viij.  et  reno-  2» 

<^5'i[",3-'','^;  vemur  in  novitate  sensus  Ko:  xiij.  et  earuis  curam  uou  l'aciamus  iu  desyderiis 

esai.  5, 24. eius ,  ibidem,  crueifigamus  caruem  cum  concupiscentiis  Gala.  v.  Quae  oninia 

eo    teudunt   (ut   darum  est),   (juod  a.ssidue   poeuitendum  sit,   quia    peccatuni 

fomitis  assidue  movetiu'  et  uova  desyderia  prolert,  eeu  spinas  et  tribulos  terra 

i.Moi.  a,  IS.  lualedicta  Gene.  iij.  25 

Caetera  in  resolutorio  Con.  i.  ij.  et  iij.'  et  cou.^  Sed  nee  adhuc  video 
huiiis  conclusiouis  seutentiam  confutatam:  neque  euim  tacta  t'uit  Lipsiae  in 
uua  syllaba.  Eius  etiam  seutentiam  si  neges,  necesse  est,  iit  neges  onuies 
l'erme  HIh-os  B.  Augustiui  coutra  Pelagianos  editos,  (jui  totus  per  omuia  iu 
luuK!  seutentiam  ])rocedit.  Sequitur  ergo,  haue  uou  esse  doctriuam  uovaui,  3" 
ut  Eccius  cahunuiatur,  Sed  Eccii  propositio  contraria  huie  est  uovus  et  vctus 
error,  ad  haeresim  pcrtiucns  Pclagianoruui ,  nee;  Conciliiuu  (juic(piam  coutra 
statuere  habet,  uisi  velit  errare,  sieut  sacpius  fecit. 

CONCLVSIO  n. 

Tu    bono   peccare   homiuem  et  ])eccatum  veniale  non  natura  •■i.'> 
sua  scd  dei  niisericordia  soluni  cs.se  tale  aut  in  |HU'ro  post  bap- 
tismum  peccatum  remauens  uegare,  hoc  est  Pauium  et  Christum 
semel  conculca  rc 


1   dicit  A 

')  53b.  I  S.  ■)■'<()  ^.  '}  .fiier  fel)[t  bic  iiatjciE  SBeüeic^nuna  bc:  conclusio. 


Besolutiont's  Lutheriiiniie  super  propositionibus  suis  Lipsiau  (lisjiutiitis.  151'J.     .|  ]  1 

Tria  ista  coucliisio  coiupi-ehenclit,  esse  pocciitiiiii  in  hoiio  o|i(rc',  deindc 
peccatiuu  uon  uatiuni,  sed  juisericordiii  dei  esse  veuiiile,  et  |)ee(;atuiii  jiost 
baptismiiui  remauere. 

Primuiu  ita  osteuditur: 

5  Isaias  Ixiiij.  Et  facti  sumus  inuuuudi  uiuues  uos  et  ijuasi  paumis  lueii-  in  m.  s. 

stniatae  uiiiversae  iustitiae  nostrae.  Haee  vel  sola  autoritas  ohstruat  oniiiimn 
eontradietorimi  us  et  gulaiii,  euni  sit  apertissiiua,  esse  iios  omnes  iimnuiidus 
et  nou  modo  iiiiustitias,  sed  iustitias  niiuijue  iiostras  apiid  deiini.  « 

Sed  scio,  quid  iiie  soleaiit  oppoiiere,  seilieet  proplietam  loiiiii  de  iiistitia 

lu  uüstra,  ijuae  ex  lege  est,  quam  Apostulus  {piotjue  daiunat.  In  haue  seiitentiaui 
et  D.  Hierouymus  cedere  videtur.  Sed  verba  pruplietae  sunt  mauif'esta: 
loquitiu'  euim  in  pereoua  sua  et  totius  fidelis  ])oi)uli,  (jui  uuu  iustitia  legis, 
sed  gratiae  iusti  eraut,  siijuidem  et  ipsi  eandem  eseam  luaudueavenuit  et 
emidem  spirituui   tidei    liabueruut,    ut  Apostolus   dieit.     Necjue   enim   iustitia '  G^"  i". » 

15  legis  coüfitetiu'  deo  in  humilitate:  uou  est  accusatrix  sui  in  priueipio,  sed 
iuilata  excusat  se  et  iustifieat.  (juare  solius  gratiae  iustificantis  est  dieere  et 
cüufiteri,  sese  esse  inuuuuduui  et  iniipiuni.  Öecuudo  uon  dieit  'iustitiae 
uosti'ae'  aut  'nos',  sed  'omnes  nos'  et  'uuiversae  iustitiae  uostrae':  neminem 
exeipit  et  uullam  iustitiani  nnuidam  asserit,  ergo  uou  potest  tralii  ad  aliipios, 

:'i)  (jui  uou  tiierint  gratia  iustiüeati,  nee  ad  solam  legalem,  sed  ad  ounies  et  ad 
omuem  iustitiam  eorum.  At  certum  est,  aliquot  inter  eos  fuisse,  <|ui  |ilus(|uaiii 
legali  iustitia  iusti  essent  et  aliam  (piam  iustitiam  legalem  tuue  Itiisse  siuuil, 
et  tameu  dieit  omues  innnundos  et  imiversas  iustitias  j)ollutas.  (^uare  vincit 
haec    autoritas    et    tarn    aperta   verba  cogimt    cuiuscuuijue    interpretationem 

2.'>  posthaberi  suo  apertissimo  sensui. 

Sed  et  illud  malo  iutelligendi  usu  dicitur,  <ju()d  iustitia  legalis  fuerit 
immuuda  ad  iustitiam  P^uaugelieam  eomparata,  «jula  lex  uteuiKpie  (■eriinoiiialis 
erat  bona  et  a  deo  instituta.  quare  iustitia  eiusdem  uon  erat  de  sc  iuiiiuuula 
ullo  modo,  cum  tunc  U"U  minus  eogerentur   ea  servare  (juam  deealogi  |)iae- 

31)  cepta.  Ideo,  qiii  de  iustitia  legis  taucpiam  immuuda  loquuutur,  soluin  resj)!- 
ciunt  ad  tempus  Euaugelii,  in  quo  est  abrogata,  uou  (piia  iuununda,  sed  (piia 
tiduciam  prebebat  stultis  contra  gratiaui  dei,  ut  Apostolus  ad  Galatas  et 
Romanos  doeet.  Quare  sicut  eerimoui;dis  iustitia  erat  bona  et  reeta,  et  tarnen 
imnumda,   ita  et  deealogi  eoruni  iustitia  erat  immiuida,  (piantundibet  bona: 

»5  propheta  enim  pro  suo  tempore  loquitur,  (juo  iustitia  legis  nonduni  erat 
abrogata:  alioquin  dicendum,  (juod  deiis  eis  praccepisset  innuuuda  servare, 
(juod  est  detestabile.  Stat  ergo  verbimi  'uuiversae  iustitiae  uostrae  inuiuuidae* 
et  'onines  nos  immundi'. 

Secundo*  illud  Ecdesiastis  vij.  Nou  est   iustus    in  terra,  ((ui  benelaciat  *icb.  7, su. 

*o  et  uon  peecet.    Solet  aulem  et  hoc  verbum  sie  eludi,  <piod  iustus  alicjuando 

35  iusticiam  legis  G 

')  5ßgl.  SBb.  I  ©.  357  uiib  367. 


412     Resolutionfs  Luthi'i-iiinaf  supt-r  inoi)ositionil)us  suis  Lipsiaf  dispuUtis.  1519. 

bfiietUc'it,  ali(iu;UKl(i  jn'fciit.  sed  hoc  nun  .stabit:  si  euini  lioc  Vüliii.s«'t,  suffe- 
cerat  difere  'Nun  ot  iustus,  qui  nun  peccet'.  quid  cnini  sinieiflueret  verbiß-, 
quasi  aliqui.'s  sit  iustus,  (jui  taciat  male?  Xou  euini  nisi  iu.stus  facit  beue  et 
a  beuet'aeiendü  iustus  e.st :  ideo,  ut  exjirimat  vitiuni,  addit  '(jui  faciat  beuo 
et  nun  peccet'.     Xaui  diun    de   operibus   extra  benetaeta  lutjuitiu',   sie  dicit:     0 

£pv.  24, 16.  Septies   in    tue  cadit  iustus,   et   toties    resiu'git.     Hie   uou   addit  'iustus   (jui 
bene  facit'. 

Sollt.  7,  in.  Terciu  '  illud  Ku:  vij.  Quod  uulo  niakun,  liuc  tiicio:  ((uod  vulo  bununi, 

3!i)in.  7, 22.  hoc  nou  facio.     Et   iuf'ra:    Condelector   euini   legi    dei   secuuduni   iuterioreni 

iioniiueni,  \adeo  autem  aliam  legem  in  niembris  meis  repugnautem  legi  mentis   in 
nieae  &c.     Hie  advertamus  Apostoluni:    cedaut   huic   ratio   et  autoritas   sive 
Ecclesiae  sive  Cuncilii,  (juouiam  hie  docettu-,  cuius  contrarium,  si  angelus  de 
coelo  docuerit,  uon  credaiu.    Xeniu  huiic  locuni  Apustoli  mihi  superabit,  nee 
evadet.     Prinuun    hie  idem    umis    homo   Paulus,  sauctus  Apostolus,   plenus 
gratia,  sinud  delcctatur  in  lege  dei,  simul  repugnat  legi  dei,  simul  vult  bonum   is 
secuudimi  spiritum,   nou    tameu  agit    jiropter  carnem,   sed  contrarium:   ergo 
jteccat,  diuu  beue  l'acit.     Xam   repugnare  legi  dei,    quis  aliud   quam  peccare 
audeat  iutelligere ?    Xou  agere  bouum,  uoune  contra  legem  dei  est?    At  diuu 
vidt  hoc  bomim,  eo  ipso  non  facit  hoc  bonum,  sed  midum  conti-imum :  cum 
ergo  uunijuiun  sit  siue  repugnantia,  nunquam  sine  vitio  bene  facit,  uimquam   20 
ergo  plene  implet  legem  dei.    Quare,  ut  sie  diserhn,^  Noluntas  illa  legis  dei 
in  carne  seinper  est,  quando  voluntas  est  legis  dei:  per  lianc  bene  facit,  per 
illani  male  facit.     Nolle  est  ex  carne,  velle  ex  spiritu:   ideo  oramus,  ut  fiat 

!Rpm.  7,  IS.  vohuitas  dei  in  terra  (carae),  sicut  in  coelo  (id  est  spiritu)  tit.  sie  dicit:  Velle 

mihi  adiacet,  pei-ficere  nou  iuvenio.     Hoc  et  scholastici  dicuiit,  Quod  homo  25 
sit  difficilLs  ad  bouum  et  prouus  ad  malum,  et  tameu  audent  dicere,  uon  esse 
pcccatiun  in  opere  bono,   qua.si   difficultas,   (piae  impcdit  hilarem  et  liberani 
legis   dilectioncm,   nou  officiat,   quo  minus    legi    dei    satisfiat,  <|uae   nou  uisi 

1.  lim.'  1,'  l'.  1'^""'^  ^'t  libero  amore  iiupletur:  ps.  i.  In  lege  domini  voluntas  eins,  et  i.  Tinioth.  i. 
>$i.  4,1, 8.  Finis  legis  charitas.     Ita   de   Christo   ps.  .xliiij.  Dilexisti    iustitiam    et    odisti   3n 

Söm.  7. 25. inicjuitatem.  Coucludit  ergo  Paulus:  igitur  nieute  servio  legi  dei,  carne  autem 
legi  peccati.  Quid  e.xpressius  dici  potest  'idem  ser\'us  eadem  Servitute  legi 
dei  et  legi  })eccati  ser\'it'?  Adliuc  uegas,  peccatum  esse  servire  legi  peccati? 
Eadem  fronte  ueges,  bomuu  esse  servire  legi  dei.  Est  ergo  onine  opus 
bonum  vitiosum  cuinscuncjue  lioniinis  in  hac  vita  propter  servitutem  peccati,  sh 
qua  tonetur  captivns  iu  carne,  ut  legi  dei  semper  debitor  et  peccator  maueat, 

iRbm.  7.  .1.  hoc  uno  salvus,    (|nod  cum   Apostolo   clamat:  Infuelix    homo  ego,   quis   me 
liberabit  de  morte  corporis  Imius? 


17  lege  dei  A         21   Voluntas  illa  (i         24  sicut  id  in  coelu  ed.  Erlang.         .31  lege 
dei  A  oV  quia  ino  G 

')  %l.  m.  1  ©.  307. 


Resolutionps  Lutherianae  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputatis.  1519.     413 

Qiiinto  *  eadcm  eiusdeni  scntentia  est  Gal.  v.  Caro  conenpisoit  advorsus  »ni. ;.,  17. 
spirituni  et  Spiritus  adversus  carncm:  haec  enim  sibi  iiivicein  adversantiir, 
ut  non  ea  qiiae  viiltis  faciatis.  An  etiani  hie  non  satis  apei-tns  est  Paulus? 
Conoupiscere  adversus  spirituni  peccatuni  est  et  eontra  legem  dei.  At  liaee 
5  duo  maiient,  ((uani  diu  earo  niauet :  ita  non  faeiunt  qnnd  volunt.  N'olunt 
leg:ein  dei  .sen^are,  ne  eoneupiseant  aliqnid  eontra  le<reni  dei,  sed  non  fat-iunt 
nee  iniplent  hoe  velle:  idco  uiauent  peeeatoit's  et  uon  iinum  salteni  opus 
faeiunt,  in  quo  nihil  sit  debiti  aut  defectas  a  lege. 

Hie  vero   ob.strepunt  dieentes  'liic  defeetns   proprie   ]ieeeatimi  non  est: 

10  ideo  tenendus  est  usus  locpiendi  et  loquenduin  ut  niulti'.  llespondeo:  Tuns 
usus  est  pernieiosus ,  ■  qui  a  loquendi  usu  reeessit,  qui  in  saeris  literis  est, 
cuius  theologos  oportet  esse  eonstantissimos  observatores.  Paulus  dieit,  quod 
servit  l<^i  peoeati,  et  eontra  legem  agat.  At  peeeatum  inagis  ])ro]irie  dici 
non  potest,   quam   id  (piod  contra   legem  est  et   legi  peeeati  servit.     \'aleat 

li  ergo  tuus  loquendi  ahusus.     Sed  de  hoe  infia  in  peeeato  veniali. 

Igitur*  tantum  est  ibi  jieeeati,  quantum  noluntatis,  diflicultatis,  repng- 
nantiae.  Et  tantum  ibi  meriti,  quantum  voluntatis,  libertatis,  hilaritatis. 
Mixta  sunt  liaee  duo  in  onmi  vita  et  opere  nostro.  Non  enim  sine  eanie 
sumus,   nee  sine  ea  operannu*.     At  qualis  est  earo,  talia  opcratur.     Quod  si 

20  sit  tota  nohmtas,  iam  est  peeeatum  ibi  mortale  et  aversio.  Tota  autem 
voluntas  in  hae  vita  non  est:  ideo  semper  peceamus,  dum  bene  faeimus, 
licet  quandoque  minus  quandoque  magis,  seeundum  quod  caro  minus  fuerit 
importuna  cum  suis  immiuidis  desyderiLs.  Haec  ergo  est  causa,  quare  non 
sit  iustus    in  ten-a,   qui    f'aeiat  bene  et  non    peceet,   Est   autem   talis    iustus 

25  solum  in  eoelo.  Cum  autem  homo  sine  ista  noluntate  non  sit  nee  sine  ea 
oj)eretur,  per  hoe  nee  sine  peeeato  in  opere  bono  erit.  Quomodo  enim  sine 
ea  operari  potest,  (pii  sine  ea  vivere  et  esse  non  potest"?  (iuare  iustus  est 
velut  instrumentum  corrosum  rubigine,  quod  deus  suseepit  expoliendum,  (|Uii(l, 
ubi  corrosum  est,  male  secat,  donee  perfecte  sit  exjidlitum. 

30  Sexto,    ad   hoc  valet   illa   parabola  (Luce  x.)  Samaritani,  qui  semivivo  vuc  10,  soff. 

horaini  infiiso  vidneribus  oleo  et  \ano  alligavit  quidem  vulnera,  sed  nunquid 
mox  sanaNnt?  non:  sed  curani  eins  eoramisit  stabulario,  douec  rediret.  Itaque 
ecelesia  stabulum  est,  in  quo  aceepta  gratia  baptisnii  quottidie  curamur  a 
peccatis.     Et    opera   nostra   talia  sunt    qualia    eorum    qui    incipiunt  sanari, 

3i  sanati  autem  nondum  sunt,  quae  patet  quod  sint  partim  egi-a,   partim  sana, 

multum  ab  his  distantia  quae  saui  perfecte  faciuut.    Indc  Cliristus  Matt,  vi j.Si'aiiii  7,11. 


1  Qnarto  bie   ©efommtou^gaten  14   id  fel^It  ed.  Erlang.  IG   voluntatis,   dlffi- 

<niltati.s  O         20  tota  volunta.s  (J         2.j  ista  volutitate  (i         30  Quintn  bie  ®e)nninitau§fla6tn 
seniivivnm  liomineni  A         :5.j  quod  patct  Söldner,  quia  patet  ed.  Erlang.         :lü  pcrfecti  Söjd^cr 

')  6?  gefjt  !ein  Quarto  Dörfer,  bae  in  bem  Tercio,  too  jtoci  SBeloeilfffllen  angefüljrt 
finb,  einbegriffen  jdjeint.  ')  ajgl.  Sb.  I  ©.  :3C7. 


414     Resolutiones  Lutlievianao  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputatis.  1519. 

Ajiojstolds   plaiiP  malos   apiiollat,   dioens:  Vos,  cum  sitis  mali,    nostis  hoiia 
data   dare    tiliis    vestris.     Si   antem   saut  mali,    iam    stal)it   einsdeni    doiiiini 

w.itiii.  7,18.  sententia:  Arbor  mala  non  potest  frnetns  bonos  fiicere,  et  tantnm  faciunt 
bonos,  quantuni  sunt  arbor  bona,  et  eeontra.  Quod  auteni  haoo  iiitelligentia 
aut  usus  loquendi  apud  thcologos  periit,  in  causa  est,  rjuod  relietis  sacris  6 
literis  oepenuit  de  bis  rebus  divinis  humano  (id  est  faciliore,  ut  ipsi  putaut) 
modo  loqui,  et  sie  paulatim  amiserunt  et  sensum  seripturae,  euius  verba 
tan(juam  vasa  reliquerunt  sinud,  quod,  emn  in  baptismo  remitti  omuia  pee- 
eala  seirent,  statim  intiderunt,  nulluni  ibi  relinqui  peecatum,  ideo  fomiteni 
non  peceatum  sed  infirmitatem  contra  expressum  textum  Apostoli  appellaiites,  i» 
cum  iieecatuni  reniittatur  ibi,  nou  ut  non  sit,  sed  ut  non  imputetur,  ut 
B.  Augustinus  ait.  Est  ergo  peecatum  ibi  verissime,  nisi  quod  non  impu- 
tatur,   eo  quod  eeptum   est   expelli.     Ideo  reatus   quidem  solutus  est,  ipsum 

a.OToj.  11',  13  autem  manet,  donee  et  ipsum  expellatur.    Humus  enim  in  pbase,  id  est  trau s- 

itii,   de   peceato   ad    gTatiam.     Quod    si   cesses    illud   expellere    ac   pro   non    i' 
peccato  habeas,  iam  pactum  nou  servas  bapti.smi  et  redit  reatus  eins :  pactus 
enim  es,  te  peecatum  expugnatiu'nm  ac  diabolo  pompiscjue  eins  reluctaturuni, 
(jiiod    cum   de    peeeatis   extra   te   positis   intclligis   et    tuum    peecatum    intus 
uullum  esse  putas,  nee  recte  baptismi  sacramentum  intclligis  nee  accipis.   Nihil 
ergo  differt   peecatum   fomitis   a  quolibet  crimiue    jiost   vel   ante   ba])tismum,  -'» 
cum  sit  eque  contra  legem  dei  sicut  quodlibet  aliud,  nisi  quod  non  imputatur. 
Quare  quid  alii  in  Tbeologia  scholastica  didic(>rint,  ipsi  viderint.    Ego 
scio  et  coufiteor,  nie  aliud  nihil  didieisse  c|uam  ignorantiam  peceati,  iustitiae, 
l)a|itismi   et    totius  Christiauac   vitae,   nee  quid  virtus  dei,   opus  dei,  gratia 
dei,  iiistitia  dei,  fidcs,  spes,   charitas  sit.     Breviter,    non   solum  nihil  didici   -'■' 
(quod  ferenduni  erat),  sed  uon  nisi  dediseenda  didici,  oninino  contraria  divinis 
literis.     Miror  autem,  si  alii  foelieius  didicerint.     Qni  si  aliqui  sint,  candidc 
eis  gratulor.     P]go  (!iiristum  amiseram  illic,  nunc  in  Paulo  rcperi. 

uidittii  13,33.  Septimo,  im<'  parabola  Matt.  xiij.  jicrtinet:  Siniile  est  regnum  coelorum 

fl'rmento,  quod  acceptuni  mulicr  abscondit  in  faiiiic  satis  tribus,  doiicc  fcr-  :"' 
mcutaretur  totum.  Satum  geuiis  mcusurae  est  hebraicnm,  modium  et  dimidiiim 
continens  autorc  Hieronymo.  C^uae  autem  sint  tria  sata  ista  i'ariuc,  modo 
non  est  locus  dicere.  Sat  nunc  est,  i'arinam  e.s.se  nos  homiues,  fcrmcutum 
absconditum  (Christum,  gratiam  nobis  largitam  in  spiritu  iidei.  Sed  sicul 
i'ermentum  uon  subito  f'ermcntat  conspersionem  totaiii,  ita  gratia  infusa  non  35 
mox  diftunditur  jier  totum  «corpus,  sed  paulatim  totnm  iiomineni  f'ermenlat 
sil)i(|ue  similem  rcddit.  Ciliare  peecatum  ibi  reli(iUMni  est,  sed,  qiiia  ce|)tum 
expurgari,  non  imputalur  e.\purgat(iri :  hoc  est  enim,  in  liaptisnio  omiiia  pcc- 
eata  remitti,  nun  impiitari  scilicet,  uon  autem  pciiitiis  evacuari.     Imtoi-  ergo 


8  siniul.  qni  cum   (i  >.)  iilcn  fcf)U  in  ti  i:!   lilco  }tl)lt  in  <i         2(;  seil  et  lum  ti 

2y  .Sexti)  bic  öcjninmtaiiögnbfn  '-'A  Cln-islnm  et  gnitiiiiii  (i 


Resolutiones  LutliPriiinac  super  proiiositionibus  sms  Lipsiae  dispiitatis.  1519.     4\!\ 

est  et  huniana  sunt  coninienta,  qniKl  ]M'ccatum  (|iii)  ad  fornialo  snmii  tollitiir: 
formale  autAn  a])j)ellant  j)rivationem  gratiae,  niaterialo  ijisiiin  iomitcm  vcl 
hal>ituin.  Keatiis  taiitiim  tollitur:  formale  aiitem  taiitum  inatict  t|iiantiim 
materiale,  lioc  est  privatio  i^ratiac  taiita  ibi  est,  (juanta  est  coiicnpisceiitia 
5  reliqna.  Oportet  enim  in  loeiim  eonenpiscentiae  suecedere  eliaritateni,  <|tia(' 
non  est,  iibi  eoiieiipisceiitia  est.  Causa  erroris  (>st,  (pind  suhleetiim  gratiae 
dant  sülam  aiiimam  eiiis{|ue  luihiliorem  partem,  Deiiide  (|ii(id  eariiem  et 
spiritum  distinguimt  metaphysiee  tanc|uam  dua.s  substantias,  cum  totiis  liomo 
sit  si>iritiis  et  earo,  tantmii  spiritiis  f|iiantimi  diligit  legem  dei,  taiitmu  earo 
lu  quaiitum  odit  legem  dei.    Sie  sanitas  et  morlins  iuxta  sunt  in  eodem  eorpnre 

aut  eodem   loeo  earnis.     Ideo  eiiim    iuxta  Salomonen!  Nemo   gloriari   potest  Svr  •-■»,  y. 
se  habere  mundum  cor,   quia  earo,  id   e.st   affeetus   earnis  et  eoneupiseentia,  i  lhu  ..'„«. 
quae  e.st  fermentnm  vetii.s  neqnitiae,  totum  hominem  eorrupit.    Inxta  (Jen.  \i.  i  wm  r,,  3 
Non  pernianebit  spiritus  meu.s  in  liomine,  qnia  eai'o  est,  iucjuit,  non  earneni 
15  habet,  quia  toto   affeetu  eordis   earnem  .sapit.     Qnare  fermentnm    novmu, 
quae  est    eliaritas ,    rursiim   miseetnr   liuie   fermento   veteri,    ut  ipsum  e  toto 
liomine  eiieiat,  prinium  de  eorde,  dcinde  de  toto  eor])ore  et  onniibus  menibris. 

Octavo,  Hlud  pi-evalidnm  in  psnl.  exlij.  Non  intres  in  iudieinni  cmn  «1  m3,  •.•. 
ser\'o  tno,  (juia  non  iustifieabitur  in  eonspeetn  tuo  onuiis  vivens.  Ilio  quero, 
20  an  ille  iustu.s,  quem  lingunt,  cum  in  ipso  pulcherrimo  merito  iam  aetualiter 
fuerit,  etiam  sit  numerandu.s  inter  eos  qui  vivunt,  (nmi  psalmus  'onmis  vi\-ens' 
universaliter  dixerit?  Si  inter  eos  numeratur,  non  iustifieabitur  efiram  iudieio 
dei,  ut  hie  dieit.  Cur  hoe?  quaeso.  Si  sine  peeeato  est  in  opere  bono, 
uon  potest  damnari  a  deo,  qui  iustitia  est  ipsa,  nihil  magis  aniaiis  <|nam 
25  iu.stitiam,  nee  timendnm,  quod  iustus  iudex  iu.stitiam  damnet.  Si  antem 
damnatur,  iam  sine  peeeato  non  est  et  eontra  legem  dei  invenitui-  egisse. 
Non  enim  damnatur,  nisi  qui  legi  dei  non  satisfeeit. 

Quo<l  si  is  non  iustifieabitm-  in  iudieio  dei,  qui  servus  dei  est,  nee 
omnes  viventes,  inter  quos  neeesse  est  sanetissiiuos  aliquot  esse,  si  E(H'lesiani 
3«  sanetam  sanetorum  eommunionem  in  terris  vivere  eredimu.s,  qui  tamen  legem 
implent,  qualis,  putas,  t'uror  est  eorum,  (|ui  eitra  gratiam  et  extra  Ecelesiam 
insaniunt,  legem  posse  im})leri  ex  natiiralibus  viribus  quo  ad  totam  suli- 
stantiam  facti,  licet  non  ad  intentionem  precipientis? 

Ad   hoc,   ut  itenmi    ad   artieulum   Hussitieum    Constantiae  danmatuni 
35  redeani,   quantus  en'or  est,   actum   neutram   et    non    malnm    inveniri  dieere, 
<|uando  actus  iustonnn  non  est  iustifieabiiis  eoram  deo!     t^uibus  reete  illud 
Hicremiae  diei  potest:  K<'ee  quibus  iudicium  non  erat,  ut  bil)crent,  bibentesgir  49,  ]•.>. 
bibent,  Et  tu  innocens  eins?    Non  eris  innocens.   Et  i.  Pe.  iiij.  Si  iustus  vix  i.Ufir  t.ia. 
salvabitur,  pcceator  et  impius    ubi    ]>arebnnt  ?     Et  vide  monstra,  quae  hinc 


8  mctapliisicae  (i  IS  (fcn.  vüj.  alle  Sonbcraii§fla6en  18  .Scptiiiio  bic  6eiommt  = 

ouSgaBcn      psal.  clxij.  bie  ©onbcrouSgobcn  '-'i  Criiisfaniii  A 


41G     Resolutionps  Lutherianae  super  propositionibns  suis  Lipsiae  dispiitatis.  1519. 

sec|mintm'.  Impio  extra  gi-atiani  in  suo  ojiere  hnno  triliniint  nee  venialc 
]ie(vatum,  sed  soliimniodo  non  nicritoriiim,  cum  hie  iusto  in  opere  hono  tri- 
buatur  adeo  peceatiini,  iit,  si  iudicio  dei  sistatur,  non  possit  iustifieari  (hoe 
est  mortale  et  damnaliilel,  quanto  erpi  nuiiris  impii  opera  l)ona  sunt  dam- 
nabilia  et  mortalia,  nequaqiiara  neutralia  seil  media.  Et  adhue  gloriantiir  5 
Tlieolog:iani  seola.stieam  nou  esse  eonti'a  Tiieologiam  sacram,  cum  hac  ratione 
melior  esset  conditio  peccatoris  (jnam  iusti,  nlii  ille  non  peecaret,  in  quo 
iiistns  peecaret. 

Hinc  iani  videmus,  mide  fluant  sanctornm  ]iatrum  sententiae. 

Angnstimis  li.  ix.  Confess.  Ve  hominum  vitae  quantumcnnque  landaliili,   lo 
si  remota  misericordia  iudicetin-.     Quid  liic,  quaeso,  seqnitnr"?    Xonne,  omne 
peccatuni  esse   omnino    mortale  ex  natura  sua,    sola   auteni   miseneordia  dei 
veniale?     Nee  mirum  sane,   quia  omne  peceatum  est   contra  legem  dei.     At 
contra  legem  dei  esse,    iam  gravissiraura   est  quantum  in  i])so  est.     Xecesse 
est  enim  perpetuo  separari  a  deo,  quiequid  quomodoeunque  contra  legem  dei   i5 
Cftb.  21, 27.  est,  cum  nihil  inquinatimi  intratunmi  sit  in  regiumi  eoelorum.     Deinde  cum 
«Biiittii. .-.,  IS.  nee  apex  sit  praeteriturus  a  lege,  qni  non  fiat,  iiecesse  est,  nee  veniale  (|uidem 
•läj.  12,  7.  peceatum  remanere.     Eloquia   enim  domini  ca.sta,   argentum    igne   pro])atum, 
))nrgatnm  septuplum.    Ita  purimi  esse  oportel>it  et  hominem:  alioquin  sahnis 
non  erit,  quia  apex  unus  non  praeterihit.  20 

Quoeirca  gravis  eiTor  est  iteram  Tlieologorum,  peceatum  veniale  penitus 
niliil  (Hu-aiitium  et  gan-ientium,  quod  veniale  peceatum  deum  non  otfendit  aut 
sohnn  venialiter  offendit.  Si  tam  le\'is  offensio,  cur  instus  vix  sal\'us  erit? 
cur  non  sustinet  iudicium  dei  et  iustificari  instus  non  pote.st?  cur  tam  seno 
et  non  venialiter  nee  improprie  orare  eogimur  'Dimitte  nobis  del)ita  nostra'  2; 
et  'Fiat  volunta.s  tua,  Adveniat  regnum  tuum,  Sauctificetur  nomen  tuum'? 
Nonne  apparet,  hos  Theologi.stas  jm'mnm  extinguere  timorem  dei  in  hominihus, 
deinde  pulvillos  et  cervicalia  sn1)  manihus  et  capitiljus  eorum  ponere,  ut 
^wj.  13, 18. Ezechiel  dieit ,   ac  orationes   eorum  remittere   et    spiritum   extinguere?     Non 

est  res  levis  momenti    (dicant  (|uid  v<'lint)   legi  et  volnutati   divinae  vel  uiio  »o 
])ilo  dissentire,    nee  res  e.st  levis  misericordia  divina,   quae  veniale  iguoseit. 
Ita   illi    legem    et  vohmtatem    ac    misericordiam    divinam    pene   pro    iguavia 
lialient,  ne  ferveat  oratio  neve  ardeat  gratitudo  iustorum.     Attendamn.s  ergo 
a  ItTinento  isto  pliarisaico. 

Hi.s  interim  satis   factum  est,   Eccianam    secMuidam  ])ropositionem  esse  35 
et  eiToneam    et  imjiiam,   quando  negat,  iustum  in  omni  opere  hono  peccare, 
aut  iustum  peccare  mortaliter  (si  iudicium  divinum  siieetes),  aut  peceatum  in 
haptisatfi  remanere.    Haec  enim  humanis  somniis  concepit,  (pii  in  .sacris  literis, 
<jnid  peceatum  aut  ojins  liooum  sit,  nee  legit  nee  intellexit. 


:l  a  den  ])pcc.itiim  (i  11    iiiilicetur  A         20  .auf  uppx  uiiiis  piai'toiiljit  (<  2(!  tuum 

()lntcr  iKimcii  fefjlt  in  bcn  SonberauSflobeii  27  lios  Tliecilngos  (i 


Resolutiones  Lutherianae  siiiier  propositionilnis  suis  Lii)siae  clisputatis.  1519.     417 

Iterimi  Auiriistiiuis  lih.  i.  rotraot.  xi.v.  tilti  f|iu'siviss('t,  an  niandata  dct 
fuisseiit  al)  Apostolis  iiii|)lela  oiniiia,  dioit:  (uniiia  maiulata  iniplcntiir,  i|iiaiulii 
quicqukl  noii  inipletur  ignosoiüir,  qiiia  iii  eisilem  niaiulatis  est  et  illud,  (|U(nl 
tota  Ecclesia  usque  ad  finem  mimdi  orat  'Diinittc  iioliis  dohita  nostra'. 
5  Vides,  quod  mandata  non  operantibu.s  lidniinihus,  scd  ignoseento  dco  ini- 
plentur.  Quid  anteni  ignoscitnr  in  operibns  mandatorum  nisi  peccatinn?  At 
non  Ie\-is  est  ignoscentia,  quam  diviiia  niaiestas  donat.  De.sinant  ergo  xenialc 
pcoratum  Icvo  faeerc,  ad  cuins  rcniissionen»  non  lionio,  mm  angclus,  scd 
niiserioordia  aeteriiae  maiestatis  necessaria   est.     Deindc  non  Icve  mandatinn 

10  est,  quod  eadeni  maiestas  iussit  orare,  ut  Augnstinns  hie  dieit,  'Diniitto  nohis 
dehita  nostra'.  Divina  niaiestas  veniale  peccatnni  tanti  f'acit,  nt  ])ro  co  de- 
lendo  ]ireeeptnni  statuat  orandae  miserieordiac  snae,  ot  iiomo  sibi  seeuritateni 
in   illo  tingit?     Ve  iili,  per  qneni  tantniu  scandaluni  vcnit ! 

Itennii  ideni  Augnstinns  Hlpist.  xxix.  ad  i)eatnui  Hiernnvinnm,  dt'  vir- 

li  tutibus  disputans,  dieit:  Et  ut  geueraliter  l)reviterqne  eimiplcctar,  quam  de 
virtute  halwani  notionem,  quod  ad  recte  vivendnm  attinet.  \'irtus  est  ciia- 
ritas,  qua  id  quod  diligendum  est  diligitur.  Haee  in  aliis  maior,  in  aliis 
minor,  in  aliis  nulla  est.  Plenissima  vero,  (juae  non  possit  angeri,  quamdin 
hie  vivit  homo,  est  in  nemine:  quamdiu   auleni   angeri  potest,   jirofeeto   id, 

•-'0  quod  mimis  est  quam  debet,  ex  vitio  est.     Ex  quo  vitio  'non  est  iustus  in  i'rf».  7, 20 
teiTa,  qui  benefaeiat  et  non  peeeet':   ex  quo  vitio  'non  instifieabitur  in  eon- *j.  i-ia,  2. 
speetu  dei  onuiis  vivens':  propter  (juod  vitinin  'si  dixerinuis,  (juia  peeeatum  1.  CJoft.  i,  s. 
non  habemus,  nos  ipsos  sodueimus':  propter  (luod  etiam,  qnantmniibot  pro- 
feeerimus,  neeessarium  babenuis  dicere  'Dimitte  nobis  debita  nostra',  eniii  iain 

ä.i   onmia  in  baptisino,  dicta,  t'aeta,  eogitata,  dimissa  sint. 

Haec  eiarissimi  patris  clarissima  sententia,  nonne  i)redieta  onmia  eon- 
firmat,  quod  defectn  eiiaritatis  reliquam  niinirnni  concnjiiscentiam  eausam 
iaeit  peecati  in  quolibet  opere  bono? 

D.  Hieronvmus  li.  ij.  contra  Pelagiauos,   traetans  illud   psal.  xxxi.  dixi'^j.  32,  it. 

30  'Confitebor  adversum  nie  iniustitiam  meam',  et  tu  remisisti  impietatem  jiee- 
eati  mei,  pro  Iiae  orabit  ad  te  omnis  sanetus  in  tempore  oportuno:  Si  sanetus 
est,  inquit,  quoniodo  orat  pro  impietate?  si  inicpiitatem  habet,  qua  ratione 
sanetus  appellatur?  Tandem  plurima  scripturae  testinionia,  jiraeseitim  lob 
addueens,  eondudit:   Eeee  Tob  noster,    imniaeulatns  et  sine  qnerela  et  abs- 

3''  tinens  ab  omni  nialo,  qnali  tin('  iustitiae  coronatur,  ut  misericttrilia  dei 
indigeat! 

Ideni  li:  prinio:  Tune  iusti  sumus,  qnando  nos  peceatores  fatemnr  et 
iustitia  uostra  non  ex  j)roprio,  sed  ex  dei  eonsistit  misericordia:  (juare  niise- 
rentis  est  et  ignoscentis  dei,  non  volentis  neque  euiTentis  hominis. 


1  retracf.  xxix.  A  imb  bonadf)  alle  üfirigen  'Miiygofien         l"»  quem  Je  A         29  psal.  xüj. 
bie  Sonbctau^gaben 

Sut^er?  aicrfe.  ü.  27 


418     Rpsolntiones  Lutliei-ianiip  super  propositionibns  suis  Lipsiae  disputatis.  ir)19. 

Addamiis  Gregorinm  in  Moraliljiis. 

tMoi>9, 2.  Prinio    super    illnd    loh  ix.  Xon   iiistifieahitur    lioino    compositiis   dw: 

Sanetiis,  inquit,  vir,   quia    omne   raeritnni  virttitis   iiostrao  vitinni   esse   oou- 

Siiob  9, 3.  spicit ,   si   ab   interno   arbitrio  districte    indicotnr,    idco    rectc    subinnoit :    si 

vohierit  pontondere  cum  oo,  non  ])oterit  iiiiuni  rospitndore  })rii  millc.  o 

jpiob  9,  12.  Scciiiid"  ibidem  super  illud:  Si  repeute  interroget,  quis  respiindeliit  ei? 

quia,  iucpiit,  si  reniota  pietate  dis<nititur,  in  eo  examiue  etiani  iustciruiii  vita 
suecnmbit. 

^liob  9,  li.  Tereio  ibidem   super   ilhid :   Si  liabuem  (|iiippiam  iustum,   non  rcspon- 

debo,  sed  meum  indicem  dcprecabor:    ut  enim,   inquit,  sacpe  diximus,  oniuis   w 
humana  iustitia  iuiiistitia  esse  convineitur,   si  distriete  iudieetur,   jiroee  ergo 
post  iustitiaiii  indiget,  ut,  quae  sneeumliere  diseussa  jioterat,  ex  sola  iudicis 
pietate  eonvalescat. 

$iob9, 2s.  Quarte  ibidem:   Vereliar    omnia  opera  mea,  sciens,  quia    non   pareis 

deliuqnenti:    Eeoe  vir  sanetus  in  operibus  oninibns  non  maus  (quae  non  l'a-   ^ 
vioii  1,  s.  ciebat  sanetus,   nt  testatur  dominus   de  eo   in  jirineipio  libri)   timet   et   deli- 
(juisse  se  sentit  ae  minus   fecisse.     Ibi  Gregorius  dieit:   quae   ajierte  egcrim, 
video,  sed  quid  intus  latenter  pertulerim,  ignoro. 
jjjiui)  9,  30 f.  Quinto  ibidem:  si  Itilsi'rint  velut  muudissimae  nianus  meae,  tamen  sor- 

dibus  tinges  nie  &c.  Gregorius:  Quia  quousque  poena  oorrnptionis  astrin-  'j» 
gimur  quantiunlibet  reetis  o|ieribus,  veram  mundiciam  ne(|uac|uam  a|>prelien- 
dimus,  sed  imitauum  Et  infra:  qnamvis  jier  studia  reetae  oj)erationis  exereear, 
in  tua  tamen  notitia  video,  quia  ranndus  non  sum.  Et  in  fine  moralium: 
(iuis  inter  ista  remanet  salntis  loeus,  quando  et  mala  nostra  pura  mala  smit 
et  bona  uo.stra,  quae  nos  habere  credimus,  pura  bona  esse  necpiaquani  possunI?  --'i 

^^ides  ergo,  omne  opus  bonimi  esse  partim  malnm,  etiam  in  tautis 
viris,  immo  qnod  amplius  est  et  mirabile,  quomodo  jiotest  utrumque  vei'um 
4)ioii  1,  s.esse,  qnod  Tob  sese  eonfitetur  peeeatorem  per  lotnm  libruni,  quem  dens  in 
j)rin('i])io  eximie  laudat  et  iu.stum  pronunciat?  Neque  enim  dens  mentitur, 
neque  lob  mentitur,  (|ueni  nun  nientiens  deus  utiqne  de  veritate  laudat.  Est  so 
ergo  verissime  peccator  b>l),  sicut  vere  eonfitetur:  est  etiam  verissime  iustus, 
si(uit  deus  emn  eonunendat :  (piomodo  haee  eonvenient,  nisi  (piod  revera 
peceator  fiiit,  sed  sola  dei  ignoseente  niiserieordia  iustus? 

Dicnnt  auteiu  liic  ((uidam  'Verum  (luidem  est,  Nnllus  est  instns,  si 
cum  dei  iudicio  <'iini|iai'etur':  'innno,  iii((uiMn(,  sie  nee  angeli  iusti  sunt^  :t.'i 
2.5;i)di.i.io.  Kespondeo:  hoc  ultiinuiii  M;is])licniuni  est,  quia  deus  inirabili.s  est  in  Keatis 
(ut  Apostolus  ait),  nee  eorum  iustitia  noslrae  iusliti:ie  modo  pensanda  est. 
Sunt  enim  pleue  et  pure  iusti,  etiam  dei  indi<'io:  verum  nos,  ((uia  iu  pecoato 
n;ili  et  pcceatum  velut  natm'am  induti,  sine  peccato  non  sumus,  donee  similes 
angelis  (linuis.  40 


1   in  Moralibiis  jiriino,  supi'i'  illiui  G 


Resoliitionos  Luthorianao  supor  propositionibus  suis  Lipsiao  disputatis.  1519.     419 

Prinuini  aiitoin  pro  nio  fach:  nani  iiloo  dixi,  nulluni  esse  peoeafnni 
natura  sua  vcniale,  seil  onniiu  daninaliilia,  qnod  aulcni  venialia  snnt,  dci 
gratiae,  <]iiao  matrnipendenda  est,  tril)U('n(luni  est.  idcn,  nc  parvipendafnr 
divinae  maiestatis    niisoricordia ,   neccssc   est  venialia  iieceata  niaxiiiii    f'acere. 

5  liationeni  etiani  addciniis  dictimim. 

Necesse   est   Imc    niandatnni    inipleri   'Diliges  dominum  denni  tunm  ex  wi.uv.  u-, 3». 
toto  eorde,  ex  tota   aninui  tua,   ex  totis  viribus',   ita   ut   nee   iola    nee    apex 
praetereatur.     At  eum  ex  Apostolo  Ro:  vij.  prohaverimus,  jieeeatuni  et  con- «um.  ?,  i-a. 
eupiseentiam    in  memhris   re]iujinare   legi  dei,  elarum   est,    quod  nee  ex  toto 

10  eorde  nee  ex  tota  aninia  nee  ex  totis  viribus  diligere  ullus  possit.  ul>i  cnim 
eoneupiseentia  in  eorde,  in  anima,  in  viribus  est,  ibi  non  totum  eor,  nun 
tota  anima,  non  totae  vires  diligunt  ae  per  hoe  tantnm  peccant ,  (|uantuni 
ibi  reliqua  est  eoneupiseentia  scu  jK'eeatnm,  atque  sie  deus  lioc  jiraecepto 
onines  sub  ju-eeato  teiict  eonelusos,  ut  oumium  misen>atnr.  iiKini.  11,  a:-. 

i'>  Verum  invenerunt    hie  fjlosam,    qua  in  niille  amiis  vix  data  est  pesti- 

Icntior,  seilieet  quod  deus  non  rcquirit  perfeetam  impletionem  Imius  et  simi- 
linm  legum,  enin  Christus  elaw  dicat,  nee  iota  nee  apieem  a  lege  jiraetereunda.  wniiij  -,,1». 
Idco   timendum    est,   istos   doetores    esse   intcr  eos,  quos   deseribit  Christus 
dicens:   Qui   ergo  solverit   unum  de  mandatis   istis  minimis   et  sie  doeuerit Wnuii  5, i» 

20  homines,    nn'ninnis  voeabitur    in    regno   eoelorum.      Non    ergo  dieendum   est 
'deus  non  recpiirit  jierfectum  mandatum'  (hoe  enim  est  mutaiv  mandatum  dei), 
sed  'ignoseit    quod    minus    fiirinms'.      Non    autem    ignoseit    stertentibus,    sed 
operantibus,   timentibus   et  cum    lob  dieentii)ns  'Vercbar  oniiiia    ojicra  mea,  i-ioi' !i. '.'s. 
seiens,   quoniam  non  jiarcis  dclinquenti'.  illi  vero  doeent,  quod  pareat   delin- 

■>h  quenti,  dum  dienut  'non  rcquirit'.  Cave  ei-go,  ne  putes  a  te  non  requiri 
totum  mandatum,  ne  forte  ignores  te,  quantmn  debeas  deo  ae  jier  hoc  su])er- 
hias  ac  tepidus  fias,  gratiam  eins  fastidiens,  ad  quam  te  quammaxinic  urgere 
voluit  mandato  tibi  impossibili. 

In  fine  it«nim  induoo  orationem  dominieam,  quac  sola  |>lus  et  melius 

30  enulit  animani  de  libero  arbitrio,  gratia  et  peceato  quam  omnes  reeentiornm 
tlieologoruni  libri  et  argntiae  disputationum. 

Qui  ergo  orat  'sauetifieetur  uomen  tunm',  petit  sine  dubio  (juod  non 
habet:  non  enira  fietis  verbis  apud  deuni  ludere  lieet.  Si  non  habet,  ergo 
pollutor  est   nominis   dei.     At    nonien   dei   non  sanctifieare   sed  pollucrc  Icve 

35   existimanmsV 

Ita  qui  orat,  regnum  dei  advcnire,  quod  est  iustitia  et  ])ax  et  intra  nos, 
ut  Christus  et  Paulus  doeent,   nonuc   confitetur  se  iniustnni  et   iustitia  indi-;)(öin  ü,  it. 
gentem?     At  haec  oraut   non  uisi  filii  dci  iusti  et  sancti. 

Ita  qui  dicit  'Fiat  xdluntas  tua',  nonne  rebellcni  sc  dco  esse  confitetur? 

«  An  non  e,st  peeeatum,  dci  voluntatcin  non  ficri?    Ibi  nunc  liberum  ar])itriuin".' 


17  praetereundum  O  34  est  feftU  in  A  38  Ad  liaoc  A 

27' 


420     Resohitiones  Lutherianae  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputatis.  1519. 

An  uon  hie  de  se  despei'at,  ad  solam  gratiam  confiigit,  non  nisi  peccatiim 
sil)i  tribuit  et  impossibilia  mandata  dei  sihi  esse  confitetur?  Uhi  liic  est 
f'acere  quod  est  in  se,  quando  insti  orant  et  peccatores  sese  tut  niodis  eon- 
fitentmV  Ita  in  omni  ore  liaec  oratio  volvitnr,  et  adlnic  Theologi  lilierinn 
arliitriuni,  peccatnni,  gratiam  tot  stndiis  et  qnostionihus  non  invenernnt,  (piid 
faeiant  ant  ])ossint.  llecte  ergo  dixi,  oporterc  liominom  de  suis  operilms 
ditüdere  et  velut  paraMicnm  remissis  nianilnis  et  pedihns  gratiam  opcruni 
artiticem  iniplorare,  licet  haue  st'ntentiani  Eecius  eum  factiosis  suis  in  singu- 
lare suae  inscitiae  argnnieutuni  danniaverit. 

"^Facessant  ergo  nngae  et  argumenta  humana,  «luae  dicunt  'unus  et  idein    i 


'p' 


aetns  non  potest  esse  aeeeptatns  et  deacceptatus ,  (piia  esset  lionns  et  non 
bonns'.  Hoc  euim  subtilitatis  Seotieae  indnco,  ut  ostendam,  (|uani  longe 
absint  a  veritate,  dum  res  istas  divina,s  luuiianis  ratiuneulis  incipiunt  metiri. 
Mam  nisi  scripturae  veritateni  ignorarent,  ista  uon  dieerent.  Et  si  reete 
intelligerent  materiam  gratiae,  peecati  et  h'beri  arbitrii,  non  istas  eavillationes  !'• 
pro  bonis  rationibus  dncerent. 

Dico  ergo:  Idem  actus  est  acceptatus  et  non  deacceptatus.  quod  autem 
non  deacceptatm-  (oportet  enini  eorum  verbis  uti),  uon  est  bonitas  actus  in 
caib^a,  sed  ignoscentia  divina:  cjuae  nisi  esset,  nidlns  esset  acceptatus.  (^uare 
satis  patet,  quod  sunt  ignari  divinae  misericordiae  ac  per  lioc  et  Cln-isti,  -m 
dum  0])us  bonum  inveniunt  acceptatione  diguum  sine  misericordia  iguoscente. 
1. 3oi):i,  9-  Dieerent   nu'sns   'Cur   ergo    i.  loiiaun.  v.  dicit:   Qni   natns   est    ex   deo, 

5    i. 

non    peecatV     Respondeo:    Inipossibile  est,   ut  peccet   filins    dei    (|nicnuque. 
Veriui)  tarnen  iuxta  est,  cpiod  peccat,  sed  quia  ignoscitur  ei,  ideo  vere  etiam 

sjöm.  7,25.  peecans  non  peccat,  nisi  Paulus    non    f'uit  natns  ex  deo   Ro:  vij.  ubi  servire  ■-•. 
se  dicit   legi  peccati,   aut    ipse   lohaunes  mentitus   est   contra   seipsum.    ubi 

1  3oij.  1,8. dicit:   Si   dixerimns,    quia   peccatum   non    liaberaus,   nosipsos    seducinnis   et 

1.3011.  1,9.  veritas  in  nobis  non  est.  Sequitur  expositio  et  concordia,  quam  dedi:  Si 
autem  conf'essi  fuerimus  peccata  nostra,  fidelis  est  et  iustn.s,  ut  remittat  nobis 
peccata  nostra.  Sic  confitentibus  remittit  et  facit,  ut  peccatores  non  sint  m 
])eccatores,  negantibus  autem  reservat  et  facit,  nt  iusti  non  sint  insti.  i'roiude 
diiVmitio  insti  in  iiac  vita  est  liaec:  Instns  primo  accusator  est  sui.  Ideo 
iustitia  Christiana  est  accusatio  sui.  Quam  cito  pcrit  accnsatio  sui,  statim 
recedit  fjuoque  iustitia:  lios  confessores  Christus  gcstat  in  triuniplio  sno 
'lesus   XazaiTuus  Ke\  Jtidcornm',  id  est  conf'essorum :  hoc  (>s(  verbnm  bonuni   '■'•'■' 

i.iim.  1,15. et  suavc,  quod  Apostolus  i.  Tinio.  i.  iucuiidissimc  rcsonal  '(idelis  sermo  et 
onuii  acceptione  digmis,  quia  Tesus  Christus  venil  in  hnnc  muudniii,  pe( ca- 
tores  salvos  t'acere,  (|nornm  ])rinins  ego  sinn\ 

7  et    remissis    inanihus    et    pedibus    gratiam    velut    paraliticuin    operuni    artificoni    A 
10  qua  «licuut  A  24  Tarnen  siniul  verum  est  fJ  28  Soiiuitur  cniin  expositio  fi       Si 

autem  (inqniti  coiifessi  (J  :!7  ncccpt.iliono  (J 

')  '-S^a'-  •}"  ''"  folflfnbcn  "JlUAJiiljrung  i^b.  I  ©.  :'>70. 


Resolutiones  Lutherianue  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputiitis.  LSlli.      121 

Igitiu-  stat  meji  secimda  pntpositio  et  flairt,  (juoinodo  peccatum  reina- 
neat  post  baptisiuiiin  et  in  uiuui  oymre  buno  .sit  ]>eccatiiin  (si  inisenV-oivlia 
U(»n  succiirrerit)  mortale,  et  iiulliiiu  e.'^se  natura  sua  veniale.  Quare  itenuu 
stabilitiir,  quod  niulto  magis  aetus  impioruni  sunt  niere  niali,  et  sie  onuiis 
■■•  actus  aut  bouus  aut  nuilus  contra  detemiinationeni  Concilii  Coustautieusis, 
id  est  Thomistaruin,  (juos  ibi  regnasse  ap|)aret. 

Ex  ins  etiam  infertiu-,  liberum  arbitrium  esse  mere  passivmu  in  omni 
actu  suo,  qui  velle  voeatur,  et  frustra  garriri  distinctiouem  sophistanun,  actum 
bonimi  esse  totimi  a  deo,   sed  uon  totaliter.     Est   euim    totus   et   totaliter  a 

iw  deo,  «piia  voluntas  gratia  uou  iiisi  rapitur,  trahitur,  movetur,  qui  tractus 
redundaiis  in  meml)ra-  et  vii-es  seu  aiiimae  seu  corjjoris  est  eins  activitas  et 
luilla  alia,  sicut  tractus  serrae  secantis  liguuni  est  serrae  niere  passivus  a 
sectore  nee  ad  tractum  suum  ((uic(|uam  cooperatur,  sed  tarnen  tracta  iam  in 
ligniun   operatur,    impulsa   uuigis   quam   impelleus,   quae   serratio   opus   eius 

>J  cum  serratore  dicitiu",  cum  tarnen  niere  patiatur,  sed  de  hoc  suo  tem})üre  latius. 

coxcLVsio  m. 

Qui  opus  büuum  aut  poenitentiam  a  i)eccatorum  detesta- 
tione  ante  dilectionem  iust itiae  incipi  uec  iu  eo  peccari  asserit, 
hunc   inter   Pelagiauos    baereticos    numeramus,    sed    et    contra 

20  sacrum  suum  Aristotelem  desipere  probamus. 

Ista  conclusio  ex  praecedeutibus  firmiter  probatur.  Si  euim  verum  est, 
adeo  nidlum  ojnis  boniuu  ante  gratiam  fieri  posse,  ut  nee  in  gratia  pure 
boniuu  Hat,  peniteutia  autcm  bouum  opus  nimirum  sit,  uecesse  est,  eam 
gratia  praeveuieute   iuchoari.     De  peuitentia   enim  salutari  lotpiinuir,  non  de 

25  ])enitentia  ludae  aut  daninatorum.  Est  ergo  expresse  heresis  Pelagiana  dicere, 
penitentiam  ante  tlilectionem  iustitiae  incipi.  Dilectio  auteni  iustitiae  gratia 
dei  est,  non  natui-a.  Verum  ut  Ecciauae  propositionis  im))ietatem  mani- 
festius  videanuis,  rem  paulo  altius  incipianuis. 

Docui   ego    in    resolutionibus '    et   sermone   de    peniteutia,^    l)eccatorum 

3"  recordatiouem  ante  amorem  iustitiae  nemiui  esse  salutarem  sed  uoxiam :  ideo 
prinium  couandum  ut  iustitia  diligatur,  tum  amore  iustitiae  peccata  detcstentur. 
Quam  doctrinam  Ecciana  molestia  uon  haeretieam  quideni  nominavit,  sed 
Euangelio  et  simctis  patribus  contrariam  asseruit.  Ideo  magnitico  titvJo  suis 
propositionibus  praefixo  'contra  novam  doctriuam'  (eadem  modestia)  se  dispu- 

'^  tatunuu  ebuccinavit. 

Age,   l'aulum  Apostolimi  videamus,  qui  Ro.  iüj.  dicit:  Lex  iram  ope-sHom.  t.n. 
ratur:   ubi   euim   non  est  lex,   nee    praevaricatio.     Et  v.  lex  subintravit,  ut  iRöm.  5,  so. 


13  quiquam  A  32  Ecciana  modestia  ed.  leii.  uub  ed.  Erlang. :  üiut^cr  jpridjt  jebod^ 

öfieiS  fpotttoeifc  non  ber  Ecciana  mulestia 

')  S.  m.  1  ©.  530  ff.  •-)  g.  m.  I  S.  319. 


422     Kesolutionos  Lutlit'i'ianac  suiior  iiroiiositioiiiljus  suis  Liiisiac  ilisi>utatis.  1519. 

«ai.  3, 10.  al)umiaret  delictum.    Et  Gal.  iij.  Le.x  j)n)])tiT  tniusgre.ssiuiR'in  pusita  l'.-^I.    Et 

i.eot.  15,56,  i.  Cor.  XV.  Virtii.s  peccati  k-x.    Quilm.s  oinuibii.s  id  vult  Apostulus,  qiiod  per 

legem  peccata  putiu.s  augeutur  quam  tolliintm',  et  eoucupiseeutia  magis  irri- 

siöm.  7,  s.  tatiu-,  (jüo  magi.s  })rubibetm'.  sed  onmiiim  numifestissime  Ro.  vij.  occasione 
aeeepta  peccatiini  per  maiidatum  operaluni  est  in  nie  onmem  C(>nein>i.seentiani. 
Stat  ergo  seutentla,  C^nod  sine  gratia  lex  oeeidit  et  äuget  peecatum: 
etsi  foris  cohibet  mauum,  tarnen  intu.s  eo  magi.s  invitum  aeceudit  auinuun. 
Cum  ergo  peecator,  ante  gratiam  ius.sus  peceata  sua  diseutere,  neee.ssario 
legis  dei  memor  sit,  contra  quam  peccavit,  necesse  est,  ut  eoucupisceutia.s 
refricet  et  legem  odiat,  quam  sola  gratia  diligere  foeit.  Ita  fit,  ut  hypocrita 
fiat  et  pelor  quam  prius,  dum  .sinmlat  se  odisse  peccata,  quae  vere  nee  odit 
nee  odisse  potest,  ui.si  legem  prius  dilexerit,  immo  plus  iam  diligat  peccata 
(juam  prius,  atcjue  idipsmu  si  änderet,  siue  dubio  fateretur  et  ipse.  Quare 
istis  pestileutibus  et  liereticis  doctrinis  repletur  E('clesia  iiypocritis,  dum  raro 
de  dilectioue  iustitiae,  semper  autem  ile  odi<j  peccati  doceiit,  uec  quomodo 
ad  odium  peccati  perveniatur,  aut  sciunt  aut  docent. 

Et  quid  nioror?  Cum  ipse  Eccius  mens  conccdat,  liberum  arbitrium 
ante  gratiam  non  valere  nisi  ad  peccaudum,  qua  iusania  dicere  audet  in  ista 
Pelagiaua  propositione,  (|Uod  nou  modo  uou  pcceet,  sed  secuudimi  Euaugelium 
et  seciuidum  patres  agat,  <pii  jienitentiam  a  detestatione  peccati  incipiat,  hoc 
est  a  jicccaudo  poenitcre  incipiat,  cum  ante  gratiam  noji  nisi  peecare  detur 
iu  hoiuiue? 

Deinde  etiam  scholastieorum  sententia  est,  contritionem  fieri  0]iorterc 
in  cliaritate:  ergo  cliaritas  prior  contritioue.  At  charitas  amor  est  legis  et 
V(}luutatis  diviuae.  Quod  si  et  ipse  suam  j)ropositionem  iuteUigit  de  peccatorum 
detestatione  ex  cbaritate  flueute,  quiie  est  ergo  inipudentia  et  temeritas,  hoc 
appellare  doctrinam  uovam  et  contrariani  Euangelio  et  sanctis  patribns?  »[uarc 
dico:  Si  propusitionem  suam  meae  vult  esse  contrariani,  liacreticam  l'cla- 
gianam  teuet  sententiam :  si  consonam,  temere  et  stulte  eain  in ivain  doctrinam 
et  contra  Eiiangelium  esse  iactltat. 

Deinde  ncc  Aristotelem  suum  intelligit,  (pii  et  i[)se,  licet  caecus  gentilis, 
aciitius  tanien  Eccio  meo  vidit,  omneiii  actum  virtutis  ab  electione  iilici'a  et 
voluiitate  a('  aiiiore  proficisci,  at(iue  privatioiiem  nee  nosci  nee  odiri  ])osse 
nisi  cognita  et  aiiiata  re  positiva.  l'eccatum  autem  privationem  esse  omnes 
dicmit,  lustitiaia  autem  rem  positivam. 

CONCLVSIÜ  1111. 
Dens  mutat  pucnam  actcrnam  in  temporalem,  s(;ilicet  Crucis 
jiortandae,    cuius    (."anones    aut    Sacerdutes    uec    staluendae   iiec 
aufereudae    habent    ullam    ijoteslatem,    (|uan(|uam    id   ab   adula- 
tijribus  noxiis  seducti   praesunierc  possunt. 

3  irritetvu-  aUc  ^iluägoticii 


35 


Resolutäones  Lulherianau  suiier  propositionibus  suis  Lipsiao  ilisputatis.  1519.      42o 


Huius  propusitionis  millain  adliiic  (•onfutatioiR'in  aiulivi,  iii>i  (|ni>(l  in 
contraria  Ecrii  fonclnsiono  dicitur,  lioc  csso  r('pn<iiians  scripturac  et  iisui 
Ecc'lesiac:  veriuu  au  aliam  ilk'  .scriptnrani  et  Kcclcsiani  lialjeal,  ij^noro,  l'orU; 
ecclesiam  malignantium  et  eins  abu.sum  intdligit  et  scriptnrani  bullas  et 
5  litt'ra.s  eornm.  ^lilii  sufficit,  qiiod  Ecclesia  in  liiis,  ([nac  dcus  vnlt  et  l'acit, 
prorsiis  nihil  possit  praeter  orutioueni.  Claves  iuibet,  (jnibns  ntitnr  in  terris, 
Nee  Video,  quomudo  ligai-e  aut  solvere  possit,  euius  prorsu.s  nullani  potest 
habere  notitiani,  (uuu  usiii  elaviuni  necessai'ia  asseratur  scientia.  De  iis 
abunde  in  resohitionibus  meis: '  (pias  nbi  confntatas  videro,  cedani. 

w  CONCLVSIO  V. 

Quilibet  saeerdos  debet  absolvere  poeuitenteni  a  poena  et 
culpa  aut  peccat:  aeque  peecat  superior  praelatus,  si  occulta 
sine  causa  reservat  rationabilissiuia,  (|uantnuilibet  usus  Eccle- 
siae,  id  est  adulatornni,  resistit. 

15  Et  haue  usiii   saiietae  Matris  Ecclesiae  ailversam    Ecciaiia   arguit   pro- 

positio.  Ego  vero  uou  quid  fiat,  sed  tpiid  fieri  debeat,  disputo.  quod  aiiteni 
sacei'dotes  restringuntur  per  Episeupos  et  Episct)pi  per  Papam,  quo  niiiins 
id  possunt,  quod  debent,  (juo  iure  id  fiat,  iiiteor  me  iguorare.  Usum  video, 
ins  (juero,  ins  inqiiam  divimuii,  Nani  huinaiiiim  et  usum  pro  eodem  accipio. 

oo  Cum  euim  presbyteri  et  Episcopi  iure  diviuo  sint  idem  et  olim  idem  fueriiit, 
dum  po]inl()riim  euram  habereiit  jiraedicaudo  et  miuistrando,  iion  video,  cpio 
iure  Eiiiseopi  relicto  officio  presbyteris  ins  tarnen  presbj-teroriuu  seeiim 
aseendeutes  sustulerimt. 

Malta  sunt  et  idia  in  iure  et  iisu  Ecclesiae,  quae  iion  capio,  (|uoni()do 

25  fieri  potuerunt.  (iuale  est  iurameiituni  Episcuporuiii,  (piod  pro  palliis  |)restare 
coguntur  et  in  meram  servitutem  iuiquissimae  Roniae  capiuntur.  Qualis  est 
mensis  papalis  et  gratiae  e.x|)ectativae.  Quales  rescrvationes  casiuim,  et 
iufinita  his  similia.     Quae  fiimt  quidem,  sed  contraria  tieri  debent. 


30 


CONCLVSIO  VI. 

Forte  satisl'aciunt  auimae  in  purgatorio  pro  jicccatis,  scd 
quod  deus  a  morituro  pluscjuam  volnntariain  luorleiii  rc(niiral, 
vanissima  temeritate  asseritnr,  <|uia  iiul  1  i  s  niodis  potest  probari. 

Et  hanc  nemo  adhuc  tetigit  et  abunde  satis  de  Ins  rebus  alil)i  ^  scripsi, 
nee  multuni  nocet,  quod  Eeeiana  propositio  erroneinn  dicit  qiiiecjuid  liaec 
35  mea  propositio  statuit,  quia  niuiti  uuilla  lnqiumtur:  ne  ergo  eadem  re|)etani, 
illuc  remitto,  ubi  dixi. 


28  debereut  ed.  Erlang. 

')   Resolutiones    disputationum    do    indulgontiaruiu    virtuto,    |.  Sb.  I  ©.  ö25  ff. 
')  Sgl.  Sb.  I  e.  547  ff. 


424     KesolutinntjK  Lutherianiie  sujut  iiroiKisitionilms  suis  Lipsiiie  di^imtutis.  1M9. 

COXCLVSK)  VII. 

Nt'(|iiL'   (jiiid    f'idcs  iii;(jue  (juid  contritio  neijiie   (piid    lilitTiira 
ail)i  tri  Ulli  sit,    ostt'iidit  se  iio.sso,   ([ui  lilitTiini  arhit  ri  ii  m  actiiuin 
suoruiii,    sivc    Ixmormii    sivi'   iiialni'u  m ,    dominum    fssf    l)an)utit 
aut  uüu  sola  l'idc  vcrl)!   i|iuiii  iustil'icaii  aut  t'idcui  uou  tolli  i|Uii-    s 
übet  crimiue  .somuiat. 

Tres  errores  Eccian(.>s  liic  siguavi. 

Primus,  (jtiod  lilicrum  arliitriuiu  sit  domiuiis  actuum  suorum,  <|ui)d  una 
3iom.e,jij.;2. solius  .Vjiostoli  autorita.s  satis  conf'utat,  Ko.  vi.  Fuistis  servi  ]R'ccati:  lilicrati 

autem   u    peccato,    servi   facti    estis    iustitiat'.    ita,   iu    (juocuuiiuo    vitac   statu    m 
sumus,  servi  sumus  seu  coiicupisfentiae  seu  tiiaritatis:  utra(jue  euim  domiiia- 
3ofi.  5, 34.  bitur  libero   arbitrio.     fSic  Christus   lohaii.  viij.  Qui   faeit   peceatuiu,    servus 
3.!Bcir. 2, i'j. est  peeeati.     Ita   et  Petrus   ij.  Pe.  ij.  a  quo  euiiu    ipiis   superatus  est,   liuius 
et  servus  est. 

Si  dices  'Est  tauieu  ali(juo  verum  sensu,  liberum  arbitrium  esse  dominum,  15 
non  excludeiulo  gratiam^  respondeo:  Sive  sit  sensus  sive  iion,  Thcoiogum 
deeet  loqui  ad  usum  Theologiae  et  saerae  seri])turae.  Et  eiini  in  snas 
rej)ei'tas  locjueudi  regnlas  cogant  oinues  C'liristianos,  eur  tam  liberi  sunt 
eontemptores  regulae  diviuae?  Fateor,  iibenuu  arbitrium  posse  diei  dominum, 
Priucipem,  Episcopum,  Regem  et  aiia  (piaecrnique,  sed  liaec  pcriculo  gratiae  20 
dei  et  scripturae  intelligeudae  dicuntur,  (juae  servitntis  vocaliulo  nos  sigiiat, 
et  «jiii  aliter  liberum  arbitrium  iutelligit,  uoii  intelligit. 

Alter  error  magis  uoxius  et  (jui  evidenter  indicet,  Eecium  nieum  ncsciie, 
(juid  fides  sit,  dum  negat  jier  eam  solam  iustificari  iiominem,  sed  nee  (piid 
sit  iustificari,  intelligit.  25 

iRum.  1,  iJ.  Dicinnis  ergo  cum  Paulo  llo.  i.  lustitia  dei  revelatur  iu  illo  ex  tide  in 

tidem,   sieut  scriptum  est:  lustu.s  ex  tide  vivet.     An  Apostoliis  al)  Ecciauis 
doeeudus    fuit ,   ut  glosam  illani    mirabilem    adderet    'sed  nou    ex    sola  title'? 
Moni,  lu,  Iu.  Item    Ko.  X.  Corde    creditnr    ad    iiistitiam:    vide,    ut    liie    soli    tidei    triliuat 

iustitiam,  adeo  ut  soluni  cor  uomiiiet  caeteris  meml)ris,  (|uae  oi»ei(,ntur,  tacitis.  nn 
Söut.  10,  III.  Ore,  in([uit,  confessio  fit  ad  salutem,  sed  ubi  iam  iiistificatus  est  ])er  lidcni. 

Dieain  ergo,  ut  iiugas  istas  iiisulsas  sopiiistarum  practeream :  Nuiia 
opera  iustificaut  seu  iustum  iacitint  sed  sola  fides,  iustificatus  uutcm  tluit 
o|)era:  sie  euim  lialiel  seusus  scripturae,  ut  iustificatio  sit  jirior  operibus  et 
ojiera  fiant  a  iustificatis.  Non  euim,  ut  errat  Aristoteles,  iusta  liieieiido  iusti  3.^ 
efficimur,  ,sed  iu.sti  facti  openunur  iusta,  sicut  nou  fit  Episcopiis  ojiera  Epi- 
scopi  fiiciendo,  sed  Episcopus  fiictus  f'acit  ojiera  Episcojii.  (Sic  non  opera 
fidei  faciuut  fidem,  sed  fides  fiicit  o])era  fidei.  Sic  non  opera  gratiae  fiieiunt 
gratiam,  sed  gratia  i'acit  opera  gratiae.    lüde  est,  quod  dcus  respieit  })rimum 


0  libuii  auteiM  bic  ©cfamnilauäflotcn 


Hesolutione.s  Lutheriiinue  suiut  pioiiositionilius  suis  Liiisiue  (lisimtiitis.  I.MO.     425 

ad   Alifl   (in  i|Ut)  .sibi  placet)   et  sie  tandein    ad    npcia.      IInc   csl    (|iii)d    vult  i  Woi  4.  4. 
Apü.stülu.s,   ijiiod    .stila  iidi'  iiistilicanmr,   iiDii  opciiljus,  licet  opera  iaiii  iiisti- 
ficati  uon  ouiittaiiiu.s.     Et    iiide  latiiis  audet   dieerc,   tjuod  lex    iiisto  iioii  est  i- luu.  i.u. 
pusita,   qiiia  iain  iastus  ex    fide  uon   egct   lege,   sed  .siia  .spoiite   flicit   (>]n'ra. 

.■i   Hiiiic   lo(jueudi    et  iiitelligeiidi    iiiudinn    in    operibiis   Hiiis   subiiiersi    niiii(|iiain 
iiitelligunt  siipliistae  luiiiismodi.    Xaiii  (|Uod   Ro.  ij.  dieit  'Nun  auditores  legis,iRi'iii  2.  u. 
sed  faetores  legis  iiistiticabimtvir',   kHiiiitur,   (jiiod  repiitantur  iiisti,  m>ii  <|Uod 
per  opera  iustificeutur,  atque  facere  legem  e.st  implere  legem,  (piotl  est  eredere 
in  Cliri.stiim. 

1«  Quod    aiitcni    lacolji    Apostoli    ej)ist(>la    iiidiuitiir    'J-'ides    sine    ii|)eribiis  >c.  ■.•,  i? 

niortiia  e.st',  priimuii  stiius  epistoiac  iiiiiis  longe  est  iiil'i:i  Apostdlicam 
maiestatem  nee  cnni  Paulino  nllu  modo  coinparandus ,  deinde  de  lide  viva 
locjuitiir  l'auhis.  N;un  üdes  mortna  non  e.st  tides,  sed  opinio.  ,Vt  vide 
tlieologos,   haiie    iinam    autoritatem    mordieiis  tenent,    nihil    pimsus    cin-antes, 

«•  «juod  tota  alia  Script m'a  tidem  sine  operibus  eomniendet :  liic  eiiim  mos  eornni 

est,  mia  abrepta  oratiuncula  textiis   eoutra   totam  seripturam   cornna  erigi're. 

Debebant  ergo  hü,  cjui  titiilo  theologiae  inflantur,  di.scere  prinium,  (jiiid 

es.set  fides  et  opera  iiixta  scripturas,    ac  non  mox  danmare,  (juic(|nid  ccmtra 

suas  opiniones  inveteratas  ottendissent.    Quod  si  populus  liis  offenditiir,  suis 

»p  iniputeut  int'elicibus  studiis,  cjuod  pupulum  non  docuernnt  intcliigcre  verba 
dei  et  tropos  seripturae  uecessano.s  ad  salutem:  J|)si  autores  sunt  sciianda- 
lorum  huinsmodi.  ISIidto  periculo  ))raedicantur  opera  prae  fide.  Fides  autcm 
sine  opere  nullo  periculo  praedicatur,  propteri'a  (piod  l'acilis  est  et  )iroclivis 
populus  in  fidueiam  operum    et  opera  facile   praeponderant   lidci:   ulii  aiitem 

2s  pura  fides  recte  docetur,  sponte  sua  et  sine  periculo  veuient  oj)era,  dum  didi- 
ceriut  maiorem  vim,  immo  totam  in  fide  j)ositam,  quae  l'aeiat  u|)era. 

Horror  e.st  inteudere,  quam  ignari  siut  etiam  theologi,  neduni  po])iili 
in  coguitione  tidei,  (juam  profitentur:  adeo  ecclesia  rejileta  est  iaetantia  o|)erum 
externorimi,    ut  Christus   de  no.stro   tempore  ilixisse  videatur:    lilius   hominis  s;ui.  is.s. 

3u  cum  veuerit,  putius,  inveuiet  fideni  in  terra?  Breviter:  Cum  fides  sit  reeta 
et  bona  opinio  de  deo,  opinio  autem  (jwaelibet  ])er  .sc  .solam  hominem  trahat 
iu  opera,  Non  e.st  dubitandum,  (piin  omnia  opera  faciat  (|ui  fidem  habuerit. 
Si  euim  opinio  et  amor  nnilieris  non  sinit  esse  ociosum,  sed  sine  lege  et 
magistro  faeit  plura  <|uani  postulctur,  quomodo  non  fides  uuiHo  niagis  idem 

3.1  prestet?  Mundus  regitur  si>lis  opiniouibus,  et  sola  fide  non  ])ossit  rcgi 
Chri.stianu.s"'  Denicjue  quis  docet  soj)histas  tlieologos  tot  et  tauta  iiiccre, 
l)ati,  cogitare,  vitare  pro  opiuioniipus  suis?  Nonne  sola  aft'eetio  opinionis 
suae?     Sed  aliit«  jilura. 

Tercius  error  Lmpiissinuis,  quud  lidem  non  tolli  qiiulibet  criminc  dicit, 

40  cum   fides   sit  iustitia,   crünen  autem  eontrarium,    iniustitia.     At  scio,    quod 

1  ab  Abel  A  lu  epistulu  fc^tt  iil  bei  ed.  Erlang.  '.^4  praepuiiderat  alte  ^uägdlicu 
31  tiahit  alte  auägaticn 


42(i      Resolutiones  Lutheriiiuiir  siiiior  pTOiiüsitionilius  suis  Lipsieie  tlisputatis.  1519. 

niilii  conuiK'Utum  de  fielt;  inliii«;i  et  ;ie(jui.sita  ubiieiat :  sed  niuujuul  lioe  est 
1)1  >ni  viri,  necliun  tlieologi  officium,  seire  alicuius  propositionem  esse  verara, 
i't  taiiieu  idimu  seiisum  ijuerere,  (jiio  eaudein  garrias  esse  falsani,  et  ita  ad 
V()('ein  et  vocabuli  ae(|iiivoeationem  veritatem  ealumnieris?  Quam  eximia 
vero  tlieologia  haec  est,  ut  haue  'Canis  est  aiiinial  latrabile'  üj)pugnes  et  » 
dicas  'Contra,  Canis  est  sidus  coeleste',  ciuu  scias  eertissime  caneni  ab  illo 
aliter  aceeptum  quam  abs  te! 

Ista  sophistiea  et  odibilis  tlu[)licitas  seu  rectius  multiplieita.-^ ,  cui  nou 
odiosa  sit  in  Protheo,  uedimi  in  Theologo?  Verum  qutmdo  Eccius  titido 
pracfi.xo  'contra  novam  doctrinam'  disputare  se  dieit,  iutelligo,  eimi  pro  lo 
siniplicitate  theologica  noii  de  alia  tide  hujui  quam  ego  locutus  sum:  aliotiuin 
111)11  contra  meani  iiDvaiii  doctrinam  loqiieretur  et  tituhis  mentiretur.  Ideo 
dico,  (juüd  sua  haec  contraria  propositio  sit  onniiuni,  tpias  vidcrim  uiKpiam, 
liaercticissinia  et  inipiissima,  ut  quae  fidem  sohim  iustiticatricein  contra 
i'auhim  Apostokun  et  Enangelium  Ciiristi  ueget  et  eam  nullo  crimine  tolli  i^ 
atKrmct.  Dciude  liberum  arliitrinm  actuuni  dominuin  contra  scriptiiras 
delendit. 

coNCLvsio  vm. 

Veritati  et  rationi  coutriirium  est  (luideni,  invite  niorientes 
deficere  in   charitate,   ideoquo   pati   horrorem    pnrgatorii,   modo  an 
veritas  et  ratio  sit   idem   quod  ojiinit)  theologistarum. 

Haec  iiullum  adliuc  liabct  contiitatorcm  et  de  eadcm  niulla  in  llcsolu- 
loriis"   dixi:  ne  sim  tedio,  repetere  nolo. 

CONCLVSIO  IX. 

Animas  in  purgatorio  esse  certas  de  salute  sua  nee  gratiani   os 
in  eis  augeri,  scinius  a  Theologistis  asseri,  sed  mi  raniiir  doct  is- 
sinios  viros,    (jiiod  liuius   fidei    suue    rationcm    nee    stnlto    veri- 
similem  rcddere  possunt. 

Haue  midtis  iinpetiit  Eccius,  sed  nihil  ett'ccit,  cum  nuUus  hominum 
scire  possit,  (piid  cum  aniinabus  agatur  in  purgatorio.  Hae  ignorantiae  pro-  m 
iessione  faeile  eludo  onmiuni  contraria  argumenta,  quod  iiullus  possit  docere, 
1.  Gor.  ;.<j.  quod  nec  vidit  nee  audivit  nee  in  cor  lioininis  ascendit.  Opinari  possimns 
de  iis  et  similibus,  (piantum  volunui.s,  sed  solis  theologistis  convenit,  ut  quae 
oi)iniones  sunt  pro  articulis  certisshni.s  fidei  iactent. 

Ad  arguinenta  vero,    (|Uoriim  caput  est  et  uua  virtus  illud,    hie  omne  3s 
meritiuii   comparari,    non    illic,   rcs])()ndi    satis   in    resolutorio,-   nec    ego   eas 
mercri  dixi,   sed  gratiani  noii    augeri  et    in  statu  mcrcndi  non   cs.se  eas  dixi 
nonduni  demonstratum  esse:  p()-t(|uani  fucrit  dcmonstratiiiii,  ccdaiii. 

27  stillte  .\  stultac  (i  :io  solis  jdllt  in  bcr  vi\.  Eilan^,  :J7    graliam   augeii   bic 

(Ücjammtausgatien 

')  ajgt.  ab.  I  ©.  554  ff.  ■)  ^^fll.  3^b.  I  S.  5Ü2  ff. 


Resolutionen  Lutherianae  super  propoüitionibus  suis  Lipsiae  disimtatis.  1519.      (27 

co^x'LVSIü  X. 

Meritum  Christi  esse  th  es  nur  um  Eccle.siae  et  saiu-tdnun 
meritis  nos  iuvari,  eertuni  est,  Esse  autem  thesauruni  indul- 
gentiaruni,   uemo  uisi   foedus   adulator,    extra vagautes   a  vitI- 

5   täte  et  fictae  quacdam  Ecclesiae  praxes  aut  usus  siniulaut. 

Hie  Ibrte  propter  illam  declaraturiain  Leouiuaui '  addenda  siuit  ^uaedani 
iis,  cjuae  copiose  in  resolutiouibus  dixi. 

PrLuio  (]uief|uid  sit  de  extravagante  illa  et  deelaratoria ,  certuni  est,  in 
mauu   Exx'lesiae   aut   Papae  prorsus    uon  esse  ai'ticulos    tidei   statuere,  inuno 

lu  uee  leges  moruiu  seu  bonorum  opermn,  quod  haec  oinnia  in  saeris  literis 
sint  tratlita.  Ideo  reliquum  est,  ut  artieuloruui  declanuidoruiu  tautunuuodo 
potestatem  liabeat,  deinde  cerimonias  ordiuare  ad  exteruaiu  speeiem  Ecclesiae 
dei,  quas  rursimi  destituat,  si  pietatis  ratio  postidet. 

Deinde  in  declaraudis  fidei  artieulis  oportet,   ut  nou  eos  adhilwat ,  i|ui 

li  humanis  traditiouibus ,  imübus  et  opinionibus  siuit  exereiti.  liii  uiliil  boiii 
declai'abimt,  sed  tlieologos  insiguiter  eruditos  vitaiiue  prubatos,  ut  et  loliauues 
Gersou  ceuset,  uon  sicut  hodie  eiTant  quidam  poutiticii  adiüatores,  quott  sine 
literis,  siue  ratione  bonae  vitae  pronimciaut  de  ca|)ite  suo,  velut  eerti,  (piod 
Spiritus  sauetus   eos    regat.     Fatemur,    Eoclesiam  uou  deseri  spiritu  Christi: 

20  sed  Ecclesia  ibi  non  intelligitur  Papa  et  Cardinales  aut  etiam  Concilinni. 
Ideo  ponenda  est  ista  stulta  tiducia  pracseutis  Spiritus  securitasque  prouun- 
ciaudi  et  cum  timore  oonsultis  saeris  literis  res  gerenda. 

Secundo  dico,  Quod  merita  Christi  simt  Spiritus  et  vita,  sunt  gratia 
et  veritas,  ut  loh.  i.  Gratia  et  veritas  per  Ihesum  Cluistimi  facta  est.    Cum  Soh  i,  i?. 

:15  autem  in  nullius  hominis  potestate  sit,  gratiam  et  veritatem,  spiritum  et 
vitam  tribuere,  Ideo  uou  poterit  Papa  vel  Ecclesia  merita  Christi  dispen- 
sare,  id  est  gratiam  et  veritatem,  et  hanc  senteutiam  ita  teneo  ac  tenebo, 
etiam  si  angelus  de  coelo,  nedmn  Papa  aliud  dixerit,  Quiuidocpiidem  et 
universa    Ecclesia    onmesque    in    uuum    doctores    uegent,    gratiam    dei    per 

30  hominem  dari. 

Quod  si  dixeris  'appiicare  tarnen  potest  merita  Christi,  quo  voicl', 
respondeo:  Merita  Christi  sunt  gratia  et  veritas,  sive  dciitur  sivc  vcndantiir, 
slve  disiieusentiu"  sive  applicentiu".  Nou  euim  fiunt  aliud  (pKun  merita  Christi 
in  quocunque  eorum  usu:  ideo  sicut  nee  darc,  ita   uec  appiicare  e;i   potest 

35  homo,  dicas  quid  velis. 

Riu^um  dices  'ministerialitor  dat  merita  Clu'isti'.  Haec  coneedo,  sed 
non  pro  hidulgeutiis,  quia  indiilgentiae  simt  contrariac  meritis  Christi.  Merita 
Christi  sunt  gratia  et  veritas,  (juae  facimit  meliorem  in  spiritu  et  sauctiorem 


17  qui  sine  ed.  Erlaug. 

')  l'cui  X.  Nova  decretalüs  Dom  9.  5iol)eintict  lölfc'. 


428     ResolutioiiL's  Lutlifrianat'  suiicr  ]iri)positionil>us  suis  Lipsiau  ditiiiutatis.  1519. 

eiim,  (jiii  cüii^cmtitur:  indulguntiaf  vcro  nihil  Ijoni  funtenint  in  sjiiritu,  su«! 
remittimt  boua  spiritii.s  contra  merita  Cluisti.  Qiiaie  ip.si  viderint  sua  verba 
et  usiuii  siiiim.  Egu  salva  eorimi  reverentia  dlco,  <iuod  ut  verba  sonant, 
Merita  Chiü^ti  uon  et^se  jxjsse  tlie.sauruni  indulgentianuu ,  .sed  eoutra  the- 
.saiiriiui  iiu})0!^itiouuni  et  penaruiu  feremlaruni ,  omnino  contraria  indulgentiis.     i 

Ideo  fateor,  ea  conferri  mini.sterialiter  in  abt^olutione  culj>ae:  ibi  enini 
ix's  i^piritn.s  agitur,  ibi  merita  Christi  o]ierantnr  ad  verbnni  sacerdotis,  si 
credat  j)eccator,  alias  ne(|iia((uam. 

(inare  declaratoriani  illani  non  danino,  sed  in  sno  sensu  eam  relinquo. 
Si  auteni  aptata  f'uerit,  nt  contra  j)racdicta  niilitct,  respuo  et  postulo,  nt  red-   i" 
datur  ratio  dictornni.    Deinde  o.stendatur  potestas  faciendi  articulos  fidei  aut 
prolcratur  ]iroliata  revelatio:  nudis  verbis  prohil:>et  nie  Paulus  credere. 

COXCLVSIO  XI. 

Dicere    indulgentias    esse  bonnni    Christiano   est    insanire: 
sunt    enim    veris.siuie    operis    boni    vitiniu,    et    iniprobare    indnl-   n 
gentias    debet    Christianus    ob     abusuni,     «jnia     dominus     dicit 
3fi.  «.i, 'j:.. 'propter  me  deleo  iuiquitates  tuas',  non  'propter  pecuuias'. 
'1-1.40, 5.  Proj)iieta  ps.  xxxix.  apj)cllat  insanias  tid.sas  honiinum  doctrinas,  quibus 

colitur  deus  coutempto  eins  mandato,  «juanto  magis  insaniunt  hü,  qui,  ciun 
indulgentiae  sint  remissit)nes  bonorum  ()[)erum  et  salnljrium  ])oenarum,  audeant  2u 
haec  Ijona  profiteri  Christiano,   euius  bona  sunt  esse  })lenuni  bonis  operibus 
et   poenis  crucis,  iniagine  domini  sui  Christi! 

Deinde  semper  sunt  vitium  operis,  dum  non  daretur  id  (|iiiid  datur, 
nisi  indulgeutias  scirent  reddendas:  ita  propter  malum  suuni  seu  minus  bonuni 
iaciunt  bonum  suum,  ubi  certiuu  est,  (juod  non  (picritur  dcus,  sed  ip.'<c  homo.   2s 

Tenta,  et  videbis  me  verum  tlicere.  Xani  in  lt;üia,  ubi  gratis  sunt 
indulgentiae  passim  expositae,  nemo  eas  curat,  In  Gernuuiia  contra,  nisi  des, 
eas  nemo  tibi  dabit:  ita  mirum  est  ingenium  indulgentiaruni,  quod  aliter  in 
Italia,  iditer  in  (ieniiania  regnant. 

Haue  jiropositionem  lohannes  Eceius  Lij)siae  imjiugnavit ,  sed  ila,  ut  m 
in  sibilum  pene  ierint  universae  indulgentiae:  nefpie  ijise  euim  visus  est  eas 
inagnit'acere,  atque  utinam  iam  diu  sie  liiissent  connneiidatae,  sicut  ab  Eccio 
nostro  sunt  commendatac,  minus  rapinarum  et  spoliorum  Kcimana  avaritia 
tulisset  e  Germania,  tum  non  ila  irrisissent  Germaiioruin  i)ailiaiani  rudilateni 
Romanenses  ])opulorum   iliusores.     Caetera  in  resuhilorio.  a.i 

COXCLVSIO  XII. 

Pai)ani  ))osse  remitterc  omnem  |)oi'uam  pro  ])eecatis  debitani 
huius  et  l'uturae  vitae  et  quod  indulgentiae  prosunt  non  crimi- 


9  sed  nun  A       ca  reliiifjuu  (i  IS  ps.  xliij.  A(;  -'7  cus  cuiat  A 


BesolutionesLutherianae  super  propositionihns  suis  Lipsiai'  ilisputntis.  1519.     429 

nosis,  somiüaiit  seouro  i  iiddcf  issini  i  sdplii.s t  ac  et  pcsti  i'cri  ;uhi- 
latores,  non  tarnen  vi'l  iiutii  possiiiit  osteuderc. 

Et  lianc  nemo  aggressus  adluie,  (|n<'ni  viderini,  praeter  |ir(i]insiti(inis 
Eeeianae  ventnni,  ad  qnem  non  est  secuta  i>luvia. 

Verum  quia  et  liaec  est  contra  novi.ssiinam  declaratoriain,  (|iia('  dicit,' 
Ecelesiam  remittcre  poenas  pro  peccatis  secunduni  institiani  diviuain  re(|ui- 
sitas,  liic  dico:  JSepius  dixi,  Ecelesiam  niliil  )>ossc  contra  iustitiam  diviiuun 
praet(>r  orationem,  nisi  equivoce  iustitiam  divinam  accipias.  Nam  miiii  nulluni 
duhiuni  est,  pena.s,  (juas  Ecdesia  rc(|uirit  a  peceatore,  siraul  rcquiri  a  iustitia 

lu  divina   per   pactum,   quod  fecit   cum   Ecclcsia  dicens:  Quodcun(|Ue   ligavci'is'-U'mn»  ifii» 
super  tcrram,  ligatiim  erit  et  in  coelis.    l'hi  clare  dicit,  ligari  apud  sc  (|Uiid 
in  Ecclesia  ligatum  est,   et  ita  consonat    iustitia  Ecclcsiac   et  dci  su|)cr  pcc- 
<-atiir('.    Verum  hoc  modo  non  liahct  usus  l(H|Ucndi,  (pii  per  iustitiam  di\inam 
iutclligit  aliam  seorsum  extra  pactum  iustitiam  dci,  sccundum  (|uani  Iv'cicsia 

15  nou  imposuit  aut  imponit.  De  hac,  dico,  si  declaratoria  locjuatLU',  nun  ci 
credam.  Sinam  tamen  esse  opinionem,  sicut  et  sumpta  est  ex  o))inionil)Us. 
Nani,  ut  dixi,  uovos  fidei  articnlos  non  reci))io,  a  quocunque  statuantur,  nisi 
a.s.sit  probata  i-evelatio,  ncc  declaratoriam  articuli  cuiuscnnquc,  nisi  per 
divinas  scripturas  declaraverit,  quarum  ne  syllaham  (juidcni  liabet  ista  decla- 

20   ratoria  Inristica  magis  quam  Tlieologica. 

At  hie  mihi  ol)strej)unt,  magnam  et  iut'allii)ilcm  esse  anloritatem  Ecclc- 
siae,  qiiae  spiritu  saucto  regatur,  deniqiie  iuxta  Augnstinum  "Euangclio  non 
crcdcrem,  nisi  Ecclcsiae  crcderem'.  Hie  saue  novnm  pclagus  disputatinnis 
navigandnm  est. 

2.'.  Dico,   sicut   paulo   ante   dixi:    magnam   et   infallihilem    esse  Ecclcsiae 

antoritatem,  (juod  spiritu  Christi  regatur,  i>leno  corde  conüteor.  Sed  im-is- 
jjcrditis  quihusdam  et  asscntatoriluis  Theologis  dchemus  hanc  iutelligentiam, 
(|Uod  Ecclesia  il>i  pro  notariis  et  penitentiarüs  aut  magistris  jiallacii  ])a])ae 
accipitnr  (Nam  ipsi  pontitices  raro  has  ix's  curant),  lum  ilc  universali  Ecclcsia 

311  tota  loquatur,  non  de  iiomanae  Ecclcsiae  (piadam  parva  et  uounun(|nam 
vilissinia  i)artc.  Et  inde  hahcums  etiam  Inillas  et  dcihiitioues  ex  urhc  digiias 
tali   Ecclcsia. 

Ad  antoritatem  Augustini  dico  primnni,  esse  eins  vulgatam  quonnidaiu 
sententiam    hanc:    'Euangclio  nun  crcdcrem,    nisi  Ecclcsiac  (•rc<lcrcm,  id  c>t. 

3.'.  plus  credo  Ecclcsiae  quam  Euangclio'.  Et  qudd  haci:  coruni  sit  scnlcntia, 
ex  CO  patct,  quod  I\a]>ac  hinc  trihuunt  antoritatem  infcri)rctandae  scripturac, 
soll  etiam.  Deinde  cam  opponunt  omnihus,  ((uos  audiuut  vel  dubitarc  vel 
reluctari  ijontificum  vel  litcris  vel  factis. 

10  quom   fccit  A  11    ligata   eniut   A  12  insticie  fJ  15  De  hoc  bit  Sonbcr= 

ail§9a6en  18  probata  rclatio  cd.  Icii.  unb  cd.  Erlang.  21  Au  liic  alle  ^tuSfladcn 

')  U^oUftänbinct  iinb  gcnniicr  nTitiffii()rt  ftft)t  bif  StoUe  bcr  Nova  decrctiilis  Mcai  X. 
®.  352  f. 


430     Rosolutiones  Luthfrianae  sniifr  propositionibiis  suis  Lipsiao  disputatis.  1519. 

Qua  spntontia  nee  Liioiier  ijise  nee  oninos  liaeretici  siniiil  snmjiti  dam- 

natiorem,   imrno  uec   simileni   impietatem    coffitaveriint.     Nam   liinc   scquitnr, 

Papani  et  Notarios  pallacii  esse  supra  Euaugelium  ao  per  hoc  supra  deuni, 

cum  Lucifer  soliuii   aequalis  deo  esse  couatus   fuerit.     Qua  sapieutia   iiova 

a  iiH-it. 2, 4.Papara  nnhis    homiuem  illum  statnuut,   de   quo  dicit  Paulus:  Qui  pxtollitur    '■> 

supra  onuie,  quod  colitur  aut  quod  dicitur  deus.    Ecclesia  enim  creatura  est 

Cvic.  1,  IS.  Euaugelii,   iucomparalnlitor  niiuor  ipso,  sicut  ait  laeohus:   voluntarie   genuit 

i.  i5ov.  4, 15.  nos  verlio  veritatis  suao,  et  Paulus:    per  Euaugelium  ego  vos  genui.     linde 

3f|.  4f.,  :i.  idcm  verhura  vooatur  uterus   et  vulva  dei,   Isa.  xlvi.  Qui  gestamini  in  utero 

uieo  et  portamini  in  vu]\a   mea,    (|uia  seilieet  ex  deo  naseiiuur  et  portaiunr   m 
verho  virtutis  suae. 

Si  hoc  voluisset  heatus  Augustinus,  sicut  ei  innocentissinio  iniponunt, 
(^nis  nou  Augustini  niallet  luuiquani  audivisse  uomen?  Tgitur  ad  fonteni 
cunduni  est.  Seribit  euiiu  heatus  Augustinus  contra  Epistolam  tuudanienti 
^fanicheornm,  non  Vincentii,  ut  illi  dicunt,  cap.  v.  adeo  studiosi  sunt  tum  »& 
lihrorum  tum  verbomm,  ut  nee  ad  originem  nee  ad  sensum  cin-ent  pedem 
movere.  Denique  verba  Augustini,  quae  sie  habent  'Euangelio  non  credei-em, 
nisi  me  Ecclesiae  commoveret  antoritas',  illi  thrasones  sie  reddunt  'Euangelio 
non  erederem,  nisi  credei-em  f]eclesiae\  lüde  nihil  mirum,  si  tantnm  sit 
lal>oratuni  in  huius  dicti  intelligeutia,  et  tot  sensuum  rivulos  indc  ductos.  so 
Instus  enim  labor  is  est,  ut  niultis  torqueantur  inteqiretationibus,  qui  librnm 
et  antorem  non  dignantui-  lectione,  sed  de  suis  capitibus  diviiiare  conantur 
nndelibet  decerjrti.s  depravatis(|nc  dictis  intelligentiam. 

Prinnnn,  faniiliaris  tropus  est  beati  Augnstini  dicere,  se  esse  eommotum 
luiius    vel   huius    autoritate.    sie    enim    lib.   i.  Retractationum :    Postca    cmn  2i 
legissem    nonnullos  diviiionnu  eloquiornm   ti-actatores ,    quonun    me    moveret 
autoritas  &c. 

Secundo,  Ecclesiam  hoc  loe«  nee  Papam  nee  IJomam  accipit,  sed  per 
totiun  orbem  diffusam  universalem  Ecclesiam,  ut  mox  ibidem  secutus  dicit: 
Euangelio  enim  Catholicis  praedicantibus  credidi.  so 

Est  ergo  argumentum,  seopus  et  summa  B.  Augustini  eo  loco  eius- 
modi:  'vobis  Manicheis  non  credo.  (piare?  quia  in  Euangclif>  nihil  de  vobis 
lego.  Cum  autem  Catholici  vos  per  totum  nuuidum  detcstentur,  Euangelium 
autcTU  conmiendent  mihi  et  constanter  ulii(|ne  ]>raedieent,  P^nangelio  autem  non 
credidisseni ,  nisi  totus  orl)is  tam  concnrditcM-  docens  hac  anturitate  sua  me  -■■' 
moveret  ad  credendum,  simnl  eadem  autoritate  inoveor  ad  vobis  non  credendum, 


1    damnationem  G  14  eunilem  A       eiiini  haec  ipsa  beatus  (i  21  lalmr  liis  est 

bic  öctnmmtouSüa'bcn  27  ')laä)  autoi-ita.«  &c.  in  G  imb  l)ieraii§  entnommen  in  ben  öie|nmmt- 
aH?soten  folticnbcr  Bufnt;,  bcr  untere?  Pmii^ten?  nidö'  f on  Sulf)CT  Ijettiiljtt :  ncindo  per  aiiforitatcm 
MiMi  iutdligit  potcsfalcm.  iit  vuljji^  intolligitiir,  spd  ut  latinissimi ,  ipioiiHido  Pliiiiiis  vino  vcl 
gcniinae  sülct  prae  caoteiis  antoritateni  tiiljucip,  cniii  imlliiis  sliit  in  alias  pcitpstafis,  quasi 
dicas    praeciosain  opinioiieni  et  valciieui . 


Resolutionea  Lutherianae  super  propositionibn<  suis  Lipsiae  disputati«.  I-IIO.     431 

fjiiia  niliil  de  vohis  k'p;o  in  Eiiaiiüclio,  ciii  motus  autorilatc  tutins  (ii-l)is 
oredo'.  Ex  quibiis  elai'uin  est,  Augiistiiiuni  hoc  vello,  posse  seilicet  prohari 
tanto  oniuium  eonsensii  Euangeliiini  et  Eeclesiam  et  iinprohari  liaereses  con- 
trarias tantae  multitudini,  prcsertini  iilii  ii,  cum  c|uiluis  aoitnr,  iil)r(is  acccp- 

5   tant,  ex  quihns  id  pr()l)atur. 

Hunc  esse  seusiim  beati  Augustini  patehit  (luihuslibet,  tjni  ]irecodentia 
et  sequentia  oonforunt  et  sco))uni  Augustini  observant:  t'nistra  (Jersoii,  frnstra 
Mavron,  tVnstra  et  alii  hoe  de  priiuitiva  Eeelesia,  aiii  de  Eeeiesia  cinn  ('iu'isto 
dcd  incluso  intelliguut.     Xam  et  IIb.  eonfessionuni  Ideiu  dielt,  se  uou  ieviter 

1"  motuni  ad  Cliristi  fideni,  qu(»d  videret  saeris  iiteris  a  deo  tantani  esse  dalani 
autoritatcm,  quod  t(ito  orbe  hai)erentur  in  sununo  antoritatis  fastigio.  Sie  bie 
(Holt  se  motiun  tanto  per  orbem  populo  in  Euangelium  consentiente,  in  (juo 
tainen  nibil  invcnisset  de  IVTanielieis,  ideo  non  posse  se  Manieiieis  eredere,  (pios 
illi  detestai-entur,  (juos  P^uangeliuni  videl)at  ita  reeipere,  ut  eorinn  nioveret  anto- 

li  ritas  ad  credenduni,  hoc  esse  Euangelium.  Nee  hoc  ergo  reete  dicitur,  (juod 
approbante  Eeelesia  Euangelium  noseatiu",  cum  de  approbatione  Augustinus 
nihil  dieat,  presertim  si  Romauam  Eeelesiam  intelligas,  scd  de  nndfitudiue 
totius  orbis,  quae  res  non  levis  est  antoritatis,  cum  sine  dei  maximo  niira- 
eulo  fieri,  tot  resisteutibus  tyrainiis,  tot  moricntibus  Christianis,  non  potuisset, 

20  nt  Euangelimn  sie  manaret  et  cresceret.  Si  enim  hoe  non  \-idisset  fieri, 
Enangelio  non  crcderet.  Quid  hoe?  An  non  (^rederes,  etiani  si  totus  orbis 
insaniat  contra  Euangelium?  Dixi  ergo,  tpiod  magis  loquitur  de  eonviueeudis 
lieretieis  et  prolianda  fide  eathoiiea  (hoe  enim  tmie  agebat)  quam  de  sua 
propria  fide,  «juae  non  ullorum  autoritate,  sed  spiritu  solo  dei  oritui'  in  eorde, 

•-'5  licet  jwr  verbum  et  excraplum  nioveatiu'  homo  ad  eam.  Sed  fjuia  haereticis 
hoc  exemplo  pro  fide  fortiter  resistitur,  q.  d.  'fidem,  quam  habco  in  Euan- 
gelium, non  posscm  ita  tueri  contra  vos,  nisi  Ecclesiae  ista  movcret  auto- 
ritas',  Et  est  simile  'sicut  deo  non  eredidissem,  nisi  Paulo  prcdieanti 
credidissem',  quia  fides  non  nisi  ex  auditu:  quomodo  enim  eredent  ei,  <|iiem  ;[|j"|  jj  }J; 

30  non  audierunt?  Ita  jiroliatio  fidei  non  nisi  ab  exemjilo  totius  Ecclesiae  ])er 
orbem.  (|Uomodo  enim  persuadeliit,  etiam  si  solus  foi'tissinie  credat,  nisi  pro- 
ferat  et  aliorum  exempluni,  et  hoc  (|Uo  jioterit  potentissünum? 

Igitur  'non  erederem'  necessario  intelligitur,  id  est  'non  possem  per- 
suaderi  et  persuadere  ad  credendunr:    aliocpiin   ialsissime  diceret,  cum  sohis 

3s   Spiritus  sanctns  faciat  eredere  quem(|ue.    Atqne  iterum  simile  esto:  Johannes  i.Suii  4,  i'o. 
dicit:  Qui  non   diligit   fratrem,   quem  videt,    deum    (piomodo  jiotesl  diligere, 
quem  non  videt?  cum  sit  impossibile  fi-atrem  diligi,  nisi  in  deo  prius  dilecto. 
Est  ergo  sensus  'non  proliatur  diligere  deum,  (|uem  non  videt,  qui  non  ostcndit 

4  ubi  hi  bic  ©efammtau^floSen  14  (|uciil  Knangelium  (i       it.i  coust.iiiter  lecipcrc  O 

iinb   bie    Sciammtaii^gotcn  19    tyranmis    A  20   mauorot    ed.  Ich.    imb  cd.  Kilaiig. 

21   tutins  A  2.'i— 2S  Sod  quia  bii  isla  nioveret  autorilas  fcftlt  in  <i  2C  tides,  quuui  A 

35  At  itcriun  (i 


432     Resolutiones  Liithenanae  supor  proiiositionibus  suis  Lipsiao  dispiitiitis.  l.''>19. 

sc  diligere  fratrem,  quem  videt'.    Vides  ergo,  quam  lonoe  ahierinl  ali  Auoiistino, 
qui  hiiiie  tropiuii  iioii  ohservavenint,  et  quam  inejite  ad  Itomanum  jiontificem 
et  Ecclesiam  Romanam  ista  direota  siut. 
t'iic.  22, 32.  Dici.s  iterum   'Clu'i.stus  rogavit  pro  Petro  dieens :    ut   nou  defioiat  fidos 

tua'.  Si  'defieere'  aoi'ipitur  latino  tro])o,  manifestum  est,  Petri  fidem  defe-  5 
cisse,  quaudo  cecidit  negato  Christo.  Quare  Pctri  fides  tuiu  uon  iu  Petro, 
sed  in  virgine  Maria  mansit  et  in  latroue  dextro  orta  est.  Eadeni  enim  est 
Petri  fides  quae  omnium,  sieut  Angnstinns  de  trinitate  dicit  lil).  i.  Haee  mea 
tidcs  est,  quoniam  liaee  catholica  fides  est.  Atquc  lioc  modo  fides  Petri  nihil 
ad  Romanam  Ecelesiam,  (juod  sensus  est,  fidem  Christi  (qnae  totius  Elcclesiae  xo 
est),  qnae  tnnc  in  Petro  f'nit,  ninKjuam  defceturam.  Si  autem  liehreo  tropo 
'defieere'  aeeipitur  pro  'finiri  ac  penitns  eessare,  nee  aliquando  rejiarai-i', 
chu'um  est  Petri  fidem  cecidisse  quidem,  sed  nou  defeeisse,  quia  reversa  est 
a  Uqisu.  verum  ex  hac  jiersonali  fide  uiin'l  pri>  idlo  JCpiscopo  infertur,  nee 
aliqnid  ad  snceessorem  pertinet  de  liae  fide,  qnantmn  verliornm  pro]irietas  fiicit.   i^ 

CONCLVSIO  xin. 

Romanam   Ecelesiam    es.se    omnihus    aliis    superioreni,    pro- 
hat ur  ex  frigidissimis  Romanornm  Pontificum  deeretis  intra  oeoe 
anniis  natis,  contra  quae  sunt  historiae   approbatae  Mc  annorum, 
t(>xtns    seriptnrae  divinae    et    deeretnm    Coneilii    Nieeni    «mminm   20 
saeratissimi. 

Haue  edita  resolutione  ali(juanto  declaravi,'  plnra  dieturns  t'uturis  a<l- 
versariis.  Interim  quia  scandalosa  est  propositio  in  anrihiis  pi(>tatis,  id  est 
invidiac  et  snperhiae,  panea  iternin,  ne  mida  prodcat,  ad<lani,  i)ri)  ((Uo  prinuini 
pniho,   (juamlibet  civitatem  habere  debere  Episeopum    ])roj)rium   im-c  divino,  21 

i«.  i,''quod  ex  Paulo,  Tit.  i.,  ostendo  dieente:  huius  rei  gratia  reli(]ui  te  Crofe,  ut 
quae  desnnt  eorrigas  et  constituas  presbyteros  per  eivitates,  sieut  ego  disposni 
tii)i.     Ilos  antem  presbyteros  esse  Episeoj>os,  testatur  Hieronynms  et  textns 

jii.  1, 7.  se(juens  ostendit,  dicen.s:  ojiortet  enim  Episeopum  esse  irreprchensibilem  &('. 

Sed  et  B.  Augustinus  Epislola  xxix.  ad  Hieronynunn  Episoopinii  deseripturu.s   m 
j-ationem  addit  et  dieit:  Ei-at   enim  Civitas,  (j.  d.  'uon  erat   sim)>lex  ])r('sbyter 
.sed  Episeopns,  de  <|iio  loquor,  qiiia  erat   eivitas,  cui   pracerat\ 

Seemuli)  siippond,  Christum  habei'c  aut  ali(|uaiidii  lial)uisse  (!hristiano.s 
in  omni  termino  terrae,    ut    in    exlrema    parte   Indiae   et   Aethiopiae   et    aliis 

1!i. '72,' s! finibus,  iuxta  psal.  ij.  Possessionem  tnam  terminos  terrae,  et  Ixxi.  domiiial)itiir   35 
a  mari  usque  ad  mare  et  a  Humiiic  usque  ad  lermiuos  orbis  terrarum. 


12   finiio  eil.  Erlaiif^.  29  roprrliotisilillom   A 

')  3l'   '"^'^   liesoliiliii    liUlliiM-iiinn    -iii|ii'r    iirii|iiniti()nc    XIll.    di'   )iiiti>st;ili'     piqiae 
©.  185  ff. 


Resolutiones  Lntherianae  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputatis.  VA9.     433 

Tprtit)  supiioiid,  tideles  Christianos  pos.so  esse  ji(n"ft'('tos  et  iwii|M'rt's 
relictis  oiunibus  suis  rclnis,  ita  nt  nihil  proprii  liaboant. 

'J'iiiic  arfjjiio: 
Dontiir  hü  tidclos  in  extrcnin  aiir|no  termino  terrae,  porfooti  et  panjirros, 
i  oredis  ne,  Ciu-islnni,  (jui  legem  snani  volnit  esse  snaveni,  volnisse,  ut  jierOT.uiii  n.su. 
tantiiin  iter  tantis  sunij)til)us  fideles  sni  Kpiseoimni  e  Roma  })alliatuni  et 
ennfinnatnni  aeeiperent?  Nam  hine  vere  plus  imposuisset  nneris  Ecclesiae 
suae  (juani  nnqnam  imposnit  synagooae,  (piin  enegisset  eos  panpertati  Enan- 
gelieae    rennneiare    et   eontoni])to   ]iraece])to  eins   enram    hahei-e    et   snllicitos 

10  esse,  qnomodo  divitias  et  suniptns  eoaeervarent,  (pui  pallia  et  eonfirniationes  fflintiii.  c,  la. 
inipetrare  ]>ossent.    Nani  si  est  ins  divinnin  EjMseopos  onnies  e  IJdnia  aeei- 
pere,  non  lieet  hoc  nlio  vel  loei  vel  rennn  easn  infringere,  ae  |>er  hdc  infringere 
oportet  aliud  ins  divinnni,    scilieet  ne  sollieiti  sint  de  erastino,   nt   Matt.  vi.watH)  c,o4 
doeet.     Inipossihile  est  enini,  a  tot  tiiiihiis  terrae  tantnm    iter  coniiei  nh  iis, 

15  qui  iuxta  Euangeliuni  sollieiti  non  sunt  de  erastino:  non  enini  habehunt 
sumptus. 

Si  dices  'potest  Romanus  Pontifex  eommittere  vieiuis  Episeopis  po- 
testatem  suam',  resjiondeo:  tune  non  erit  ins  divinum  ex  urbe  Roma  Epi- 
scopos  petere,   quia    ins  divinum  n<in    potest   nuitari   aut  transferri    in  alium 

2u  ab  eo,  cuius  est,  et  cur  nun  liodie  (juoqne  primatibus  eonfert  haue  potestatem? 
Quid  enim  hie  obstat  nisi  detrimentmn  Ineri  et  gloriae? 

Sed  finge,  aliquam  Eeelesiam  ab  liostibus  eaptani,  ul  non  possit  ad 
Romani  mittere  pro  li^piscopo.  Quid  haee  faeiet?  Si  est  ins  divinum, 
captivitas  non  excusat,  lus  enim  divinum  est  nulli  rei  alligatiim,  sed  super 

25  omnia  in  omnibusque  servandum.  Si  dieis  'suflieit  votuni  mittendi',  dieo: 
Cur  non  et  in  aliis  Episeopatibus  iioc  votum  suflicit,  <jui  exhausti  sunt  et 
tarn  longe  a  Roma  positi,  ut  magno  suo  dctrimento  (contra  chai-itatt'm) 
Episeopum  emere  eogantur? 

Secundo:    Secjuitur    ex   verbo    l'auli,    cjuo   cuilibet   civilati   Episeopum  lit.  i,  5. 

30  tribuit  ((jui  mme  plebani  dicuutur),  Episcopos,  patriarchas,  primates,  (jui  hodie 
sunt,  esse  iuris  luunani  tantuni,  cjuod  et  decreta  indieaut,  qnibus  Romani 
Pontifices  sibi  tribuuut  onuünm  Eeelesianuu  et  dignitatum  constitutionem, 
atque  ita  iure  divino  Pajia  nulli  est  superior  omniuo  aut  solis  picbanis 
snperior  est.      C'aeteris   mediis   ac   niaioribus   suo    iure   et   usu   superioi-   est, 

35  quo  et  Cardinalibus ,  At(|ue  nt  ))lebanus  alteri  non  jtrefertur  iure  divino, 
ita  nef;  iilliis  Episcopus  uUi  Episcopo.  Omnia  enim  liace  per  Eeelesiam 
ordinata  sunt. 


1  Christian!  A  10  snmptos  A  14  a  tot  pt  taiii  remotis  finihns  (!       conficcre  A 

ab  liis   bie   ßcjainintaU'Sgnten  17   ilicis  bic   OicfaninitnuSflnticn  20  cur  lioilio   bic  6e- 

^ammtouSgabcn       primutibus   non  conlcit  oÜe  UluSgabcn  21  liicii  et  giatiae  bie  8tiainint= 

ausgaben  23  (juid  biu  aUe  SluSgatien  2r>  in  fet)lt  in  ben  GSejamnitau-^gabcn 

Sut^et«  äBetfe.  II.  28 


434     Rpsohitiones  Lutherianae  super  iiropositlonilms  suis  Lipsi.io  dispntatis.  1519. 

Ex  quo  ultoriiis  seqnitiiv,  quod  ouni  unus  Eomanus  Episoopus  noii 
possit  (iniiiium  parochiarum  euram  liabere  (quihus  solis  ost  siiperior  iure 
iliviiio,  si  supcrior  est,  ut  dixi),  iinu  esse  creileiulum,  q\io(l  Christus  atl  ini- 
possihilo  cum  viilucrit  iure  diviuo  astringi,  ac  per  lioc  uec  iure  iliviuo 
su]wri(iroMi  esse  (iniuilnis.  Quod  si  uou  omnihus,  eadeni  ratioue  uulii  ;. 
partieulariter,  ae  sie  onmes  onniium  civitatiuii  p]piseoi)i  aequales  iure 
diviuo  suul. 

lani,  quod  iu  priueipio  eginuis,    CViueiliuiu  Coiistantiense  deteriuiuavit, 
coueiliuiu   esse    supra   Papani,    sieut   et   iuiius   detenniiiatiouis    usuui    ibidein 
servavit  depouendo  et  statuendo  Papaiii.    At  si  iu  iure  diviuo  Papa  ouuiilius   lo 
su])erior,  C'oueiliuui  haeresiui  et  feeit  et  defiuivit,  fpiia  liaereticuni  est,  diviunui 
ius  daiuuare  et  eoutrariiun  statuert'. 

Quod  si  dixeris  'Coneiliuni  uon  Papani,  sed  hoiniueui  dat  vel  auffert, 
papatu  semper  raaneute',  respoudeo:  hoc  est  ridieuluui  et  iusulsuui  eoiuiuentuni. 
Sequitur  euini,  quod  uou  papam  ut  papani,  sed  homiueni  taiituni  dejionil:  i' 
ergo  papa  dejmsitus  papa  erit,  (piia  niaiiet  ideui  (pii  prius,  cum  iu  eins 
papatuni  uiliil  sit  actum.  Quid  luoror?  Äou  iu  liomiuem  agit,  sed  in 
jiapam  ut  papam,  quia  administrationem  ei  anfiert  tauqnani  iiahciis  potestatcni 
tradendae  administratioiiis,  uou  secus  quam  papa  ipse  Episcopuni  statuit, 
nl)i  utique  uou  liominem  ut  iioniiueni,  sed  Episcopuni  ut  episcopuni  statuit,  an 
eontereus  ei  admiuistrationis  ius.  Alio(juiu  et  iiie  dieetur,  Nou  E])iseopuiii 
statui  aut  Pontifieem,  sed  liomiuem,  episcopatu  maueute.  Has  larvas  inv<'- 
nerunt,  ilum  episcopatuiu  nou  oflfieü  sed  dignitatis  vocaliulnm  (nescio  in  (|Uo 
uuivcrsali  reali  latentis)  feeerunt. 

(iuod  si  papa  est  iure  diviuo,  nou  licet  eum  dejiouere  iillo  modo,  sive  üs 
sit  malus  sive  bomis,  sive  liaeretieus  sive  catholicus,  .sed  est  tolerandus  usque 
ad  mortem,  sicut  Saideni  a  deo  luictum  iure  diviuo  Pegeni  Pavid  toleravit. 
Quare  iteruni  eiTaut  et  liaeretica  erunt  decreta,  quae  statuunt,  papani  pro 
liaeresi  deponeudum,  quia  contra  ins  divinum  statuiuit,  cum  uou  sit  superior 
qui  cum  dejionat.  Si  aiitem  est  iillus  superior  ut  Coneiliuni  ((jnod  verum  no 
est),  iam  ipse  nou  est  omniuni  suiierior  iure  diviuo,  sed  .acei]iit  haue  snpe- 
riorilatein  lunnauo  Coueilü   iure,  cni  eani  rursus  dchct  mutaudam  eins  arliitrio. 

Plnra  (nt   <li.\il    provocatus:    uam    servanda    sunt    et    iu    pracsidio    arma 
adversus  jicrtinaciam  acnuiiorum. 

Tu  tiuc  rcpcto,  (jnae  in  jiriucipio  dixi,  me  prorsus  eoufiteri  et  tueri  3i 
priniatnu\  ivomaiii  Poutificis,  <|uautus(|uaufus  est,  i'uit  aul  l'Mturns  est,  solum, 
(|Uo(l  noviun  dogma  esse  scio,  iure  diviuo  cuudcm  stahiliri,  (piia  inillus  anti- 
(|U()runi  i)atrum  meminit  eins  articuli  tidci,  <jni  tamen  omnia  taiu  ju'e  et 
soUieile,  ([uae  nostrae  lldci  sunt,  exquisierunt  nee  secuuduni  eundem  egerunt 
aut  VLxenint,  qnos  oinues  liaercticos  dici  unlla   ratioue  paliar.     At(|ue  iiidies  -m 

9  usus  G  11    snppriiir  est,    ('ciiicniiun    bic    Wcjnmnitniic-iinlicn  17   iiapatii    (1 

2.'>  nou  fefjtt  in  O 


Resolutiones  Lutherianae  super  propositionibus  suis  Lipsiae  disputatis.  1.M9.     435 

magis  milii  plaooo  et  superlnis  fio,  (|iiod  vüleo  iidnion  pessinuini  milii  crosforc: 
veritatoni  cnim.  id  est  Christum,  oportet  creseere,  nie  aiitem  inimii:  plus  Jon  3. 3u. 
gaudeo  ad  voeeni  sponsi  et  sponsae  (|uaiii  ad  tiiiuultiiiii  et  elaniDreni  liixii- 
riosonim  procorum  metuo,  eertus,  quod  hoiniiies,  (jiii  sidentur  mihi  adxersari, 
ipsi  non  sunt  nialomm  aiitores  nee  eos  odio  haheo,  sed  Beliemoth  ille  jirin- 
ceps  malorum,  quem  per  umbras  suas  video,  vellet  mihi  formidabilis  fieri, 
si  posset,  et  veritateni  e  regno  siio  niei  oeeasione  exturhare.  Sed  iiuii<ir  est 
qui  in  nobis  est  quam  qui  in  mundo,  quo  duee  niliil  profieiet  inimieus 
iste,  Amen. 

Praesens  male  indieat  aetas,  Tudiehim  melius  posteritatis  erit. 


3  quam  tiimulnmi  ed.  len.  unb  ed.  Erlang.  4  adversarii  ed.len.  imb  cd.  Kilaiig. 


28' 


sV<^\^dV6WiV6«?s^^^ 


In  epistolaiu  rauli  ad  Ualatas  M.  Lutlieri 
coiniiieiitarius. 

1519. 


^0111  Äampfplntj  fiil)vt  uns  bic  Jvolflc  bov  Sdjriftcn  in  bcn  .fiövfcinl. 

Ziehen  bnn  '4>ynltcv  tvaxm  bistjfv  bic  i^rioff  £•  -^^auVi  nu  bic  iKönu'v,  nn  bie 
(iinlatev,  an  bir  .Cicbväer  uub  an  2itn'3  (^jcflcuftnnb  brv  iiovlcfnnflcn  Vntfjevo  (^e= 
UH'fcn.  4!on  bcni  latcinifrf)fn  Ici'tc,  bcn  cv  bobci  ,^n  ftvnnbc  Icfltc,  t;nttc  cv  bei 
3!o()ann  ©riinenhcvt;  eine  befonberc  ?(n!5ciabc  öcvanftnltct,  Uiic  unS  cinev  feiner 
^-^nlibrcv,  Soljann  Clbetop,  beviri)tet,  „bc  IRige  eine  Untf)  öon  ber  nnbevn  (lebvnifet, 
nnimc  ßlofcvenä  unllen". 

Seine  iiortväge  niad)ten  einen  bebentenbeii  (J-inbvnrf.  I1ian  nannte  il)n  „einen 
Öcvolb  bcr  aßa{)rt)cit,  burd)  bcn  inimcv  nnv  "panhis  vcbc".  Pf)viftop()  ©djcnvl 
enivfat)!  ir)n  int  ^mnini-'  l'"'!"  bev  m'ennbid)nft  ;>:Dl)ann  (nfs  al-5  „einen  Itjcnlocjcn, 
bev  bic  il-^viefe  bec-  93innne'5  Don  2av)nC'  mit  uninbevLmvcm  ©eifte  anc^lcgc".  „Vln^i 
bcm  Sonntet  nnb  Sdjnin^  i^re«  Äcvtcv«,  fo  fajjt  '■]}ccland)tt)on  fpätev  boy  aünenteinc 
Uvtl)eil  .infannncn,  unirbcn  (i^riftn'^'  nnb  bie  Vlpoftcl  iineber  an«  l'idjt  flcbvari)t." 

''JUir  aber  bic  '-l'orlcfnngcn  über  bcn  i^rief  an  bic  ©atatcr  finb  balmn 
tJcrLiffentlirijt.  33egDnnen  (jnt  fie  l'ntljcr  am  27.  Cttobcr  ir)l('>;  aber  cc-  ift  iraiilid), 
lüie  lange  er  fic  nnnntcrbrorijcn  fortgefclU:  er  fclbft  fiirdjtete  g(eid)  anfang-j  eine 
Störnng  bnrd)  bie  ^H'ft,  bic  im  Vln^yigc  mar,  nnb  in  ber  X()at  öcrlicfecn  bamaU 
an  20(1  Stnbcntcn  SlUttenbcrg.  'jMelleiel)t  bat  er  im  ^JJcai  ir)ls  luni  neuem  an^ 
ge(;cibcn.  Saranj  tbnnte  fiel)  bie  '•Juiti,;  im  Vllbum  ber  llniuerfitnt  unter  beni  iliet-- 
torot  bc5  Slotjann  Stüb  (Sommer  1518)  bc,3tet)cn:  „Gooptns  ost  legi  Paulus". 
Über  bcn  lueitcren  Wang  ber  '^Hirtriige  unffcu  luir  nid)t'3.  lim  '•JicnjaTjr  ir.19 
cru'artetc  nmn  iie  bereit«  im  Xriuf ;  U'enig)tens;  Kuircn  fic  feljnn  in  bic  '•|U-eiie  gegeben. 
3n  J^olge  bcr  l'ertjanbtung  mit  Wiltitj  aber  .^og  fic  S.'utt)er  miebcr  prüft,  um  fic 
,^n  iinbern,  ivo  er  fidj  etma  „,yi  freimütbig"  ani;gcfvrüd;en.  äBie  ftart  er  fic  bann 
umgcftattct  tjat,  öcrmbgen  U'ir  nid)t  ,yi  beftimmcn:  überall  jebud)  .u'igt  er  fid)  mafi- 
nullen  Vluebrurfe  bcfliffen ,  nnb  ,in  Wal.  .^,  22  erfennen  luir  bie  beffernbe  A>anb, 
gefüljrt  non  bcm  fprael)eufnnbigcn  lUclandjttjDn.  yjiitte  Vlpril  mar  Vntber  mit  bcr 
)HeDifion  fertig,    nnb  (inbc  Wai   glaubte   er   bcn  Sruif  fdjün  bem  Vlbfdjlnfj  nafjc; 


In  epistolam  Pauli  atl  (ialatas  comnicntaiius.  1519. 


437 


bodö  erft  am  ;>.  September  foiiiitc  cv  melboii:  ,F,|pistola  nd  Galatas  hodic  liniia 
mihi  diciliir".  <Bo  gingen  jene  iöorlcfuugcu  als  .ttoiiiincntar  ,^uni  ii? riefe  '^muiH 
an  bie  ©atater  aiiä.i 

^n  feiner  erften  ^Bearbeitung  unucn  beni  .ULmuueutar  beigegeben  ein  'i'LU- 
luort  Don  £ti)o  öernianue,  l'ntljcrö  ätJibninng  an  ^^ctrne  Vnpiuuc'  nnb  l'lnbreas 
ßartftabt,  latcinifdje  Webielite  Von  .Oartluig  Stoterrtigge  nnb  ^i^b"""  '4-'nd)er,  iuiuie 
ein  'Jiad)iiHirt  uon  '4>an[n-:  (''DMiinLibns.  ''-i'Dr=  nnb  'Jfadjluürt  bat  man  feil  Seifenborf 
üielfacl)  bem  IHelanditljon  .^ngefdjrieben,  obne  ben  minbeften  Wrnnb.-  ^ntbero  3Bib-- 
mnng  U'irb  üon  2)c  3i3ette  in  ben  September  lr>l!)  gefetjt,  ift  aber  ben  erften 
'Jllonaten  be«  ^al^res  .jninireifen ,  üielteidjt  fd)on  bem  ^nnnar;  beim  fic  ift  nori) 
jegtid)er  iBejicl^nng  anf  (^cf  unb  bie  !i.'eip',iger  Siepntation  banr.  -finrliing  Stolerrogge 
ftanimtc  ol^ne  ^iveifcf  au'i  i.'üncbnrg;-'  über  ^üljann  '4-*"cl)cr  feljlt  eä  nn>j  an 
nä'^ercr  i^unbe. 

l'ntber  pflegte  feinen  .ftommentar  beim  erften  i'erfanb  nad)  (Mal.  -i,  1  „nn^ 
öerftönbigc  öalater"  ^n  nennen;  er  fanb  il)n  nid)t  nad)  feinem  Wefd)niarf,  nid)t 
auöfül^rtid)  unb  flar  genug,  «yür  ben  ii3rief  fclbft  beljielt  er  jebocb  immer  eine 
gro^c  innliebe;  im  2'eymber  IT):;!  änderte  er  einnuit:  „K|iiHtüla  ad  (lalalas  ift 
meine  (vpiftola,  bcr  id)  mid)  uertrant  l;abe,  meine  .Uetlje  ului  SPora".  yinber« 
nrtbeiltcn  9(nbere  über  ben  Kommentar.  3)lcIand)tT)un  bc,5eid)nete  ibn  al-j  „einen 
Ibfff^fi^"'  i"  bi^"  Srrgängen  ncnle)"tamentlid)er  (nxgefe".  ''JJiartin  iMiijer  fdirieb 
jubelnb  an  Spatatin  ben  2o.  Januar  l")2i) :  „Cum  miper  inei  iiistiliiti  IVatcr  (|iii<iaiii 
eius  [Sutl^erä]  coniriientarium  in  epistolam  D.  Pauli  ad  Galatas  Norimbcrga  allii- 
lisset,  quanto  me  credis  gaudio  exsultasse?  Etiamnum,  libello  vix  per  transoiiriaiii 
viso ,  paruni  aberal,  quin  clioro  Uli  Aristopliaiiico  in  Pluto  succinuisseiii:  wi; 
ijöa/iiai,  y.al  rtQ^cofiai,  y.ai  ßoikoi-iai  /ogEiani  i'ff  »jrfoi'ijs*.  Nani  o  fff'»ßoc 
tojv  uh^itiviZv  '/^Qi^(.iütiov  non  iam  nuueiabatur  venire,  sed  praesens  ipsis  oculis 
subiieiebatur". 

Sicr  3ial)re  fpäter,  im  ?(nguft  152;i,  erfd)ien  bcr  .Uommentar  in  .^lueitcr. 
^Bearbeitung  üon  ^'ntl)cr  felbft.  5lllc  früljere  il?eigabcn  finb  geftridjen  unb  bnrri) 
eine  Üorrcbc  üon  ^J}lcland)tt)on  crfe^t;  alle  ':)iamen  ücm  ,Sfitgcnoffen  finb  getilgt, 
felbft  li'D  bereu  'Jlnfidjten  it'ie  ^nuor  befprLid)en  iin-rben.  Sclbftuerftnnblid)  ift  and) 
ber  tueitere  5frtfd)ritt  bee  Sieformator«  in  (yorm  nnb  ^nljalt  ,yir  (vieltnng  gefummcn, 
loenngteid)  in  fnappfter  iyaffung.  .Wlarer  unb  gefälliger  U'ar  fo  bie  9luslegnng 
geu'orben,  aber  Diel  für.^cr.  ifnn  il)r  fertigte  iUnceiüius  .Oel)bnedcr,  in  ii'eld)em 
Jvorftemann  ben  al-i  ii'ateiner  befannten  i'intentins  Cbfopöne  uernintbet,  eine 
beutfdje  Überfe^ung  an,  über  bie  bas  unten  mitgett)eilte  ikiririurt  ba.^u  bie 
uötl^ige  Slustunft  giebt. 


')  9!ad)  einem  alten  Söermerf  (f.  3*b.  I  ©.  850)  I)ättcn  luir  batiii  bie  ßtläiiterungcn  ,^u 
bem  etftcii   2()cil  bcr  .f)cibelbcrgct  Ti-jpiitnlion-jiäijc.  -)  Unter  ert()o  (ycrimiimc-  nuid)tfii 

ttjit  Ctto  33cc{mQnn  nu§  aBcftfalcn  betmutl)cit.  4*ci  *4-SnitUi':<  (^ommubii-:-  an  9Jk'lanil)tl)on  ,)n 
benten,  ift  mon  jcbcnfall«  burc^  ben  3"!"^  Brctannus  (als  ob  =  Brottanus ,  au»  Sörcttcii) 
öctleitct  iDorben.  ')  ^m  Corji.   Kef.  I  Sp.  120   bc,5cid)nct  iljn  [?ötftcinonn  al*  Consul 

Luneburgonsis  a.  1491  — 1539.  SBgt.  bcffcn  Album  atadcuiiae  V'iteliergensis  ©.  14.5.  170 
unb  210. 


438  1"  eiiistolaiii  l'auli  iul  Uiilalas  commL'iihinus.  ibl'J. 

Wit  uufcvcm  .Wüiiimciitav  ücviDt'd)fe(i'  man  iiid)t  ba«  iimfaugvcidjc  aöcrf  Unit 
15o5,  bas  benfclbt'u  litet  fül)vt,  bod)  auf  aubcvcu  i<üvlc)uugcn  bciiitjt! 

il>fll.  S^'iltljCt-:'  iimtfbc  ,511  Tom.  1.  oimiiiiui  oix'rum  ud.  Witebcvg.  1545  (="li|'. 
lat.  var.  a^{,^  ed.  Erlanf;.  I  £.  _'-')  itiib  feine  Schrift  „iloit  beu  Puiinlii-i  inib  Mird)cii"  l'i:i9 
f=  (^tlQiiger  ^luc-g.,  beutfdjc  Sdjriftcu  a?b.  XXV  £. -i:!!!).  Scibcmaim,  Dr.  ^Jiattiit  i.'utl)ers 
crftc  iiiib  (itteftc  liotU'iitiigcn  übet  bie  ^^fatiiieii,  Bresben  187(1,  S8b.  I  ©.  vif.  yüii^cl,  lic 
Slmmljmc  bes  eliaiigeliidjcn  fölnubcnji^^efeimtiüffeS  Hon  ©citcii  bcr  Stabt  .^iübci-l)cim ,  .fiilbcc-; 
()eim  1842,  S.  15t;.  Sdjeurl'-;  4*tiefl).  II  ©.  Cm  mib  S.  2.  Coi-p.  Krf.  VI  @p.  HJl.  leäß. 
I  S.  42.  Album  acadeiuiae  Vitebergensis  ed.  Foer.stemann.  Lipsiae  1841,  ©.  ijo.  72. 
©djcutiv-  abrief b.  II  ©.  81. 83.  2c  m.  1  ©.  23y  (Ugl.  Corp.  lief.  I  ©p.  75).  25ti.  274.  280.  328. 
Seckendorf,  Coiiimentarius  de  Lutheranisuiü,  Francofürti  et  Lipsiae  1<)U2,  I  ©.  lo7.  2e  ÜB. 
329.  33ü.  340.  ©eibciimmi  a.  a.  0.  ©.  vii.  Corp.  Ref.  I  ©p.  159.  ©cdenbotf  a.  a.  €.  ©.  138. 
^öfttiii  I  e.  110  f.  114.  291  f. 


^Äiiygabeii  bei;  cvften  Jöcartcitung. 

A.  ,IN  EPISTOLAM  PAV  |1  LI  AD  GALATAS,  ||  F.  MARTINI  LV--  ||  THERl 
AVGV--  II  STINIANI,  jj  COMMEN  jj  TAR1--  ||  VS.  ||  LIRER  AD  LEGTO- 
REM.  jjPkis,  fatis,  eft  actum:  fano  modo  iiidice:  fanuiii  ||  Ad  fto- 
macliimi  facio,  ctetera  tiirba,  vale.  ||  Si  fopliia?  pupis,  imindi  domi- 
nil'qiie  placerem,  ||  Gertum  eft,  ine  doinino  difplicuilTe  lueo.  ||  Prima 
iiiilii  laus  efl,  nullis  mea  faci'a  proliari,  ||  Qui  tcmure  a  farra  rclligiduc, 
Tiuiieiit.  II  G;iJtera  lurba,  valo ,  fola  eft  milii  fpel'cj  lalufcj,  ||  Vcl  foli 
GHRISTO,  mo  placuilTe,  vale.  ||  GVM  PRIVILEGIO.  ||  Nolitc  liniere 
deos  alieiios,  (|uia  ||  oues  nieu',  voceni  incaiii  audiunt.  '"  9)lit  ^itcl^ 
cinfaffitiig.  5(uf  bcv  Xitclvücffcitc  bae  i'ovli'üvt  bon  Ctt)o  tiiermauus. 
82  Sölättcv  in  Cuavt,  Ic^tcö  Statt  tcev. 

3eilc  1  S  uiib  btittle^tc  ^dU  be»  litel-s  tuti)  gebnirft.  2fl^  äiütlüorl  t)Dii 
Cll)0  Öievinnmi«  fd)licf;t:  ,Data  Vnittenborga",  triu  linguarum  lUulio,  clane. 
1519".  9luf  9?(.  A  G»  neun  2iflid)(i  Udii  .ipnttluig  ©totrtvogge,  btei  l>oii  ^u'linin 
*4.'ud)cr.    Slntt  A  tji'  teer.    Ixiid  noii  lileld)iot  iiiottljct  in  Veip.jig. 

R    nur  auf  bcv  iitctiüdfcite  Uou  A  bcvfrfiicbcn. 

Iii^  ä-iotloott  lioii  Ctl)o  WevuiaiuiÄ  fdjIiefU:  ,nata  Vuittcnlierga',  triu 
linguarn  ^jfelTöii'  Ijolj.  clane.  1519."     Stiirf  Uun  'ÜicldjiDi:  i.'üttl)cr  in  !^'ei(i,(ig. 

(;  im  liti't  lüic  A.  in  bnn  übrigen  2l)ci(  bcr  crftcn  fcc^s  Slättcr  umfaffciibcn 
l^ogcnlagc  ober  ba«on  bcrfd)icbcn. 

2(1-5  ajorroort  lion  Ct()o  (yetmnniis  fdjlief;!  ,iiuiu  luie  in  1!,  lueidjt  nbct  (uiift 
nn  einzelnen  ©teilen  l'on  1!  nb.  !J<1.  A  (i»  oiet  2iftid)n  Imii  :>\ol)iinn  ^t'ndjev, 
btei  uon  .fiarthiig  ©totcttogge  nnb  ,51001  ciiyelnc  ul)nc  bcii  ''Jininen  bei  '.iicrjiijfers. 
2tucf  1)011  IJieldjiot  X.'oltl)ct  in  iicipjig. 

D.  ,1N  EPISTÜLAM  l'AV  ||  LI  Aü  (lALATAS,  ||  F.  MARTINI  LV--  ||  THERI 
AVGV=:  II  STINIANI,  ||  GUMMEN  ||  TAR1=  ||  VS.  ||  LIBER  AD  LEG- 
TOREM.  II  Plus,  l'atis,  eft  actum:  fano  inodo  iudice:  fanuiii  ||  Ad 
llniiiaclumi  lacio ,  CKteia  lia-ba,  vale.  ||  Si  Ibpliia'  |)upis,  iiuiiidi  || 
doiniiiiripic  placcrcni,  ||  Gertum  eft,  nie  domino  dilpliciiiirc  nico.  [j 
Prima  mihi   laus  cl't ,   nullis  mea  l'arra  probari,  ||  (Jui    teiiiere  a   facra 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coumii'ntariu.s.  Iöl9.  439 

relligione,  tumunt.  ||  CiEtera  liirba  ,  valc,  lola  eil  mihi  rpi-rqui;  faliif- 
que,  II  Vd  Ibli  CHRISTO,  iiic  placiiilTi',  VALE.  1|  GVM  riilVIl.KClO.  || 
Noiite  tiinorc  dcof  aliunos,  ([iiia  oiies  ||  nnw,  voceiu  lacani  aiidiuiit.  ji" 
^]Jlit  litcleinfaffuug.  ?(uf  bcr  litclrücfjcite  bas  UJovU'ovt  ülmi  Ctljo 
föermanuö.     82  23[ätter  in  Ciiavt,  leistet  «Intt  (ccr. 

3eile  1—8  imb  btittlcgte  ;>'ilc  bci  litcl.;  rutl)  ijebtutft.  litclcinfntjimg 
luie  lu'i  A.  lai-  i'ottuort  uoii  Otl)0  (ycniuiiiu-i  ftiiiiiiit  mit  bcm  in  A  jonnn 
übcrcin,  jotoic  niid)  331.  A  ü^.  3?l.  A  ü''  Icct.  Inicf  uoii  'JJicldjior  üotUjct  in  l'i'ipjig. 

E    im  litcl  njie  D,  in  bcni  übvigcu  Itjcil  bcr  erftcn  iBogenlagc  aber  wie  C. 
2tucf  üon  *Dielc^iot  Sott^et  in  Sicipjig. 

F.  ,1X  El'lSTO-  II  LAM  PAVLI  AD  GALATAS,  ||  F.  MARTINI  LVTHERI  || 

AVIIVSTINIANI  II  COMMENTA  ||  lUVS.  ||  LIBER  AD  EEGTOHEM.  || 
Plus,  fatis,  eil  actum,  fano  modo  indice,  fanum  ||  Ad  Hoiiiaclium 
facio,  caetera  turba,  uale.  ||  Si  foplii«  iJU])is.  iiiuudi  doiiiinifqi  |jla- 
cerem,  jj  Geituni  eil,  nie  doniino  difplicuilTe  nieo.  j|  l'riina  mihi  laus 
cft,  nullis  inea  facra  probari,  ||  Qui  temere  a  facra  reUigioiie  tmnent.  ,| 
Cfetera  turba,  uale,  lola  est  mihi  fpefct  falufcfe.  ||  Vel  Ibli  CHRISTO, 
nie  placLiilTe,  Vale.  ||  ANNO  M.D.XX.  ||"  ^J3tit  litcUnufaüung.  litcU 
vürffeite  bcbvucft.     lo4  iMöttcr  in  Cnavt,  Ictjtc  Seite  kcv. 

9[uf  bct  litcltürfffitc  nnb  5^1.  ij»  iai  Süotluutt  Uon  Dtljo  (yctniann-j.  SUi 
Stelle  ber  latciuiidjcu  Wcbidjtc  in  A  bis  E  ift  Ijicr  ein  Lfpigtamni  oon  Su')"»« 
gapibu-5  aui  Sd)tcttftQbt  getreten.  2ie*  l)at  ben  fünft  fu  gtüiiblid)en 
.R.  (f.  görftcnmiui  Herleitet,  l'a,5arn.>  £d)iirer  in  ©djlettftobt  für  ben  Xrader  .^u 
t)alten,  tDüt)tenb  es  9(bain  ^'etti  in  Snfel  ift,  f.  Corp.  Ref.  1  <Bp.  121. 

G.  .•;a^  IN   EFl  II  STOLAM   PAVLI    AD  ||  Galatas,   D.   Martini    Luthcn   | 

Augulliniani  cö  ||  mentarl  ||  us.  ||  BASILEAE,  ANNO  j]  M.  D.  XKIIL  H« 
«lit  litctciiifüpng.     164  33Iätter  in  Cftaü,  Icijtce  «tatt  Iccv. 

fflcn  ben  iPeigaben  jum  .(Kommentar  finben  fid)  l)ier  nur  !i.'nt()er-j  aiMbninngj; 
brief  unb  bas  ^JcQdjWort  Pou  '4*qu(us  (»ommobnÄ.  2rnrf  n)af)rfd)cinlid)  Dun 
iliibteas  ßratanber. 

^iluagaficn  ber  jtüeitcn  SScQvbcituiig. 

H.  ,1N  EPIS-  II  TOLAM  PAVLI  |1  AD  GALATAS.  !|  MARTI.  LVTHE.  || 
GOMMENTA-  ||  RIVS.  ||  LIBER  AD  LECTüREM  ||  Plus  latis  eil  actum, 
l'ano  modo  iudice,  fanum  ||  Ad  lloniachum  facio.  caetera  turba,  vale.  jj 
Si  Ibpliia;  pupis,  mundi  dominif(j  placerem.  ||  Ccrtum  eil,  mc  domino 
difplicuilTe  meo.  ||  Prima  mihi  laus  eil,  nullis  mea  facra  probari,  jj 
Qui  temere  a  facra  relligione  tiuneiit.  ||  CaHera  turba  vale,  fola  efl 
mihi  fpelcj  falul(5,  ||  Vel  foli  CHRISTO,  nie  iilacuilfc,  vale.  ||  VVillem- 
berg?.  II  1523.  ||"  154  SSIättev  in  Cttaü,  Ic^te  ©eitc  (eev.  Hm  (Jnbc: 
.4i,  ANNO.  D.M.D.  '■^  II  XXIll.  MEN-  ||  SE  AVGVS  ||  TO.  ||  ^  ij* 
Xtnd  uon  ;äoi)Qnn  förüneubctg. 

I.  ,L\  EPI=  II  STOLAM  PAVLI  jj  ad  Galatas  Marli.  Lulhc.  Com=  ||  menla- 
rius  per  Autorem  ||  recognilus.  ||  ^  ||  ARGENTORATI  ||  ANNO, 
M.D.XXnr:'   mit  litclcinfaflmig.   litciriicffcitc  bcbvncft.    lo6  Slättcr 


44-0  In  epistolam  Tauli  ad  lliilatas  commi.'nUuius.   IhVj. 

tu   CÜQÜ,   Lctjtc  «citc  Icov.     Jim  (?:iibc :    ,Argcuturati  apiul  lohannum 
Heruagium  ||  Quarto  Nonas  Nouembres.     Anno,  ||  M.D.XXIII.    * 

K.  ,1N  EPISTO  II  LAM  PAVLl  AD  GALA--  jj  TAS  MARTI.  LVTHERl  1' 
COMMEXTARIYS,  ||  Pro  iiniueite  fcripUii-fe  ]j  Mcthodo  i.uiutilif:.  \  Niipur 
ab  Autorc  ||  denuo  recognU  !|  tus  &e.  ||  LIBER  AD  LECTOREM.  ||  Plus 
fatis  cfl  acluin,  fano  modo  iudice.  fanuni  ||  Ad  rtoinai'hina  l'acio,  ca'tera 
lurba,  iialü.  ||  Si  Ibphijf  |)upis.  niuudi  doniinisq;  placcroni.  ||  C'.urtuni  eil, 
mc  doniino  difplicuiffe  inco.  j  Prima  mihi  laus  eil,  nullis  nica  Cacra  pio- 
bari,  ||  Qui  lemeie  a  iacra  lulligione  lument.  [1  Ca-tcra  lurba  uale.  l'ola 
eil  mihi  Ipcsq;  laluqi,  ||  Vol  Ibli  CHRISTO,  mv  pbu-uilTe.  ualu.  jl"  IttcU 
rüctfcitc  bcbnicEt.  144  «lättev  in  Cftoü,  (t^tcä  JBlatt  Iccv.  ^ilm  §nbc: 
,ÄNXO  Sl.D.XXÜll.  II  MENSE  IANVAR10.> 
Sttaßbutgcr  Inicf? 

L.  ,IN  EP1ST0=  II  LAM  PAVLl  AD  GA--  ||  latas  D.  Mailiin  Luthcri  ||  com- 
mentarius.  ||  nouiflimn  ab  iplb  authorc  recognitus.  ||  Cum  Indic-c.  |j 
LIBER  AD  LECTOREM.  ||  Plus  latis  eil  actum,  iano  modo  iudice: 
fanum  ||  Ad  rtomachum  facio,  ca'tera  turba  uale.  ||  Si  fophi;e  [uipis, 
mundi  dominisq;  placcrem,  [j  Cerlum  eft,  me  doniino  dil'plicuill'e  nico.  || 
Prima  mihi  laus  eft,  nullis  mca  facra  jirobari,  ||  Oin  Icmere  ä  Iacra 
relligione  tumeiil.  ||  Ca-tci'a  turba  ualc :  l'ola  dt  mihi  fpesqi,  lalusq;,  || 
Vel  foli  CHRISTO  mc  placuilVc.  Valc.  [j  BASILEAE,  ANXO  ,;  M.D.XXV.jj" 
U8  SSldttcv  in  CftaO.  Jliif  bei  legten  Seite  baS  2>vuc£evjeid)eii,  üor^ 
le^te  teer.  3"  bcv  Witte  bcv  bvittrc^teii  Seite:  ,1!ASILEAE,  PER 
ANDREAM  ||  CRATANDKVM,  MENSE  ||  NOVEMBRI,  ANNO  |1 
M.D.XXV.  II« 

^.JluägatuMi  ber  bcutfd)Cii  ÜbcrfcljUiiö. 

a.  „^k  epiftel  ||  S.  %^a\d  an  bie  ||  öatatcv  auggc^  ||  leflt  bitvcf)  2.  ||  ''M.  Üü\\ 

tljev-  II  (4«i  11  aüitteiubcvij  1|  L'^25.  \"  mit  iitelciiifaffimiv  litelvürffeitc 
bebvuift.  2:U<  iMiittev  in  Cftat),  le^te  Seite  leer.  "Jim  (viibe:  „Wc- 
bviicft  üniib  ietifltiri)  ütileubct,  '^n  ]\  bem  3üv  und)  bev  rtctntvt  C^ljvifti  jj 
unfern  fyxm.  "JJt.S.rrü.  |" 

b.  „Sic   ßpiftcl    S.   '^f^anli  \\  an   bie  Walater  aufe9c=  [|  legt   bimi)  2.  lU.  || 

i.'utt;er.  ||  /fe;  |!  «afel.  1|  l'lii.  'Fi.  3).  .\'XiI5.  j,"  litelvürfieite  bebviutt. 
200  Blätter  in  CttaU.  Vtuf  bev  Icfeteii  Seite  ba«  Sviufcv.u'idjeu.  Vlm 
Gube  bei  üürletjteii  Seite:  „«i  Webviuft  Uuiib  Jeligtlid)  Uüleiibet,  ,511 
iöafel,  II  buvd)  3dI)'TI"i'"i  ^^ebel,  in  bem  iav  nnd)  ||  bev  gebnvt  (51)vifti 
üiifeve  Ijevven,  ||  '•JJE. D.-W^i!.  am  xix.  tag  ||  be{j  Vlncjftmunat'J.    " 

c.  „3;ie  (fpiftd  S.  ||  "|niul   an   bie  ®a  ||  tatev  auf.^ge  |i  legt  bnveb  ||  3;.  "Fi. 

2n  II  tfjev.  II  aüittenbevg.  |]  «!:  3).  XXV:  ji"  ^Jii't  liteieinfafjnng.  litct-- 
vücf feite  bebvucft.     1;!2  iMöttev  in  Cnavt,  lelite^j  iHatt  leev. 

•Öijdjft  üevtUDvvcn  ift  bie  iyibtiogvabbie  in  D.  Martini  Liillicri  Commcntar. 
in  f'pislolam  S.  Pauli  ad  Galatas  cur.  I.  C.  Irinischcr,  Erlangac  MDCCCXLIII  f. 
Tom.  1  S.  V-  IX.    2)ovt  KMvb  u.  a.  angefiiljvt   ,Plcna  cruditiuuis  cpislola  D.  Pauli 


In  epistolaui  Pauli  ad  Galatas  commcntiirius.   1.S19.  44J 

ad  Galatas.  Wiltch.  1520.'-  uiigeadjtt't  bcr  einzige  WouäfjVämauii  für  tcäcidjuctcii 
2rucf,  ÜDU  bcv  ■'Qüxbt  in  Tom.  111.  aulograplioruni  Lutlieri  et  coaclaiiuoruin  S.  5-1, 
bcufelbcn  aiisbrücflid)  unter  bie  äöcvfc  bcv  ^^citgeiiüficii  bce  JKcfovniatove  gcfcöt  Ijat, 
il)ni  fclbft  q1)o  übiprid)t  iiiib  '-l^üiijev  in  jcinen  Annal.  typogr.  IX  £.  7s  ''ilx.  !M, 
auf  bcn  ftrf)  bic  y-vlangcv  iHu'jgabe  ,;unäd))t  ftüfet,  lebiglid),  obglcid)  ungenoii,  am  üun 
bei'  .parbt  gc|d)üpft  tjat.  Sagegcn  bringt  Serfcnborf  in  ieincni  CoiiuniMilarius  de 
Lulheraiiisiiiü  1  <B.  134  ,^ur  i^ibliügrapl)ie  unfercv  Sdjvift  eine  -Jioti.j  bei,  bie  bc= 
grünbct  fdjcint;  er  fagt:  ,Ti;uiit  l'allaviciiuis  Lib.  1.  cap.  24.  n.  7.  iam  anno  l-'>2n 
Lutlieri  libros,  iiiter  (luos  priinarius  erat  Coiiiinentarius  iste  [in  e|)i.stolaui  l'auli 
ad  Galatas],  Hispaiiice  redditos  et  Antverpiae  excusos  fuisse".  3inbe6  üermidljlid) 
l^Qubett  e§  fid)  babei  um  eine  Überfcljung  bcr  nieljvnmlä  emiä()ntcn  cannnlung 
2utl)erfc^cr  Edjriften;  bie  3idi  ^^>~0  bei  iHbaui  '4-'ctii  in  iBaici  erfd)ien,  nid)t  um 
einen  Sonbcrbnirf. 

2öic  bie  3(u5gabcu  A  bic'  E  ftd)  ^u  ciuanber  üerT^nlten,  tierinögen  irir  niel)t 
llax  p  ftcüen;  in  bem  2crt  be-:- .Woinmentor«  U'cid;cu  fic  unter  fid)  nid;t  ab.  (VÜr 
F  !^at  E  ,5u  ©runbc  gelegen,  für  G  aber  F.  Si«  H  befi^cu  anr  bie  Cuellc,  aus 
ber  unmittelbar  I,  K  unb  L  gefloffeu  finb.  i'on  ber  beutfd)en  Übcrfe^ung  Ijabcn 
lüir  ben  erften  2rud  Dt)ne  ^^meifct  in  a:  iljni  finb  b  unb  u  mit  ^ijcridjtigung 
einiger  Sedier  gefolgt. 

'Jtac^  F  liefert  bcn  Xcrt  M.  Lulhcrii  lucubrationum  pars  una,  Basileae  in 
aedibus  Adae  Petri  M.D.XX.  .Meiise  lulio,  '-HL  Kk''  — Vu  6''.  :i3on  bcr  erftcn  il3e= 
arbeitung  unfcrc»  Kommentare  finbet  fid)  fonft  ein  3lbbrurf  nur  uod)  in  Tom.  1. 
oinnium  operum  D.  M.  L. ,  lenae  155(),  iI3l.  ccciLXXXix"— ix:a;L.\-',  jebod)  oljne 
bie  beigaben  aufeer  Vntljcrs  äöibmuugebrief,  foloie  in  ber  oben  angefüljrten  '.Huc-= 
gäbe  üon  3rniifd)er  Tom.  111.  £.  121  —  48.5  uollftänbig,  unb  ]\vax  mirb  Ijicr  ,5U- 
gleid)  bie  iroctte  ^Bearbeitung  in  ber  l'hi  bcrüdfid)tigt,  bajj,  loas  le^tcrc  nidjt  I;at, 
in  edige  .(Uammern  gefegt  ift,  it)re  fonftigen  ?(blucid)ungen  unten  angemerft  finb, 
l1Jc(and)tf)on6  i'orrebc  aber  bem  .finmmentar  U"i'id);t  üorangel)t ;  benubt  finb  in 
bcr  ^tuaer  Slusgabe  einer  ber  Vüttljerfdjen  2;rude  unb  bie  ^afcler  SaiiinUung  uom 
Sali  1520,  in  bcr  Chtanger,  foiveit  i^re  Ungeuauigfeit  einen  £d)lu6  i^däßt,  anfjer 
genannter  9?afeler  Sainndung  uod)  V.,  D.  I  unb  bie  Senner  'Jluegabe.  Cl)ne  I1!cland)= 
t^ouö  iSorrebc  bieten  ben  .Womiiu'ntar  in  ,vocücr  :i<earbeitung  uad)  K'  bie  (^efamnd= 
auegaben  Witebeigae  1554  V  «l.  213'^  269''  unb  llionae  1557  111  iM.  1=^  02". 
Das  i^ormort  tjon  CtI)o  föermanu«  unb  bas  ^Jladjmort  uon  *45aulu5  öommobu-j  allciu 
geben  Serfenborf  in  feinem  Conmientarius  de  LLdlieranismo  I  ©.  137  f.,  äÖnld)  l.X 
33Dircbc  £.  9  f.  unb  iöretfdjneiber  im  Cmp.  Rel'.  1  Sp.  121  —  125,  i'utljcrs  iJufdjrift 
au  5pctruö  l'upinuä  unb  Stnbreas  C^arlftabt  allein  ^lurifabcr  Tom.  I  epistolariim 
M.  Lutheri  331.  132''-137'',  göfd)er  111  ©.  928-934  unb  SeSöettc  1  S.  329-335. 

Scutf^  f)aben  i.'nt'^crs  5tu5legung  nacf)  Jpcljbucdcre  Überfctung  bie  Sefammt^ 
auegaben  SÖittenberg  1559  XII  *(.  1»  8P,  SUtenburg  1  £.  151-254,  mit 
!^utf)er5  Sßibniungsbrief  unb  mit  bem  6d)Iuffc  ber  elften  93eaibcitung  oermcljrt 
l'eip.^ig  X  (2.  451  -570  unb  ebenfalls  mit  l'uf^er^  aöibnningsbricf,  aber  im  lert 
mit  »rciterer  3?erürffid)tigung  ber  llrausgabe  SBald)  IX  Sp.  1  —  379. 

■Dlac^  bem,  rvai  mix  oben  über  bas  5üerl)ältni§  ber  Sonberbrurfe  gefagt  Ijabcn, 
fdjeint  es  uns  am  bcflen,  für  unfern  2ert  A  \n  Wruube  ,5U  tcgcn  unb  im  ikreidjc 


442  In  epistolaui  Pauli  ad  Oalatas  commentaiiu:^.   Iöl9. 

bcv  Scigabcu  btc  Si^ceavten  Don  B  uub  E  genau  ,^u  iiotircii;  beim  G  wirb  l)tcr 
biivd)  E  imb  D  biivd)  L!  ücrtvcteu,  in  bcm  AJoinmcntar  fclbft  aber  Ijabcii  luiv  in 
A  iuglcid)  B,  C,  D  uub  E.  Um  aber  ül)nc  bc)üubcren  Ülbbrucf  and)  ^nttjere  .breite 
3?carbcitung  p  liefern,  üerjcidjnen  tpir  bic  'Jlbircidjnngcn  berfclben  Don  ber  erften 
und)  H  unter  beui  icrt.^  ?(nbere  Süiegabcn  ,^iel)cn  U'ir  l)in  uub  uncbcr  au,  üor= 
neljnilid)  F. 

i'üu  ber  yilittlicilnng  ber  iKanbbeinevtungen  in  beu  üer)d)iebcucn  Srnden 
feigen  U'ir  gän^lid)  ab,  ba  fie  nur  ben  3inl)att  furj  anbcuteu  uub  uid)t  toou  S?utl)cr 
T)errül)ren.  Sagegen  laffcn  unr  l1ielaud)tl)Dn'5  '-Ikirrebe  yi  ^nttjere  ,^u?eitcr  3?ear= 
beitnng  nadj  H  uub  iBugcnljagene  i^orU'ort  ^n  .öeybueders  Überfeljnng  nac^  a  fo= 
gicid)  folGt"- 

5JteIanc()t()ous  a>orrebc-  3U  l'utl)er§  ^lucitci  Scavbcituiii^. 
PHILIPPVS  LEGTORI  S. 

Quantum  divinac  bcuedccntiae  debeatar,  ([uod  sacri  libri ,  qui  paulo  ante 
[imjilianis  Gomnicntariis  obruti  iacebant,  germanuiu  niloi'eni  recepere,  non  igno- 
raid,  quibus  cordi  pietas  est.  Nam  perinde  ac  tcmpli  Hierosolyniitani  instru- 
iiiunliini  Asyiii,  scriptoruni  vulgus  divinas  lituras  iniprobe  conspurcaverat  et  ex 
spiriluali  doctrina  idola  carnis  fiuxcrat. 

Verum  nuper  adeo  orbi  terrarum  Ghristus  rursum  illuxit,  prodeuntibus 
piis  aliquot  libellis,  (piibus  ille  imiotetfccre  voluil.  In  bis  et  Galatanun  Epislola 
fuit  illuslrata  Lutheii  Goiiimentario,  qui,  cum  et  pietateui  rede  doeeat  et  Pauli 
sentenciam  simplicissinie  explicet,    digiuis  videtur,    qui  manibus  piorum  tcratur. 

Itaque  hoc  laboris  sumpsit  Lutlicrus,  ut  recognosceret  nuitaretque,  si  quid 
referre  iudicarct.  Quanquam  autcm  de  operc  possis  ipse  pcriculum  nuUo  ncgocio 
facere,  tamen  adfirmarc  non  dubitarini,  lianc  editioncm  priore  non  i)aulo  faci- 
liorcin  esse.  Est  enini  et  in  sacris,  iuxta  provcrbiuin,  discipulus  prioris 
posterior  dies. 

Nunc  tuum  est,  Lector,  piani  monteni  ad  ojjeris  lectioncm  adferre.  Nam 
si  baue  e|)istolam  recte  cognoris,  methodum  tibi  in  imiversam  scripturam  para- 
veris.  Est  enim  bic  diligentissime  excussus  locus  de  Ivstifr:atione,  cuius 
rationein  iiisi    e  scripturis    petis,    non  video  in  iiuem   iisiim  sacras  literas  legas. 

PoiTo  usu  pii  cognoscent,  (luantiun  hie  lihcllus  praestct  pleiisque,  qui 
nunc  iiovi  prodcmil,  nequioies  (ita  me  dciis  ainet)   nuinmis  novis. 

Söugciiljageiiu  ißoiUunt  ^n  .^cljbnectcrC'  bcutfc^cr  Üöcifc^ung. 

Soauuce  Sugcnljageu  ber  ^4>üiuer  bem  lefäev 
eli'igc  t'eligfcljt  Uou  ßott   biird)  3icfuni  Cl)riftcm. 

3Bel)l  bas  l)el)l'Ö  C5-Uangcliüu  befüll)en  ift  (u  prebigen  allen  .Oc^ben  l)uu  allen 
■jungen,  loie  bcii  and)  bas  fclbige  burdj  bie  Ijeljligen  '|!rovl)eteu  .juüürii  üerfnubiget 
uub  mci)iiaget  toar,  Ijab  id)  flel))l"ig  gebeten  unfern  U'irbigen  üatter  Soctorcm  ''JJiar= 

')  l^utdjgängifl  fteljt  in  H  cuangclion  uitb  Ebraeus  ober  Ebi-cus:  foldje  ^Dtmcn  itotircii 
luit  uid)t.  liom  Icrt  bc^  5<tiefc«  S. '4?aiili  ift  in  H  iiiciftcii-j  nur  ber  ^Infniig  gcicljt;  luir 
geben  luiv  bcu  ciftcn  gall  bei  9lit  nii.         ■)  5*cfoiibcrc-  nluiebnirft  im  Corp.  Kcf.  1  £p.  038. 


In  e])iütolani  Pauli  ad  Galatas   comiucntarius.  1519.  .1.(3 

tinum,  er  luoltc  guiuicn,  bov  |ci)iic  auijlcgunge  auff  bic  (ypiftct  ,^ii  brn  Waintciu, 
buic^  bcii  l)ci)lgcii  3lpo|tcl  ^Ja"'""!  gcfc^vicbcn,  bifjljev  latcljuiid),  inod)tc  ucvbcutidn 
tücrbcu  biird)  einen  gclevtcn  iinb  ju  lolc^enent  Iianbel  geidjidtcn  iUneentinni  .^eyb^ 
nedcr  bcn  i^eljern,  iric  id)  bcun  uonn  anbern  iin)v[t|  bcvid)tt.  Soldje  betljc  Ijat  cv 
nid)t  allein  gerne  gennUigt,  fonbcr  audj  gerne  geljoret,  bas  fo(ri;e  orbeljt  niodjte 
ge)d)cl)cn  burd)  bcn  genanten  y.Uneentinnt,  ben  er  fagte,  bas  er  l)f)n  \ml  fcntlje 
unb  5U  foldjer  Derbeut)d;ung  geleert,  bas  alfo,  lua*  gntc-  in  bijer  aufilegiinge  ift 
nad)  iii-tcl)l  aller,  bic  Clniftus  (^^öangclion  lieb  l^afacn,  mag  Bon  allen,  gelert  nnnb 
ungetecrt,  gclcfcn  lucrbeu.  2cn  iriemol  bae  rcort  Sots  üon  bcr  gemeinen  melt 
Dera($tet  toirt,  öonn  öiclcn  and)  üerootgct,  bafeii  aüä)  üou  ctlid^cn  fccr  lofj  unb 
unadHiam  angenommen,  fo  unrt  C5  bod)  ii'ot  treffen,  reo  Oiott  li'ill,  bae  es  treffen 
fol,  wie  im  C>-fai)a  fteet  gefd)riebcn:  Wots  Wort  nnrt  nid)t  üergeben-ö  auf^gefanbt. 
2)ifs  ^ab  id)  ücrmonct,  ba»  bu  luiffcft,  ba»  bife  üerbeutfdjnng  mitt  linllen  uufers 
loirbigen  üattcrs  'S.  "•fliartiui  auf.^gegangen  ift  Ciljrifto  ^un  cljrcn.  Sitte  Wott  für 
uns.  Ö)efd)riel;eu  ju  älJittcmberg  am  fouabeut  nac^  Sabiüui  Sebaftiani  ic.  ijni 
1525.  3ür. 


IN  E1M8TOLAM  PAVLI  AD  (lALATAS 
M.  LVTHEKI  (OMMEMAKIVS. 

OTHO  GERM  AN  VS  PIO  LECTOKI  S. 

pii  dubiuai  e«t,  ijuiii  ea  pl)ilo.sophia  Christiano  vol  inaxiine 
couveniat,  in  (jiia  et  eitiu.s  proruoveat  et  .syiicerain  f'oeli- 
citateni  propius  contingat.  Qiialis  c.".!  niiiiiniin,  (piae  vx 
saeri.s  uteri.-;,  in  prinii.s  euaugelieits  Apostoliei-sipie  ])etitiir. 
Hac  etenim,  sive  facilitatem  sive  beatitudiueni  .sive 
utniuijue  seijuari.-;,  nihil  e.st  expeditius,  niliii  etlicatiu.^. 
in  Quippe  (juae  oumibu.s  ouniium  ingeniis  itu  .se  atteniperet, 

ut  neque  diflicultate  queuquani  detürreat,  ueque  siniplicitate  in  siii  conteniptuni 
adducat,  neque  sanctos  aculeos,  aeternae  vitae  desyderium  excitiuites,  in  aniniis 
non  relincjuat.  quo  (|uid  pote.st  in  hac  niortalitate  aut  perve.-^tigtm  «dubrin.<  aut 
optaii  .-^auctiuti  ?  Quo  luagi.s  eoruin  re<iuiro  prudentiaui,  (jiii  hac  .sacr.i  piiilo- 
1,^  Sophia,  christiano  luaxime  necessaria,  vel  prorsus  ueglecta  vel  leviter  transnii.s.sa, 
in  gentilium  philo.sophonnn  libris  niaccruntur  et  senescnnt.    (Juotus  ciiim  (|ui.s- 


1  f.  %K  Üieif^ttft  ift  au§  bem  Zittl  gcnomincn ;    \it  finbct  [id)   in  bcn  @oubccbtudcn 
l^iet  ni^t  8  sive  faeilitatem  sive  altitudiueiii  1' 


444  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coninientanus.  IMÜ. 

1(110  hoc  seculo  non  prius  magno  .siidorc,  longo  k'niporis  spacio,  Aristotelis 
vuluinina  censt't  oxcutlenda  at(jue  nicnioriter  teneiula,  (|uaüi  ad  liaiic  (livinain 
papientiam  .sc  transilrat'.'  «jiiasi  Peripatetica  pliilo.sopliia  iioii  niagis  praepediat 
ad  Christi  doctrinam  (juam  cxpcdiat  viain.  An  seinpor  cliristiani  ignoralnmus, 
niiindi  sapit'ntiam  apud  dt'uni  esse  stnltit'iani?  An  iiiini|iiani  crodemus,  siiave  ^ 
esse  ingnm  doniini  al)  adolcsccntia  portare?  Quod  ijiui  minus  tifri  possit,  ijuid 
magis  oiBi'it  (juaiii  prcuilianac  disciplinac  pc'rpotua  niiniscpie  furiosa  tractalio? 
Ncr  i'st,  ijuod  hif  iniperitiac  pariter  et  invidiae  nie  in.sinuiles,  taiiipiain  om- 
niuin  pliilosophonnu  princ-ipi,  natura«  niiraculo,  (luiuetiam  cum  iiiiuria  I'ia- 
tonis  deo,  sim  paruui  aeipuis.  Non  sum  adeo  stiipidus,  jiie  Icctor,  atcjiic  v> 
maliguns,  ut  ei  philosopho  in  suo  Albo  non  pluriniuni  tril)uam.  Verum  id 
eon(pieror,  istius  seu  miraculi  seil  monstri,  imo  ehristianae  philoso])hiae  vere 
hostis  tricas  magis  involventes  quam  expedientes  tanto  tempori.s  ac  fhictus 
dispendio  elu'istianum  sectari,  deinde  (juie(|uid  in  eo  leetiun  est  sine  iudieio 
in  sanctispiritus  oraeula  eonveliere  atipie  iuculeaie.  Unde  neeessarium  est,  ^ 
vel  nullum  vel  admodiim  parvum  locuni  verae  tiieologiae  in  iiol)is  esse 
reli(|uum.  Quod  si  ([iiis  paiilo  cordaticir  adnumet  pro  officio,  tan(|iiam  scis- 
maticus  (humiatur  et  haereticus.  Ciueinadmodmn  niqKT  aceidit  Lutlicro, 
Immiiii  (piod  ad  vitae  genus  attinet  satis  spectato  et  in  divinis  literis  non 
viilgaritcr  cruditd.  Is,  cum  tiiemata  (juaedam  in  sciiolis  disputanda  j)i'(iptcr  211 
eorum  licentiam  retundeudam,  (jui  pro  lil)idine  sacris  literis  praetcxtu  reli- 
gionis  abutebautur,  ueeessario  proposuisset  atipic  noimiliil  al)  indulgentiariis 
Aristotelieis(jne  theologis  variasset,  prinuun  citatus  est  lilioniam,  seilicet 
pro[)ter  tarn  grave  haereseos  perieulum,  deinde,  ubi  itineris  difficultatem 
causatus  esset,  ad  amicorum  preees  Aiigustara:  (pio  cum  vtuiisset,  variis  2s 
artibiis  petitus,  ita  taudem  dimissus  est,  ut  adlmc  pene  neseiatui',  (|ua(eiiiis 
illic  sit  profeetum.  Hoc  sane  coustat,  homincm  de  christiano  nomine  bene 
meritiim  a  seria  et  Irugit'era  seri])turae  tractationc,  non  sine  l'recjueiitis  aiidi- 
|i>rii  iactura,  in  nescio  (piae  dcliramcnla  i|iiiinm(lani  Trossulorum  fiictione 
esse  dctrusuin,  (juod  in  sc(pienti  cpistola  si  non  gratis  (pierclis,  eerte  neccs-  m 
sariis  ]>r(isci|uitur  magis  (|uain  expostulat.  C'acterum  in  tanta  omnium  rcrum 
(iirba  thmac  et  vitae  ])ericuio  la])oranti  inicr  alia  non  inl'oelicia  opuscuia  et 
liie  (Hialiscun(|Ue  est  in  epistolam  Pauli  ad  (iaiatas  excidit  coimncntarius. 
c|iiem  (|iiia  per  im|)aticniiam  acmulorum  non  satis  rcccnsuit,  eommentarii 
ndininc  i'uit  dedignaliis,  (|iici  tamen  vel  invito  autore  per  ;unicos  involgatus  s.i 
est.  In  ipio  si  (|uandci  tibi  videbitur  vclicmcntior,  cogitare  dcbebis  primuni, 
oinnas  lioinines  esse  mendaccs  et  ])roinde  pcceatores,  deinde,  Christi  verbum 
esse  aeternum  ncc  de  maioribus  tautiuu  nostris  aecipieiidum,  ])ostrem(>,  (jiiod 


i  censeat  EV         S  quasi  uinuiuin  EI'"         14  secUue  KV         15  iiiculcari  VjV         IS  accütit 
Maitiiiu  Lutheio  I"  21    retimdeiidani    fcl)ü   VA'  27   Illud  sane  KK  SO  quod  iiise- 

qucuti  Ali       iirulectu  iiuueBSariis  El"  y4   pur  iin|in|iiiliaiii   AliK       satis  expolivit  El" 


In  ppistolaiii  Pauli  ad  Galatas  commontariiis.  1519.  445 

haec  Pauli  epistiilu,  paiilo  coiiduitidr,  occasiDiicni  praebuerit  pcrvtrsos  inorf>, 
Studium,  leges,  superstitionem,  luxiuu,  libidineni  ac  h'rannidoni  saliihri  sevo- 
ritate  vellioandi:  ]iostliao,  uhi  locus  non  excsjerit,  lihcnter  ta<'itnnis.  luiliot  ot 
iu  oinnos  roliqnas  aiiiidtationc.*,  quae,  si  liie  hciic  cesserit,  iKiii  sii])priiiK'iitur. 
5  In  psalteriiim  (piod  scrip.sit,  (|nantuin  per  advorsarios  licet,  strcniuie  jirodit. 
Tu  iutoriiii  hoc  t'rucrc  et  vale.  Data  Vuitteiibevijae,  triiini  linguaruni  shidid 
clarae.    1519. 

•  rvju'stantissiinis  viris, 
purae  et  verae  Thcoloiilac  Doctorihus,  dinnhiis  Pein» 
lu  Liipiiioltadlu'inii».  CiisloUi.  ot  AiKlrca^'Hodcnslc.vn  Carolo- 
stadio,  Aivhidiacono.  (  aiioiiicis  (unniiiiii  saiu't<»i'iiiii  Viiit- 
teiil)erit;<'nsiuin.  <n'(liiiariis  vVc.  rraiM-eptoribus  suis  in 
Christo  obiservandis,  F.  3lartiiius  I>utlu'i'ius'  Augustiiiianus 

Salutein. 

15  Effutivi  diehus  istis,  omatissinii  viri,  migas  ali(ju<it  de  iiulul^cntiis,  res 

sane  leviculas  de  rebus  sicuti  mihi  videljar  leviculis,  veruni  iit  iiiiiic  cxpertiis 
snm  res  oninium  maxinias  de  rebus  onuiiuni  niaxiuiis.  Ego  enini  niire 
stultus  et  errans  gra\Mssiiue  peccata  et  ei-rores  nietiebar  mandatis  diviuis  et 
sacrosaneto  euangelio  Christi.    Uli  vero  aiiiici  inci  pro  gloria  sapientiae  snac 

20  non  nisi  potestate  l'apae  et  Privilegiis  Rhonianae  Kcclesiae  nietiuntur  (|U(id- 
lil)et  opcris  genus.  Hoc  est,  quod  tarn  diversuni  saperemus  et  ego  mihi 
tantas  turbas  concitarem  apud  Christianissimos  illos  ot  religiosissimos  sacrao 
Theologiae  professores.  Accidilijue  mihi,  quod  seniper  veritus  fiii,  varium 
aliorum  iudieium.    Aliis  impius,  aliis  mordax,  aliis  vane  gloriosus,  aliis  aliud 

25  visus  fui,  <|uac  sors  communis  est  in  publico  aedificautibus  (ut  vnlgo  dieitur) 
et  in  publicum  scribentilius.  Tot  Magistros  fere  invenio  quot  leetores,  atcpie 
id  gratis.  Quorum  foclici  ausjiicio  et  duetu,  ne  ])ertinax  essem  et  haerctictis 
fiereni,  discendum  mihi  f'uit,  neminem  gravius  delincjuere  posse  (|uam  enni, 
qui  de  opinionibus  hominum  dubitat  a\it  disputandi  studio  rrhu-tatur,  etiamsi 

30  interini  C'hristnm  et  Cin-isti  fidem  negarit,  hoc  est,  puerile  <|uid  iuserit.  (^ua 
in  re,  cum  esscm  Augustae,  patiebar  satis  paternum  et  benignum  Paedagogum '-', 
sicut  scitis.  Atque  iiorum  virorum  illustrissimonnn  illustrissinia  administratione 
factum  est,  nt  nova  illa  et  admiranda  regnet  lii)crtas  C'hristiauoruni,  qn:i 
eaeteris   omnibus    impune   habentibus   una   tantnm   lex   sit    rc]i(|ua,   in   <juani 

35   peccari  possit  hodie:  haec  est  potestas  Papac  et  pi-ivilegia  Hhomanae  eeelesiae. 


3  velücindi.   lllieiiter   tacJfunis,   ubi    locus  iioii  exegerit.   habet   Et'"  C  lingiiarum 

professiuno  BEF  10  sicut   iiiibi   videtiir  ed.  Ion.  itllb  ed.  Erlang. 

')  2utt)er  l)at  jcbcnfall«  Luthcnis  gfjdjrifbfii.  ')  (Sojctolt. 


44G  'n  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

Hino  fonnivcrc  oonsentireque  in  omnes  flasitioruni  et  ooiTiiptelanim  lernas, 
(jiiae  ex  urhe  Rhonia  8nb  innoxio  et  sacro  Papae  ot  Rliomaiiae  ooclej^iae 
nomine  in  onnieiu  terram  sine  fine  exundant,  sanotiun  est:  landasse  ae  pro 
virtntiliiis  snnnnis  adorasse,  pietas  est:  contra  miitiisse,  saerileginm.  Tanta 
est  ira  furoris  doniini  omnipotentis,  tanta  niernit  iinjiia  nostra  ingratitndo,  nt  ■■ 
tani  din  toleranda  .sit  inferornni  T\Tannis:  qua  videnms  nnilto  geniitn  fnistra 
genientes,  nomen  sanctuni  et  terrihile  Christi,  in  qno  instifieati,  sanetifieati, 
glorifieati  snnms,  tarn  foedis,  tani  spurcis,  tarn  horrendis  monstris  avariciae, 
tyrannidis,  libidinis,  im)iietatis  praetexi,  in  Servituten!  vitiorum  eogi,  et,  qnod 
extrenunn  est  malorniu,  nomen  Christi  per  nomen  Christi  extingni,  eeelesiam  lo 
j)cr  nomen  eeclesiae  vastari  atque  onuiino  iis  rebns  nos  ludi,  falli,  ]ierdi,  ]ier 
qnas  dehuenmins  salvi  fieri.  Qnare  dnm  illi  maximis  illis  rebns  oeenjiantnr, 
(hnn  mordent,  (hnn  Baal  sno  laneeolis  se  incidnnt,  (hnn  Lindio  deo  saeri- 
fieant,  dnniqne  iaetant  extravagantes  et  deekiratorias  illas  Rhomanae  erudi- 
tionis  fidelissimas  testes,  Ego  ad  minimas  res  mc  recipere  statin,  id  est,  ad  i' 
divinas  literas,  et  inter  lias  ad  eas  qnae  sunt  niinimi  antoris  (vel  nomine 
sno  testante)  Pauli  apostoli.  <|ui  adeo  non  fuit  sunnuns  Apostolornni  aiu 
i.aov.  ir,, 9. Pontii'ex  maximus,  ut  sc  minimimi  (juoque  Apostolonun  neo  dignnm  qui 
vocetur  Apostohis  elamet,  tantum  abest  ut  sanctissimum  se  iaetet,  denique 
i.'Mof. 42,34. de  tribn  Beniamin  ortus  est,  qni  a  loseph  minimus  fratnim  voeatnr:  atque,  w 
1.  (Jov.  s,  2.  nt  nihil  nou  sit  mininmm,  niiiil  indicat  se  .scire  uisi  lesum  Christum,  nee 
tarnen  liunc  nisi  crneifixum,  id  est  minimnm  et  novissimum  onmium,  non 
ignarus  utique,  de  i'ebus  illis  maximis  et  omnium  primis,  de  pote.state  Rho- 
manae ecelesiae  et  decretis  illius  non  sibi  rudissimo  et  indoetissimo  Apostolo, 
sed  solis  ter  maximis  Theologis  Heere  traetare.  Spero  antem,  haue  meam  -■■, 
ojiei'am  prosperius  habituram,  qnod  sit  de  rebus  illis  mere  nihili,  de  potestate 
C'iu'isti,  qua  potens  est  in  n(il)is  adversus  jiortas  etiam  inferi,  de  jirivilegiis 
ecelesiae  coeiestis,  quae  nee  niaxiniam  Rlidmam  nee  sanctissimam  Hiernsalem 
n(!c  ullinn  lucnni  imvit,  ncque  liic  aut  illic  Chri.stum  quaerit,  sed  in  spiritn 
et  veritate  patrem  adorat.  (^luM  enim  tauti  viri  his  nugis  moverentur  irri-  "» 
tarenturve,  cum  sint  extra  eorum  facultatem?  Tntins  ergo  nunc  in  j)ul)lieuin 
venio,  ab.sthiens  ab  iis  rebns,  cjuibus  illi  irritantur,  et  rescellula.s  mea  par- 
vitate  dignas  tractans.  Caeterum  si  quid  veteris  illius  Tragocdiae  de  rebus 
nuignis  coortae  su]>erest,  ipsis  relinquo,  tum  qnod  unus  et  parvus  et  infiniin.s, 
praesertim  cum  illi  et  otiosi  stent  tota  die,  ego  ant<'m  sim  negotiosissinms.  '-'^ 
Quoniam  supei-flnum  est,  utran<|ue  |iarteni  causae  dist(ir(|ucri.  Sat  niahiruiii 
est,  unam  partem  dolerc  et  moestam  esse. 

PoiTo,  o|)timi  viri,  ut  vobis  serio  dicaui,  ego  Rhomano  Pontifici  eins(|ue 
decretis  (>nm  honorem   haben,  <|ii(i  nulhis  est   superior,    nee  exci|)io  nisi  prin- 

2  ex  nrbo   I{(iiii.iiia    eil.  Krl.ing.  3  cxiiiulniit:    s.iiiotmn   est    landasse   intcrpiinflirfn 

bic  Sonbetaii^gabcn  2'i  seil  snluni  oJ.  Erlang. 


In  epistolara  Pauli  ad  Galatas  commontavius.   1519.  447 

c'ipoin  Imins  Vicarii,  lesnni  Cliristmn,  (l<iiiiiiiiim  iiostniin  et  unniiimi.  Iliiius 
verbuni  ita  praeti'io  N'icarii  vcrhis,  iit  nihil  duhitcni  secuiuiiiiii  ipsuiii  iiidicarc 
(lo  «innihii.s  t't  dictis  i't  (actis  N'icarii.  N'olo  ciiim  siiliicctiim  cum  esse  iiiiic 
iiTpl'ragabili  rcgiilac  Apostoli:  Oiimia  j)rol)ato,  (juod  boniim  est  tc^netc.  AI)  i.iiic«  .',,vi. 
5  hoc,  inquani,  Ingo  iioniineni  jiatiar  colliiin  e.xciiterc  sivc  iinniiiie  iiiatris  sive 
Magistrae  pcclesiarum  vohatiir,  aU(iie  ideo  iiiagis,  (juo  no.stro  sociilo  vidiniiis 
ooncilia  reprobari ,  rursnm  alia  coiilirmari ,  Tiicologiani  meris  (ipinionibiis 
tractari,  iuriiiiii  scu.siim  ab  iiuiii.s  hominis  ]>endero  arbitrio  et  adco  (^oniimch 
onmia,  ut  nihil  certi  pene  nobi.s  relictum  .sit.     Sed  et  jnnha.s  decretales  esse 

10  a  .sensu  ouangelico  alienas,  hice  eiarius  est,  ita  ut  neeessitas  ijisa  rerum  nos 
cogat  ad  divinae  soripturae  solidissimam  jM'ti-am  eonliigere  nee  temere  credere 
ullis,  quieunque  sint,  <|ui  eitra  illius  autoritatem  hMjuuntur,  statuunt  aut 
faeiunt.  Xec  verenduni  censeo,  (juid  contra  f'ardinalis  ("aietanus  et  Sylvester 
l'i'ierias  aduleutm',  qui  etiani  in  rebus  tidei  nuduin  verbuni  luiminis  sutüeere 

li  cavillantur.  Divus  Augustinus  docet,  nulli  eivdendum,  (piantalibet  sanetitatp 
doetrina(|ue  praepollcat  (eredo,  etiam  saiictissima),  nisi  divinis  iiteris  aut 
ratione  probabili  persuadeat,  ne,  si  alitor  hidanuis,  illudamur.  At  lii  in  Cliristo 
boni  autores  volunt  nos  vi  cogere  in  hanc  illii.sioneni.  Saiictus  Petrus  toties 
lapsus  est  et  semel   pcst  acce])tuiu   spiritum  gravissimo  aiiiinaruni  periculo 

äi»  erravit.     Et   nos    honiines    longe   infra   Apostolicam    snbliniitateni    rejitantos 

ultra  Apostolicas  pcrfectiones  elevamus,  (piasi  CHiristiis  mentitus  sit,  (|uand()iWaiiii.28,2o. 
sese   promisit  nobiscum  esse  us(|iie  ad   (^onsumniationem  sccnli.  adco  (|uae- 
rinius  alios  Cliristos,  in  quorum  nutu  renutnf|ne  ))endcat  ecclesia.    Satis  est, 
Rhonianuni  l'ontifioem    suinmum  Poiitiiiceni    esse:    impiissinium  sit,    Cliristo 

s5  aequalem  ei  virtutem  et  sapientiam  affingere,  sicnt  audent  (|uidani.  Quan- 
quam,  ut  ingenue  confitcar,  ipse  pene  ignoro,  qnae  sit  et  ubi  sit  Tvhoniaua 
ecclesia,  ita  ludentibus,  iocantibu.s,  coniundentibus  noniina  Khomanae  Kcclesiae 
teteiTimis  Ulis  nugatoribus.  Sylvester  eani  seoat  in  tres  ecclesias:  in  Papam, 
in  C-ardinales,  in  populum.    Quae  distinctio,  qnia  magistralis  et  suffieiens  est 

30  nee  menibra  coineidunt,  focit,  ut  Papa  et  Cardinales  sint  extra  eoclesiam  inter 
paganos  habendi,  ut  qui  in  essentiali  ecclesia  non  sint,  aut  tres  Cliristos 
praeficiet  tribus  illis  ecclesiis,  iiiimo  ncjc  Cliristus  ad  ecdesiam  pertinebit 
tanto  Autori,  qnum  nee  virtualis  nee  re]ireseiitativa  nee  essentialis  sit  ecclesia. 
Cardinalis  Caietanu.s  passini  se  pro  ecclesia  Rhomana  v<'nditat  in  (icnnania, 

35  sub  nomine  illius  Brevia  apostoliea  eomminisei  satis  doctiis.  Est  Jvhomana 
ecclesia  boiius  ille  Cojiiista,  (pii  declaratoriam  illaiii  ]iulcherrimain,  (|ua  Caio- 
tanus  dignissime  gloriatur,  aediturus,  eiuu  in  Ibrmulario  suo  non  scrijitnras 
aut  ulla.s  rationes,  sed  immemorabile  tempus  consuevisse  et  tradidisse  inve- 
nirct,   haec   ipsa  .satis   fideliter   memliranae   illevit.     A'^endunt   se   ubi(|ue  pro 

4»  ecclesia  Rlioniana,  prout  cuique  liliitum  est,  iiiqiii  llli  nebulones,  plunilio 
tantum  et  eera  Rliomanac  Ciiriae  totam  (iermaniam  illudentes  et  exhaurientes. 
Quid  istis  ludilicatioiiibus  noiiiinuni   sancturuiii  Papae   et  Romanae   ecclesiae 


448  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.  1519. 

taoiunt,   uisi    qiiod    iios    Gcrnianos    nieros   hlcnnos,   hardos,  huccones  et,  iit 
dicimt,   barbaros  et  bestia.s  arbitrantiir,   etiam  irrideiitts  nostrae  illnsionis  et 
expilationis   incredibilem   patieiitiam?     Proinde   ego    in   tanti»   rci-um   et   ver- 
borum  ealio,  e  tanta  Sylvestronim  sylva  ad  civitateiii  Auoiistani  revei-tor,  et 
iiidioiuni    interim    seqiiar,    ([iio    Priueipes   Germauiae   in    uovi.ssinii.s    coniitiis    s 
recte,  sancte  et  augu.stc  dincreverunt  inter  Rhomanam  ecclesiam  et  Romauani 
C'uriani.^      Xam   (juo    modo   lieuisset    eis    recusare   decimas   et   vigesimas   et 
(juinqnagesimas  (id  est  niednllas  totiiisque  Gernianiae  semel  snbitaneani  vasti- 
tateni),  qua.s  in  Concilio  illo  sacratissinio  (nt  sie  dixerim)  Rhomano  noveraiit 
saneitas  et  tantis  legatis  Apostolieae  sedis  expetitas,  iiisi  tandem,  licet  sero,   i» 
sapientes   intellexissent ,   non    Rhomanae    ecclesiae    deeretum,    sed   Rhomanae 
Curiae   illud  esse   eoinnientinii?     Viderunt  niniinmi   (dietu   niiriini  et  nnllis, 
neque  Sylvestris  neque  Caietanis,  ercditn  ]iossibile)  Conciliiini  et  T'ajiani  er- 
fasse et  posse  errare,  aliud<|iie  esse  nonien  et'elesiae  Rhomanae  et  alind  (jmid 
nomine  Riiomanae  eeelesiae  geritnr,   alinm<|ne  esse  Rhomanae  Curiae,   alinm   n 
Rhomanae  ecclesiae  Ijegatmii,  hnnc  eiiangelimn  afferre,  illnni  pecnnias  qnae- 
rere.     Unde  l)arbaris  illis   et    bestiis  tantnm  indieii,   nisi    qnod  dens  taTidem 
f'essus  blasphemiis  sui  et  irrisionibus  abnsionibnsqne  sni  et  sanctae  Rhomanae 
ecclesiae  nomiuis  monere  voluit  Rhomanos  proceres,  ut  res  ecclesiae,  posito 
io('0  et  ludo,   aliquando   serio   curarcnt,   ante  quam  eliciant  sanguiuem,  dum   m 
nimiuni  mungimt  Germaniam?     Quare  et  ego  hornm  Theologorum  layeoriun 
exemplo  pulcherrimo  longissime,  latissime,  profnndissime  distinguo  intcr  Rho- 
manam ecclesiam  et  Rhomanam  Guriam.    Illam  scio  purissimum  esse  thalamnm 
Ciiristi,  matrem  eeclesiarum,  domiuam  numdi  (sed  spiritu,  id  est  vitiorum,  non 
rcruni  mtmdi),  sponsam  Christi,  liliani  dei,  terrorem  int'erni,  victoriam  carnis,   25 
iiioi. 3,2itet    (|uid   dieam?  cuius   sunt    onmia,   iiixta   Pallium    i.  Coriu.  iij.    i|)sa    autem 
Ciiristi,  Christus  autem  dei.     Ilaec  vero  ex  fructÜMis  suis  eognoscitur.    Non 
(|Uod  niagni  i'aeiendum  sit,  res  nostras  et  iura  dirijii,  cum  tixum  sit   iu  coelo, 
Christianos    iu    iiac   vita    pres.suram,    Nimbrotos    et   robustos   venatoros    pali 
(nee  ab  luic  conditione  liiu'rabitur  eeelesia  uisi   per  mortem:  palma  est,  (|nanto   ao 
fbrtins   premitur,    tauto    siiblimius    exaltatnr   in   Cades),    Sed    (|Uod    onuiibus 
lachrvmis  sit  miseria  maior,   iiaec   a  Cratribns  et  |)atribus   in   i'ratres   et  tilios 
yor.  i'j,  ■.(.  f'ieri    (sient   in  Propheta   dicit    dominus,    tilios   a   jiarcntibns   vorari),    (piae  a 
Tnrca  vix  tiercnt  aut  si  fierent  non  tamen  nomeu  saudum  Christi  tarn  ibedis 
mon.stris  praetexeretnr,  qnae  est  ouminm  intoierabilissima  ('hristi  et  ecflesiae  3'' 
ininria.     Res   sane  eant    et    vita    jicssnui:    at    uomeu    l>omini   acteruuui   cur 
patiamur    tam   foede    ('ous)nu'cari'.'      Xuilo    uiodo    ergo    Ithomanae    ecclesiae 

1   lileiiiiiiiics  nüc  ?(il§tintifn  12  (llc-t\im  V  -W  ;ic  liac  ABE  3:1  in  Propliotis 

It  <JÖtttc 

')  Viithrr  hnt  Mf  'J<i'irl|li)frbfii  briitiilicv  Vintioit   inif  bi'm  'Iii'ii1)-tn(ii'   v'  "-'liiti-luirti  1M8 
im  xHugi'. 


In  epiatolaiu  Pauli  atl  Galatas  comnientarius.  V>M.  449 

resistero  lieot:  at  Klioniaiuic  Ciiriac  loiiüc  niainrc  jiictatc  rosistcrenl  licges, 
Principe.«  et  (iuicuiu|tic  pos.sent  (|iiain  ipsis  Turcis.  Haec  verbosius  forte  et 
liberins.  Verum  projiter  eos,  cjui  eiiru  illusoribus  Ulis  sine  fine  iilndiint 
C'iiristuni,  coaetus  suni  lueipsnm  ex]>onere,  iit  sciant  sese  errare,  {|uanil(>  nie 
5  a  liboniana  ecelesia  aiienuni  clamant,  tpii  purissinie  dili^o  non  modo  Hlio- 
nianam  sed  totam  ecelesiam  Christi:  deinde,  quod  certus  sum,  ali(niaii<lo 
moriendum  esse  et  in  adventii  domini  nostri  Tesii  Christi  rationem  reddendam 
de  veritate  vel  tacita  \el  dicta  at(|ne  oinnino  de  talcnto  tradito,  nv  i|)sum 
abscondisse  iiidicer.    Iraseantur  sane  (pii  volent,  modo  eiro  impii  siientii   reiis 

m   non  inveniar,  (pii  iiiilii  eonseius  sum,  esse  me  debitorem  verbi,  i|iiantuiiilil)ct 
snm    indiguus.      >iimquam    sine   sangiiine    ant    ]»'ricnlo    verbum    dei    tractari 
potuit:  sed,  sieut  pro  iioliis  mortnnm  est,  ita  vicissim  sni  eonfessione  et   nos 
pro  se  mori  exigit.     Nee  est  servns  maior  domino  sno:    iSi  nie,  inqnit,  j)er-?"ii  i.',, 20. 
seenti  sunt,  et  vos  perseqiientui':  si  menm  sermouem  servaveriiit,  et  vesti'iun 

I-.   serval)uiit. 

Sed  ad  me  redeo  et  ad  vos,    optiini  viri:    refero  seu    (ut   TanHno  utarW«i-2. 2. 
verbo)   vobiseum  eonfero   lioe   menm    in  l'anlinam    epistoiani   studiiim,  tenue 
quideui   ilhid,   nee  tani    eommentarinm    (piam   testimonium   meae    in   Christo 
fidei,  ne  forte  in  vaimni  eucurrerini  et  sensum  Pauli  non  s:itis  tenuerini.    Hie 

20  enini,  qnia  res  dei  et  serio  maxima  est,  abs  (piolibet  puero  crudiri  cnpio. 
Malnissem  eerte  et  ego  expeetare  commentarios  olim  ab  Erasmo,  viro  in 
Theologia  summo  et  invidiae  ((uoque  victore,  promissos:  verum,  dniu  illc 
differt  (quod  dens  faxit  ncm  sit  diuturnum)  eogit  me  in  ])ubli('um  ire  casus 
iste  quem  videtis.    Seio  quidem  me  infantem  et  ineruditum,  sed  tamen  (<|Uod 

2r,  ausim)  pietatis  et  eruditiimis  Clu-istianac  stndiosum,  atcpie  hoc  ipso  erudi- 
tiorem  bis,  qui  divina  mandata  impiis  legum  humanarum  jxtmpis  mere  ridicula 
et  ludibria  feceruut,  L^num  sjK'ctavi,  si  consequar,  ut  mea  opera  ii,  (]ui  me 
Apostolieas  epistolas  audierunt  enarrantem,  Paulum  apei-tiorem  iiabcani  et 
foeliciter   me    superent.     Sin   nee    id   effeei,   age,   et   hoe   libens    pcrdiderim 

30  laboris:  eonatns  reliquus  est,  (pio  alios  ad  Paulinam  Theologiam  vului  acccn- 
dere,  quem  nemo  bonus  mihi  vitio  dederit.     A'aU'te. 

Harthvici    Stoterroggii    e]>igranima, 

qtio  Martinum  faeit  allo<iuentem 

Christ  lau  um. 

35  An  liceat,  (|uaero,  re  vera  quaercre  verum? 

Dieere  sit   vetitum,  (|uaerere  nemo  vetat. 
Si  plus  laudis  hal)cl,  (pii   publica  connnoda  spectat, 
Qnam  ipii  (irivatiun,  laus,  honor  esto  Deo. 


6  qui  corfus  cd.  lOrlaiig.  Ü2  — 3S  iinb  Seite  4.")0  3.  1---I4  Statt  oliiflfu  P^iflvanim« 

in  ABl)  finben  ficö  in  ('!•:  unter  niibevcv  Überf^rift  »ict  Siftidja  bavaii«  jniommeitfleftcUt ,  oljo: 
aut^crS  aBette  II.  2» 


450  In  epistolani  Pauli  ad  Galatas  commentaiius.  1519. 

lam  curent  aliqiii,  praotexto  nomine  Ilicsu, 

Qiuif  siia  sunt,  ilignos  ciiios  vereare  putas? 
Si  Tricas  hominum,  nun  Cliristi  verha  docere 

Dueitur  impietas,  laus,  honor  esto  Deo. 
lam  peecare,  licet  nolis,  fateare  necesse  est, 

Qui  siia,  non  domiui  mystica  verba  probant. 
Si  niea  sunt  oclio  numdi  sopliiaeque  Magistris 

Ludicra,  profectum  est,  laus,  honor  esto  De«. 
lam  si  stiiltitia  est  terrae  sapieutia  coelo, 

Non  est  consiliimi,  stultitiae  esse  ducem. 
Si  mea  sunt  cordi  sanctae  pietatis  amico 

Seria,  res  salva  est,  laus,  honor  esto  Deo. 
lamne  cnicem  merui,  Christum  quod  traeto  crucemque? 

Quod  merui,  laetor,  quod  minus,  illud  ago. 

loannis  Pncherii  hexastichon, 
qno   Ijutiierum   facit   loqncntem. 

Invida  terra,  vale:  si  coelo  iudicc  rectis 
C'onsului  studiis,  subrul)ra  terra,  vale. 

Livida  terra,  vale:  laus  est  mihi  vcra,  pmbari 
A  minime  nigro:  lurida  terra,  vale. 

Marcida  terra,  vale:  sola  est  mihi  cura,  placere 
Svncero  Christo:  raucida  terra,  vale. 


loliannis   Pucherii   ogdoasticlion. 

Verba  sunt  libri  ad  loctoi-cm. 

Si  plus  laudis  habet,  qui  publica  comnioda  spectat, 

Quam  qui  privatum,  laus,  honor  esto  Deo. 
Si  Tricas  hominum,  non  Christi  verha  docere 

Dncitnr  impietas,  laus,  honor  esto  Deo. 
Si  meji  sunt  odio  mundi  sophiaeque  Magistris 

Lndici-a,  jirofoctum  est,  laus,  honor  osto  Deo. 
Si  mea  sunt  cordi  sanctae  pietatis  amico 

Seria,  res  salva  est,  laus,  lionor  esto  Deo. 

15—22  SBie  oben  (outet  bcr  Sejt  in  ABD,  bagcßcn  in  CK  niie  folgt: 

Ilartvici  Stoterroggii  lipxastichon, 
i)UO  librum  facit  loquentcni. 

Invida  terra,  vale:  si  rectis  iudico  coelo 

Consului  studiis,  lurida  terra,  vale. 
Livida  fon-a,  vale:  lans  est  mihi  vcra,  probari 

A  minime  nigro:  morhida  terra,  vale. 
Marcida  terra,  vale:  sola  est  nulii  cura,  jdacere 

Vel  Soli  Christo:  rancida  terra,  vale. 

Sovunttr  ftclKii  in  CK,  nii1)t  ndcv  iit  ABl),  nodj  (Mtntf  nwi  bom  Cuib,  nämlid) : 


In  epistolam  Pauli  ad  Cialatas  commentarius.  1519.  451 


AraiiiiKMitmii  Kpistolao  Pauli  ad  (ialatas. 

Galatae  prinumi  ab  Apostolo  sanam  fidein,  id  est  in  soliiiii  losiiiii 
Christum,  non  in  snas  aut  louis  instieias  tidpi-o,  dooti  pdst  per  pscndoapostuld.s 
mrsnni  dftm-hati  sunt  in  fidnciain  opcrnin  ifguli.s  insticiao,  d('C('|)ti  xitielicct 
s  ipiani  faeillinic  niagnorum  et  veroruni  Apostolorum  false  coinMicndatu  «t 
uonn'no  ot  excmplo.  Neqno  enim  in  onnii  vita  niortalinni  i|uir(|ii:ini  i'allacius 
est  siiperstitione,  iioc  est,  falsa  et  inibeliee  iniitatitme  sanctdnini.  Quorum 
ciuii  opera  sola,  non  etiam  cor,  spectaris,  in  proclivi  est,  ut  simia  fias  et 
Leviatliaii,  id  est,  additamentnm  adda^*  quo  ex  vera  relijrione  sujierslitionem 

lu  vel  inipietatem  facia.s.  Xani,  ut  exemplo  praeseute  monstrem,  Apostoli  jkt 
ecdesias  ludeas  nonnullas  legum  ceremonias  servahaut,  sicut  de  Marco  Pinionem 
scripsisse  Hieronymas  testatur.  Hoc  autem  stulti  Uli,  (jua  ratione  id  iaeerent, 
ignorantes  raox  de  suo  addidemnt,  necessaria  ,esse  ad  salutcm,  qiiae  a  tantis 
ApostoUs  observari  viderant,    nee  uuins  l'auli,   (jui  Clu'istum  neqiie  vidisset 

15   neque  audisset  in  terra,  habendam  rationem. 

At  Apostoli,  ut  manifestissime  Act.  xv.  Petrus  definierat,  non  ut  neces-sivai*  i.'..7if. 
saria  .sed  ut  cpiae  licerent  et  niliil  i)l)essent  iis,  (pii  non  in  ipsa,  scd  in  Jesum 
Chnstuni  salutis  fidnciam  jionunt,  servabant.     Nam  in  Clmstum  credentibns 
omnia    mnnda,    indifFerentia,   licita   sunt,    (|uaecun(jue   vel    pnicci|)iuntur   vel 

20  prohibentur  externis  eeremouii.s  corporalibasque  iusticiis,  nisi  (piantuni  sua 
sponte  aut  pro  charitate  sese  eis  subiicere  vclint.  Ad  quam  intelligentiam 
Paulus  tanto  acstu  laborat  (Jalatas  revooare,  nt  et  Petri  et  omniuin  Ajiosto- 
lorum  prorsn.s  nnllain  rationem  liabeat,  quantum  ad  personam,  couditionem 
(id  est  dignitatera)  et  quod  dicuut  qualitatem  attinet.     Denicjue  se  ab  eisdem 

->■'■  nihil  aecepüssc,  quin  commendatum  ab  eis  fiiisse  gloriatm*  sauctissima  quadani 
superbia,  nihil  cedens  Apo.stolorum  qnoque  opinioni,  qua  euangelicae  veritati 
videbat  calmiiniam  stnii  apud  nidiores,  longeqne  melius  duccns,  inglorios 
es.se  seipsum  et  Apo.stolos  ipsos  quam  Cliristi  euangelium  evacuai-i. 


Quod  sequitur 
specta. 
Pascitnr  in  vivis  livor,  post  fata  quiescit, 

Tunc  suiis  ex  merito  quenque  tiictur  honor. 

Itom. 
Scripta  placeut  a  morte  fere,  quia  laedcre  vivos 
Livor  et  iiiiusto  carpere  dento  solct. 

15  habendam  esse  rationem  II 

')  9teiid)lin  in  icincn  Rndimenta  hebraica:  rnb  Adhaesit,  comitiitus  est,  iunxit, 
copuUivit.  Indo  nomen  additanientum,  accunmlatio  et  augmentum.  Frover.  iiij.  3m 
91nl)ang  nlter  9ln--gobcn  bcr  iliulgdta:  Leviathan.  Copuhitio,  Societas  sua. 

29* 


452  In  ppist.olam  Pauli  aJ  Galatas  comiiifntavius.  1519. 


EPISTOL.E  PAVLI  AD  GALATAS  CAPVT  PRIMVM. 

öui.  1, 1.  Paulus  Ajjo.slolus. 

(iiian(](i  iani  graeoatiir  totiis  orbis  C'liristiaiiiis  et  Erasini  Tlieolngioissinii 
annotatioiios '    (imuinin    manibus    teruntur,    non    est    neeesse    iiidioare,    quid 
'Apostolns'  graoee  siguifioet,  nisi  iis,  cjuibus  höh  Erasmiis,  setl  ego  seribo.    s 
'A])0.stolus'  cnini   idem  qnod  'missus'   significat.      Et   doctore   d.  Hieroiiynio 
Haebreomun  vocabulum  est  quod  'Sila'^  apud  eos  sonat,  eui  a  mitteudo  uonieu 
3oii.  9, 7. 'uiisso'  iiupnsitum  est.     Ita  apud  loan.  ix.  Vade,  lava  iu  natatoria  Silolie,  quod 
Csfi  3,  f..  iiiterpretatur  'iiiissns'.     Cuiiis  uivsterii  et  Esa.  viij.  uou  iguarus  dicit:  Abiecit 
1.  woj. 49,10.  populus  iste  aquas  Siloo,  quae  vadunt  cuiii  sileutio.    Sed  et  Gen.  xlix.  Doiiec   m 
veniat  Silo,    quod  Hieronviuus    traustulit  '(jui    initteudus   est\     Ex  quo  loco 
Jöfbr.  3,  i.  Paulus    Christum   Apostoluui   appellare   videtur   ad  Haebroos,    id   est    Silau. 
üipflitfi.  15,22.  Meminit  in  Aetis  Lueas  Silae  cuiusdam. 

Haec  magis  oonsvderauda  sunt,  quod  'Apostolus^  vereeutiduni  uomeu 
est,  sed  mive  siniul  augustuni  ae  venerabile,  insigneni  iuxta  liuniiiitateni  et  is 
siibliniitatem  prae  se  ferens.  Humilitas  est,  qnod  uiissus  est,  officium,  servi- 
tutem,  obedientiam  jirotestatus :  tum,  ne  quisjMam  velut  dignitatis  nomine 
motus  iu  ipsuni  fidat  aut  glorietur,  sed  per  officii  uomeu  iu  autorem  mittentem 
mox  rapiatur,  a  quo  iam  maiestas  et  sublimitas  Missi  et  servi  eoneipiatur, 
ut  revei-enter  exeipiatur,  mm  sicut  nostra  aetate,  qua  uomina  Ajiostolatus,  -ju 
Episeopatus  ac  reli(pia  nou  oflicü,  sed  dignitatis  ao  ditionis  voeabula  esse 
3oii.  lu,  8.  eoeperuut,  quos  Cliristus  loanuis  x.  contrario  nomine  non  missos,  sed  venieutes 
et,  sei])snm  interpretatus ,  fures  et  latrones  appellat,  nt  qni  non  mittentis 
verbnm,  (pio  ])aseant,  atlTernnt  sed  suum  hierum,  ()Uo  mactaiit  oves,  referunt. 
(iu()t(jUo(,  iiKjuit ,  venermit,  id  est  non  mittclfanfur,  fures  sunt  et  latrones.  2') 
SHSm.  10, 1.',.  f^lt  ut  Apo.stolus  Rho.  X.  Quo  modo  praedicabunt,  nisi  mittantur?  (Juas 
doetrinas  o  ntinam  nostro  seculo  digne  appenderent  ("hi'istiani  jiojiuli  paslores 
et  rectores!  (iuis  enim  ])otest  jiraedicare,  nisi  sit  Apostolns".'  (iiiis  autem 
est  Apostolns,  nisi  (pii  vcrbuiii  dei  aj)portat?  Q,uis  autem  ])otest  verbum 
dei  ap])ortare,  nisi  (pii  deum  audierit?  At  qui  vcl  sua  vcl  hnmanarum  legnm,  3" 
decretorum  aut  ])hilosopliorum  dogmata  afTert ,  uunqiiid  is  dieeudus  est 
Apostolns".'  Iimno  veniens  et  für  et  latro  et  perditor  et  maetator  animarum 
30I).  9, 7.  est.  Tu  Siloa  lavafur  (•a<'cus  et  visum  reeijtit,  et  Siloe  aipiae  sahitares  sunt, 
*i'^[u7 '•''"""  •'•1"'^*'  fortes  et   snpeibae  regis  As.syriormu.     IMisil   verbum  sunm,  ncmiic 

:!  f.  et  Krasiii!  6i§  tcnintni'  fc()lt   in  II  '1  nun  Er.asnuis,  sei]  fcl)tl  in  II         7  silas  AI'" 

vocalmliim  pst  Silas.  (luod  aimd  cos  eil.  Icn.   1   unb  ed.   Kilaiip;.  i)   Ksu.  vij.  nlle  ^luSflaicn 

10 — l:i  Sed  et  lii^   Silae  cuiusdam  fcljlt  in  II  l.'i  et  suldlmitateni  fi'fjtt  in  II 

')  .\nn()latiütirH  in  Novuui  'ri'stiimi'ntuui.  ,;iu'vft  I'ilii  l)Ovnnvfli'fuiiinii'U.        ")  3]oit  nVi'. 


In  epistoliuii  raiili  iul  Uulutas  coiuiiientarius.  151U.  /[53 

deus,  et  sie  saiiavit  oos.     Venit  lunno  et  vcrhnni  smini,   et  haciimrrliDissam  i^uc- ".  <3. 
peius  liabere  faeif,  hoc  csl,   ut  elarc  dieain:    ((iiotirs  vcrlmin  dci   [»•acdicatur, 
reddit  laetas,   latas,    securas   consciontias  in  dciiiii,   ([uia  e.st  verhuiii   graliae, 
reniissioiiis,  honiiiii  et  .suave,  quoties  verbuin  iiumiiiis,  reddit  tristem,  augiistani, 

•■>   trepidam    eonseientiam   in    seipsa,    (juia   est   verbum    legis,    irae   et    peeeati, 
ostendens,  quid  non  foecerit,  et  (juaiita  debeat. 

Proinde  non  fuit  ecclesia  unquani  infoelieior  al)  initio  sni  (]iiain  nunc 
est  et  cotidie  magis  fit,  tot  deeretis,  legibus,  statutis,  pene  infinitis  caniili- 
cinis   excarnifieata   loDgecjue   atroeius    quam   tempore    martyrnm   a    tortorii)us 

III  eonfeeta.      Et    iis    perditionibus    aniniaruni    ]>onti(ices    adeo    niliil    iifViciuntnr, 

adeo  nihil  eompatitnitur  super  eontritione  Joseph,  ut,  tanquam  dco  obse(|uium3im.  g, 6. 
praestent,  etiani  addant   dolorem  super  vnlnerum  dolorem. 

Non     ab    lioniinibns    necjue    per     liominem,    Sed    ])er    I  esuiu  öni.  i,  if. 
Christum  et  deum  patrem,    (jui  suseitavit  eum  a  mortuis:  et  qui 
!■•   mecum  sunt  omnes  l'ratres. 

Statim  ab  initio  percutit  ob]i(|ue  lalsos  Galatarum  Apostolos,  quos  non 
per  lesum  Christum  niissos  subindiuat,  sed  vel  per  seipsos  vel  per  alios 
Apostolos,  quorum  tarnen  doetrinam  false  traetabant. 

Id   sane   notanduni,    (juod   niiüum    voluit  Christus  Apostolum   fieri    ex 

-"  hominibus    sen    hominnm    arliitrio,    sed    ex    sua   solius   vocatione.      Unde   et 

Matthiam  Apostoli  non  ausi  sunt  eligere,  sed  de  coclo  per  orationem  impe- strow.  i,  s). 
trabant.  Et  Paulum  !])suni  de  eoelo  voeavit  et  Ai)OstoIum  l'oecit,  maxiine  ?ipflid).3,4ff. 
autem  ]i('r  voeem  s])iritussaneti  Actuum  xiij.  8egregat<^  mihi,  inquit,  Paulum  sipnidi  u,  2. 
et  Haruabam  in  opus,  ad  (juod  assunq)si  eos.     Jta  Ivlionia.  i.  gloriatur,  se  in  aiiim.  1,  if. 

3s   Euangelium  dei  segregatum,  quod  caeteris  Apostolis  in  circiuiieisionem  missis  ism.  2. 7. 9. 
ipse  ciun  Barnaba  in  |>r('putium  et  gentes  segregati  sunt. 

Et  adverte,  quod  Paidus  nomeu  Apostoli  adeo  olKcii  et  dignitatis 
asserit,  ut  eo  velut  pai-tieipio  utatur,  dicens  'Apostolus  non  al)  liominibus', 
quod   sonat   'missus    non  ab  hominibus',    nisi   haebraismum  sajiit  oratio,    ul 

30  Psal.  xliiij.  Myrrha  et  gutta  et  casia  a  vestimentis  tuis,  a  domibus  eburneis. '4>|.  41,9. 
Quae   omnia  eo  tendunt,   ut  videas,   quanta   eura  Christus  eeelesiam  snam 
instituit  atque  munivit,  ne  temere  (piisquam  doeere  praesumeret,  nisi  ab  ipso 
vel  a  se  missis  missus  sit.     Sient  enim  ]irimum  et  maximum  ecelesiae  bene- 
ficium  est  verbuin  dei,    ita    contra    milio  majore  detrimento  ccelesia  perditur 

3s   (juam  verbo  iioniinis  et  traditionibus  huius  nnmdi.     J)eus  solus  verax,  omnis  *j.  ii«,  11. 

homo  mendax.     Denicrue  in  haue  trratiam,    sicut    olim  David    reii<|uit  omnes  itiijr. 23(22), 

.  .  .  ...  H. 

impensas,   quibus  Salomon   aedilicaret   tenqilum,   ita  Christus    reli(iuit  Euan- 

geliiun  et  scriptiiras  alias,  ut  iis,  non  hmuanis  deeretis  Ecclesia  aedificaretur. 


13  —  15    gür    hiiminem    liä    uniiics    IVatrcs    in    il    nur:    &c.  yo    l'sal.   iiij.    alle 

5luägo6cu 


454  In  epistolciui  Piiuli  ad  Galatas  coiiimentarius.  1519. 

Quod  quam  mLsert;  sit  iain  pliLs  treceutis  aunis  iieglectiun,  ininio  perversum, 
satis  osteudit  faoies  hodicma  umniuni  rt'rimi  Ecdesiae. 

Qiiatiiur  Apostuloruni  geuera   divus  Hieronymus   ex   hoc  loco  colligit : 
Priinum,    (juud    nc(jue    ab   lioniinilnis   ueque  per  homiueiu,    sed    \wr  luisiim 
Cliristum  et  deiim  i)atrem,  ut  l'rophctae  olim  et  onmes  Apo.stoli.     Alteruiii,    5 
quoll  a  deo  quidem,    sed  j)er  lioniineni,   ut  ilisoipuli  Apo.stoloruui   et    (jui  in 
fmeua   iiumdi  legitime  sueeedimt  Apo^toli.s  ut  Episcopi  et  sacerdotes.    Et  hoc 
genuis   sine   j>rinio   non   ])ote.st   cousistere,    a  quo   habet  exordimii.     Tertiuni, 
(juod  ab  homiue  .seu  hoiuinibus,  non  a  deo,  ut  cum  favore  et  studio  hominnni 
aliquis  ordinatur,   ut  nunc  videmus   jüm-inios  non   dei   iudicio,  sed  redempto   1« 
vulgi  favore  in  sacerdotium  subrogari.     öic  Hieronynms.     Si  hoc  Hieronymi 
temjioribus  malum  iam  tum  invalescebat,  quid  mirum,  si  hodie  triumphet  et 
regnet?     Nam    huius    generis    esse  oportet   omucs,    (jui    seipso.s   ott'erunt    ad 
Episcopatus  et   sacerdotia,    antequam   vocentur,    aninialia    scilicet   ventris   et 
gloriae.     Ideoque,    quantum   ex    iis  ecclcsia  commodi  habeat,    satis  videmus.   ''• 
Quartum  genus,  quod  neque  a  deo  neque  ab  hominibus  ue(jue  per  hominem, 
2. (Sov. u.  13. sed  a  semetipso,  ut  psäeudopi-ophetae   et   p.seudoapostoli ,   de    quibus  Paulus: 
Istiusmodi  pseudoapostt)li  opcrarii  inicjuitatis,  transfigm-antes  se  in  Ajiostolos 
Soi).  lü,  8.  (_'ljristi,    et   dominus   loan.  x.   quotquot    venerunt,   fures   luerimt   et   latroues, 
3ci.  23, 21.  Hiere.  xxiij.  Xon   mittebam   prophetas,   et   ipsi   currebant:   non    loquebar   ad   su 
eos,   et  ipsi  prophetabant.     Ab    lioc  malo  summe  cavendum  est.     Nam  hinc 
Chi'istus  nee  demonia  sinebat  loqui,  et  si  verum  dicebant,  ne  praetextu  veri- 
tatis    intret    meudaciuiu    mortis,    quaudo    non    potest    loipii,    qiii    ex    seipso 
r^'J^J'oQ^.j^loquitur,   nisi    meudacimn,   ut  Cliristus  ait,  loan.  viij.  Unde   ne  Apostoli  ex 
ffliattf).  io,2u.  scipsis  loquereutur,   dedit  eis  spiritum  suum,   de   quo   dicit:    Non   enim  vos  25 
üiK.  n,  15.  e.stis  qui  loijuimiui,  sed  .Spiritus  patris  vestri,  qui  loquitur  in  vobis,  et  rursas : 
Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam  &c. 

Xou  possum  liic  (etsi  leviculum  est)  trimsire  multorum  jiraesertim 
religiüsoruui  et  sacerdotiim  fatuam  querelam,  satis  tameii  acrcm  tentationem, 
qua  queruutur,  sese  talentum  domiui  habere,  ideoque  necessitiite  eu;mgelici  3u 
praecepti  se.se  urgeri  ad  docendum.  Itaque,  uisi  doccant,  stiiltissiiiia  con- 
scieiitia  credimt,  sese  pecuniam  diimini  sui  abscoiidere  et  reos  esse  damuationis. 
Diabohis  hatic  l'acit,  ut  instabiles  eos  reddat  in  vocatione  sua,  in  (|u:mi  vocati 
sunt.  O  boiie  frater,  uno  verijo  Cliristus  te  lil)erat  ab  ha('  (juerela.  Vide 
aRattf).25,it.  euaugeliimi,  quod  dicit  sie:  Voeatis  servis,  tradidit  Ulis  bona  sua.  'Voeati.s',  3.1 
inquit:  quis  autcm  te  vocavit?  Expecta  vocantem:  Interim  esto  seciu-us. 
Tmmo  si  esses  sapieiitior  i])so  Solomone  vi  Daniele,  tanien,  nisi  voceri.s,  ]>lus- 
quam  iafernum  fuge,  ue  verbum  efl'uuilas.  iSi  tui  eguerit,  vocabit  ti'.  iSi  non 
vocabit,  non  te  rum})et  scientia  tua.  Denique  neque  e.st  vera,  sed  videtur  tibi 
scientia,  et  stultissinie  fiugis  tibi  fructum,  (juem  possis  facere.    Nemo  fructificat   »" 


24  ait.  Unde  loan.  viij.  Ne  Apüstuli  AI''  IJ7  .Siiluiuoiio  II 


In  cpistolani  l'iiuli  iul  Ualatiis  coiuiiRTitariiis.   lölU.  455 

verlx),  nisi  tiiii  siiie  suu  vuto  vocatur  iul  ilixTiulum.    l'iiii.s  (..st  ciiiiii  Magister  OTmii).  23. s. 
iio.sttT  lesus  Christus.     Hie  soliis  d<icet   et  fructiim  f'acit  per  voeatos  servos 
sHos.     Qui  aiiteni  iioii  vocatiis  docet,  noii  sine  damiio  et   suo   et   auditurum 
docet,  «jiiod  Christus  noii  sit  ciim  eo. 

5  (^iiod  ergo  A]H)st(>liis  se  'nun  al)  hcniiinihiis'  niissiini  dicit,  |>seiido- 

apostolis  se  opponit,  i|iiim1  'ikhi  |iri'  honii  nein ',  i])sis  fidchlms,  (|ui  ah 
Apostolis  missi  fiicraiit,  (ippuiiit.  ideo  contra  tria  geiicra  Apostolonini  Iah 
exordio  utitiir.  Et  tcstatur  Mieronymus,  tjuod  ex  Iiidaeis  (|iiidaiii  in  Cliristuni 
eredentes  in  Galatiani  pcrrexerimt  et  docuermit,  (|Uo(l  et  Petrus  et  Jacohus  et 

1«  loannes  legem  servarent,  iit  niagis  inl'ra  videhitur. 

Quod    auteni    resurreetioucni    Christi    interserit,    vidctur   otiosuin. 
Verum  solet  Apostolus  Hbeiiter  resurrectionem  Cliristi  commeniorare,  potissi- 
mum  eontra  eos,  fjui  in  iustieiam  propriam  confi<hnil.    Sie  et  in  Ivliomanornin  3>^'"'  '.*• 
sahitatione    eiusdem    et   copiosius    meminit,    (jnod    et    ibidem    fortiter   eontra 

!'•   iustieiam  operuni  disputat.    Ciui  enim  t^des  sunt,  neeesse  est,  ut  resurrectionem 

Clmsti  negent,  imnio  irrideant.     Nam  Rho.  iiij.  ('hristus,  ini|nit,  mortuus  estiiium.  4,>,s. 
propter   ])eccata    nostra   et   resurrexit   proptcr    iustificationeni   nostram.     Idco, 
ipii  aha  via  praesumit  iustus  esse  (juaiii  crcdcndo  in  Christum,  hie  Clu'istum 
a  se   reiicit  et  oti()sam    eins  passionem   et  resurrectionem  ducit.     tiui   antem 

so   in  Christum  morienteTU  credit,    sinuil   et   ipse    moritnr   [)eceato  cum  Cin-islo, 
et  (jui  credit  in  resiu-gentcm  et  viventem,  eadcm  tide  et  ij)se  ri'surgit  et  vivit 
in  Christo  et  Christus   in  eo.     Ideo   resiu-rectio   Christi   est  insticia  vit^Kjne  ®i"  2.  -o- 
nostra,  non  tantum  exemplo  sed  et  virtnte.     Sine  resurrcetiont^  Christi  nemo 
resurgit,    (juantumhhet   opcretur  bona:    rnrsum,    per   resurrectionem    (juihbet 

35   resurgit,  (piantunihbct  operatus  sit  nuila,  ut  iiaec  hitius  ad  Rhomanos.    Forte 
etiam  ideo  meminisse  solet  in  salutatione  resurreetionis,  quod  spiritussanctus 
(latus  est  per  resurrcetionem  Christi,  quo  spiritu  distributa  sunt  dona  aposto- 
latus  et  alia  i.  Corin.  xij.  nt  sie  se  Apostolmu    asserat   autoritate  divinu  jM'ri.iiov.  ii,4ff. 
sj)iritum  resiurectionis  lesu  Christi. 

311  'Et    (|ui    mecnm    sunt    oinnes    fratres'.     'Omncs    f'ratres^    iiKpiit, 

quo  videtur  oeciuTere  eisdem  pscudoajxistolis,  (pii,  ut  llicronymus  ai(,  ipsiuu 
(jiioque  Pauluni  aliter  apud  alios  sapere  dieebant  (piam  Galatas  docuisset, 
deindc  (|Uo(l  ad  iiopuhnn  corrigeiiduMi  plurinnun  valeat  multormu  de;  eadeni 
re  sententia  atquc  cousensus. 

3.S  Ecelesiis  Galatiae.  «at.  i, 3. 

In  aliis  E])istoli.s  ail  unius  urt)is  seribit  ecdesiam  :  in  hac  ad  miihannn 
ac   totius  provinciae  seribit  ecclesias.     Et   exiuiie  uotandum,    (piod    beatus 


19  Qui  enim  AK  ed.  Erlang.  :i7  SSon  Et  e.\iniio  uotandum  6ia  sdiisina  faciendum 

©.456  3-24  ift  in  H  fotGEubctitloficn  ßcönbctt:  Et  notabis  liic  Ecclcsias  dici,  quae  tanien 
errore  fidei  peiiclitabantui'.  iscd  cjuia  verbum  et  baptisinum  habeant,  locte  Ecdesiae  vocaiitur. 
Error  autem  iu  lide  et  verbo  infirmitas  est,  in  qua  cliaritas  ecclesiae  exercetur. 


45(5  In  epistolam  Pauli  ail  Galatas  commcntariu^.   1519. 

Hicronyiuus    hie    puk-lu-e    observat,    scUicet    eccle.sias    vocari,    (juas    tarnen 
Apo^tiilus  arjfuit  errore  depravata^^.     Ex  quo  uosceudum  est,  iiKjuit,  fccle-^iam 
(lupliciter  posse  dici,  et  eaui,  (|uae  nou  habet  macidam  ueque  rugam  et  vere 
corpu!^  Christi  sit,  et  eam,  qiiae  in  Christi  nomine  abs(|ue  plenis  perf'eetis(jue 
virtutibiis  cougregetur.     Quuiuodo  sapieutes  bifariam  nuucupantur,  tarn  ü  qni    ■■■ 
sunt  plenae  perfeetaequc  virtiitis,  quam  illi  qui  incipiuut  et  in  profectu  positi 
!0!otif).23,34.  fjimt.    De  perfectis  dicitur:  Mittam  ad  vos  sapieutes,  de  iucipientibus :  argue 
Spr.  9.  s.  gapientem ,   et  diliget   te.     luxta   himc  sensum  de  caeteris   qmxjue  virtutibus 
intelligendimi,  (juod  seilicet  fbrtis  et  prudens,  castus,  iustus,  temperans  inter- 
duni  pleue,  interdum  abusive  accipiuntur.     N'eruin   haec   de   perfectione  sane   lo 
inteUigenda  sunt.     Nam   nulhis    ita   perfeetus  in  hat-  vita  est,   ne  Apustohis 
eu.  18, 6.  quidem,  (piin  jjeiücieiuhis  sit  niagis:  immo,  ut  Hapiens  dieit,  homo,  cum  con- 
sammaxerit,  tuue  ineipiet.     Ad  aliorum  itaque  comparatiouem  alios  pei-fectos 
dixeris:  alio(juin  et  ipsi  cotidie  incipiunt  atipie  pri>ticiunt. 

Proinde   melius    beatus  Augustinus   eeclesiam    sine   maeuhi    et    ruga   in    li 
futuram  vitam  differt,   quae  nou  amplius  dicat  'dimitte  uobis  debita  uosti-a'. 
At    tamen    recte    liaec    Hieronymi    et   Origenis    sententia    est,    qut)d    contra 
haereticos  bene  pugnat  ex  Apostolo,  qui  mox  nomine  Jiabylouis  criminimtur 
ecclesiam,    quae   mixtim   malos   habet,   ut   sibi  solis    vehit    sauctis   ecclesiae 
nomeu  arrogent.     Quin    si    mali  sunt  in    jdiqua  ecclesia,   certe   accurrenduni    jo 
est  et  exemplo  isto  Pauli  clamandum,  exhortandum ,  obsecrandum,  orandum, 
terrendum   et   oninia   tentanda,   ut   boni   fiant,   non   autcm   sacrUego   illo   dei 
tiniore    (ut   dicimt)    et    inqiio    conseientiae    studio    discedendum   et    schisma 
t'aciendum.      (iuae    est    ista    charitas ,    quae    malos   ue(iue   ferre    ueque    iuvare 
statnit?  f'uror  est  uomine  eharitatis  ineptissime  se  vestieus.  Quid  hie  respoude-   '.'s 
bunt?    Apostolus  eedesias  appellat,  quae  uon  moruni  (natu  hi  soli  oftendunf 
su])erbos  et  haereticos  taeiunt)  sed  fidei  errore  laborabant,  ae  tota  sul)stantia, 
uude  possent  ecclesiae  vocari,  peribat. 

nai  i,:i  Grutia    vobis    et    pax    a    deo    jtatre    et    doniino    uostro    lesu 

('  h  r  i  s  t  o.  30 

Discernit  Ai)ost(>ius  lianc  gratiaiu  et  |)aceiu  ab  ea,  (|uani  luuudus 
vel  ij)sc  homo  sibi  dare  potest.  (iratia  eniiu  dei  patris  et  domini  uostri 
lesu  CJhristi  aufert  peccata,  cum  sit  spiritualis  et  occnlta.  lSi(;  j)ax  dei  screnat, 
<juietat  ac  laetificat  cor  hominis  coram  deo  in  al)sconditis.  Et,  nt  alibi  dictum 
W.  85, 11. est,  Gratia  culpam,  pax  poeiiam  auiert ,  ut  sie  iusticia  et  j)ax  oscujentur  :i^ 
et  conveniant.  \'(M'uni,  quando  haec  fiunt,  mox  amittitur  gratia  et  pax 
iiominum,  nunidi,  carnis,  id  est  suii])sius  et  diaboli,  concitatur  autcm  ira  et 
turbatio  omniuni.  Nani  (|iii  in  gratia  dei  est,  operatur,  (|uae  deo  placent: 
ideo    mox   displicct    diabolo,   mundo   et    carni    sitae,   et  diuu   deo    iustus  est. 


7  de  iusipiuiitilnis  alte  Stusflatcu         'J4  l^iau  autoiii  ossct  cliMiilas  II  ugl.  ju  S.  4Ö5  3-  '•i^ 


In  epistolam  Pauli  ad  Galato»  commentarius.    151'J.  .(57 

carni  et  mundo  peccator  est.     Et  ita  oritiir  l)clliiiii,  liflliini  foris,  pax   intus: 
intus,   in(juain,    nun    sensibilitw   et  experinientali    suavitate,    .saltein    scTiipcr, 
sed  invisihiliter  et  per  tideni:  nam  pax  dei  cxiipcral  nnuieni  sensuiu,  id  est, "^üm.  4,7. 
in('onii)relu'iisibilis    est    iiisi    tide.     Sic  contra  ipii  in  j>'ratia   nuindi  est  et  sna 

5   ipsius  et  placet  sibi,   statiin    jteccat   coram  deo   et  irani  incurrit.     (^ni  cniin, 

ait   lacobus,    aniicns    liuius    innndi    esse    \(iln('rit,    ininiicus   dei   constitnitur. 3nc.  1,4. 
Ideo   sequitur  et  hie   mox   bellum,    bellum    intus    cum    deo,    pax   foris   cum 3fi.  48, 22. 
mundo,  quia  non  est  pax  inipiis,  dicit  dominus.     Et  tiuuen  Ps;d.  Ixxij.  ])aeem*i.  73. 3ff. 
peceatorum  videt,  et  Ps;d.  xxxvi.  ]>rosperatur  peccator  in  viis  suis.     Ideo  et*i -37, 7 

1»   istud    bellum   est    absconditum    et    insensibiliter,    saltem   aliquando,    habetur. 
Quare    in   quadam    bUibri    sese    eomponderant    ista  (juatuor:    (irratia   dei   et 
indignatio  mundi:  pax  dei  et  tiu"batio  numdi:  gratia  muudi  et  indignatio  dei: 
|)ax    mundi   et  turbatio  dei.      Sic   Christus   Toan.  xvi.  Li   mundo   pressuram^oii.  16,33. 
habebitis,    in  me  vero   pacem:    sed    confidite,    ego   vici   mundum.     El    inlra 

!■>   Paulus:  Si  adhuc  hominibus  ])lacerem,  Christi  servus  non  essem,  id  est,  nun®"'  i.i" 
placerem.     Quare  hac  salutatione  siininiam  sfatuit  doctrine  siiac,  (jiiod  vide- 
licet  nemo  iustus  esse  ])otest  nisi  per  gratiani  tlei,  ucfpuujuam  per  opera,  et 
conscientiae  turbatio  non  (piietatiir  nisi   per  pacem  dei,  uou  ergo  per  opcra 
cuiuscunque  virtutis  aiit  satisl'actiouis. 

20  Quid   est   autem,    quod   uou    sufiecit   Apostolo    dicerc   'A    ileo    patre 

nostro',  nisi  adderet  'et  domino  nostro  lesu  Christo'?  Hoc  dieitur 
ad  differentiam  regni  gratiae  et  regni  gloriae.  Kegiuim  gratiae  est  regmun 
fidel,  in  (juo  Christus  ut  homo  regnat,  constitutus  a  deo  patre  super  onuiia, 
iuxta  Psal.  viij.  In  quo  a  deo  aecipit  dona  in  homines,    ut  Psal.  Ixvij.  dielt,  Ijgj'jg 

25  et  hoc  usque  ad  iudicium  novissimura.    Timc  enim,  ut  i.  Corin.  xv.  Apü.stohis  iGor.  15,3« 
docet,    tradet    regnum   deo    et   patri,   et    erit    detis    omnia    in    onuiil)us,    cum 
evacuaverit  onmem  principatum  et  potestatem.     Hoc  est  regnum  gloriae,    in 
quo  deus  ipse  per  se,  non  amplius  per  humanitatem  reguabit  in  tidem,   mm 
(piod  aliiul  et  aliud  sit  regnum,  sed  alitcr  et  aliter,  luinc  in  fide  et  enygniatc 

3u  per  humanitatem  Christi,  tunc  in  speeie  et  revelatione  divinae  natm'ac.  Indc 
Apostoli  fere  appellant  Chri.stum  dominum,  patrem  vero  deum,  cum  si(  idcm 
deus  uterque,  sed,  ut  dixi,  projtter  regni  ditVcrcntiam,  (piod  sunms  nos,  (pii 
in  fide  purgamur,  in  speeie  autem  salvi  eriuuis. 

Qui  dedit  semetipsum  pro  peccatis  nostris,   ut  eripcrct  noswni.  i,<f. 
SS   de  praesenti  seculo  nequam   secundum  voluntatem  dei  et  patris 
nostri,  cui  est  gloria  in  secula  sccuiloruin,  Amen. 

Singula  haec  Epita.sin  et  Empliasin  (|uii<nie  iiabcnt,  (|iiibus  iam  omnino 
asserit  legem  et  arbitrium  hiunanuni  ]irursus  niiiil  esse,  nisi  Christus  credatur 
traditus  pro  peccatis  nostris. 


10  saltem  aliquaudo,  habetur  fcfjlt  in  II  II   doi,  iiidigii.itiu  II 


458  In  (.'iiistolam  rauli  ad  GaUitiis  L-onimuntanus.  löl'J. 

'Qui  dedit',  ini]uit,  tanqiiam  immeritis  donum  graUiituin ,  non  'rcd- 
3iom.  ;>,  iij.  didit'  taiKjuam  digiii.s  praeniium.  Sit-ut  Kliuma.  v.  Cum  iiiiinioi  essemiis, 
recdiiciliati  siimiis  dco  per  mortcni  filii  .sui.  Dedit.  autein  non  auiuni,  non 
argontnin,  sed  nt'ijuc  lioniincni,  nt'(|iit'  onine.s  angflos,  inuno  'seniet i]).siini', 
quo  niaiu.s  nihil  est  neijue  habet.  Dedit,  iiKjuani,  tarn  inaestiniabile  preciuiu  s 
'pro  peccatis  nostris',  pro  tani  despecta  odioqiie  dignissima  i'e.  O  dig- 
natio  et  charita.s  dei  in  nos,  (piani  eximiis  et  observatis  apte  verbis  eoni- 
niendat  et  duleissiniani  nobis  reddit  niisericordiani  dei  patris!  Ubi  .sunt  nunc 
.superbi  iactatores  liberi  arbitrii,  ubi  eruditio  nioralis  philosopluae,  ubi  leguni 
tarn  .sacrarum  quam  prophanaruni  virtus,  .si  tanta  sunt  peccata  uostra,  ut  non  m 
nisi  dato  tauto  precno  potuerint  tolli?  Quid  faeimus,  dum  arbiti'io,  legibus  ae 
doetrinis  nos  iustos  facere  eouamur,  nisi  quod  peccata  nostra  tegimus  falsa 
iustieiae  .seu  virtuti.s  specie  ac  hy])ocrita.s  ineurabile.s  facimu.s?  Quid  pro- 
dest  virtus,  si  peccata  manentV  Desperanduni  itacpie  est  de  iis  onuiibus,  et 
ubi  non  fides  Christi  ducetur,  oinnem  virtutem  non  aliter  habeamus  quam  i5 
iB!(>ttfi-j3,'.'5.  velamen  nequitiae  et  operculum  omni.s  .spurcitiae,  sicut  Phariseos  Chri,stu.s 
describit.  Nihil  ergo  sunt  gentium  virtutes  nisi  fallaeiae,  nisi  otiose  Christum 
pro  peccatis  nostri.s  traditum  coutendas,  ut,  ipiod  nostris  viribus  potuimus, 
tanto  impendio  fhistra  sibi  voluerit  constare. 

Verum  id  pronomen  'nostri.s'  ne  contemptim  praetereas.  Niiiil  cnim  w 
tibi  prof'uerit  t'redere,  Christum  esse  pro  peccatis  sauctorum  aliormii  traditum, 
pro  tuis  autem  dubitare.  Nam  hoc  et  impii  et  deniones  credunt.  Verum 
eonstauti  fiducia  praesimieudum  est  tibi,  quod  et  pro  tui.s  et  unus  si.s  illorum, 
pro  quorum  jicccatis  ipse  traditus  est.  Haec  fides  te  iustificat,  Christum  in 
Sollt.  8,  iH.  te  habitare,  vivere  et  regnare  t'aciet.  Haec  est  te.stimonium  spiritus,  quod  i.'s 
reddit  spiritui  nostro,  «jnod  siums  filii  dei.  Quare  facile  seuties,  .si  advertas, 
liunc  aft'eetum  ex  tuis  virilius  in  te  non  esse:  impetrandus  ergo  per  humil(Mn 
ut  in  seipso  desperatuin  spirituni. 

Fabulae  ergo  sunt  opinatorum  iScholasticornm,  liominem  es.se  incertum, 
in  statu  salutis  sit  nee  ne.  Cave  tu,  ne  aliquaudo  sis  incertus,  sed  eertus,  .w 
(|iiod  in  teipso  penlitus:  laborauduni  autem,  ut  eertus  et  solidns  sis  in  fide 
Cin'isti  pro  peccatis  tuis  traditi.  <iuomodo  pote.st  fieri,  nt  haue  fidem,  si 
sit  in  te,  non  scntias,  eiuii  licatus  Angustiuns  assci'at,  eam  ccrtissime  videri 
al)  CO  (pii  habet? 

Nunc  vidc,  l'auhis  non  ait  'pro  |)ec<'atis  vestris',  sed  'no.stris':  eertus  a.s 
cnim  erat.  Ita  et  illud  'Eri|)eret  nos',  non  ait  'vos\  Quo  iterum  ful- 
mine  verl)i  contundit  praesumptionem  arliitrii,  legis  et  operum  iustieiae 
nostrae.  Neu,  incjuit,  ista  erii)iunt  nos,  sed  Christus  traditus,  si  modo  credas 
te  eripi.  Ista  antcm  ercptio  spiritualis  est,  non  corporalis:  haec  fit,  (piaiido 
anima   moritur   et   eruciilgitnr    mundo,    id   est  concupisceutiis,   quae   sunt    iii    t" 


10  üiiiiii  t.j)urcitke  1'"  -'■i  iil  uiiiis  l'" 


In  epistolani  Pauli  ad  Galatas  commentxiriu&  151'J.  459 

carue  omniuni  homimuu.     Quod    atl   Tituiu  ij.  latiiis  explicans   dicit:    Almt- in.  2, la. 
gantes  inipietatem  et  secuhiria  des^deria,  subrie  et  iiiste  et   pie   \ivamus  in 
hoc  swulo.     lu   (]Uo  loco   utriiU(|iR'   t'X|)re.ssit ,  scilicct    vitain   in   lu)c    swiilo, 
quod   sL'cidiim    iiou   sit   iiialimi,   et  secidaria   desyderia ,    (juia   iii   .seeido   i.slo 

s  abundant   niida    desyderia.      Uude    et   hie   addit    'de    praesenti    seeiilo 
netjuaiii'.     Aliuqiiin,    si  seculum  netjuani  ipsum  cursum  teiuporis  vellet   iu- 
telligi,  iam  de  hae  vita  rapiemlo.s  doceret  onines,  quotquot  ereduut  in  Christum. 
Sicut  et  i.  Coriu.  V.  seip.suni   uon  id  vohiisse  e.xplicans  dicit:   ;diu(Hiin  del)ii- i  liot- s.  lo. 
eratis  de  hoc  niiiudo  exi.sse,  q.  d.  'non  id  vohü,   ut  deberetis  e  vita  f'ugerc, 

»0  sed  a  vitiis  et  concnpiscentiis,  qiiac  sunt  in  mundo',  ut  et  ij.  Petri:  iiipentes  ;•  i'ct- 1,  ••• 
eam,  quae  in  mundo  est,  coiienpiscentiae  <()iTuptionem.    Tr(>|)Uin  autem  luiius 
locutionis  beatus    Hieronynuis   ])ulehre   et    late   explieat,   dicens:    .Sieut    iiit'a- 
mantur    saHns,    cum  hitroeiniis  pleni  sunt,    detestaniur  et  gladinni,   (pio  hii- 
manus  eftiisns  est  enior,  et  ealieem,  (juo  venenuni  temperatnni  est,  non  eaiicis 

15  gladiiqiie  peccato,  sed  qiio<l  odium  mereantur  illi,  (|ni  iis  male  usi  sunt,  Ita 
secuhmi,  quod  est  s])aeiuni  temponnii,  non  per  semetipsiuii  bonum  aut  maluni 
est,  sed  per  eos,  (pii  in  ipso  sunt,  aut  bonum  aut  nudum  appellatur.  Item 
beatus  Augustinus  malimi  seeidum  iuteOigit  malos  homiues  in  seculo.  Ilaec 
tarnen  omnia  sie  aecipe,    ut  et  te  partem  huius   niali  aguoscas.     Xani  oninis**- ne.  u 

^p  homo  mendax  et  non  est  iustus  iu  terra  Psal.  xiij.  ne  sujierbia  super  eaeteros**-  i*-;'- 
uimium  eleveiis.      Idee    quaiido  Cliri.stus  te  eripit  a  seeido,   eerte   a  te  ipso 
ut  omnium  tibi  pessimo  hoste  te  eripit,   sicut  Pavdus  Rho.  vij.  Non  habitat  s*""'  '- is- 
in  me,  lioc  est  in  carne  mea,  boiuim.    Igitur  uon  tuis  viribus  seciduni  ne(iuam 
et  vitia  tua  viuees:  irusti-a  simt  opera,  nisi  Clu'istus  te  eripiat  solns.    Quare 

;.s  cave,  ne  ieiiuiia,  vigiliae,  studia,  temperantia ,  sobrietas  idiaecjue  vii-tutes  te 
h)i)ocritain  irreparaliilem  faeiant. 

'Secunduni  voluutateni  suain':    hoc  est,   quod  nos   erijiinuu',  non !Ri"".  u,  i6. 
currentis  est  virtutis  nostrae,  sed  niiserentis  vohmtatis  dei.   Sicut  ait  Psal.  l.  V\-  si.  au. 
Benigne  tae,    domine,   in   bona  vohnitatc  tua  Sion,  et  Lueae  ij.  Et  in  teiTa  S"c- a.  u. 

30  pax  hominibiLs  bonae  vohmtatis,  non  suae,  sed  dei,  ut  in  graeeo  'evuucia'. 
Sicut  enim  viri  niiserieordiae  et  vasa  misericordiae  dicuntur,  ([Uod  uon  siio 
merito  .sed  dei  misericordia  suseipiuntur,  Ita  homines  bouae  vohmtatis,  (juod 
non  suis  viribu-s,  sed  divinae  vohmtatis  beneplacito  salveutur,  ut  stet'gloria 
soü   deo    in    secula    seculornm    Amen',    ut    hie  A])ostohis   dixit     Nam 

35   siquid  nos  possumus,   certe  non  hoc  in  gloriam  dei,   sed    in   nostram  referri 
debet.     Sed  absit,   ut  pulvis   et  is    (pii  nihil  est   laudeni   et  gloriam    habeat. 
Vide  ergo,   quanto    impetu   sola  sahitatione  percutit    Galatas  et  eoriuu 
magistros,  aptissimo  e.xordio  pro  liuius  epistolae  argumento. 


6  aliijqui   H  17   lilem    oUc    "ausgaben  18   .'^.  .Viigustinus  H  21a    sfculn, 

iieque  coite  AF  ed.  leu.   1  unb  ed.  Erlang.  ^mifii^cn  ä'i'c  -''   U'l*>  -'   "'   l'  '>''  Ubcijc^tiit; 

Secuudum  vuluiitatem  dei  &c.         28  Psal.  4u.  II         Ol  et  vasa  misericurdiae  ft^U  in  U 


4(30  In  eiiistolam  Pauli  iid  Galatas  commfntarius.  1519. 

©ai.  1,6t-  Miror,    quod  tani    cito  traiij^ffrimini  ab   eo,  qiii  vos  vocavit 

in  gratiam  Chri'^ti,  in  aliiul  t'uangelium,  quod  non  est  aliud, 
nisi  sunt  ali(jui,  qui  vos  conturljant  et  voluut  convertere  Euan- 
gelium  Christi. 

D.  Hierouynuis    h\iierbaton  hie   esse  dicit  et   in  hunc  modum  ordinal:    ^ 
Miror,  (juod  tarn  cito  transleriniiui  a  Christo  lesu,  qui  vocavit  vos  in  gi-atiam. 
Graecis  pro  'Christi'  habetur  'dei'  et  polest  tum  iii  genitivo  tum  in  abhitivo 
latine  reddi,  ut  Erasmus  indicat.    Item  'Quod  non  est  aliud'  inlelligil,  quod 
sit  nihil  aut  uulluni,  ulji,  si  nieo  licei'et  sensu  divinare,  crederem  Aposlolum 
velle,    non   esse   aliud  Euangcliuui   quam   quod   praedicai'at    ipse,  et    nuitala   lo 
couiunclioue  'nisi'  in  'scd'  cUuior  fieret  seusus,  ut  sit  iste  texlus,  me  leme- 
rante:  Miror,  quod  tam  cito  transferimiui  a  deo,  qui  vocavit  vos  per  gratiam, 
in  aliud  cuangelium,   cum  uon   sit  aliud   euangelimu,   sed   smit   (piidam,  (pii 
vos  contm'banl  et  volunt  subvertere  euangeliiun  Christi.    Quod  si  cum  hyper-    .. 
balo  place!  legere,    nee  iueple  legetur  'ab  eo,    qui  vos  vocavit   per  gratiam   is 
dei,  vel  deo'. 

Vehemeus  est  senleutia  Pauli  et  tarnen  modestissima.  Mirari  se  dicit, 
cum  indiguari  et  ardere  peuitus  sese  mfra  ostendat,  seilicet  suaviler,  non  pro 
impclu  couceplo,  invadcns:  utique  bono  exemjilo  omnibus  rectoribus  Eccle- 
siasticis,  praesertim  in  t'ulmiua  promptis,  etiam  pro  re  nihili.  Non  ernu-e,  20 
non  peccare  eos  dicit,  sed  peiore  mtUo,  pror.sus  translalos  extra  euangeliiun, 
alicnatos  a  deo  esse.  Nam  mitius  est,  si  arbor  maneal  fraclis  tdiquot  ramis 
aut  alid  Inctnnmodo  laesa,  quam  si  penitus  transferaUu"  evulsa  de  loco  suo 
iu  locum,  iibi  necesse  sit  eam  arescere  et  slerilescere.  Adeo  lerribile  est 
iusticiam  suam  (juaercre  et  in  legis  ac  arbilrii  upera  fidere.  Nam  hoc  est  s.s 
Chrislimi  abnegare,  gratiam  et  veritatem  abiicere  et,  ut  iufra  docebit,  seipsum 

.&iob3i,  27i.  iu  idolum  staluere.     De   (juo  lob  xxxi.   Si  oscidatus  smn  manum  meam  ore 
nieo,  quae  est  iniquitas  maxima  et  negatio  contra  deum  altissimum.    Osculari 
enim  manum  ore  proprio,  ut  sancti  patres  sapiunt,  est  sua  opera  laudare,  in 
sua  iusticia  tidere.    Alque  liac  ini(juitate  fit,  ut  non  in  deo  gloricmur,  sed  in   30 
nobis  ipsis   et  gloriam   deo  subtrahamus.     C^uod   vitium   cultonbus  Iiaal  tri- 

1.8011.19,18. builur  iij.  Rc.  xix.  qui  non  incurvaveruut,  in(piil,  genua  sua  ante  Baal,  et 
3cf.  2,  8  f.  omne  os,  quod  n<m  adoravit  cum  <is('ulans  mamun.  Et  Esa.  ij.  opus  maiiuum 
i'f.  2,  12.  suarum    adoraverunt ,   (|Un(l    iiccruiit    digiti   corum.     Contra    Psal.  ij.    dicitur: 

osculamini   lilium,    ut  est  hebraicc    pro   'a])pr('licudite  discipiinam',  id  est,  in   a-i 
Chri.stum  pura  iide  credite  et  hunc  colite.    Eides  enim  debetur  veritati,  (piae 
nulla  est  nisi  solus  deus.     Ideo  fides  est  verissima  et  interior  latria. 


7  f.  Sßon    et   potest  l)i§   Krasmu.s  indicat   fcl^lt   in  II  11    nie   temerante   fcl)Ü    in    II 

18  ostendat.  Sed  suaviter  W  ed.  Krlang.  ."Jl— :):!  Soll  Quod  vitium  biä  osculans  manum 

fcljU  iu  II  :i3  iij.  Kliuina.  .\ix.  A  :15  Ebniicae  11 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comraentarius.  1519.  401 

Hinc  illud  lutelligiimis ,  cniod  ex  heato  Autriistino  diiplox  iiialuiii  asse- 
ritur  contra  fidem  et  coutra  bonos  mores.  Malinn  fidci  in  optiniis  morihus 
faeit  liaereticüS,  superbos,  schismaticos,  qnos  scriptiira  proprio  inipios,  lid). 
reschaim/  vocat.     Mali    mores  peeeatores  faciunt  salva  fide,  saltem  alionim,  , 

5  lioc  est,  non  inipu^nunt  fideni,  ctsi  eam  sciuut  se  non  habere  et  debere:  idco 
sunt  facilo  cnraliUes.  Muluin  autcm  fidei  mox  otiam  criininutiir  et  jicrsc- 
(jiiitiir  flilein  alionim,  iit  suani  statiiat. 

Hoc  verbum  'couverterc'  dinis  Hieronynuis  notat,  qiiia  ex  «iTaeco 
'jiET.ASTHEPS.vi'  siguificat   id,    ipiod    in  facie  est,   post  tergum  fliccrc,   et  (pidd 

lu  po.st  tergum  est,  in  faciem  ponere.  Est  enim  infiuitivus  ilitiiriis.  N'iilt 
itaque  Paidus:  Euungeliiim,  qnod  e.st  Spiritus  et  gratiae  doctrina,  coiianlur 
Uli  i-etrorsum  in  literam  iam  diu  post  tergum  rclictam  rcvocatum  iri,  cum  per 
euangclium  id  eü'cctum  sit,  ut  in  spiritum  libcrtatis  magis  ac  magis  proti- 
cei-etur.     Volimt,  iuquam,  sed  non  poterunt  ])raevalere. 

15  Et   hodie    saue    euangelium    subversuui    est    in    magna    ]>arte   ecclcsic, 

quando  uou  nisi  decreta  l'ontificum  et  traditiones  hominuni  aversantiuui 
vcritatem  populos  erudiunt,  aut  euangelium  sie  traetatur,  ut  a  icgilms  i't 
moralibus  praeceptis  prorsus  nihil  distct.  l'^idci  et  gratiae  coguitio  ijisis 
quoque  'Jlieologis  contempta. 

■20  Putat  et  d.  Hierouymus  verbum  'trausfcrimini '  cougruc  ad  (ialatas 

aptatum,  quod  Galatia  Haebreis  translationeni  signifieet,  (juasi  Apostolus  ex 
eorum  proprio  nomine  occasionem  huius  cxordii  sumpserit,  ac  si  diccrct 
'N'erc  Galatae  estis  et  trausfcrri  prompti:  res  congniit  cum  nomine  vcslm', 
allnsione  scilicet   haebraicae  linguae.'^     Xcc  sunt    iniucundae   ciusumdi    pcrc- 

•j,',  grinarum  linguarum  allusiones,  si  suo  loco  vcuiant,  ut  si  de  llhuma  diccrcs 
'vere  tu  Khoma  es'  haebraicc,  quod  est  'superba  et  excelsa'.'  (^uid  enim 
et  ad  Khomanos  Apostolus  iüiud  facit  rpiam  quod  supcrbiam  et  arrogant iaui 
eorum  coutundit,  velut  re  ipsa  allusiouem  miminis  Khomani  tractans? 

Sed  licet  nos  aut  angelus  de  coelo  euangeliset  vobis,  prae-am.  i,  sf. 
30  terquam  quod  cuangelisavimus  vobis,  auatliema  sit:  sicuf  j)rac- 
diximus,   et    nunc   itcrnm    dico    'Si    quis    vnl)is   euangelisavcrit , 
practcrqnam  qnnd  acccpistis,  anallicina  sit\ 

Anathema*    graecum    teste  Hieroiiymo  pnipric    ludccirum    verbum    est, 
quod    ainid    eos  'horma'    dicitur,    Tosue  vi.  Sit<|Uc   iiacc   civitas    anatluina    et  Z'i  «.  i7- 
3&   oiiinia,  quae  iu  ea  sunt,  haebraicc  'iicrcm',  et  sonat  vastitatcm,  ))crditi<iiicm, 
occisiouem.      lüde,   cum  sit  verlium    maledictiouis    pro    maicdictionc    et  cxe- 
eratione    et   detestatione    accipitur.     Sic    Psal.  xli.   Mcmur  ero   tui    de   terra  «t- 42, 7. 


.3  lieb,  rcschaim  fe^lt  in  U         9  ,ufr«<rrpt'U'«f  II         2C  Eljraicae  H         35  in  co  AK 
•)  Biy-än.  -)  »8f-  bba.  ')  n^an.  *)  W-  '^(  SB- 1  S.  94  («uti)er5  «rief 

an  3o^<Jnn  Sang  oom  19.  ^ffttuoi-  1J18). 


4G2  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

lordanis  et  Hermoniim    a  monto  modico.     Ubi   aniiua   turhata  poccatis   suis 
memoria  Cliristi  pro  se  onicifixi  et  aiiatiiema  faeti  sese  consolatur.     Nam  et 

-Ui.  133, 3.  'ros  Hermon",  qui  Psal.  cxxxij.  seribitnr  deseendere  in  montem  Zion,  utique 
verlium  est  de  erneifixo  filio  dei.  Ijatini  autem  dicerent  'Anatliematisatns' 
vel,  si  de  verbo,  'anatiieinatisatum  sit\  Haebreis  frequens  est  usus  abstrae-  s 
torum.  An  autem  'auatliema'  graecnm,  qnod  ea  siguificat  quae  in  templis 
suspenduntur  et  seponuntur,  vini  liaebrei  verbi  impleat,  viderint  grammatici. 
Xobis  sat  est,  quod  Apostolus,  zelo  euangelü  fervens,  potius  seipsum  et 
augelos  coelestes,  nednni  jVjiostoIos,  veliet  alienos,  devotos,  execratos,  sepa- 
ratos  et  maledictos  fjuani  ut  \'oritas  euangeliea  periclitaretnr,  atque  id  rejie-  i" 
tito  ingeminat.    Non  quod  angelos  coelestes  aut  seipsmu  aut  Apostolos  aliud 

iit.  1,  ii.praedicaturos  crederet,  sed  quod  velut  cum  impetu  opprimi  et,  ut  ad  Titum 
scribit,  os  illis  obstrui  et  penitus  ae  radicitus  praecidi  oportebat,  qui  nomine 
et  exemplo  Apostolorum  legem  doeebant,  ac  si  diceret  'Apostolorum  iactatis 
mihi  nomen  et  authoritatem :  tingite  amplius,  quod  et  ego  et  angeli  de  coolo  is 
aliud  doceant  aut  docere  possint,  hos  etiam  anathema  esse  volo,  quanto 
minus  Apostolorum  titulo  vos  terreri  oportet!' 

Utinam  et  nostro  seeulo  tales  essent  Christi  tubae  adversus  inexorabiles 
et  violentos  decretorum  et  decretalium  pontificalium  exactores,  qui  sub  nomine 
Apostolorum  Petri  et  Pauli  Rhonianaeque  ecclesiae  eo  nos  urgent,  ut,  nisi  -m 
neoessaria  ad  sahitem  credamus,  quaeeunque  ibi  dieuntur,  seribuutur,  ali- 
quando  et  somniantur,  haereticos  audeaut  impudentlssima  fronte  promuiciare, 
cum  haereticus  non  sit  nisi  qui  in  verbum  tidei  ]ieceat.  Tlla  autem  hoim'num 
verba  adeo  sunt  moralia  et  sine  fide,  ut  fidei  nullo  posset  beneficio  magis 
serviri  quam  si  semel  funditus  penitusqne  abrogarentui-.  Quid,  putas,  feeisset  25 
Paulus,  si  nostro  teiiipore  tot  inutiles,  immo  perniciosas  leges  hominum 
vidisset  in  totimi  orbem  saevire  et  Christum  radicitus  extinguere,  qui  tanfo 
aestu  fertur  in  leges  dei  per  Mosen  traditas  et  uno  tantimi  loco,  apud  Galatas, 
C-hristum  pessuiidantes?  Tgitur  cum  Paulo  fidentes  dicamus  'pereat  male- 
dictaque  sit  omnis  doetrina  de  coelo,  de  terra,  undelibet  allata,  quae  docet  sw 
in  opera,  in  iusticiam,  in  merita  alia  confidcre  quam  ea  (juae  sunt  lesu 
Christi'.  Nee  in  hoc  eontnmaces  sumus  in  pontifices  Apostolorumque  suc- 
cessores,  sed  pii  atquc  veraces  in  Christum.  Hunc  enim  eis  j>raeferri  ojxirtet 
et,  si  id  jiati  nolint,  i|)sos  penitus  ut  anathemata  fugerc. 

öai.  1,10.  Modo  cnim  liomiuibiis  snadeo,  au  deo?  35 

Huius  quacstionis  ])artem  priorem  ailirmativam  et  posteriorem  nega- 
tivam  intclligunt,  qui  latinc  tantum  Apostolum,  vel  intcrpretem  potius,  legiuit, 
ut,  quia  nemo  suadeat  deo,  cui  sunt   omiiia  manifcsta,   rc]i(|nuni  iam  sit,  ut 


1  Hcrmonim   H  3  Psal.  c.xxix.   AF     P.sal.  129.  II  5   hinter   du    vi'rbi)    nodf) 

seiitias  11  :!(!  |)iiurom  affinii.int   \F 


In  epistolam  Pauli  ad  Ualatas  commentarius.  1519.  463 

hoininibus  snadeat.     Est    autem    'siiadero'    lioo  looo   pro  'indiioerc   ad  cve- 
diilitatem',  ut  Act,  ultimo:  Suadensque  eis  de  lesii  ex  lege  Mosi  et  i)ro])lieti.s,'Si»fli(i)- 28.23. 
quoil  nemo  ad  fidem  possit  vi  comiielli,  sed  tantumniodo  tralii  et  iiiduci,  nt 
Juan.  vi.  Nemo  veiiit  ad   lue,    nisi  pater   mens   tra.xerit   eum.     Nostro   tarnen  ooii.  r..  44. 

5  seciilo  Tiireas,  ininio  et  Chrintianos  cogit  Klumunia  Curia  ad  lidem,  id  est 
ad  odium  et  pernicieni  sui.  Quauijuani  autem  iuuic  sensum  et  llieronviuus 
et  Augu.stinus  et  Amhrosius  jiaheant,  placet  tanien  magis  Erasmi  sentcnlia, 
qui  id  quod  in  gi-aeeo  aeeusandi  ea.su  'homines  suadeo,  an  denmV'  inter- 
pretatur:  modo  humana  suadeo,  an  divina?  hoc  est,  doetrina,  quam  ego  doeeu, 

I"   ntin  ex  humiuibus,  .sed  ex  deo  est,  ut  latins  statim  ipse  explicabit,   (juando 

Euangeliiira  suuni  neque  .secundum  hominem  nee  ex  homiue  es.se  dieet.   E.sto>ai  1,11  f. 
autem  isto  tropus  non  rarus   etiam  in  latina  lingua:    \'irgilium  lego,   Hiero- 
nymnm   enarro,   et   i.  Co.  i.   Nos    pracdicanuis   Christum    dei    virtnteni,  &e.  1  ^5»i.  1,24. 
Metonymia  itaque  est.     Ad   hmic  sensum  apte   (juadrant  praeeedentia ,   ae  si 

u  cb'eat  'Cur  non  optem  anathema  esse  eos,  qui  alia  docent?  Nunquid  humana 
ae,  non  potius  di\-ina  doceo,  quihus  oninia  eoelestia  et  ten-estria  merito  sileanl 
et  cediuit?  ac  maledictione  diguum  est,  (piod  divinis  adversatur.  l'otest  autem 
et  nostra  translatio  huc  duci,  si  verl)uni  'suadeu^  ahsolutum  sit  a  regimine,  uf, 
quo  modo  Rho.  xiiij.  Qui  manducat,  donn'n<i  nianducal,  ita  hie  sit  sensus:  (|Uo(l;i,'iim.  14,6. 

•jo  suadeo  seu  suasor  sum,  non  hoc  hominibus  aut  ad  ghn-iam  vel  gratiam  ho- 
niinum  facio,  sed  deo  et  in  dei  gloriam  hoe  officio  servio.  Et  huic  sensui 
non  inepte  adhaeret,  quod  sequitnr:  Si  adluie  hominibus  ])la('erem  &r.  ipiasi 
neget,  se  hominibus  piacuisse  suadendo,  sed  soli  deo. 

Et  hoe  adverbinm  'modo'  totuni  Apo.stolatus  sui  tempus,   non  auleni 

•>f,   huius  P^pistolae  scriptae  significat,  quia  revera  in  hae  Epistola  non  ex  int<'gi'o 
gratiam  Christi  docet,   sed  ad  cam  revocat  lapsos  et  iam  seientes  contirmat. 
l'ude  et  allegorieos '  infra  loquetur,  quod  ad  in.stituendos  non  pertinet,  (|uibus 
linguae  sunt  in  signimi,  ut  i.  Corin.  xiiij.  dicit,  ut  sit  sensus:   Maledicti  sint,  ll^uv  u.in. 
(jiii  aliud  docent,  fpiia,  posttjuam  conversus  sum  a  li>gum  traditionibus,  iam 

3u  non  amplius  humana  doceo,  sed  divina.  Et  diiigcnter,  quaeso,  serva  til)i, 
quod  humana  appellare  audet  legem  Mosi,  quac  tmnen  ])er  angelos  tradita 
est,  de  quo  infra  latius. 

An    quaero   hominibus   plaeere?      Si    adliuc   hominibus    pla-oim.  i,  10. 
eerem,  Christi  servus  non  esseni. 

35  Hoe  idco  dicit,  quia  pseudoapostoli  etiam  hae  ratione  doccbant  legales 

iiistieia-s,  nc  propter  enangelium  ])aterentur  persecutiones  a  Judeis,  (pii  pro  lege 


4 — G  5Bon  Nostro  tarnen  Ji?  peniieiem  sni  fe^tt  in  H  7  magis  ea  senfeiitia,  quod 

in  graccn  H  S  habetur  H  ftatt  inteq)ietatni'         9  lioinhics  suadeo  an  deuni  11  14  .Meto- 

nymia itaqne  est  fc^tt  in  li 

')  iiX'ArjyoQiXüii;. 


404  In  epistolam  Pauli  ad  CJalatas  commentarius.  1519. 

i.jiieij. 2,141.  Mosi  adversus  verbum  crucis  iusaniebant  in  omues  liomiucs,  iit  i.  Tlicssalo.  ij. 

«ai. «,  lä.  scribit,  quod   et   infra  vi.  c.  dicit:    Quioiinque    voluut   placere    in   oarne,   hi 
cognnt  vos  circunoidi,  tantuni  ut  crucis  Cliristi  persecutionem  non  patiaiitur. 
Ideo    Paulus,    contra    lianc    jiusillaiiimitatem   Spiritus    erectus,    docet    amore 
Christi   coutemucndos    esse   liomines   et    non   omitteuduni   verbum,    quo   illis    s 
placeatur. 

'Hoininibus'  hoc  loco  per  emphasin  accipitur  ut  'qui  tautuiu  sunt 
liomines  iiLxta  priniam  nativitatem  ex  Adam  extra  Christum  et  fidem  cius\ 
Hos  enim,  cum  sint  a  veritate  alieni,  necesse  est  mendacio  et  odio  veritatis 

*iij,y"|j']plenos  esse.     Ita:    Omnis   homo    mendax.     Sic    i.  Coriii.  iij.  Nonne   homines   lo 

estis?     Et    usu   scripturae  ferme  opprobrium   est  hominem    dici.     Non   enim 

secnndum    substantiam   metapiiisice   (sie   enim  Theologi   niiiil    non   laudis   in 

homine  vident)  sed  Theologice  et  ut  in  oculis  dei  est  cum  nominat.    Conti-a 

*j.  82,  c.  iusti  non  vocantur   fere  homines ,   sed  dii  Psal.  Ixxxi.  Ego    dixi  'dii  estis  et 

filii  exeelsi  omnes',  Vos  autem   sicut  homines  moriemini.     Ideo,  ut  Psal.  Iij.  »= 

'     -jäi.  .M,  c.  vere  dicit,  Dens  dissipavit  ossa  eonim,  qui  homiuibus  placent:  confusi  sunt, 

*i.  34, 21.  quoniam  deus  sprevit  eos.   Quare?  quia  deum  et  verbum  suum  negant  amore 

hominum,   dum  persecutionem   tünent.     Ita  contra:   Custodit  dominus  omnia 

ossa  eormii.     Quorum?  iustorum.     Qui   sunt    ii?   qui   hominibus   displicent: 

siic.  Iß,  1-..  honorati  sunt,  quoniam  deus  suseeptor  eonun  est.    Et  Lucae  xvi.  Quod  ho-  20 
minibus  altum  est,  abomiuatio  est  ante  deum.    Cum  autem  uos  quoque  sinius 

Soll  12, 2.'.. homines,  necesse  est,  et  nobis  displiceamus,  iuxta  verbum  Christi:  Qui  amat 
aniniam  suam,  perdet  cam. 

A'ideaut  ergo  illi,  <jui  ex  arbore  Porijhyriana  et  Aristotelis  aliorumque 
philosophorum  doctrinis  didicerunt  hominem  rationalem  laudare,  iactare  ac  25 
ainare,  deinde  in  sua  dictamina  confidere,  sua  consilia  iustificare,  quam  recte 
ad  scripturae  veritatem  sapiant.  Quae  omnia  liumana  mendacio,  vanitati  et 
perditioni  deputat.  Ideoque  lugendiun  docet,  quoties  nos  homines,  rationales, 
über!  arbitrii,  omnium  denique  operum  nostronun  titulis  laudari  contingit, 
Quando  servum  Christi,  id  est  veritatis,  esse  non  posse  ]ironunciet  Paulus,  30 
qui  sibi  vel  hominibus  placeat. 

Verbum  autem 'placere'  hie  in  spiritu  intelligitur,  hoc  est  pro  volun- 
tate  placendi,  quandoquidem  non  in  nobis  est,  quibus  placcamus  vel  displi- 
ceamus, quod  satis  i])semet  Apostolus  hie  explicat.  Cum  prius  dixisset  'An 
(piaero  jilacere?'   mox  non  ait    'Si    ndliiii'   (|iKU'rerein    placere',    sed    'si  adliuc   3.". 

i.iior.  10,33.  plaeerem'.  Ita  et  i.  Coriiit.  x.  Placete  oniuibus  per  omnia,  sicut  et  ego  omnibus 
per  omnia  jilaceo.  (^unnuxln  omnibus  ))laees".'  setpiitur:  Non  quaerens,  quod 
iiiilii  utile  sit,  sed  quod  multis.  Ecce  placere  est  quaererc,  ut  placeat  om- 
nibus,   etiam    si    forte    nnlli    aiit    paucissimis   jilaceat.     Canonicum   est   enim 


14  P.s.il.  71.   II  l.'>  rs.al.  42.  H  24   I'iii|iliyri!ina  AFII  :?3  vel  displiceamus 

fe^lt  in  H  30  i.  t'oiiut.  iij.  aüt  Vtii§(ia6en 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.  1519.  4C5 

Cliristo  et  suis,  ut,  dum  (iiuuTunt  placere  et  ea  faciunt,  unde  dehoant  j>Iaccre, 
displiocaut,  iuxta  illud:  pro  eo,  ut  nie  diligerent,  detraliehant  niilu',  i't  rursuni:'«i.  109.4. 
üdio  halnionint  lue  gratis,  item:    impugnahant  mc  gratis,    id  est,  cum  esset  Sj- J^;,''; 
in  me  eausa  amoris.    ]deo  e.\em])lo  Cliristi  jierdeuda  sunt  beneiieia,  ut  (|uae- 
5   ramus,  quo  plaeeamns  onniiljus,   nullu  modo  (juaeramus,  quo  nos  placcanui.s, 

sed   ut    Khoma.  XV.  Unus(jnisc|ue    alteri    plaeeat    in  houuni,  in(|iiir,    ad  aedi-;Hüm.  i.'., 2. 
tieatiuneui,  utiqne  non  ad  eorum  desyderia  et   vauitatt's  Ar. 

Notum  enini  voliis    f'aeio,   fratres,  Euang(diuni,   (|Uod  euau-ö.u- 1.  iif. 
golisatum   est    a    me,   quia    non   est   seeundum    iiominem:    necpie 
10  enim    ego    ab    homine    aceepi    illud    ne(|ue    diiliei,    sed    ]ur    reve- 
lationcm  Ie.su  Christi. 

Hie  ostendit,  quod  iuste  illos  anathematizaverit,  longo  traetu  multisqiie 
argumeutis  deelai-ans,  (juod  non  luunana  sed  divina  doeuerit.  Primuin,  in- 
quit,  ut  euangelium  meum  divinum  esse  sciatis,  ego  non  ab  homine  aeeepi 

!'■  neque  ipsemet  didici,  sed  per  revelationem  lesu  Christi.  Hie  inter 
'aeeipere'  et  'discei-e'  beatus  Hieronymus  sie  distinguit,  quod  aeeipit,  eni 
jirinunu  intimatm'  et  ad  tldem  eins  indueitnr,  diseit  auteni,  qui  ca,  (|uac  in 
illo  figurata  sunt,  exphuuita  eognoseit.  Ho<'  sie  intelligo:  Aeeipit,  (pii  incipit, 
diseit,    qui  protieit  in  euangelii  notieia.     Quid,    si  Apostolus  id  velit,   qudd 

20  verbum  'aceepi'  eopuletur  cimi  nomine  isto  'ab  iiomine'  et  verbmn  'didici^ 
absolute  ponatur?  ad  hune  seilieet  sensmn:  'Neque  ab  homine  aut  ullius 
magisterio  illud  aceepi,  ueque  mild  traihtimi  est  a  quo<juam,  sed  neque  a 
nieipso  didici,  non  meo  studio  inveni  nee  quaesivi:  a  deo  sola  revelatione 
Christi  ipsum    aceepi   et  ip.so   doeente  didici',    seilieet  in  itinere,   (piando  ad 

2.'.  Dainaseum  profeetus  Christi  voeem  audivit,  ut  beatus  Hieronymus  sentit.      «vfifirf).  9. 
Xotat   hie   idem  d.  Hieronymus,   Christum   a  Paulo    deiun    praedieari: 
(juia  non  ab  homine,  sed  per  Ciiristimi,  ergo  Christus  plusquam  homo.    Item 
saluberrime  a(hnonet,  quam  grande  sit  periculum  in  eeelesia  loqui  sine  reve- 
latione Christi,    ne  perversa  interprctatione    ex  euangelio  Christi    euangelium 

*|   homiui.s   fiat,    ut    nunc   passim    fit,    ul)i   scriptura.s   vel    humanis   ojMiiionibus 
aeeeptis   vel   proprio    magisterio    inventis   glossis    eontaminant.      'Homiuem' 
autem  hoe    loco  non   tantum   pro   m:dis    sed   et    pro   ipsis   Apostolis   aeeipit, 
ut  statin!  dicet,  se  non  ab  eis  eruditum  nefpie  cum  eis  contuli.sse  mox  postoini.  1,  u;. 
revelationem.    Quod  ideo  facit,  ut  corroboret  quae  su])ra  dixit,  seilieet:  etiam woi!  1,8. 

'■>■'  si  Apostoli  aut  ipsemet  aliud  doceret  (cum  sint  homines),  non  tarnen  dese- 
rendura  esse,  quod  semcl  docuLsset,  quando  hoc  nee  ex  Apostolis  nee  ex 
seipso  habuisset:  ideo  anathema  habendum,  quiequid  pseudoapostoli  vel 
apostolorum  vel  etiam  Pauli  nomine  aliter  docerent :  non  enim  posse  eos  nisi 


ö  nos  fc^tt  in  atlcn  Sluägaten,   nuitj  ober  um  bcä  ©cgcnioljcä  l»illcn  fielen-,    nobis  ipsis 
3U  crgnnjcn,  luiirbc  bcm  Sufammen^angc  nidf)!  cntjpvcdjcn  20  ilidicit  F  ;!2  accip!  F 

Sut^ets  aSetfe.  II.  30 


4GG  In  epistolam  Pauli  ad  Galaiis  commentarius.  1519. 

ex   hoiiiine   aeceptum  Euangelium  xe[   potins  orrorcm  liul)cro,    so    aiitoiii    ex 
Christo  veritateni. 

Eiiausteliiim  et  lex  proprie  in  line  differunt,  rpiod  lex  praedicat 
facioiula  et  omittenda,  ininio  iani  eommissa  et  nniissa  a(^  im]iossiI)ilia  fieri  et 
omitti  (ideo  solam  peceati  miiiistrat  oognitioiiem),  Euangelium  auteni  reniissa  '■ 
peeeata  et  omnia  inipleta  factaqne.  Lex  euini  dieit  'Redde  ([uixl  dehes', 
Euangelium  autem  'Pimittuntur  tii)i  peeeata  tua'.  Sie  Rhoma.  iij.  per  legem 
Müll".' 4;i5.'cognitio  peceati,  et  iiij.  Lex  irara  operatnr:  ubi  enlm  non  est  lex,  nee  prae- 
s.'uc.  24, 4« f.  varicatio.     At  de  enaugelio   dieit  Lucae  ultimo:    Sic  oportuit  Christum   pati 

et  a  moiiuis  re.snrgere  et  pi-aedieari  in  nomine  eiu.s  (uota  insigniter  'in  nomine  w 
eins',  non  'uostro')  poeniteutiani  et  remissionem  pcceatorum  in  onine.s 
gentes.  Ecce  praedieatio  remi.s.^ionis  peecatorum  per  nomen  Christi,  hoc  e.st 
9)öm.  ;o,  15.  Euangelium.  Et  Rhoma.  x.  Quam  speciosi  pede.s  euangelisantium  paeem, 
anmmeiantinm  bona,  id  e.st  remi.s.sionem  peeeatorum  et  gratiani,  legis  pleni- 
tudinem  per  Cliri.stnm.  Inde  iu.stifieatus  per  gratiam,  a  k>ge  ad  euangelium  i-' 
fugiens,  dieit  'Dimitte  nobis  debita  nostra\ 

Sed  cur  Chri.stu.s    in  euangelio   mnlta  praeeipit  et   docet,    si    hoc   legis 
officium  e.st,  item  et  Apostoli  multa  praecipiunt,   cum  tamen  sint  euangelici 
praedicat ore.s?     Respondeo:   Doetrinae  einsmodi,   qnae  ultra  fidcm  traduntur 
(nam  credeutibus  aununciatm*    salus  et  remissio  peecatorum  in  euangelio,  ut   -m 
Soll.  1, 12.  Joan.  i.  Dedit  eis  potestatera  filio.s  dei  fieri,  credentilius  in  nomine  eins,  quot- 
()Uot  cum  receperunt),  sunt  vel  interpretationes  legis,  quibns  peccatnm  clarins 
cogno.seeretur,  ut  gratia  tauto  ardentins  qnaereretui-  (juanto  peccatuin  certius 
sentirctur,   vel  sunt  remedia  et  observationes ,   qniljus   gi-atia  iam  accejita  et 
fides  donata    eustodiretur,   aleretur  perficereturque ,   .sieut   fit,   dum   aegi-otus   2.. 
incipit  c\u'ari. 
$o6fi.  2,14.  Tgitnr  vox  euangelii  dulcis  est,   nt  sponsa  in  Canticis:   Sonat  vox  tua 

tioftci.  1,  2j.  in  auribus  mei.s,  vox  enim  tua  dulcis,  et  iternm:  Meliora  sunt  ubera  tua  vino, 
fragrantia  ungentis  optimis,  id  est,  verba  Christi,  qnibus  pascit  fideles 
suoK,  simt  iiielioi'a  verl)is  legis,  quia  spirant  nngentum  gi-atiae,  quo  remissis  so 
^i.  45,  :i. ppocatis  sanantni'  uaturae  vulnera.  Tta  l'.sal.  xliiij.  Diffusa  e.st  gratia  in  labiis 
tuis,  non  scientia,  non  cognitio,  qnae  et  in  Mosi  labiis  ditfusae  simt,  sed 
gratia,  id  est,  gratiosa  et  iucunda  sunt  verba  tua  pcccatoribus  perditis,  (piia 
'?f.  ii,  IS.  rcniissionem  et  gratiani  nnnciant.    Hoc  est  qnod  Psal.  1.  (juiKiue  orat:  Docebo, 

iiHjuit,  inicpios  vias  tua.s,  et  impii  ad  te  ciinvertentur,  ac  si  diceret  'Olisecro,   ■^'> 
non  doccam  vias  hdniinuni    et   doctrinas    iusticia(>    nostrae,   ([uoniain    iis  in  in 
ad  te  convertentur,   sed  longius  avertentur.     Labia  niea,  qnaeso,  aperias  tu, 
nt   OS  meum   tuam    potins   annuuciet   laudem,    id   est   gratiam,   qua    peeeata 
remittis:  ex  hoc  enim  fiet,  nt  homo  te  landet,  glorificet,  diligat,  dum  scnscrit 


28  sunt  verba  tii.i  II  cd.  lOrlang.         31  l'.ial.  54.  li         ;i4  l'sal.  40.  H         :J(j  iiiinniaiii 
sie  non  H 


In  epistolain  Pauli  ad  Galatns  coniment,ari\is.  1519.  467 

beneficiiini  niisoriconliac  tuao  ot  non  scipsiun  laudarit  in  iusticia  sua.  Qui 
enim  insti  sunt,  non  dooentnr,  non  ad  to  convertuntnr,  non  lo  landant,  scd 
seipsos:  sani  sunt,  niodieo  non  egcnt.  Ideo  ncc  annunciari  potcst  eis  lans 
gratiae  tiiae'.  De  quihns  niox  ibidem:  Liliora  nie  de  san^juinihus,  dens,  dens 'isj  ii.  ii; 
5  salutis  meae,  et  exnitahit  lingna  mea  iusticiam  tuam,  non  nostrain  lioininum 
instioiam  sed  gratiam  tnam,  qua  iustieiam  nobis  tribnis,  per  qnam  et  dens 
saluti?  nostrae  tn  es. 

Quaesitnm  est  autem,  qnodnam  euangeliuni  Panlus  praedicarit ,  an 
Lneae,  Matthei  ant  alterius,  et  lieatns  Hieronymus  ex  Ensebio  vel  Origene 

»0  alienbi  Lneae  eiiangelinm  Pauli  putat.    Quasi  non  plura  sint  enangclia,  ([uani 
ista  quatuor  nsitata,   enni  qnilibet    Apostolus    ideni  qnod    oinnes    praedicarit. 
Enangelium  enim  est  sermo  bonns,  nunoius  paeis  de  filio  clei  incarnatfi,  ])asso, 
resuseitato  jier  sjiirituni  sanetnin  in  sahitem  nostram,  ut  Ebonia.  i.  describitursiöin.  i,  iff. 
et  nt  Zacharias    Lneae  i.  dieit:    Visitavit    et   feeit   i-edemptioneni   picbi    suae,  2uc.i,c8.77i. 

i'T  et  iiifra:  ad  dandam  seientiam  salutis  in  remissionem  peecatorum  jier  visc-era 
iniserieordiae  dei  nosti'i.  Igitur,  (piandoennque  praedicatur  gratia  dei  et 
remissio  peccatornm  jier  lesmn  Clu'istnm  facta,  hie  vere  enangelium  jiraedi- 
catnr.  Proindc  Epistolae  Pauli,  Petri,  loannis  omnino  sunt  et  vere  cuan- 
gelia,  Nee  Paulus  Lueae  ant  nllius  enangelium  praedicavit,  sicnt  hie  expresse 

20  dieit  Enangelium  a  se  praedieatnm    nee  ab  homine  nee   ]ier  hominem  sed  a 

solo  Tesu   Christo    si!)i  revelatum,   .sient   et  intra:   Revelaret    filitun    snum  in»ii.  i,  ic. 
me,  nt  enangelisarem   illum    in  gentibns.      Ecec  euangclinm    est   doctriua    de 
filio  dei  Jesu  Christo. 

Audistis  enim  conversationem  meam  aliqnando  in  !udaismo,woi.  i,i3f. 
L',  qnoniam  snpra  modum  persequebar  eeelesiam  dei  et  expugnabam 
illam,  et  proficiebam  in  iudaismo  snjM-a  mnltos  eoaetaneos  meos 
in    genere    meo,    abundantius    aemulator    existens    jiatcrnarum 
mearum  traditionum. 

Haeo  pro  eonsequentia  sentcntiae  oportet  iuti^Uigi  dieta  ab  A))ostol()  ad 
^ü  eonfinnandum  id,  (piod  iam  coepit,  id  est,  Enangelium  snum  non  ex  homine 
esse  sed  se  divina  suadere,  etsi  scio  d.  Hieronymum  alio  resjiicere  et  ordineni 
sententiae  relinquere.  Igitm*  \nilt  Apostolus  dieere:  'Ut  ))lenissime  seiatis, 
me  nee  a  niaioribns  meis  nee  ab  Apostolis  ant  ullis  hominibns  eniditum, 
sed  a  solo  deo,  ut  sie  divina  vos  audisse  certi  sitis  et  non  transferamini  ad 
35  hnmana  ullis  ant  meo  ant  Apostolornm  noniinibus,  eecr  denuo  vobis  reeenseo 
et  snggero  histnriain  meam.     Audistis  enim  &e.' 

Mira  autem,  nt  beatus  Hieron}-mus  ait,  et  pidchra  obsor\'atio  ]wndusqne 
verborum.  'Conversationem',  incjnit,  non  'gratiam':  'aliquando',  non 
'modo':   'in  iudaismo',   non  'in  fide  Christi':   non  nt    eaeteri   ])crseeu(«res. 


1  niisericonliae  snae  A  11   I.iirac  ij.  oUe  Stuäflafictt 


4G8  Iii  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comiiicntarius.   1519. 

sed  picut  grassator  et  praedo  va8tal)at  'coclcsiam  dei',  non  quod  oani  talein 
tiine  ercderel,  sed  talein  iiuno  cngnitam  noniinat.  Et  itenini  'prof'ieiehain 
in  iiidaismo',  non  'in  fide  christianismi',  'super  ninltos',  non  'super 
onuies^  (ut  modestiam  servet),  'super  eoaetaueos  nicos',  non  'super  senes', 
'in  genere  meo',  non  'in  gentibus':  sie  enim  gentem  hebream  solet  nonii-  5 
2.i>i.n.  11,20.  iiare,  ut  ij.  Corint.  .\i.  periciüis  ex  genere,  periculis  ex  gentibus. 

Non  tarnen  negarim,  quin  sinnil  et  obiter,  dum  ex  lüstoria  sua  jirobat 
se  divina  docuisse,  velit  et  exemplo  suo  Galatas  retrahere  a  lege,  ut  iuter 
audienduin  siniul  moneantur  moveauturque.  öi  talis  ae  tantus  legis  aemu- 
1  a  t  o  r,  qui  multo  potest  amplius  de  lege  gloriari  et  in  cai'ne  cominendari  w 
-■  ^"'j-i'ljquani  illi  pseudoapostoli  (sieut  faeit  ij.  Corin.  xi.  et  Phil,  iij.),  et  tarnen  liaee 
velut  stercora  arbitratus  reli(|uit,  (juanto  niagis  no.s,  qui  in  gratia  sunnis,  ad 
legem  non  debemus  reverti! 

Hoc  notandum,  quod  paternas  traditiones  Hierouvmus  intelligif 
pharisaieas  doetrinas  et  mandata  hominuin:  sed  mea  temeritate  ercd<i,  (|Uiid  i' 
totam  legem  Mosi  intelligat,  quod  non  aliunde  quam  ox  ipsomet  Apostolo 
-;<iiii.  3, 4ft.  doeebor,  qui  Phil.  iij.  dieit:  Siquis  videtur  eonfidore  in  earue,  Ego  magis, 
cirenmeisus  octavo  die,  ex  genere  Israel,  de  tribu  Beniamin ,  Hebrcus  ex 
Hebreis,  secundum  legem  Phariseus,  secuudum  aemidatiouem  persequens 
eeclesiam  dei,  secundum  iusticiam  quae  est  in  lege  conversatus  sine  quaerela:  20 
sed  quae  mihi  fuerunt  lucra,  haee  propter  Christum  arbitratus  sum  detri- 
menta.  Ecce  circumcisionem  quoque  et  iusticiam  legis  sine  querela  propter 
Christum  detrimenta  arbitratur.  Et  infra:  ut  inveniar  in  illo,  non  habens 
meam  iusticiam  (|uae  ex  lege  est,  sed  illam  quae  ex  fide  est  lesn  Chri.sti. 

(^uare  traditiones  paternas  legem  vocat,  quod  in  illa  sit  ab  hominibus,  •.>:. 
patribus  ae  maioribus  suis,  emditns,  tum  (piod  patres  sui  illas  a  IVbise  acce- 
>|S|.  7S,  .^.  perint  et  filiis  suis  tradiderint,  inxta  edicttim  psal.  Ixxvij.  Quauta  mandavit 
])atribus  nostris  nota  iacei-e  ea  filiis  suis,  onuiia  enim  Ajiostolus  conteiitiosc 
aptat  et  opponit  pseudoapo.stolis,  ut  suuin  euaugclium  a  dco  esse  .statuat  ae 
sie  (ialatas  finniter  in  ipso  stare  cogat.  Ideo  et  jiatcrnas  traditiones  (|uadam  j» 
velut  tapinosi  o])pouit  Euaugelio,  (juod  divinas  traditiones  vnlt  haberi. 

Sed  ne  eui(iuam  scrupulum  iniiciam,  rem  hanc  |iaul()  traetemus  latius, 
(|no  simul  et  se(juenter  dieendis  viam  ])arenuis.  licx  non  modo  ccreinonialis, 
vennn  et  moralis,  deui(|Ue  i))se  sacratissimus  decalogus  aeteruorum  pi'aecep- 
torum  dei  litera  est  et  literalis  traditio,  neque  vivificans  necjue  instifiean.s,  nt  :i:. 
abunde  probat  bcatus  Augustinus  de  spiritu  et  litera ,  sed  occideiis  et  pec- 
eatum  faciens  abundare.  Quantumcunque  enim  doceatur  aut  observetur,  non 
per  hoc  cor  i])sum  purificatur.    Corde  autem  non  ])urilicato,  quid  sunt  opera 

10  et  earnc  II         11   et,  CoUd.  iij.  n(tc  *JIii3(jal)en         .Rluifcljcn  3-  '••  n"!'  "   i«  'I  nl'j 
Icjt    für  bic   (ätttäriinfl :    PateriKiruni    mciriim   tnuliti  muiiii.  17    ipii   <'"11.  iij.    A 

19  sccuiulnm  legem  I'liarlscns  fcl)(t  in  II  2:'.  iiifni  fc()(t   in   1'  1111b  eil.  Krlang.  2.")  3iii 

AF  ed.  Kilaiig.  ftcf)t  Ijinter  vocat  ein  ^tnflc.icidjcn 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comincntarius:.  151'J.  4{j9 

bona  sive  ceremouialiii  sivc  moriüia,  ni.si  sjieoios  \\)s-d  pictatis  et  livpocrisis? 
Sicut  Christus  Phariseos  foris  speciosos,  intus  ])leno.s  spurcitia  dicit.  (Jiio  !Biaiii).23,27. 
fit,  ut,  licet  nou  laciat  fiu-timi,  noii  adiiltcrctur  extra  iu  opere,  tarnen  vel 
intus  in  eadeni  prouus  est  vel  auiore  eonnnodi  sui  vel  tiiuore  poenae  ahstinel 
■)  ac  sie  aliü  peccato  aliud  viueit ,  ut  lieatus  Augustinus  dieit  de  nuptiis  et 
cuneupiseentiis.  Nam  lunor  eonnnodi  et  tinior  ])oenae  vitia  sunt  et  (|noddani 
geuus  idolatriae,  eum  soll  deo  amor  et  tinior  deheatur.  Ab  hac  igitur  iuipu- 
ritate  cordis  nihil  nisi  fides  liberat,  ut  Aet.  xv.  Fide  purificans  corda  coruni,  sipmd).  ir,,'.i. 
ut  sie   stet  verbuni    i^uili  Tit.  i.  Onuiia    inunda  nunidis,   inuuundis   vero   et  lit.  i,  i:,. 

1"  ineredulis  nihil  muudum.     Eadem   regula  Ivho.  ij.  dieit:    C^ui    doees   non  fu-atiim.  2, üi. 
randiun,  furaris  &c.  iuterprete   beato  Augustiuo:    'furaris',  scilieet  uou  opere 
quod  doces  non  faciendum,  sed  rea  voluntate. 

Quare  nisi  doetriua  fidei,  qua  eor  purifieatur  et  iustifieatur,  reveletur, 
oniuis  ouuiiiuu  praeee])toruin  eruditio  literalis  et  i)aterna  traditio  est.     J'rae- 

1^  ceptuni  enim  doeet,  quac  sint  facieuda.  Quae  cinu  fuerint  iMipcissil)ilia, 
doetriua  fidei  (id  est  Euangeliuin)  doeet,  (|Uo  modo  fiant  ])ossibilia.  Ilaec 
enim  doeet  ad  gi'atiam  dei  eonfugere  et  huplorare  ipsunnuet  deum  Magistruiu 
et  doctorem,  qui  digito  sui  s})iritus  scribat  in  corda  nostra  suas  literas  vivas 
et  lucentes   et  ardentes,   cjuibus  ilhuuinati  et  aceensi  elamemus  'abba,  pater*. 

-'u   Et  haec  non  est  paterna,  sed  diviua  eruditio. 

Adverte  autem,  lector:  Si  Apostolus  tarn  spcciosaiii  ludaismi  sui  con- 
versationeni  et  iusticiam  legis  daninat,  adco,  ut  stercora  et  detrimenta  ari)i- 
tretur,  (juid  praeteudent  isti  naturae  praedieatores  et  nioralimu  oiieruni  lau- 
datores?     Si    malus  erat   iste   Apostoli   profectus,    onuii    nimirum   dietaiuine 

:•'•   rationis,  sed  et  ipsa  lege  dei  probatus,  quando  et  linis  (ut  voeaut)  suae  vitae 
erat  aenuilatio  dei   et  legis  eins,  quid  erunt  actus  illoruni,    (jui  vel  alio  fine 
vel  simili  fine  iactautiu?     Xenqie  id  (juod  llieremias  de  eiusmodi  l'ropliedssunnci.  2, 14. 
dixit :   Viderunt  tibi  visiones  stultas  et  eiectioncs,  uec  aperuerunt  tibi  peccata 
tua,  ut  te  ad  poenitentiam    provocarent.     Itaipic   timorem    dei    alj  liouiinibus 

30  tollunt  securitateuKjue  docent,  dum  moridia  sua  bona  et  dictaute  ratioiie 
opera  non  esse  peccata  garriunt. 

Cum    autem    placuit  ei,    (|ui    ine   segregavit    ex    utero   m  at  ris  («m.  i,  löf. 
nieae  et  voeavit  per  gratiam   suaiii,    ut    revelaret  filiiim   suum   iu 
nie,  ut  cuaugelisarem  illiim  in  gentibus. 

3''  Aliud  ergo  e.st  legem  nosse  et  in  iusticia  eins  excelluisse,  et  aliud  (ilium 

dei  cognovisse:  hoc  enim  salutem,  illud  ])erdilionem  operatur.  Et  vide,  (juam 
gratus  et  syncerus  confessor  sit  gratiae  divinae.  Non,  inquit,  revelatas  est 
mihi  filius  dei,  quia  sie  profi?cerani  in  iusticia  paternae  legis,  non  meo  merito, 
sed  (juia  placuit   deo  ita  fieri,  <um  cgo  loiige  meniissem  contraria,     (iuod 

10  autem  placuerit  ei  sine  meritis  mei.s,  id  convincit,  <|uod  mc  in  liaiic  sortcm, 
anttquam   natus   essem,   segregarit  et  in  utero   matris  nieae    nie   talciu  prae- 


^[7(j  In  epistoliuu  Pauli  ad  Lnüatas  comnicntarius.   1519. 

[)aiiiiit,  dciiule  et  per  gratiaiu  \-ücarit,  iit  iis  umuibu.s  iiiielligalLs,  (juutl  tides 
et  coguitio  Cliristi  uou  ex  lege  mihi  veuerit,  sed  ex  praedestinante  et  voeaute 
gratia  dei.     Quare  nee  vobis  ex  lege  salus  esse  poterit. 
sivai*- 13, 2.  M'n  verbum   'segregavit'  eo  refenint,  quod  Act.  xiij.  dicitur:  ^egre- 

gate  uiilii  Paulum  et  Barnabam  in  opus  &c.,  verum  eoacte,  iiiiu  utoriim  ■"> 
matris  tum  cogautur  iutelligere  allegoricos  ^  syuagogam.  Praetereo,  (juae 
d.  Hicronvmus  hie  traetat  .satis  scrupulose  et  scopulose.  Milii  onmiiu)  videtur 
de  ])raede.stinatiune  sui  loqui,  sed  luvviter  et  obseure  pro  caj)tu  (ialatarum, 
sat  habeus,  (juod  lesum  Christum  filium  dei  simpliciter  asseruerit  non  ex  se 
iiec  aliis  sed  ex  revelaute  patre  sibi  eoguitimi  et  a  sese  ddctum  et  euaiigeli-  m 
satum,  iit  sie  diviua  sese  didieisse  ex  Paulo  seü-eut.  lani  se(|uitur,  et  sim- 
plici  uaiTatioui  liistoriam  addit,  demoustraturus,  uon  ex  homiuibus  eriidituüi 
aut  humaua  docuisse: 

®i\i.  1,10.  Contiiiuo  non  acquievi  carni  et  sauguini. 

INIire  lue  torquetur   et   torquet  d.  Hierouvmus:   I'rimum,   ne  Apostolos   is 
caruem  et  sauguiuem   diei  et  Porphyrio  blasphemimti  Paulinam  fidueiam 
cedere  cogatur,  per  carnem  et  sauguiuem  ludeos  et  peeeatores  iutelligit,  prae- 
sertim  cixm  postea  se.se  contulisse  cimi  Apostolis  euaugelium  sumu  protiteatur, 
(piod  hie  uegat:  uam  idem  verbi,  quod  liic 'Acquievi',  iufra  translatum  est 
'C'outuli'.     8ed  mittaraus   isla:    videat    qui    volet.     Ego    iuterim   sie   abundo,   -'o 
(juod  Paulus  ostensurus,   se  ex  deo   revelaute   docuisse  Galatas,   non  prius 
eoutulerit  suam  revelationem  cum  ullo  liominum,  sed  coutinuo  acce})ta  reve- 
3ipfljd). 'j,  i'jf.  latione  Christum  praedicarit.     Ciuemadmodum  Act.  ix.  scribitur:  Fuit  autem 
cum  discipulis,   ijui   craut  Damasci,   per  dies  alicjuot,   et   coutinuo    ingressus 
synagogam  praedicabat  lesum:   'continuo',   scilicet   uon    prius   eonli'rens  cum   '-5 
eis.    Unde  et  hie  eclipsis  in  Paido  videtur,  ut  integer  contextus  sie  habeatur: 
Coutinuo  praedicavi  seu   euangelisavi  filium  dei,  non  coutiüi  prius  cum  lio- 
minibus,  ut   adverbiimi   'coutinuo'  prorsus  neget,    sese  ex  homiuibus  eru- 
ditiun  esse,  sed  potius  contra  homines  contiuuo  ex  sese  eruditos  in  C'hristo. 
Xam,   ut  dixi,   contentio.se  Apostolus   agit,    ut  sese   divina   docuisse   ])robet.   ^" 
Hoc  euim  velut  cajiitali  argmuento  probate  i;mi  pronum  crit  onuiia  destruere, 
(juae  contra  se  tradita  erant  Galatis.    Est  autem  teste  Hieronymo  'conleiTc', 
quod  hoc  loco  'acquievi'  dicitur,    aliud  (piiddam  (piam  ajiud   nos  intc>lligitur, 
cum  scilicet  ea,  (|uae  uovinuis,    (•(mliTimus  <Mnii  niiiico   ac  \cliil    in  siiinui  e( 
conscicntiam   eins  rc])ouimus,    ut  ))ari  cousilio  vel    probanda  sint  vel  inqiro-   ^j 
l^anda.     Et  quancpiam  intcrprcs    id  verbi  non  reddiderit,    non  tarnen  ]K'nitus 
aberravit  a  sensu.    Qui  cniiii   hoc  modo  confert  cum  amicis,  ecrtc  iain  animo 
acquiescit   et  docilem   sese    praebet  illis.     At    Pauhis    ncc    vohiit    doccri   nee 


1  liis  Dinnibus  F  is  umiiibus  11  7  scuimlusc  et  sciuiiuluse  II 

')  t'MtjyoQixtiis. 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coiumcntarius.  1519.  471 

aninium  unquam  habuit  disputaiidi ,  recta  uc  cssent  an  minus,  (jiuu:  ex  ili'O 
audierat,  et  iiistissime.  Iiupiiun  euim  fuerat,  diviuam  revelatiouem ,  ac  si 
tlubitarct,  iKmiinnni  consilio  .sta1)llire. 

Niliil  ergt)  fach  l'orj)liyrius,  criminator  Pauli,  superbiani  in  co  taxaus: 
5  nun  eniin  pro  superbia,  sed  pro  gloria  diviuae  autoritativ  et  certi.ssimae  veri- 
tatis  nokiit  conferre,  sed  nee  ])otiiit  citra  ininriani  autoritatis  diviiiao. 
Quaiiquani  et  in  hoc  errat,  quod  Pauluni  jiutat  liie  de  apostolis  lo<|ui,  cum 
de  iis  loquatiu-,  qui  in  Dainasco  eraut,  quieunciuc  tandoni  illi  fiKrinit.  Nani 
de  Apostolis  statim   dieit:    Nee  veni    ad  antecessorcs  nieos  Apostolos.     Alii  c>vii.  i,  n. 

lu  ergo  sunt,  quos  carnem  et  sanguinem  vocat.  Et,  ut  milii  videtiu",  alludit 
more  suo  et  Haebreorimi  ad  uomen  'DaniasciLs',  quod  iuxta  etjuiologiam 
sangiiiuem  et  sacciun  significat,^  et  uon  raro  in  seriptui'is  mysteriuni  gerit 
eamis  et  sanguinis,  q.  d.  'Xon  contuli  cum  iis,  (pii  Damasci  erant,  (jui  cai'o 
simt  et  sanguis'.     A'eruntamen   hoc  ipsum  non  ucgarim  de  sauctis  dici,  neo 

15  Apostolos  ipsos    dubitem    caniem  et  sanguinem   appellare,  etiam  autoritate 

Christi,  (pii  ad  Petnini  dixit:  Caro  et  sanguis  non  revelavit  tibi,  id  est,  noc  MmirMfi.n. 
ex  teipso  nee  ex  aliis  id  habes,  et  alibi:  Non  enim  vos  estLs,  qui  hKiuiminijiBiaaii.iü.ao. 
sed  Spiritus  patris  vestri,  in  (pio  manifeste  signiticat,  eos  esse  aliud  a  sjiiritu 
et  Spiritus  revclatioue,  niniirum  in  seipsis  vere  carnem  et  sanguinem.    Placet 

so  ergo  tempcstiva  haec  tajjiuosis,  qua  in  odinm  pseudoapostolorum  etiam  sanctos 
dei  carnem  et  sanguinem  apjjcllat  prae  maiestate  divinae  revelationis.  Quia, 
si  ceperint  homiuum  quantumlibet  sanctorum  vel  verba  vel  cxempla  adversus 
divina  iactiiri,  tempus  est,  ut  quicquid  non  fuerit  divinum  eimi  fiducia  ciu-uem 
et  sanguinem,  immo  nihil,  dueiuiius. 

25  Neque  veni  Hierusalem  ad  autecessores  meos  Apostolos.      öai.  1,17. 

'Non  solum  Damascenos  non  considui  sed  nee  Apostolos,  qui  ante  nie 
fuerant  in  Apostolatu  (id  enim  significat 'antecessoi-es  meos'),  quod  tarnen 
oportuerat  fieri,  si  per  iiomineni  vel  ab  homine  doceri  volnisscm.  Satis  mihi 
iiiit  certa  et  hifallibilis  revelatio  ])atris.' 

30  Nota  necessariam   Pauli   sujjerbiam    vel   rectius   aequitatem.     Caeteros 

Apostolos  priores  se  fuisse  confitetur,  nee  sese  maiorem  nee  tarnen  rnrsus 
minorem.  Quanquam  enim  iuxta  personam  oumibus  sese  inferiorem  et 
minimum  Apostolorimi  j)ronunciet,  immo  nee  dignimi  vocari  Apostolum,  tamen 
officium  et  ministerium  ita  honorificat  (hoc  enim  dei,  non  suum  est),  ut  null! 

3.".   prorsus    Apostolorum    cedat.      Nam    (piaeeimcjue   sit    persona    Apostolorum, 
officiiun  certc  idem  et  ae(juale  est  omnium:  eimdem  Christum  doceut,  eaudeni 
potestatem  habent,  ab  eodem  aequaliter  missi  simt,  Et  tamen  dicit  ij.  Coriu.  xi.  2.  Gor.  u,  5. 
Existimo  me  nihil  minus  fecLsse  a  magnis  Apo.stoli.s,  et  xij.  Nihil  enim  minusseoi  12,11. 


2  idque  iustissime  H 

')  Sutl)cr  (citct  boä  aBort  Samoäcua  "der  »on  cti  imb  pr. 


472  1°  episfcolam  Pauli  ad  (ialaUis  commontuiius.  lölö. 

feci  ab  iis,  qui  .<iipra  mixlimi  .sunt  Apos^toli.    Ecce  uiii'e  jiracfcrt  ens  et  aeqiuit 
se  eisdem,  tlignitate  huniiliter  ccdens,  officio  et  potestate  fideuter  se  conterens. 

«ai.  1,1V-  Sed  abii  in  Arabiaui  et  iterum  reversus  siiin  Damascuni. 

apaicf).  0.  Lucas   Act.  ix.   non  meniinit   liuius    in  Arabiam  secessiis,    sed   oimiino 

Pauliini  iier  miinini  submissuni  veui.sse  Hierosol_\Tuam  scribit.     Inde  d.  Hie-    .■> 
rouvmus  vtuias  ratioues  e.xquirit,  ex  qnibus  .seciuidaui  sequor,  qiiae  est,  fuisse 
I'aidiuu  post  baptisniuni  aliquot  diebus  Damasci,  ut  Lucas  scribit,  in  qnibus 
Christum    praedicarit    in   SvTiagoga,  deiude,    quod   Lucas    tacuit,    aliiisse    in 
Araljiam  et  rediisse  Diunascmn,  ut  hie  dicit,  tum  ea  quae  proseqnitur  Lucas, 
scilicet  propter   insidias   niissimi  per  mumm    in  sporta  ac  veuisse  iu  Hieru-   lo 
salem.     Laborat  itaqiie  d.  Hieronvmus,  cm-  Paidus  haec  recitet,  quae  Luca.s 
tacuit.    Älea  temeritate  jiuto,  sicut  omnia  ita  et  hoc  referat  ad  ostendendmii, 
(juod  non  veuerit  ad  Apostolos  uec  ab  eis  didicerit,  quin  potius  tretus  divina 
revelatione  prius  in  Arabiam  doctm-us  abierit,  deinde  et  reversus  Damascum 
cadem  doeuerit,  ^^delicet  adeo  certus  de  revelatione  Christi  sibi  facta.    Xeque  i"' 
cnim  ca  doceret  diversis  etiam  locis,  si  talia  aestimaret,  quae  cum  Apostolis 
vel  hominibus  conierenda  essent.   Quod  antem  d.  Hieroimiius  eum  in  Arabia 
frustra  putat  fuisse  et  mysteria  quaedam  sectatur,  permittendum  est  tauto  viro. 

©ni.  1, IS.  Deinde  post  annos  tres  veni  Hierosolymam,  videre  Petrum, 

et  mansi  apud  eum  qiiindecim  diebus.  -" 

Observa,  quam  diligenter  addat  'post  tres  aunos'  et  non 'andire' sed 
'videre  Petrum'.  C^uod  enim  aunos  tres  Damasci  se  docuisse  insiuuat 
(scilicet  donec  jier  murum  coactus  est  abire),  id  certe  contendit,  se  non 
factum  a  Petro,  sed  iam  diu  Euangclistam  fuisse,  quando  venit  ad  Petrum, 
ut  obstruat  es  pseudoapostolorum,  qui  forte  hoc  argumento  Paiüum  a  Petro  2:. 
doctiun  asseruerant,  per  cuius  exemplum  Galatas  ad  legem  servandam  soli- 
citarant.  Verimi  d.  Hieron^Tuus  hoc  loco  geminara  intelligentiam  .«e  pro- 
fessus  sequi,  et  eam  qua  asseritur  Paidus  a  Petro  doctus  et  eam  qua  negatm*. 
In  Epistola  tarnen  ad  Paulinum  omnino  decliuat  in  seutentiani  priorem,  volens 
doctorem  gentium  (ut  suis  utar  verbis)  mysterio  Ogdoadis  et  Hebdoadis  30 
instructum.  Quod  ideo  connncmoro,  ut  jirudens  lector  ita  Hicronymum  in- 
telligat,  ne  contra  Apostolum  Paulum  sajiiat,  qui  liaec  omnia  eo  spiritu 
detonat,  nt  couvincat  fortissimis  argumentis,  se  nihil  ab  Apostolis  didicisse, 
sed  a  solo  deo  (nt  iam  satis  dictum)  omnia  accc])issc.  Quod  auteni  d.  Hie- 
ronymus  in  mysterio  quiudwini  dicrum  libcntcr  et  saepius  ludit,  non  con-  35 
temnenduin  est,  sed  hoc  loco  non  mysterii  tantum  dclcctatione,  sed  rei  et 
historiae  necessitate  (juocjue  positos  esse  a  Paulo  omnino  crcdendum  est, 
forte  ut  üstenderct,  sat  tomporis  sc  cum  Petro  fuisse,  si  doccndi  gratia  veiiisset 


'•iö  et  fc^tt  in  II 


In  epistoliim  Pauli  ad  (ialatas  couunentarius.  1519.  473 

vel  contra  nun  dist'eudi  gratia,  .seil  viseiuli  taiitnm  taii<|iiain  iiospiu-m  n|>iul 
eiun  mansisse,  qiiaudo  ad  di.secndiini  loiiiriore  tempore  opus  fiiisset. 

Aliuui    auteui    Aposlolomuu    vidi    ucniiueiii    iii.si    lacub  iim,Wiii.  i.  r.i. 
fratrem  domiui. 

5  Ne  dicerent  'si  nou  a  Petro,  salteni  ab  aliis  Apo8tolis  doctiis  es'.    Xoii 

vidit  aiitem,  qnia  (ut  Hieronymus  alt)  enuit  toto  orhe  dispers!  ad  jtraedi- 
eaiiduni  eiiangeliuin.  qiiod  si  verum  est,  ubi  subsistet  fiibula  lila  de  divisiune 
Apostolorum ,  qua  dicitiu-,  anno  tertiodecimo  post  resurrectionem  Christi 
fuisse    Apostolos    divisos,   cum  hie   Paulus   post   tres   aiinos    aut    certe   post 

10  quatuor  annos  suae'  conversionis  iam  dispersos  inveuerit,  qiii  tarnen  anno 
eodeni,  quo  Stephanus  coronatus  est,  videri  potcst  couvei-sus  esse?  Sed  alii.s 
haec  otiosis  rcliuquo. 

Hoc   vide,    quod   Lueas  Act.  ix.   scribit,   l'aulum,    cum   cum    discipuli  sipnicf).y.26if. 
timuisseut,    a  Barnaba   (hictum   ad  Apostolos   et   cum   illis   egi'cssum   et    in- 

»5  gressuni  &c.  cum  hie  fateatur,  se  neminem  Apt)stolorum  vidisse  nisi  Petrum 
et  laeobimi.  Aut  ergo  Lucas  Apostolos  pluralitcr  ap])ellat  Petrum  et  lacobum, 
aut  illud  verum  e.st,  quod  d.  Hieronynuis  dicit,  Apostolorum  nomine  et 
midtos  alios  ceuseri,  prae-sertiiii  in  Ei)istolis  Pauli,  ut  (jui  ab  Apostolis 
primis  ordinati  f'uerunt. 

20  De  isto  lacobo,  (jui  usitate  a  vnlgo  lacobus  minor  vocatur,  dicit  Eu- 

sebius  IIb.  ij.  Ecclesiasticae  historiac  c.  i.  quod  dictius  sit  fi-ater  domiui,  (piia 
esset  filius  losepli,  qui  quasi  pater  Christi  hal)el)atur.  Hoc  beatus  Hicro- 
nymiLs  lib.  illustrium  virorum  recitxms  et  dissenticns  dicit:  lacobus,  ut  nou- 
nulli  existimaut,  loseph  ex  alia  uxore,  ut  autcm  mihi  videtm*,  Mariae,  sororis 

25  matris  domini,   cuius  Joannes  in  euangelio  suo  lueminit,   filius  ttc.     Joannes  :ioh.  19.25. 
enim  c.  xix.  dicit:  Stabat  iuxta  crucem  lesu  mater  eins  et  soror  matris  eins 
Maria  Cleophao    et  Maria  Magdiüene.     Item  Marcus  xv.  Inter  qua.s  erant  simc.  15, 4u. 
IMaria  Magdalene,  et  Maria,  lacobi  miuoris  et  lose  mater,  et  Salonic.     Cui 
couseutiens   Mattheus   xxvij.   inter  <juas,    imjuit,    erant    Maria  Magdalene  et  aJini»)- 27,56. 

3ü  Maria,  lacobi  et  lose  mater,  et  mater  filiorum  Zebedei.  Ex  quibus  colli- 
gitur,  quod  eadem  est  Maria  lacobi  et  Maria  Cleoi)hae,  ip.sa  scUicet  soror 
virginis  Mariae,  dicta  Cleophae  a  viro,  lacolii  autem  a  filio,  (piac  et  ijisa 
mater  est  Simonis  et  ludae.  Nam  et  Eiuseliius  li.  iij.  Ecclcs.  dicit,  C]e(>j)ham 
fiiisse  fratrem  loseph  et  exinde  Simonem  dictum  consobriuum  domini.     iloc 

35  autem  clainssime  videtur  Marcus  vi.  dicere:  Xounc  hie  est  falier,  filius  Mariae,  SHmc.  6, 3. 
frater   lacobi   et  lose  et   ludae   et    Simonis?     Proiudi;   manifestus    eiTor   est 
eonim,  qui  tertiam  Mariam  finxeruut,  quam  Mariani  Salome  vocant:  Salome 
enim  femininum  nomen  est,  et  quam  Marcus  Salome,  haue  Mattheus  matrcm 
filioruiu  Zebedei  appellat.    Sed  et  non  nisi  duas  Miu'ias  f'uissc,  scilicet  Mag- 


7  illa,  (|ua  dicitur  de  divisiune  apostolorum,  auiio  l'" 


471  In  fi>istolam  Pauli  iid  Galatas  coiiimentarius.  1519. 

tialene  et  lacolii,  siitis  ^laUheiis  jjrobat,  qui  INIariam  lacobi  f'ere  alteraui 
Mariaui  solet  aj)pellaru. 

Sed  finem  tedii  faciaimis,  vt  Imuc'  lacobimi  fratrem  doiiiiiii,  id  est  l'ra- 
triK'k'iii  seil  potiiis  eonpolirimun  doinini,  iiitelligainus  dictum  ad  alioniin 
lacubomm  diff'erentiam.  Phires  euim  laeubos  inter  diseiimlus  Christi  f'uisse,  "> 
omnes  afSnuaiit.  Et  licet  beatiis  Hieroiiyimis  adversiis  Helpidiiini  et  hoc 
loeo  dieat,  eiim  poliiis  similitiidiiie  virtutis  et  .sapientiae  (piam  came  fratrein 
dommi  dictum,  magis  tarnen  placet,  cjuod  ex  illustribus  vii'is  supra  ad- 
ductum  est. 
©lU.  i,2u.  Quae  autem  scribo  vobis,  eece,  coram  deo,  non  mentior.  w 

Iiirat  Apostühis  in  re,  iit  apparet,  tarn  levi,  ueinpe  ut  verum  credant, 
euui  venisse  Hierusaleni,  neminem  Apostolurimi  vidisse  et  quae  alia  eommc- 
moravit.  qua  necessitate?  Aiixius  est  et  urgeri  se  sentit  Apostoloriim  nomine 
et  conversatioue,  quibus  p.seudoapostoli  nitebantiu-.  Ideo,  cum  oon  hal)eat, 
(piü  firmet  suani  uarrationem,  iiirat  et  sancte  ac  pie,  ne  seilieet  divinae  reve-  is 
hitionis  auctoritas,  qua  Galatas  doeuerat,  Apostolicae  et  hunuinae  autoritatis 
praetextu  et  pom^ja  nnmieretur  in  praeiudieium  et  fidei  et  euangelii:  iiirat 
autem  non  tautum  i)ro  praedieti.s,  sed  et  pro  seqiienter  diceudis.  Ita  enim 
si)lent  nimiuni  soliciti  inter  medium  sermonem  iurare. 

©lU.  1,21.  Deiude  veui  in  partes  Syriae  et  Ciliciae.  20 

sipflid). 9,L'si.  Quod   Lucas   Act.  ix.  sie:   loquebatiu*  quoque   (seilieet   in   Hierusaleni) 

gentibus  et  disputabat  cum  Graecis,  iUi  autem  quaerebaiit  occidere  eum: 
(|U(id  eum  cognovissent  fratres,  deduxeruut  eum  Caesaream  et  dimiseruut 
Tharsiim,  quae  e.st  Ciliciae. 

Ecce  habes,  quid  gesserit  \>qv  quindecim  dies  apud  Pctruni.     Non  di-  2.5 
dicit,   sed  docuit    gentes   (harum   enim  Apostohis    futurus   erat  vel   iam  erat) 
et    cum    Graecis    disputabat,    utiqiie   ludeis,    sicut   et   Stephanns   ante  enm, 

sipaWT.iff. A(;t.  vi).  Quid   ergo   necesse   est,   nos   andire,   quod   in    Syriam    et   Cilieiam 
venerit?     Nempe   nusquam   sese   doctores  Apostolos  habuisse,  sed   doctorem 
nl)i(]ue  se  f'uisse  jiroliat,  semper  huc  speetans  et  arcuni  narrationis  co  teiidens,   •'"i 
nt   tandem  robnstissime  feriat  omnes,  qui  ei  contraria  docebant  et  sa]>iebant, 
qiiia  divina,  nun  huniana  ipse  docuerit,  illi   vero  huinana,  imn  dixiiia. 

«dl.  1,  Erani    autem    itruotus   facie  Eeclesiis  Iiideae,   (luae   erant   in 

22—24. 

Cliristo    Jesu:    taiitum    autem    auditum    haliebant,    (jiioniam,    (jui 
l)erse(|uebatnr   nos    alii|uaiub),    nunc    euangelisat    l'idem,     (juaiii   3:. 
(luoiidam  e.xpiigna  bat ,  et   in  me  glori  f'ic  al)a  nt   deuiu. 

Hoc  seilieet  vult,   (piod   non  solum    a  Pefro  et  ab  aliis  Apostolis  non 
sit  düctiLS,   sed    uec   ab  lUlis   aliis,   qui    in  liidea   Christiani   erant  et  legem 


3—9  Set  gonjc  *itl)fa^  fc^U  iil  11         l.ü  idquo  sanctu  11  l'J  .suleiit  niiuinuu  ed.  Krlaug. 


In  epiatolam  Pauli  ad  üiihiUis  comiiicnUirius.  151'J.  475 

mixtlni  fiini  fide  .senabaiit,  iiiuiio,  <jiio(l  maxinie  cuninieiKlat  l'aiili  ductriiiain, 
cum  ipse  uec  visus  eis  fiiisset,  testiinoniuni  tarnen  eoruin  habuit,  (jiiod  iick-m 
doct'ix't:  haue  t'uim  .sohuu  tjuaerit  iu  toü»  Epistola  statuero.  Tgitiir  iam 
autoritato  oiiiniiuu  Ecele.siiu'um  sese  recte  docui.s^e  tU'inonstrat,  quando  lidcni 

5  praedicaus  ab  Ulis  ecclesiis  laudatus  est  et  deus  glorificatus ,  qiiarimi  taiiu'ii 
exemplo  pseudoapüstoli  Giüatas  ad  legem  cogebant,  mauif'e.ste  proljans,  (ju«id 
iion  vere  ecclesiiirimi  ludeae  exemplum  et  autoritatem  iuduxerint  Galatis. 
Glorificaut  illi  deuui,  ((iiod  l'aiJus  Hdeiii  praedicat.  ([iii  doliUTiint  priiis,  (puid 
fidem  expuguabat,  nihil  de  lege  quaereutes.    Quid  ergo  legalibus  iusticiis  illi 

lu  falso  Ai)Ostulüriua  nomine  Galatas  tontaut?  Koliipunu  ergo  est,  C|Uod  Icgalia 
servariut  ecdcsiae  ludeae,  uon  salutis  uecessitate  compulsi,  sod  libera  (.'liari- 
tate  alioruni  iufirmitati  sendeutes. 

O  utiuaui  et   nostrae  leges  iu  Eoclesia   hodie  i^imili  prudentia  et  doco 
reutur   et   serviu-entm- !      Nimc    vero   ita   reguaut,    ut  in   iis   salus   constitiita 

IS  putetur  et  fides  prope  sit  extincta.  Paidus  fidem  facit  duiniiiaiu  libcniinani 
onmiuui  leguui  humanaruiu.  Nos  leges  huuianas  lacinuis  tvrannos  tidei,  uec 
ipsas  tauieu  proceres  et  uiaguatcs  pili  faeiunt,  uou  sine  scaudalorum  vastis- 
simo  gurgite  ecelesiam  vorantes  et  solos  subditos  tot  oueribus  iinportahilibus 
()l)j)rimentes  aut  libertatem  eoruni  Christiauam,    per  hos  pecuniai-uui  laqueos 

■M  ca|)tivaiu,  deuuo  foedissime  vcndcntes,  dispeusautes,  iudulgeutes. 


CAPITVLVM   SECVNDVM. 

Deinde  post   aunos  quatuordecim    iteruiu   asceudi    II  inoso- woi.  3,  li. 
lyniam  cum  Barnaba,  assumpto  et  Tito  (asceudi  auteni  secunduiu 
revelatiouem)   et  coutuli    cum    illis  Euangelium,   (juod  praedico 
2.S  iu  gentibus,  seorsum  autem  iis,  (jui  videbantur  aliquid  esse,  ne 
forte  in  vacuum  currerem  aut  cucurrisseni. 

Posttpiam  satis  probavit,  nullius  hominis  Magisterio  sc  Apostolum 
factum,  sed  di^^na  revelatione,  nunc  probat,  sc  eandem  revelationem  tarn 
certam  firmauKiue  habuisse,  ut  nullos  prorsus  homincs,  etiam  Apostolos,  sit 

30  veritus  habere  iudices,  tum  nullorura  quoque  importunitati  cesserit. 

Primiuu,  inqnit,  'post  annos  quatuordecim':  quibus  si  anuos  trcs, 
quos  supra  memoravit,  adiunxeris,  iam  decem  et  scptem  aut  decem  et  octo 
annos  eum  praedicasse  invenies,  antequam  conlcn-c  voluerit,  ita  ut  inipos- 
sibile  \ndeatur,    quod   tot    locis,    tot    po})ulis    pracdicarat,    pntuisse   rcvocari. 

35   Ideoque  non    sua  causa  asccndit,    (juasi    timuerit  (ut  Ilicronynuis  sentit),    ne 
falsnm  per  decem  et  Septem  amios  praedicasset,  sed  ut  osteuderet  aliis,  uou 


5  tameu  templo  H  l:i  simplici  prudeulia  hl  14  in  liis  F  15  peuitus  sit  11 

16  Non  leges  U  36  praedicasse  H 


47(i  In  opi.stolam  Pauli  ad  üalatas  commentarius.  151'J. 

in  vaciium  sese  fucurrisse,  approljantiljus  vt  caeteris  Apostolis  simm  enrsiiin. 
Si  eiiim  dubitasi^ct,  verum  ne  an  fal.siuu  doccret,  iusigiiis  et  iiiaiulitae  tenu'- 
ritatis  ac  imiiietatits  fiierat,  tlUata  necessaria  collatioue  tot  populo^  ludere 
iueerta  doctiina. 

Seeuudo,  noii  ascendisset  uiKjuam  nisi  revelatioiie  dei  monitus,  non    s 
aliiirnm  iiiiportunitate    eomiuotus:    tautuni  abest,   ut  de  doctriuau  certitudinc 
dittisus  eoutulerit,    nullani    liabeus  prc^irsu.s    neeessitatem  ascendendi    in   haue 
causiuu. 

Tertio,  ad  ipsam  Hierosolyniaui,  ubi  eraut  priucipes  tarn  synagogae 
ijuaui  ecclesiae,    paratus  cum  unuiibus  cnuferre,  uec  luiütitudinem  ludeoruni   lu 
uec  legis  acerrinnis  acnnilatorcs  tbrniidaus. 

Quartü,  uon  hoIus,  sed  cum  Bariiulja  et  Tito,  diverso  geuere,  ap- 
tissimos  testes,  ne  aliud  egisse  praesens,  aliud  absens  agere  erederetur,  ut, 
si  quid  pro  ludeis  nimiiun  faceret,  Titus  gcntilis  proderct,  si  rnrsus  niniis 
pro  geutibus,  Barnaltas  ludeus  obsisteret.  Quare  (fiduciani  eius  vide)  lios  is 
diios  seeum  duxit  et  utrumque  tcstem  habiiit:  denique  cum  utroque  sese 
otferens,  manifestmn  facturus,  (juod  cum  Tito  gentilem,  cum  Biu'naba  ludeuin 
esse  licucrit,  et  sie  euangelii  libertatem  in  utroqiie  probaret,  quod  circumeidi 
licet,  et  tarnen  circumeidi  non  sit  necessarium :  ita  et  de  tota  lege  sentiendum. 

Supra  satis  dictum  est  de  verbo  'contuli'  et  'aequievi'.    Et  tropum   20 

liael)reum   vel    scripturae   saerae   jiroprinm  iiota ,    (jUod  currere  significet   otH- 

cium  docendi  seu  verbum   dei  nunciandi    sumptum  a  uuneiis,    (pii  mittunlur 

3«.  !>:),  L'i.  et  cmTunt.     Sic   supra   ex  Hieremia  dlxi:    Currebaut,  et   nun   mittebam  cos, 

*i.  iti,  15.  et  Psal.  cxlvij.  Veldciter  cm'rit  sermo  eius,  et  multa  in  saeris  literis  eiusmodi. 

Quo  signilicatur,  oportere  verbi   dei  praeeoues  esse  promptes  et  fideles  nuncios,   a 

Zn.  .'>2. 7.  ut  magis  curraut  (piam  eant.     Ita  et  Isa.  lij.  Quam  speciosi  pedes  euangeli- 

j&cj.  i,6ff.  santium  &c.  et  Ezechiel.  i.  animalia  sua    cvmi  pedibus  et   eursu  describit,  et 

Cpi).  fi,  15.  Eplic.  vi.  calceatos  iubet  liaberi   pedes  euangelico  paratu,   et  omniuni  jtcdum 

oilicia,    cur.siis,    missio  ac  similia  ministerium  verbi   dei  .signiticaut  in  saeris 

literis.     Nee    nudtum  dissimilia  ])oetae   quoque    in  suo  Mercurio  adumbrant.  so 

Iterum  nota,  (|Uod  post  anuos  (juatuordecim  l'aulus  invenit  A|)ostolos 
in  ilicrusaicm  aut  saltem  Peti-um  et  lacolium  et  loannem,  si  non  omnes,  et 
eiim  Ulis  ciiiiteit.  Nun  (pind  nie  toi-(|ueat  adeo  tabula  de  divisione  Apostü- 
iiiriMii  anno  tei'tiodecinu)  liieta  et  sie  iactata,  «piam  ut  nwiu'ain,  ne  in  similes 
iiiigas  |(|nae  i)liirimae  liodie  sunt)  laeiic  la!)aiiiur,  contra  ajiertissimas  scripturas  o-. 
sine  iudicio  (jundvis  superstitionis  figmenliiiu  titulo  (|Uiicuiique  pietatis  ornatuni 
accej)tando. 

Illud  iani  ex  Jü'asnn  annotatloiiibus  iiotuiu  est,  '(jui  videliantur  esse 
alii|uid'  (juid  significet.  Njuu  et  d.  Hieronvmus  habet  '((ui  videbantiir', 
id  est  maioris  authoritatis  et  iipinionis  cranl:  (luarc  'esse  aliiiiiid'  addititiuiii  est.    t" 

2:1  Iliero,  di.\i  A  liiere.  23.  dixi  II  J  I    l'sal.  Inl.  II         26   I.sn,  liij,  AF   Ksa.  4:j.  11 

28  habere  11       apparatu  11  138  ex  Erasmi  aimutatioiiibus  fc^U  in  II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  477 

Secl  nequc  Titas,  qiii  nieoiiiii  erat,  cum  esset  o-entilis,  com- w.u.  2, 3- 
pulsus  est  circiiiicidi.  SimI  propter  snMiitriidiH'ttis  falsos  l'ratres, 
qui  -subintroierant  explorave  lihertatem  nostram,  (|Uain  lialiemiis 
in  C'liristo  Icsu,  iit  nos  in  servitntem  reditjerent ,  <|uil)iis  nc(|ue 
.'.  ad  horam  eessimus  suhiect  ioni ,  ut  vcritas  ciiangclii  maueret 
ajtud  vos. 

D.  Hieron^nnns  indicat,  oliiii  in  latiiiis  c(idieil)iis  f'nisso  scriptum  'rpiilnis 
cessimus  ad  horam'  alHrmative.  C^uod  coarü:nit  tum  ex  uraecis  tum  ex  evi- 
denti  contextns   praecedentis  scntcntia,   qua    Paulus   nei:;at  'ritiuii    circumcidi 

III  compulsiun  et  non  sc  cessisse  ])otius  monstrat.  Deindc  lahorat  in  eonimiclione 
'se<r  vel  'autem'  et  follcndam  dieit,  nt  sit  ordo:  Sed  ne((Ue  Titus  eompulsus 
est  circumcidi  propter  snbintrodnctos  fratros  &c.  Verum,  si  mea  dixinalio 
aliqnid  est,  vel  liyperliaton  vel  liaebream  iterum  ccli])sin  liic  facit,  nt  c(niiunctio 
'sed'   portineat    ad    verbnm   'cessinuis'   vel    alind    verbum   inxta    eam    subau- 

1''  diatnr,  pnta  'restitimus  ant  repugnavinuis  ac  vicimus,  atqne  hoc  feeinuis  non 
odio  ant  contemjitn  legis  ant  operum  legis,  sed  propter  falsos  fratres,  (jni  ex 
lii)ertate  servitntem  nobis  facere  volebaiit  &c\  Istas  autem  eelipses  solet  et 
alihi  facere  pi"ae  vehementia  affeetus,  ncc  inf'reqnens  est  in  veteri  testamento, 
ut  satis  notnm  eredo. 

20  nind   (jnoque  'quibus   nequo   ad   horam    cessimus  snbieefioni' 

poterat  elarius  dici  '(^uibus  neqne  ad  tempns  (Sic  Hieronynuis  habet)  cessimus 
in  subiectionem'  seu 'ut subiiceremm-',  hoc  est  'adeo  stelimns  pro  libertatc  cuau- 
gelica,  nt  nee  id  saltem  a  nobis  nbtinere  potuerint,  (|Uo  ad  tcnipus  ccdercmus, 
et  pro  hae  tantum  vice,  quasi  postea  rcdituri,  post<juam  ex])lctus  iuisset   hac 

■jr,  cessione  animus  aemidatoruni  legis',  cum  tani  mnlta  pro  tempore  et  loco  ac 

pei*sonis  facere  soleamns,  quae  nobis  liberum  est  postea  omittere.    A'enim  hoc 

fiat  in  iis,   ubi  divina  veritas  et  enangelica   libertas   non  venit  in  periciilnm, 

pro  qua  nee  tempus  nee  locus  nee  persona  enranda  sunt.  Haee  pro  Gi-ammatica. 

Caeterum  tota  vis   huius  controversiae   consistit  non  in    operibns   legis, 

30  qnaecnnqne  illa  sint,  sed  in  necessitate  et  libertatc  openun  legis.  Xon  eiiim 
opera  legis  et  lex  ipsa  sie  sunt  inortificata  et  finita  per  Christum,  u(  ea  nuilo 
modo  liccat  operari  (qnemadmoduni  d.  Hieronynuis  ex  Origcne  suo  doctiis 
non  nno  loco  contendit),  Sed  tantum  ut  absque  eis  salus  esse  crcdatur  pei- 
soium  Christum,  qui   finis  legis  est,  in  quem   futurum  erant  praeee|)ta.    Post- 

3'>  (piam    enim  Cln-istus    advenit,  legis  opera   sie  abrogavit,    ut  indifVci-ciifer  ea 


7—19  SSon  bem  üotatifte^cnbcn  Scrt  girtt  II  nur:  .Sed  iieque  Titiis.  ()iii  mceiim 
erat,  iinb  baruntct  ftatt  obigei:  Gvfloruns:  Melius  sie:  Propter  falsos  tVati-es  .autem  subiiitro- 
(luctos  &c.  lioc  est,  quod  non  est  eompulsus  circumcidi,  Iioc  fccimus  non  odio  aut  contcmptii 
legis  aut  operum  legis,  sed  propter  falsos  fratres,  (jui  ex  libertate  servitutom  noijis  facere 
vulcljant  &c.,  boTin  bic  Ubctid^rift:  Quibus  nc(|ue  ad  lioram  cessimus.  unb  bn)U  bie  ?lii?= 
Uftlina   3-  2il  ff.  28    llaec   pr.i    (iranimalica    feljtt  in   II  ■'!2   ductus   ftott    doiliis   alle 

Üluagabcn 


478  If  epi.stolam  Pauli  ad  Oalatas  commentarius.  1519. 

üini.  4,ift.hal)ori  poRsint,  iion  aiitcm  ani]ilius  odgant,  siout  infra  c.  iiij.  piilchrum  daliit 
paradignia  de  haerede  parviild.  Ideo  caoteri  A})Ostoli  ea  fcoei'unt  cum  ludeis 
fidelibus:  Paulus  auteni  et  Bamabas  aliquaudn  feoernut,  ali(|uandii  nou  fece- 
runt,  ut  ostendereut  ea  jii-ovsus  esse  Adiii])li(ira  et  talia,  <iuali.s  esset  ille,  qui 
1  lioi.  9,L'uf.  f'aceret,  ut  i.  C'orin.  ix.  Faotus  sum  Iiideis  tanqnam  Judeus,  ut  ludeos  lueri-  '■> 
facereiii,  lis,  qui  sul)  lege  sunt,  (juasi  suh  lege  e.sseni,  cuiii  ipse  non  essem 
suh  lege,  lis,  qui  sine  lege  erant,  tanquam  siue  lege  esseni.  (^udukkIo  potuit 
li])ertatem  euaugelieam  clai'ius  explieare"?  'Yeni,  inquit,  ad  ludeos  praedi- 
caturus  Christum.  At  ut  me  audireut,  necesse  mihi  fuit  propter  eos,  iioudiuu 
luic  uti  libertate  et  eos  contemnere  cum  suis  operibus.  Feci  ergo  q\iae  ipsi  m 
i'ai'iebant,  donec  docerem,  non  esse  necessaria  sed  solam  fidem  Christi  suf- 
fioere.  Ita  veni  ad  geutes:  iam  nihil  eormii  egi,  quae  apud  ludeos  egeram, 
sed  onmiuo  edebam,  liibebam  quae  et  illi,  donec  docerem  eos  Christum:  quo- 
ni(idi)  nie  achnisissent,  si  eos  statim  fastidiisscm  in  rebus  illis  neutralibus?' 
A!i(i(|uin  si  licet,  imnio  meritorium  est,  pro  fratre  et  proximo  dolei'e,  pati,  i'' 
iiKiri,  laborare,  quanto  magis  licet  opera  legis  quaecunque  fieri,  si  ea  requirat 
charitas  fraterna !  modo  non  lege  eogente  (nam  sujieratus  est  ille  exactor  per 
3fi- a,  c.  )iarvulum,  qui  datus  est  nobis)  sed  ciiaritate  sponte  et  iiilariter  serviente 
llicieiida  scieris.  Proinde  si  frati-is  necessitas  postularet,  ut  cii'cmncidercris, 
iam  non  modo  sine  periculo  ((juia  non  ])ropter  legem  et  ueccssitatem  eins),  so 
inmio  cum  multo  merito  circumcideris. 

Proinde  Apostolus  vigilanter  nou  ait  'Non  voluit,  non  licuit',  sed  'non 
est  compulsus  circumcidi'.  Circumcidi  malnm  non  erat:  sed  iam  Christo 
solo  nos  per  gratiam  iustificante  cogi  ad  circumcisionem  tancjuam  neecssariam, 
ut  iustifici'ris,  hoc  impium  erat  et  in  Christi  iustificatricem  gratiam  contu-  lt, 
meliosum.  Quarc  legis  opera  sunt  post  Christum  sicut  divitiae,  honor, 
potestas,  iusticia  civilis  ac  quaecunque  alia  res  temporalis:  quas  si  habeas, 
non  ideo  melior  es  coram  deo,  si  careas,  non  ideo  peior:  esses  autem  }k>s- 
simus,  si  eas  necessarias  assereres,  quo  deo  placeres. 

Igitur  verba  Ajiostoli  vide,  in  (juibus  vis  intelligentiae  sita  est:  Com-  au 
]iulsus,  in<]uit,  it<Mn  libertatem,  Servituten!,  subieclionem.  (^uibus 
id  satis  expoiiit,  liiisse  scilicet  iut<!r  eos,  (|ui  observarant  cum,  (|Uod  K^gcni 
pro  licentia  et  libertate  sua  quandotjuc  servarit ,  (|uandoque  contra  It'cerit, 
prout  liicrauclis  auimabus  et  euangclio  pracdicando  vidcbat  convenire.  Et 
illi  ])i-odentcs  aecusautesquc ,  (piod  legem  non  servaret,  non  circumcideret  :!■'■ 
geutes  <fec.  volebant  enni  cogere,  (]uam  vocat  liic  snbiectioneiii  et  serviüilem. 
Est  enini  libei-tas  isla,  quam  in  C'hristo  nos  habere  gloriatur,  quod  nulli 
prorsus  uni  extemo  operi  sumus  alligati,  sed  Hberi  in  quodlibet,  ad  (|uem- 
libet,  quocunque  tempore  et  modo,  nisi  ubi  fraterna  charitas  et  jiax  oH'eii- 
9!iim.  13, 8.  diliu",    sicut   llho.  xiij.    tuilli    quic(|uam    debeatis,    nisi    ut    inviceiu    diligatis.  ^o 


4   iiiiliUVnnitl:]   ftatt  Ailla|il]i.i:i   II  .'>  I.  ('.irln.  xij.  A  iiilh  bfillfirt)  bif  iiliviiim  Vlll'Sfiadfn 


In  epistolain  Pauli  ad  Galatas  commontarius.  1519.  479 

Iffitxir  Cliristiamis  vorus,  iit  iiil'ra  c  üj.,  uoc  est  lilier  no([iie  sorviis,  ncqiio  «ai.  3, 28. 
ludeus  nequo  geutilis,  ikhuic  iiuisciiliis  iK'(|tu'  loiniiui,  ii('(|n('  clci-iius  ncque 
laiciis:,  iiP(|iic  rclitijiosvis;  ii((|iio  scnnilaiis,  iic(|n('  orat  iie<|ne  Uyit,  ik'(|IU'  liicit 
neque  omittit,  seil  ail  oiiinia  pnir.-ius  inditVcnMis  est,  facioii!^  et  omitti'iis,  siciil 
;.  ad  nianiiin  sese  res  vcl  (ihtiilcrit  Vfl  ahstulerit,  .sieiit  Samuel  i.  Re.  x.  dixit  1  Sin«  nj.c.f. 
ad  Saiü:  Mutaberis  in  aliiiiu  viniiii,  et:  fae  (jiiodeiin«|iie  inveneril  iiiaiuis  tiia, 
domiuu.s  teeum  est.  Quod  autom  aliiis  diicit  uxorein,  ulius  iuli-at  inoiiasteriiim, 
alius  alio  sese  maneipat  o])eri,  noii  facit  lege  cogente,  sed  siia  sponte  se 
siiliiicit  .Servitut!:  quod  si  ex  ehai'itate  faeit,  optimo  facit,  sin  ex  ueeessilale 

111  aul  tiiuore  urgente,  non  eluMstianiter  sed  liiuuaniter  facit.  (^uocirca  gravissinie 
errant  nostrl  seculi  liomines,  niaxime  Clcrus  et  religiosi,  (pii  jjropter  jxmipas 
extemi  cidtiis,  propter  ritn.s  et  ceremonias  suas,  quihns  iis(jiie  ad  incural)il<'m 
perditioneni  aniinarum  sunt  impliciti,  ila  fastidiunt  alios,  ijui  siniili  s])ecie 
non  speciuntur,  ut  et  sine  linc^  liligent  et  audeaut  protestari,  uuu(|uani  vellc 

i'<  eos  eoninuuiia  cum  illis  sentii'c  et  liahere. 

TTltimo  'vei-itas  Euangelii'  lioc  loco  non  pro  ipsa  sentenfia  euan- 
gelii,  sed  pro  vero  usu  euaiigciii  accipi  videtur,  quia  euangclium  scmiicr 
verum  est,  usus  autem  eins  sinuilatione  non  raro  snl)vertifur.  Est  enim 
'veritas  euangelii'  scire,  quod  ouuiia  liceant,  onuiia  inunda  muudis  et  nulluni 

•-•11  opus  legis  ad  salntem  et  iusticiam  necessarium ,  cum  lex  niortna  sit,  nun 
amplius  cogat,  licere  tarnen  pro  cliaritate  legem  f»)ierari  sed  non  ul   legein. 

Ab  iis  autem,  qu  i  vi  d(  baut  ur  esse  al  i(|uid,  (juales  a!  icjuando  Wai.  •.>,  c. 
fuerint,    nihil  niea  interest:  deus  personam  iidininis   udU   acii|iil. 

Ho(Mnio  loco  'esse  aliquid'  cum  verl>o 'videbantur' Paulus  ponif: 

2r,   unde  et  in  alia  duo   loca  idem  additnm    est  a  librariis.     Itcrum    eclipsis  lue 

est.    'AI)  iis  autem,  (pii  vidcliautur  aiiquid  esse',  subaudi  'niliil  aecepi',  quod 

infra    rcpetens    dicit    'uiliil     miiii    contuleruut',    idem    verbum    'cdutnlcruut' 

quod  snpra. 

D.  Augustinus  illud  '(luales  ali<iuando  liicrint"'  ad  indigni(a(<ni 
30  refert,  quod  et  Apostoli  peeeatores  aliquando  fuerint,  verum  sua  illiid  nilill 
refenT,  qnanquam  iis,  qui  cum  ])erseeutoveiu  Ecelesiae  fuisse,  ob  idcjuc  caetei-is 
non  comparaudum,  potuisset  itii  respondere,  nunc,  quaudo  deus  jjcrsouara 
hominis  non  respicit,  nee  illorum  uec  suum  Ajiostolatum  ])ropter  priora  pee- 
eata  vilescere:  omnes  enini  ae((ualiter  ad  salutem  vocat  deus.  Sed  s.  llie- 
3->  ron}ini  placet  sententia,  rpii  ad  diguitatem  refert,  et  dictum  (!sse  in  pseudo- 
apostolos,  qui  Apostolorum  gloriam  iactal)ant,  quod  cum  Christo  conversati 
essent,   omnia   vidissent,  audissent,    accepissent  ('hristo  praesente,    ideixine 

1  infra  c.  v.    alle   SluSgoBcn  8    mancipiat    II  20   necossariuin  sit.    cum    II 

22  Ab  is  H  Sluifö^cn  3.  28  imb  20  in  II  bic  Ütctic^vifl :  Quales  aliiiuando  fuerint, 

niliil  &c.  unb  bic  'JlnStCflimfi   bnyi  ticflinnt:  'Quales  lueiint'  ad  diguitatein  refprri  debct  et 
dictum  est,  loofüt  I).  Augu.itiuus  ,3-  29  bii  dictum  cs.se  3-  •*•''  '"  äÖcflfaU  gelommcn 


480  Tn  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coiumentavius.  1519. 

Paulo  praeferendos  legemque  cum  illis  sorvandam.  Paulus  autom,  Apostolos 
uihil  vituperaiis  et  vera  esse,  quae  obiiciuutur,  aclmittens,  optima  et  salu- 
herrinia  eis  obviat  responsioue,  scilieet  totuni  hoo  uihil  ad  rem  pertiuere,  (juo 
i})si  iuflautur.  Neu  euim  ideo  verum  aut  Ixinum  alicjuid  est,  (juia  a  uiagiio, 
saueto  aut  cuiuscunque  tandem  personae  sit  profei-txu-,  sed  cjuia  a  solo  deo  :, 
proficiscitur.  Quid  euim  ludae  tratlitori  profiiit  cum  Christo  fuisse  couver- 
satuHi  et  omuia  cum  Apostolis  couimunia  habuisse?  Frustra  ergo  larvam 
et  exteruam  Apostolorum  gioriaui  illi  iactant  adversus  verbum  dei,  quod  deus 
sine  isla  persona  i-evelat  et  docet.  Si  persouam  Apostolatus  in  luda  despexit 
deus,  certe  nee  in  aliis  eam  aecepit.  i» 

Et  notabis,  'persouam'  iioc  loco  louge  aliter  aceipi  quam  in  scholis 
nunc  usus  liabet.  Xon  euim  rationalem  individuamque  substantiam,  ut  illi 
dicunt,  sed  externani  qualitatem  vitae,  opcris  aut  convcrsationis  significat, 
iuxta  quam  homo  de  liomine  iudicare,  laudare,  vituperare,  uominarc  ])otcst, 

i.jaiii.in.T. et  (juicquid  non  fuerit  in  sjnritu,  iiLxta  illud  i.  Re.  xvi.  Homo  videt  ea  (piac  i'. 
-ui.  ;,  10.  ))atent,  deus  autem  intuetiu'  cor,  et  Psal.  vij.  Scrutaus  corda  et  renes  deus. 
Ista  ergo  patentia,  quaecuuque  tandem  sint,  tu  intellige  persouas,  facios, 
api)arentias  et  personalia  ista,  si  reete  vis  intelligere  scriptiu-as  de  respeetn 
personarum  loquentes.  Homo  semper  respicit  pcrsonas,  nunquam  cor:  ideo 
semper  male  iudicat.  Deus  nuncjuam  respicit  ))ersonas,  semper  autem  cor:  20 
ideo   inste   iudicat    popidos.     Dcnique    alibi  'prosopon'  faciem  vertit,   'facies' 

u)('im-.  12,11  autem  in  scriptnra  proprie  significat  omne  quod  externe  apparet.    Sic  Marc!  xij. 

i.sam.ic„7.Xon  eniiu  vides  in  faciem  hominis,  et  i.  Rc.  xvi.  Ne  respicias  in  vultum  eins, 
(iuando  autem  nomen  personae  iamdiu  abiit  in  aliam  signiiicationem,  bonum 
videtur,  si  ubique  'facies"  pro  'jiersona'  scriberetnr  in  Bibliis.  2:. 

Vides  ergo,    (juam  saluberrime  nos  Paulus  erudit,   ne,   titulo,   nomine, 

i.xi)cii..'i,'>i.lacie,  persona  decepti,  omittamus  cousilium  eins,  qui  dicit:  Omuia  jirobate, 
(|Uiid  bonum  est  tenete.  Quid,  putas,  nuido  diceret,  si  audiret  in  ecclesia 
doceri  oinnia  sine  onuii  probatione  per  cos,  qui  gloriautur  de  potestate,  de 
sanctitate,  de  eruditione  authorum  snorum?  Apostolorum  faciem  niiiil  ad  su 
rem  pertinere,  audacter  asserit:  at  Apostolorum  facies  erat  sanctitas,  potestas, 
Clu'isti  familiaritas  et  multo  maiora  ([uam  nunc  in  qnocumiue  pontifice 
invenias.  At  nunc  potestas  Papae  sola  sufficit,  sanctitas  doctorum  sola 
dominatur,  ut  doceatnr  quiccjuid  vel  libuerit.  At  certe  potestas  Papae,  cum 
sit  persona  (juaedam  iiominis,  a  deo  non  resjucitur,  neque  sanctitatis  opinio  as 
uef|ne  scicutiae  fama :  omuia  sunt  personalia,  ideo  nee  satis  firma,  ut  proptcrea 
necesse  sit  verum  credi  (|uie(iuid  senserint.  Certum  est  autem,  quod  nee 
ipsis  Apostolis  ])hicuerit    iactata   (iorum   ])ersona,   iil  (pii  scircnt,   in  doiiiino. 


S5or  3.  11   in  II  bic  ii6ciicf)ttft :   Deus  persouam  lioniinis  uou  &c.  13  signi- 

ficat fc()lt  in  AK  1.)  et  (|iiir(|iii(l  tii.j  i.  Ke.  xvi.  fcljü  in  II     i.  UIjo.  xvi.  A         2:!  i.  Klio.  xvi.  A 

ii'-'   invcniias,  cum    niiiic   [idtt'sfas   Papae   snl;(   siillifial   II 


In  cpistolam  Pauli  ad  Galatas  coinmentarius.  1519.  481 

noii  in  se  aut  sua  appai-ente  vel  potostatc  vel  sauctitate  glorianduin.  Et  nota 
hanc  Pauliuani  iiionitionein  ilUigeutissime. 

Mihi  cnim  qui  videbautur  iiiliil  coiitulerunt.  ®oi.  2,6. 

Xon  rur.sum  suum  Paulo  euangeliiuii  exposuerunt  et  cum  t'o  coiitule- 
5  nint  (id  euim  verbum  'couferre'  iaui  dictum  est  siguificarc),  scd  nee  opus 
erat.  Satis  erat,  quod  approbaverunt  et,  ut  sequitvu-,  vidorunt  sibi  creditum 
preputü  euaugelium.  Hoc  dicit,  quo  iam  autoritate  Apostolonim  quoque, 
quos  illi  iactabant  adversus  Paulum,  recte  se  docuisse  ostendat  et  Apostolos 
seoum  Stare  contra  iactatores  persouarum  pseudoapostolos.  Idco  id  niuic 
lu  latius  prosetjuitur. 

Sed  econtra,  cum  vidisscnt,  quod  crcdituin  est  niilii  Enau-öai.a.T-iu. 
gelium  prcputii  sicut  Petro  circumcisionis  ((iui  enim  ojieratus 
est  Petro  in  Apostolatu  circumcisionis,  operatus  est  et  milii 
inter  gentes),  et  cum  cognovissent  gratiam,  quae  data  est  mihi, 
15  lacobus  et  Cephas  et  Joannes,  qui  videbantur  eolumnae  esse, 
dextras  dederunt  mihi  et  Barnabae  societatis,  ut  nos  in  gentes, 
ipsi  autem  in  circumcisiouem,  tantum,  ut  pauperum  memores 
essemiis.     Quod  etiam  solicitus  fui  hoc  ipsum  facere. 

Hyperbaton  s.  Hierommus  esse  putat  et  sublatis  quae  in  medio  inter- 

20  iecta  sunt  sie  legendum:  'Sed  econtra  dextra.«  dedenmt  mihi  et  Baniabae 
societatis  <tc.'  Jlilu'  vid(>tur  more  suo  defectum  orationis  facere:  rapitiu*  euim 
interim  et  digreditur  in  alia,  interscrta  etiam  parenthesi,  ac  sie  nmi  rcdit  ad 
ceptam  orationem.  Subaudirem  ergo  verbum  ut  'sed  contra  videnmt  et  com- 
probavenmt  nieum,  quod  ego  contuleram,  et  cum  ex  ista  coHatione  vidisscnt  &c.' 

2.i  Ecce  idem  Euangelium  Pauli  et  Pctri,  ille  in  gentes,   hie   in  ludeos 

Apostolus.  Quomodo  ei^o  pseudoapostoli  Petrum  et  Apostolos  contra 
Paulum  iactant,  qui  eadem  sapiunt?  Si  aliter  sensisset  Petrus,  lacobus  et 
Joannes  quam  Paulus  (ialatas  docuerat,  corripuissent  utique:  nimc  autem  et 
commendant  et   dexti-as    societatis  dant.     Xondiun    erant  in   ecclesia    conten- 

30  tiones  istae  de  praecellentia  ecclesiariun  et  pontificum:  Petrus,  loaiuies, 
lacobus  Paulum  et  Banialjam  non  dedignantur  socios  et  aequales  suos:  sed 
successu  temporis  et  vitiorum,  ut  HicrouMims  ait,  societas  desiit  in  potestatem 
et  praecellentiam.  Yidetur  et  id  iicbraismum  spirare  'dextras  societatis' 
pro   'dextras   socias'    vel    pro   societatc    firmanda,    nisi    id   malit ,    qui>d    udu 

35   dederint  dexteras  adorationis  exosculandas  pro  reverentiac  confcssiouc. 


11  Sed  contra  H  19  5Bon  Ilj-perbaton  Bil  vidUsent  &c.  3-  24  fe^lt  in  H  33  prae- 
cellentiam. quo3  seqiiitur  H  Videtur  et  id  hcbraismum  spirare  fc^lt  in  H;  bajiir  finbet 
fidft  aber  bort  all  Ubcrfd^rift:  Dextras  dederunt  mihi  et  Barnabae.  nnb  bic  'Jlu-slegiing 
ba]U  beginnt  bann:  'Dextras  societatis'  tc. 

Sutl)erS  iBerfe.  II.  31 


482  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coinmentarius.  1519. 

niiul  vide,  quod  niliilominus  servat  ordinein  et  rcvcrentiani  dip^tiitatis. 
lacobimi  praeponit  IVtni,  qiiia  Epispopus  Hierosohiiiitanun  fiiit,  oaotoris 
Apostolis  eimtibus  et  redeiintihus.  Id  cuini  Apostolos  eiuistituisse  fcnint, 
Petrum,  lacobum,  loanneni,  iit  iuxta  dootriuam  Christi  niiiKires  se  taccrciit, 
cum  fiiissent  vivente  Christo  oaeteris  priores   et  maiores. 

Non  dicit  'Qui  cooperatus  est'  sed  'qui  operatus  est'.  Intelligit 
i.(!or.is,4ff.auteni  id  quod  i.  CVn-in.  xij.  copiose  describit,  quod  divisiones  operatiouuni 
sunt,  idem  auteni  deus,  qui  ojwratur  omnia  in  omuibus.  Sed  et  graeca  \'ox, 
autore  Erasmo,  phisquam  operari  latinuin  signiticat,  scilicet  effioaceni  vini 
suam  ostendere.  Unde  latentem  Energiam  Hieronymus  ad  Paulinum  dicit. 
Haec  est  gratia  spiritus,  <|ua  diversa  dona  et  0])era  niuUi])hcat  in  Apostulis 
et  eiun  virtute  pei-tieit  in  auditoril)US. 

Vide  electiun  verborum  pensatorem:  'Euangelium  prae])utii, 
euangelium  eircunicisionis,  Apostolatus  eircunicisionis,  Apo- 
stolatus  in  gentes'.  Nomina  offieii  et  laboris  tantum  recenset.  'Euan- 
gelium' euim  pro  officio  euangelii  jiraedicandi  nimirum  aeeipit,  et  'in  prae- 
putimn,  in  gentes',  quod  ad  geutes  hoc  officio  fuugeretur.  'Apostolatus'  vero 
ipso  nomine  officium  sonat.  At  nostro  seculo  nomina  dignitatis  dumtaxat 
sunt.  Euangelium  euim  quam  eoutenmatur  ab  iis,  qui  titulo  eins  velumtur, 
horrenduni  est  cogitare,  si  aestimes,  quid  sit  \-erbum  dei  et  quanto  precio 
paratum,  ut  revelaretur  hominibus. 

Non  satis  erat  dicere  'oimi  vidissent  quod  mihi  creditum  esset  euan- 
gelimn',  sed  addit  'cum  cognovisseut  gratiam,  quae  data  est  mihi'. 
Ministerium  viderunt,  gratiam  cognoverunt.  Quid  ita?  Nempe  gratiam  sapien- 
tiae,  qua  prae  eaeteris  poUebat  in  verbo,  et  \-irtutis,  qua  inter  gentes  miracula 
fecerat:  e.\  verbo  et  opere  cognita  est  in  eo  gratia.  Necessarium  forte  ratus 
haec  duo  simul  ponere,  ne  officium  verbi  suscipiat  qui  gratia  careat,  qua 
niinistcrium  eiusmodi  adinipleat.  Multis  videmus  credi  Euangelium  et  officium 
apostolicum,  sed  gratiam  non  cognoscimus  in  eis:  neque  enim  verbo  neque 
opere  caiu  possunt  indicare. 

'Videbantur  columnae  esse'.  Obsecro,  cm-  non  dicit  'Erant  co- 
lumnae'?  An  invidet  eis  gloriam?  Absit.  Sed  de  re,  ut  est,  lo(|nitur.  Esse 
cnim  columnam  in  ecolesia,  personale  est  et  iuxta  faciem,  (piam  deus  non 
rcspicit.  Est  cnim  in  visu  i't  o|)iiii(ine  hominum,  necessaria  quidem  ipsa 
pici|iter  subiectos,  sed  non  res  ijjsa,  in  (pia  sit  fidcndiuu.  Necesse  est  esse 
priuci})es  et  reges,  id  est  videri  et  tales  in  opinionc  hominum  existimari: 
caeterum  personae  sunt  niuiidi    et  externae  vitac,  intus   ubi   deus  \idct  tuHe 


9    autore    Erasnin    fcf)lt    in    11  10    ITiide     bi-j    ad    l'auliimm     ilicit     feljlt     in    II 

Pauliiiam  AF  ed.  Erlang.         19  —  21  Euangelium  onini  fiig  hominibus  feljlt  in  II         24  gratia  II 
2(;  fecerat,  ex  verbo  II     in  eo  gratia  ffl)lt  in  II  :il     Videbantur  eclumnue  esse&c' 

in  U  ali  ÜDcrf^rift         :i4  in  fct)U  in  II 


In  oiiistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  483 

ultimis  servis  inferiores.  Ita  Epi.soopatii.s,  .«accrdotiiini  et  (unnis  tndo  et 
Status  ecclesiac  personae  sunt,  non  res  ipsa  -solida  inacternnm.  (iiunc  ap- 
ti.ssinio  per  verbuni  'videbantiir'  de  iis  lotpiitur  eontra  iiisensatos,  (pii  in 
personas  non  seeu.s  ao  res  ip.sas  veras  intuentnr.  (Juaro  verhum  'videliantnr' 
5  non  aecij)ieiiduni  est,  quo  nune  u.su  iiabetiu",  dum  de  re  vel  i'aisa  vcl  appa- 
rente  dicinius  'mihi  videor',  sed  simplieiter  'videhantnr'  id  est,  iiabebantur  et 
suspioiebantm-  j)r()  eolumnis,  et  verae  eolumnae  erant,  (juantum  in  hac 
vita  esse  potest,  in  (pia  oninia  rpiae  videntur  personae  sunt  <'t  externa 
rernm  faeies. 

10  Et    iiaee  ecliptica    oratio  est    'ut   nos    in   gentes,    ipsi    antem   in 

cireunicisionein',  subaudi 'euangelisaremus' aut 'Apostoli  essemns',  et  imie 
ti'opo  Paulino  tandeni  assuescenduni  est.  Non  autem  sie  ))artiti  sunt  mini- 
steria  ista,  ut  nulluni  ludeum  Paulus  et  nnllum  gentileni  Petrus  doecret,  enm 
sint  in  eonti-arium  iitrius(|ue  e]iistolae  (ideo  adverbium  'tantum'  non  potest 

15  eohaerere  praeeedentibus),  sed  (juod,  ut  Hieronymus  sentit,  utrique  ])oi)nlo 
suus  Apostolus  mitteretur,  gentibus  is,  <]ui  lilxram  tidem  sine  ouetc  legis 
doeeret,  ludeis  is,  qui  legem  inolitam  ])ro))ter  fidem  jianlatim  alendam  toleraret. 

'Pauper es',  quos  Rho.  xv.  Pauperes  sanctorum  voeat,  ii  sunt,  quibus iRüm.  u., 2f,. 
ludei  substantias   rapuerant   proptcr  Christum,   ut   ad  Hebraeos  serii)it,  aut&ebv.  n,36f. 

20  qui    sua   bona    eomnumia   fecerant,    ut    Act.  iiij.    scribitur,    forte   et    ii,    qui sivairf). 4. na. 
penuria  laborabant  famis  tempore,  (juam  sub  Claudio  faetam  I^tieas  in  Actis  «ipnidi.ii/.'s 
meminit.     Certum  est    autem,   quod   sub  Claudio   ista  contigerunt,   ipiae  hoc 
narrat  capitulo,   si  ealculum  duxeris  annonmi.     Cernis  aut<'ni,  (piod  allcruni 
Apostolicum  opus  sit,  solieitum  esse  pro  j)an])eribus.    Admonendi  cniiii  gratia 

2:.  hoc  addidisse  videtur,  futurum  sciens,  Apostolorum  suceessorcs  alia  curaturos 
quam  pauperes. 

Unum  merito  movere  potest,  cur  potissimum  Petro  sese  aequef,  eaeteris 
Apostolis  taeitis.  Quin  et  Petro  apostolatum  circumeisionis  tribuit,  item 
eaeteris  taeitis.    Forte  quod  hie,  ut  erat  ]>riiiuis  inter  Apostolos,  ita  niaxime 

3ü  cum  pseudoapostoli  iactaverint  ad  eiiangelii  iniuriani,  aut  ittiuiu  l'muiis 
monstris  providit  cautionem. 

Cum  autem  venisset  Cephas  Antioehiam,  in  facieni  ei  restiti.sai-  2, 

.,    ...  i,     .  .  .  .    ,  U-13. 

quia  reprehensiliilis  erat.  Prius  enim  quam  venirent  (jiiidam  a 
lacobo,  cum  gentibus  edebat.  Cum  autem  venissent,  subtra- 
3'>  hebat  et  segregabat  se,  tiniens  eos  qui  ex  circunicisione  erant, 
et  simulationi  eins  caeteri  ludei  consenserun  t,  ita  ut  et  Par- 
nabas  duceretur  ab  eis  in  illam  simulationem. 


3n)iidjcn  3-  ^  »ni  10  in  H  bic  ÜOcvidiiift:  Ut  nos  in  gentes,  ipsi  autem  &c. 
3toiic6en  3- 1'?  »nb  IS  in  II  bic  Übcvjc^nft:  Ut  p  au  per  um  memores  esseinus.  18  Klio.  xvi.A 
unb  cntjprcd^cnb  bic  übrigen  ^luSgaficn  32  Keplius  II 

31» 


484  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentai-ius.  1519. 

Tsta  est  Abel  ^  sou  planioies  magiiix,  in  qua  acrilor  oongressi  sunt  illii- 
strissimi  diio  patres  Hierouymus  et  Aiigustiuus.    Hieronymus  uixiis  eo  fuu- 

iimi)- 16, 3.  damento,  quod  Paulus  similia  fecerit,  quando  Act.  xvi.  cii'Ciimcidit  Timotheum 
propter  ludeos,  (lui  erant  in  illis  locis,  non  ntique  ncoessitate  legis,  cum  iam 

-Jivilidi.  15,28.  c.  .\v.  Apostoli  statuissent,  gentiles  non  debei'e  oueribus  legis  prenii :  Tiniothei     ■■ 
auteni  pater  gentilis  fuerat.     Et   quod  amplius  est,  in  eodeni  c.  docet  cnsto- 
diri  dogniata  et  deereta  Apostoloriun,  contra  qnae  ipse  eodem  tempore  cireum- 

■-'ipgjd),  18,18.  cidit  Tiniotheum.    Item  Act.  xviij.  totondit  sibi  capnt  in  Cenchi-aeis  et  habel)at 
sivfli*.  21,  Votum.     Et   c.xxi.  ciuu   vii'is   quatuor,   habentibus   votimi  super  se,    intravit 

tem})lum  et  sauctificavit  se  cum  illis  et  oblata  est  oblatio  pro  eo.    Item  suo   i" 

1. Cor  9,20.  ipsius  testimonio  i.  Corin.  ix.  Factns  sum  ludeis  tancjuam  ludeus. 

Dicit  ergo  beatus  Hieronymus:  Qua  fronte,  «jua  autlioritate  audet  hoc 
in  Petn.)  reprehendere,  qni  circumcisionis  Apostolus  erat,  quod  ipse  A])<istolns 
gentium  arguitur  commisisse?  Quare  putat,  Paulum  simulatoria  reprclieusione 
in  Petrum  usum  esse,  ut,  quia  Petnis  simulatione  sua  gratiae  periculum  de-  i^ 
dei'at,  Paulus,  nova  (ut  dicit)  usus  ai'te  pugnandi,  nova  simulatione  seu  con- 
tradictionis  dispcnsatione  corrigeret.  Huic  sententiae  textus  graecus  favere 
vidctur,  ubi  'secundiim  faciem'  seu  'in  facie'  habetur.  Ut  enim  Erasmus 
hie  dicit,  praepositio  'Kata'  cum  accusativo  signifieat  'secundum'  seu  'per', 
cum  genitivo  autem  'in'  seu  'adversus':  hie  autem  'kata  prosopon'  est,  id  est  20 
'secundum  faciem,  in  facie,  apparenter,  coram  aliis",  pia  scilicet  hypocrisi 
ajiud  se  aliud  sentiens,  et  illud,  quod  in  Graeeo,  non  'repreheusibilis  erat' 
sed  'repreheusus  erat',  (piia  roprchensns  esse  potuit  infirmis  et  ignorantibus, 
«pii  tamen  repreheusibilis  non  sit. 

B.  Augustinus  eo  verbo  nititur,  quod  supra  dixit  Paulus:  (iuae  autem  -•'' 
scribo  vobis,  ecce,  coram  dco,  iiou  mentior,  ne,  si  Paulus,  quando  dicit  Petrum 
reprehensibilem  et  se  ei  in  facie  restitisse  et  cum  corripuisse,  non  vere  haec 
ita  sint  facta  citraque  simulationem,  iam  non  verum  dieat,  sicut  iuravit 
dicturum,  et  mendatio  saltein  offitioso  sit  inentitus.  Ac  sie  totius  scriptnrae 
x'acillabit  autoritas,  si  in  uno  loco  aliud  dicatur  et  aliud  sentiatur.  •'" 

Neeesse  est  enim,  Petrum  fuisse  vere  rc])reiiensibilem  et  vere  a  J'anlo 
correctum,  aut  Panhun  esse  mentitum,  quando  cum  corrcxil  et  rcprcheiidil. 
VA  <iuaiiquam  sententia  beati  Augustini  possit  cludi  ]ier  graecum  textuni,  (pii 
iKin  'reprehensibilis'  sed  'reprehensus'  habet,  iit  el  Hieronymus  subnotat, 
lamen  adhuc  verum  est  et  ccrtum,  cum  re])rehcnsibilcm  fuisse,  ex  l'acto  l'auli,  ^i'' 
(|ui  irreprehensibilcm  uom  nprelicnderet.  Sed  texlum  vidcanuis,  (jui  erit 
optimus  in  hac  re  iudex. 

1    üloil    Isfji  i\sf  Ahcl   Ini  in  liac  ro  iiulpx  3-  ''7   fcl)U   in   II  11   i.  Curiii.  xij.  A  itiib 

entf|)tocf|cnb  bic  üBrigcn  'ätiiägaicn  :!1  est  fcf)lt  in  F 

')  ?lii)|.iii'lnM(i  (Ulf  ;Uid)t.  11,  ;'.:1,  ui^l.  1.  £11111.  il,  IS:  ij-««  miri)  ^HentfiliiiS  Pvflovinui 
iilaiiitics. 


In  epistoliim  Pauli  ail  Galatiis  comniciitarius.  1519.  485 

I'riino  ccituni  est,  (juod  Paulus  IVtrurn  uon  reprehendlt,  (|uia  ucntilid'i- 
vixisset,  iit  \iilt  heatius  Hieronymus  (tiinc  enim  vere  et  ideni  iu  scipso 
re])rt'lu'U(liss('t,  et  starct  oniiiiuo  finuiter  sententia  hoati  Hicrouymi,  (|ui  Icjialia 
nciu  licerc  putavit  et  niortif'cra  esse  j)()st  [lassioneui  Cliristi:  lue  cuim  dclocit 
5  sauctus  vir,  aliductus  a  maioribus  suis  aliquot),  sed  ideo  repreheudit ,  (|uia 
sinuilavit.  Simulatioiicm,  in(|uam,  Pctri  Paulus  uon  tulit.  Nani  hoc  a])prol)at, 
(juod  geiitiliter  vixerat  et  rursuui  iudaici',  seil  iTprol)at,  (piod  veuiciitihtis 
ludeis  subtrahebat  ac  segi-egabat  se  a  cibis  gentiliuiu,  (pia  subtractiouf  gcii- 
tibus  et  ludeis   autor  fiebat,   gentilia  esse  illieita  et  iudaiea  necessaria,  cum 

lu  taiueu  sciret  utraque  e^ise  libera  et  licita.  IJude  et  textus  iudieat,  Petruui 
non  ignorasse  haec  esse  libera,  quia  'prius,  incpiit,  cum  gentibus  edebat',  item 
'timens  eos,  qui  a  lacobo  veueraut':  tiuiore  ergo,  non  ignorautia  haec  i'ecit. 
Non  enim  dicit  Paidus  'Quare  tu  geutiliter  vivis?'  nee  dicit  '(^uare  ad 
iudaismum  reverteris?'    (utraque  licuit  f'acere)  sed  'Quare  cogis  geiites  iudai- 

15  sai"e?'  Coactio  ista  per  simulationem  et  subtractionem  repreliensibilis  erat, 
«)ua  gentes  et  ludei  credebant  esse  iudaiea  necessaria  et  gentilia  illieita. 

Sic  non  (|ueritur,  eaeteros  ludeos  consensisse  iu  eil)um  vel  gentilein  vel 
iudeum  (sciebant  euiiu  esse  licitum),  sed  in  siiinilationem  Petri  et  eoaetidiieni 
geutium    et    luduoriuu  ad   iudaisnnuu    ut   neeessarinm.      Ttein    nun   queritur, 

20  JJarnabam   edisse   cum    eis   iudaice   vel  gentiliter,   sed   ahduetuni   in   eandem 

simidationem  et   coactioni   gentium   et  ludeorum   ad   iudaismum   consensisse. 

Igitur  contra  necessitatem  pro  libcrtate  pugnat  Paidus.    Sola  enim  fides 

Christi  necessaria  est,   ut  iusti  simus:   caetera  omnia  liberrinui,   ne(jue  prae- 

cepta  amplius  neque  prohibita.     Si  ergo  Petrus  recta  fronte  utraque  tecisset, 

25  uon  luisset  reprehendendus,  sicut  Paulus  utraque  cum  fiducia  fecit. 

Ad  Hieronymum  ergo  dicimus,  qnod  admittendum  sit  in  gracco,  'Rcpre- 
liensus'  ad  eos  pertinere,  qui  Petrum  apud  Paulum  aceusarunt,  quod  ab  eis 
se  subtraxerat  et  Paidum  in  haue  reprehensionem  Petri  commoveruul:  fuil 
tarnen  vere  reprchensil)ilis. 

3u  Porro,  an  Petrus  iu  hoc  pcccaverit  (ut  vocant)  niortaliter,  videriut   aiii. 

Hoc  scio,  quod  ii,  (jui  taii  simulatione  cogebantur  ad  iudaismum,  nisi  f'uisseul 
per  Paulum  redueti,  periissent,  ijuia  non  iu  fide  Christi  sed  in  opcrihns  legis 
iustiäcari  coej)erimt.  Ideo  Petrus  cum  caeteris  praebuit  eflieax  seaudalum 
non   morum,   sed   fidei    et  aeternae  damnationis.     Nee  Paidus   tarn  tidenter 

35  restitisset,  si  leve  et  veniale  periculnm  hie  fuisset:  eontjueritiu-  enim,  Euaii- 
gelii  veritatem  fuisse  desertam:  at  veritatcm  euangelii  non  sequi,  iain  infi- 
delitatis  crimen  est. 

Non  mihi  placet  studiimi  ülud  in  sanctos  nimium  excusandi  et  eirerendi, 
praesertim  si  in  sacrae  scriptm-ae  vim  vergat.     Melius  est  Petrum  et  Paulum 


7   reprobat    fc^tt   in    AF    cd.  Erlang.  18    retrl,    coactioiiein   F  2(3  —  29    Ad 

Hieronymum  Bi§  vere  reprehensibilis  fe^Ü  in  II 


486  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  tomraentaiiiis.  1519. 

iu  iutideliUitfui  lai)su.s,    iiiiiiiu  aiiatlieiiui  luilx'ri,   ut  siipra  dixit,  tjuani  imum 
iota  euaugelii  periiT. 

lani   quod    grat'fe  'kata   i>nosoroN,    in    l\w'iv'   putatur  ad   simiilationem 
Pauli  astruendam  valere,    non  probo.     Noii  .siiiiiilahat  raulus,   sed  ex  corde 
pleno  restitit  ^inuilationi  l'etrinae  uoxiae,  et  'in  l'aeie'  idem  est  quod  'coram     ■■ 
oninibus'  seit  'in  manifest«',  ut  beatus  Ambrosius  (juoque  exponit.  sie  infra: 

®ai.  2,  u-Dixi  Cephae  corani  oninibus.  Sic  euim  supra  dixi,  faciera  niore  scrip- 
turae  significare  id,  (juod  in  nianifesto  est  et  coiitrarinm  abscondito,  ut  illie 
lionio  videat  ac  iudicet,  iiic  deus.  Quo  verbo  non  jiroeacitateni  ac  super- 
biaui  suani  prodit,  ut  insipiens  Porjiiiyrius  criminatur,  sed  necessitateni  et  m 
suinmani  modestiani.  Nee  enim  repreliendit  l'etruni,  donec  caeteri  onines 
coDsenserunt,  deiude  et  Eamabas  socius  suus  quo(jue  esset  abductus  ac  iam 
iHiilus  prorsus  rclictus,  (pii  pro  veritate  euaugelii  staret,  et  illorum  i'actiun 
iam  autoritas  fiebat  contra  libertatem  euangelicam.  Modestiae  debetur,  (juod 
non  mox  repreliendit,  sed  omnes  prius  abduci  permisit,  necessitati  autem,  i' 
(juod  euangeliiun  iam  j)eribat.    Aut,  si  pertinaeiter  in  vi  verbi  graeci  statur, 

301).  7, 21.  ([iiod  'secunduin  faciem'  oninino  significet  'secundum  a})pareiitiam',  ut  loan.  vi j. 
Jsolite  iudicare  secundum  faciem,  adhuc  uon  cogit,  simiüationem  in  l'aulo 
fuisse.     Sed    iste   potius  erit  sensus,    (juod  ex  animo  qiiidem  restitit  externo 

Sit.  7, 26.  verbo  obiurgans,  sed  non  ex  corde  maligne.  Quo  modo  Ecclesiast.  vij.  sn 
Filiae  tibi  sunt,  serva  (corpus  eamm,  et  non  ostendas  liilarem  faciem  tuani 
ad  eas.  Sic  parentes  sunt  asperi  filiis  secundum  faciem,  non  ex  corde,  nee 
tarnen  simulatorie.  Et  (jiiilil)et  Christiamis,  servata  cordis  dulcedine  et  unitale, 
corripere  li'atrem  et  dissentire  ab  eo  debet.  Sed  et  de  ipso  deo  dicitur 
(iidflci.  3,  sa.Tren.  iij.  Non  enim  humiliavit  ex  corde  siio  et  abiecit  filios  hominum.  Quis  2"> 
autem  dicat  deum  simulare  flagella  et  abiectiones  lioniinnni?  Ita  Paulus 
Vera  repreheusione  Petrum  eorripuit,  dmnis  iu  facie,  didcis  in  corde  erga 
Petrum.  Vera  itaque  culpa  Peti'i  et  reprehensione  dignissima  et  in  neutro 
siinulatio,  qnalem  d.  Hieronymus  putat.  Prior  autem  erat  simulatio  illa,  (pia 
cogebat  Petrus,  iudaica  et  legalia  servari.  m 

Quaestio.  Quando  Peti'us  infirmoruin  scandalum  veritns  jiia  cogi- 
tatione  se  subtraxit.  Quid  faceret  Paulus,  si  in  eodem  cNcntu  utriiKiuc  cssrnt 
infirmi,  tani  gentiles  ([uani  ludeiV  Cui  ccderet?  Naiii  seorsum  siiigiiiis 
consentire,  iiullam  liabel  [)erplexitatem.  Si  enim  cum  ludeis  edcret,  gentiles 
offendet,  sicut  Petrus:  si  cum  gentilibus,  ludeos  offendet,  sicut  Petrus  liic  i'^ 
timnit.  Tu  hoc  eveiitu  euangeliea  veritas  servaiula  est  et  reddita  vafione 
expoiienda,  sicut  Paulus  hoc  loco  facit,  Cürani  omnibus  argucns  Petrum  et 
licitum  asserens  gentiliter  vivcre,  et  supra,  (]iian(lo  Tituiii  gentilem  non  pei- 


Sltiiidjcn  3-2  Itnb  3  in  H  nodf)  bic  Utictfdirift:  In  fiiciem  ei  lestiti,  quia  icpro- 
heuLsibilis  erat]  :!  xt<n(  7t(>oamvn'  [sicj  11  7  Kepliiiü  11  morae  H  29  A.  fc^U 
in  H  30  rogabat  Tetriis  AI'  eil.  l',il:iiig. 


In  epistolaui  Pauli  ad  üalaUs  comnientarius.  IJl'J.  487 

luisit  circiiiücidi ,  uec  cessit  ad  liorain.  Si  aiitom  liir  luilei  iniinni  ixiiint 
sequi,  diinitU'iidi  suut.  Melius  est,  uiiam  ])ark'iu  cum  Euaugelii  veritate 
servari  (|iiam  iitranque  pai-tem  una  cum  euanfjulio  perire. 

IIuiic    auteui    locuni    Aj)o.stoli    (juam  vellein    eimctis    Chriwtianis    esse 

i  cognitissimum ,  praesertini  religiosi.s,  clero  et  nou  paiieis  superstitiosis ,  <|ui 
pmpter  leges  pnutifieias  aut  sua  statuta  non  raro  subvertunt  cuaugelicam  et 
fideni  et  chantatcm,  iiec  tautuui  liabeut  itidicii,  ut,  si  postulet  f'ratenia  cliaritas, 
oniittaut  onera  sua,  uisi  deuuo  per  peciuiias  emerint  et  dispensationcs  et 
indulta,  cuiu  nee  pontitices  uec  ecclesia  jxjssit  (|uic(|uani  statuere,  uisi  (|uatcnus 

1(1  libera  permittatiu-  cliaritas  mutuaque  beueticeutia.  Si  euiiii  aliiiuid  jmtest 
poutifex  dispensare,  jet  causa  vel  utilitatis  vel  houestatis  aut,  quae  niaxiina 
est,  charitatis  subsit,  iam  non  eges  disiiensatione  uisi  tua  propria.  Nee  euiin 
lex  houiimiin  hueusque  perveuire  potuit,  ut  in  iiis  causis  te  vel  pilo  ligaret, 
sed  exceptas  semper  habeat  has  causas,  velit  nolit    Quod  si  causae  hae  non 

i'>  Hubsint  et  sohmi  libidiuem  tuani  sequeris,  certe  pontificis  disjieusatio  tui  et 
ipsius  dis.sipatio  et  jierditio  erit.  Heu  quot  caniifieina-s  «'onseieutiaruin  iu 
ecelesiani  iuvexit  ignorautia  ista  legis  dei  et  legiun  honiiuum! 

Nou   possum  omittere  uobilem   illam  liistoriam  ad   hanc  rem  maxiiue 
])ertincnt(Mii.     De  S.  Spiridone,  Cvpri  episco]K>,  extat  lib.  i.  tripartitae,  quod 

20   in  (piadragesima  suseepto  peregrino,  cum  aliud  non  haberet,  apposuit  carucs 
porcinas,  orans  tamen  primum  ae  veniam  petens  a  deo:   cmii  autem  hospes 
refutasset   et  Christiiuuim    se    professus  esset,  'proiiterca^  in(|uit,  'magis  non 
debes  refutare,  omnia  euim  mimda  muudis,  sicut  sermo  divinits  edocuit".    Non  Xit-  i,  is. 
quod  velim  praecepta  maionuu  contemni  ullo  modo,  sed  recte  intelligi,  quod, 

25  ubi  neeessitas  vel  charitas  contrariiuii  obtulerit,  ibi,  jiraesertim  aecedento 
consilio  confessoris  vel  boiii  viri,  pia  liumilitate  et  reverentia,  debet  prae- 
ceptum  eiusmodi  infringi,  ut  non  sit  uecesse,  confessionalia  illa  et  indulta 
vendi  et  emi.  Nam  nisi  alia  causa  tibi  licuerit  leges  infringere,  nulla  dis- 
pensatio,  nullum  coufessionalc ,  nulluni  indultum  per  se  tibi  satis  fuerit.     Si 

i"  auteui  alia  causa  fuerit,  iam  illis  uon  indiges,  ut  dixi.  Ego  tamen  pontifiees 
monerein,  ut  aliquando  ecclesiarum  periculis  miserti  tollerent  tandem  leges 
su;is,  quibus  videnius  niliil  nisi  conscicntias  il]a(|iu'ari  aut  pecuiiias  cxpiscari, 
insuper  et  tiduciani  Christi  penitus  suffocari,  id  est  veros  Christianos  extingui 
et  ecclesiam  liypoerytis  et  idolis  repleri. 

35  Cum   autem   vidissem,   (|Uod    non   recte  ambularent   ad   veri-iwai.  2,  i4. 

tateni  Euaugelii,  dixi  Cepbe  coraui  omnibus:  Si  tu,  cum  ludeus 
sis,  geutiliter  vivis,  non  iudaice,  quo  modo  cogis  gentes 
iudaisare? 

Prodit  Paidus  Petriun  et   retegit  eius  simulationem:    nam   haue  solam 

40  ai^uit     Simidabat  se  Petrus  non  vivere  gentiliter,  sed  iudaice.     At  Paulus: 

6  noii  nisi  subvertunt  H  23—30  Nou  quod  velim  iii  ut  dixi  fcl)U  in  II 


488  In  epistolaui  Pauli  ;ul  Gulatas  commentarius.  1519. 

'iiiuuo,  iiKjuit,  gentiliter  vivis  et  vixisti,  et  nunc  alind  shnulas,  et  liae  simn- 
latione  cogis  gentes  nun  gentiliter  .sed  iudaice  vivere  et  ita  iu  Servituten) 
legis  arges'.  Ex  <juo  perspieuuni  fit,  Paulum  non  fnisse  a  d.  Hieronvnio 
satis  iutellectimi.  Nani  Hieroupnns  eam  siniiilatiouem  iutelligit,  (jua  l'etrus 
propter  ludeos  iudaisabat,  servans  legem,  quam  non  liceret  servare:  at  hane  ■■• 
Paulus  non  ai'guit  neque  curat,  sed  eam  qua  simulabat  et  segregabat  se  a 
gentilibus  escis,  quasi  non  liceret  eis  uti:  haec  enim  erat  euangelio  periculosa, 
non  Ula. 

Fueruut,  qui  hunc  Cephe  alium  quondam  ex  Ixx  discipulis  fuisse 
assererent,  ut  est  in  Ecclesiastica  historia  Eusebii.  Sed  hoc  erudite  et  potenter  i« 
coiivcllit  d.  Hicrcjnymus.  Perverso  enim  studio  x'oluerunt  l'ctro  patrocinari, 
cum  Paulus  dedita  opera  haec  ad  Galatas  scripserit,  ut  obtunderet  os  detra- 
hentium  sibi,  quod  sua  doctriua  esset  Petro  postponenda.  'Contra,  imjnit, 
non  ex  hominiijus  sed  ex  deo,  insuper  non  solum  probata  fiiit  per  Petrum 
et  ajiostolos,  sed  et  ipse  Petrus  jier  eam  correctiis',  ut  iani  non  reliquum  i'' 
haberent,  (pK)d  Paulo  oggannirent,  (piando  et  Petrus  lapsus  f'uerit  in  vcntate 
euangelii,  libertatem,  quam  sibi  vendicabat,  aliis  timore  ludcorum  subtrahens 
ac  per  hoc  inique  cum  eis  agens.  In  qua  re  nimirum  Paulus  superioren) 
se  Petro  ostendit.  Nee  ista  superioritas  (ut  dicitur)  inflationis  causa  fuit, 
quia  persona  hominis  est,  quam  dcus  non  respicit,  super  (jua  tarnen  liorrenda  'm 
discordia  olim  Rhomaiia  et  Constantinopolitaua  sedes  eontenderunt  tanquam 
re  ad  ecclesiam  sola  uecessaria,  (jnasi  unitas  ecclesiae  sita  sit  in  persona 
hominis  et  potestatc  praecellente,  ac  non  jiotius  in  fide,  spe  et  charitate  in 
spiritu. 

Illud  quorjue  oniittendum  non  est  quanquam  tritum  et  vulgare,  (juod  js 
'Cephe'  aiitiiore  Hieronymo  hebreum,  immo  Syrum  idcm  sit  (|U(id  'Petrus'  seu 
'petra'  grcce,  'saxum'  vel  'soliditas'  latine,  ut  et  dccreta  indicant  ex  Leone 
i'l  Aml)rosio  sumpta.  Errat  ergo  decretum  Nicolai  (si  titulus  non  rncntitur), 
quod  'Cephe'  sit  idem  (juod  'caput',  ut  Petrum  anxia  illa  affectione  caput 
t^cclesiae  ])raeter  Clu'istiuu  faciat.  'Cephale'  graecum  caput  significat,  non  :«' 
'Cephe'  Syrum.' 

©01.2,15.  Nos  natura  Indei  et  non  ex  gentibus  peccatores. 

Comparat  ludeos  et  gentes.  'Nos,  iiKpiit,  natura  ludci,  in  legali  instieia 
excedimus  quidem  gentes,  (jui  peccatores  siuit,  si  nobis  conlcrantur,  ut  ()ui 
uec  legem  uec  ojiera  eins  hal)eant:  verum  non  in  lioc  iusti  sumus  coram  deo.   as 


3  (1.  fef)tt  in  H  5  licebat  F  unb  od.  Eil.iiip;.  9  Kc))lie  H  20  Sßon  siipei-  qu.i 
iiä  'Ccplie'  Syrum  3-  '"   ftW  i"  " 

')  i.'ull)cr  meint  bn-3  Icftct  l>ist.  22.  c.  Sacrosanota  Roiiiana,  bnj  bi'iii  ?liiiif(cl  ,(U: 
g(jd)ticl)cii  luitb;  im  Cuii)us  iuris  canonici  gcljt  ein  2;c£ri;t  bcü  'Jiitulaus  Uoiljct;  balicr  bct 
3«t()um. 


In  e])i8tulaiii  P.iuli  ad  Galatas  conimentiiriuä.  1519.  489 

Externa   est   ista   iiisticia   no.stni'.     Kt    liaiic   .seutentiam   copio.sLssimi^   tractat 
Rhu.  i.  et  ij.  ubi   primum   geutes  declarat   maximos   peccatores  fiiissc,   sed  inMom.  i.isff. 
.secuiido  c.  ad  ludeo.s  vurtons,  etiain  si  tales  noii  sint,  (jiiales  gcntcs  (U'scri|).st'rat, 
iiDiiluiniiuis  peccatores  asserit,   ijiiud   legem    iuris,    iioii   intus  servariiit  et  in 
s  lege  gloriantes  per  legis  transgressionem  deuiu  iuhonoraveriut. 

Seientes    autem,    qiiod    noii    iustificatur    ex    operihus    legisivtni.  3.  le. 
nisi  per  fideui  lesu  Christi,   et   uos   in  Christum  lesum  crediiuus, 
ut  iustificemur  ex  f'ide  Christi  et  non  ex  operihus  legis. 

'lusti,  iuquit,  sumus,  sicut  natiu"a  ludei,   non   peccatores  sicut  gentes, 

1«  sed  iusticia   operum   legis,   qua   uidlus   iustificatur  coram  deo.     Ideo  et  nos 
sicut  gentes,    iasticia  nostra  pro  .stercore  ducta,  per  fidem  Christi  iustificari 
quaerimus,  iam  sinnd  peccatores  cum  gentibus,  simul  iustiticati  cum  gentibus, 
([uando  deus  nihil  discrevit,  ut   Petrus  Act.  xv.  dicit,  inter  nos  et  illos,  rtde  sipojd).  i.s, 9. 
purificaiis  corda   iJlorum'.     Verum    hie    locus  quoniam   absurdus  vidctur   iis, 

15  qui  Paulinae  tlicologiae  nonduiii  assueverunt,  (juaudo  et  d.  Hieronynuis  non 
nihil  sudat  in  hac  intelligentia,  latius  prosequemur  eadem,  (juae  sujira  cocpimus 
de  paternis  traditionibus.  Nee  video  inter  extantes  authores,  (jui  ad  haue 
sententiani  satis  sit,  praeter  unmn  Augustinum,  m'c  hunc  in  onmibus  locis, 
.sed  ubi  cum  Pelagianis,   gratiae  dei  hostibus,   i)ugnat.     Hie  laeilem   tibi  et 

2n  apertum  faciet  Paulum. 

In  primis  ita<|ue  sciendum,  quod  homo  duplicit<'r  iu.stificatur  et  omnino 
contrariis  modis. 

Primo  ad  extra,  ab  operihus,  ex  propriüs  viribus.    Quales  sunt  iiuinanat^ 
iusticiae,  usu  (ut  dicitur)  et  consuetudine  comparatae.   Quälern  describit  Aristo- 

25  teles  aliique  ]>hLlosophi.  Quälern  leges  civiles  et  ecdesiasticae  in  ceremoniis, 
(jualem  dictamen  rationis  et  prudentia  parit.  Sic  enim  ])utant,  operamlo 
iusta  iustum  fieri,  teniperando  temperatum,  et  similia.  Haue  i'acit  et  lex 
Mosi,  ipse  quiKpie  decalogus,  scilicet  ubi  timorc  jienae  aut  pi-omission(^ 
niercedis  servitur  deo,  non  iuratur  per  uomen  dei,  honorantur  parentcs,  nun 

30  occiditiu-,  non  rapitiu-,  non  adulteratur  &c.  Haec  est  iusticia  servilis,  mer- 
cennaria,  ficta,  spcciosa,  externa,  temporalis,  muiidana,  hmnana,  (pnie  ad 
futurani  gloriam  nihil  prodest,  sed  in  hac  vita  reci])it  mercedem,  gloriam, 
divitias,  honorem,  potentiam,  amicitiam,  sanitatem  aut  certe  pacem  ac  tran- 
quillitatem    minuscjue    malorum    (juam    ii,    qui    secas    aguut,    sicut  Christus 

35  Phariseos  describit  et  beatiis  Augustinus  Rliomanos  Hb.  i.  civit.  viij.  Haec 
mire  f'allit  etiam  sapientes  et  magnos  viros,  nisi  in  sacris  litcris  fuerint  eruditi. 

Hanc  Hiere.  ij.  vocat  cistemam  dissipatam,  (juae  non  continet  aquam,  3"- 2.  i3 
et  tarnen    (ut   ibidem   dicit)   f'aeit,    ut   praesumant   se   sine    ])<ci-atis    esse,    et 
omnino  similis  est  aetibus  iis,  cjuos  videmus  a  .Simia  fieri  aeuiulatione  liomi- 


28  decalogos  11  35  lib.  1.  de  Ci.  ca.  8.  H 


490  l^i  epistohuu  Pauli  ad  Ualatas  comnientaiius.  1519. 

tiiiin,  aut  (jiios  personati  in  scenis  et  liulis  ostontant,  atque  oniuiiiü  hypo- 
critanim  et  idoloriuu  propria  est.  liko  in  .scripturis  vocatur  mendacium  et 
iiiifliiitas:  iiide  iKinien  'Betliaven',  doniiis  iuiquitatis.  Ex  lionini  genere  sunt 
et  liodie  nientinin  ilii  deceptore.s,  (pii  übero  freti  arhitrio  bonani  (ut  aiuut) 
fiinnant  intentionem  et  actum  diligendi  deum  super  onuiia  e.\  naturalibiLs  .^ 
elicituni  habentes  niox  gratiam  dei  sese  obtinnisse  perditissinie  praesinnnnt. 
sjiaic.  i,  26.  Hi  siuit ,  qui  liaeniorrhüissam  (id  est  peceatriccni  couscientiani)  operibus 
.sanai-e  laboniut  et  consumpta  substantia  peius  habere  faciiuit. 

Secundo  ab  intra,  ex  fide,  ex  gratia,  uld  homu  de  priore  iustieia  prorsus 
desperaus  tauquam  ab  iiuuuindicia  menstruatae  proruit  ante  deum,  gemens  w 
iiiK.  18,  i3r.  iiiiiniliter  peecatoremque  sese  confessus  cum  publicano  dielt:  Dens,  propitius 
esto  mihi  peecatori.  Hie,  inquit  Christus,  desceudit  iustiiicatns  in  domum 
suam.  Haec  enim  est  aliud  nihil  (piam  iuvoeatio  nominis  divini.  Nomen 
autem  dei  est  misericordia,  veritas,  iustieia,  virtus,  sapientia,  suique  nominis 
acensatio.  Est  autem  nomen  nostnmi  peccatum,  mendaciimi,  vanitas,  stulticia,  i'^ 
*',jji"3j\!  inxta  illvid:  Omiiis  honio  mendax,  vanitas  oninis  homo  vivens  &c. 

Invucatio  anteni  nominis  divini,  si  est  in  corde  et  ex  corde  vere  facta, 
ostendit,   quod   cor   et   nomen  domini    siiit    unnm    sinnd   et  sibi  cohaerentia. 
Idei)  impossibile  est,  ut  oor  non  participet  eiusdem  vii-tutibus,  qnibus  ]H>llet 
jiom  lu,  17.  nomen   domini.     Cohaerent   autem   cor   et   nomen  domini   per  fidem.     Eides  so 
VI  22, 2:i. autem  ])er  verbum  Christi,  (pio  jn-aedicatur  nomen  domini,  sicut  dielt:  Narrabo 
*i.  IU2, 22.  nomen  tunm  fratribns  meis,  etrursnm:  Ut  amuincient  in  Syon  nomen  domini. 
Sicut  crgcj  nomen  domini  est  pui'uin,    sanctum,   iustmn,    verax,  bonum  &c., 
ita  si  tangat  tangaturcjue  corde  (quod  fit  per  fidem)   omnino  facit  cor  simlle 
sil)i.     Sic  fit,   ut   crcdentibus   In   nomine  domini  doncntur   oirmia  peccata  et  25 
^i.  2.S,  11.  iustieia  eis  impntetur  "])ropter  nomen  tunm,  domine,'  quoniam  l>onum  est,  non 
proptcr   uicritum  ipsornm,    (juoniam   nee   ut   audlrcnt  meruenmt.     Instificato 
aof|.  1,12.  autem  sie  corde  per  fidem,  (]uae  est  In  nomine  eius,  dat  eis  dens  potestatem 
(ilios  dei  fieri,   diff'uso    mox    s])iritu  saiicto  in  cordil)us  corum,    qui  charitate 
dilatct  eos  ac  paeatos  iiilan's(]uc  f'aciat,  onmiiim  bonorum  operatore.s,  omnium   .tu 
maliiniui  victorcs,   etiam    mortis    contemptores   et    int'crni.     Hie  niox  cessant 
oiunes  Icges,  omnium  legum  opera:  omuia  sunt   iani   lilwra,   llcita,  et  lex  per 
fidem  et  chaiitatem  est   impleta. 

Ecce  hoc  est,  (juod  (Ijiristus  nobis  meruit,  seiliecl  prMc(li(  ari  nomen 
domini  (id  est  misericordiaiii ,  verifatem  dei),  in  (]nod  (|ui  crediderit  salvus  3.'' 
erit.  Jgitnr  si  te  eouscientia  vexat  et  peecator  es  et  (puieris  fieri  iustus, 
quid  fiieies?  An  eircnmspicies,  quaenam  opereris  aut  quo  eas?  Non.  Sed 
vide,  ut  nomen  domini  vel  audias  vel  recorderis,  hoc  est,  ((iiod  deus  est 
iustus,  bonu.s,  sanctus,  et  mox  hiiic  ailhaere,  firmitcr  eredens,   cum  esse  tibi 


13  enim,  qiiia  est  AI"  10  iSk-.  ftct)t   in  AI''  cd.  Kilimg.  l)intct  vanitas,   in  II  Ijintci; 

mciiilax  'J2  uiumiicict  l'        Ziuu   II  !2G  ei   imputetur  AI''  eil.  Erlang.  '-i'l  umnia 

iimi  sunt  V 


In  epistolaiu  Pauli  ad  Galat;xs  coinniontiirius.  1519.  491 

taleni,  et  sitiml  tu  iam  talis  es,  siiiiilis  eins.  \'criini  hoiirmi  doinini  iiiis(|nain 
ciarius  videbis  (juani  in  ('liristo:  il)i  videl)is,  (|uain  boniis,  .siiavis,  fidelis, 
iu.stns,  verax  sit  dcu.s,  nt  (jiii  proprio  tilio  siiu  iioii  popcrccrit.  Hie  tc  |)('r 
Christum  trahet  ad  seipsiun.     Sine  hac  iusticia  inijwssibiio  est,  cor  numdiiin 

5  esse:  ideo  inipossibile  est,  iustieiani  liomininn  verain  esse.  Hie  eniin  assinnilui' 
nonien  domini  in  veritateni,  iliie  assuniitur  in  vanitateni,  (jnia  liic  deo  <rl<iriani, 
sibi  confusioncni,  iilie  silti  tdoriani,  deo  eontunieliani  reiidit  iionio.  Ilaee 
est  Vera  eabala  Hominis  domini,  non  tetrairrannnati ,  de  «pio  Jndei  sn|i('i- 
stitiosissime  l'ai)ulantur.     Fides,    iMi|nani,   in    iiomen  domini    est   inltüiu'eiitia 

lü  legi§,  finis  legis  et  prorsus  omnia  in  oninibus.  At  in  Christum  pusuil  iior 
Dornen  suiini,  sii^ut  per  jMosen  |)raedixit. 

Haec  est  iusticia  Hberahs,  gratuita,  solida,  inttjrna,  aeterna,  vera,  coelestis, 
divina,  quae  in  hac  vita  nihil  nieretur  nequt;  aceipit  neqne  quaerit.  Imnio 
cum   sit  in  Chri.stum   et   nonien    eins,    quod   (!st   iusticia,   til ,   iit    Ciu'isti    et 

i"!   Christiani   iusticia   sit    una   eadeiiKiue   inettaiiiliter   siiji    eoninneta:   e  tJhristo 

enim   S(;aturit  et   ebuUit,   sicut  dieit  loaii.  iiij.  Acjuani,   (|nani  ego  dabo,   fiet  juii  i,  u. 
in  eo  fons  aquae  vivae  salientis  in  vitain  aeteniani.     Ita  Iit,  ut,  sicut  aliciio 
peccato  omnes  facti  sunt  peccatores,    ita  alieiia  iusticia  omiies  tiant  insti,  ut 
Rho.  V.  dicit:    Sicut   per   inobedientiani    uiiiiis    hominis    [icccatorcs   constituti  iHöm.  :.,  i9 

20  sunt  multi,  ita  per  nnius  liominis  Ciiristi  iustieiani  insti  eonstitunntin'  iiuihi. 
Haec  est  iiia  misericordia  per  omnes  jimphetas  praedicta,  haec  i)eiiedictio 
Abraliae  et  semini  jironiissa,  ut  inl'ra  videbimus. 

Nunc  revertendo  ad  textum  videmus,  (juam  rect(!  A])ostohis  dicai: 
Scientes,    quod    ex   operibus    legis    non    iustifieatur    hoino    iiisi 

25  scUicet  ex  fide  lesu  Christi,  et  nos  in  Christo  Jesu  credimus,  ut 
iustificemur  ex  fide  lesu  Christi,  et  non  ex  operibus  legis,  in 
quibus  verbis  iitranque  hanc  iustieiani  designat  et  j)riore  rejirobata  posteriorem 
amplectitur.  Ita  et  tu  facias,  charissime  frater:  audi  prinmm,  (|nod  'lesus' 
significet   siUutem  et  'Cliristus'    uncticjiieni   niisericordiae,   et    inauditam    haue 

30  salutem  et  misericordiani  crede  fimiiter,  et  iustificaberis,  iioc  est,  credc  cum 
tibi  fore  sahitcm  et  luisericordiam,  et  ita  erit  sine  omni  dubio,  (iuocirca 
satis  inipie  et  iiimis  gentiliter  docetur,  (juando  reniissio  pcccatonim  pei- 
satisfactiimculas,  jier  contritioncs  coactas  fieri  docetur,  liac  ti(h'i  in  Ciiristniii 
doctrina  prorsus  ouiissa,  ut  niuic  vulgus  sententiastronim  theologisat. 

35  Notandum  tarnen  hie,  quod  opera  legis  Apostolus  non  reprobat,    ut  et 

d.  Hieronvmus  hoc  loco  docet,  sed  fiduciam  opcrum  legis:  hoc  est,  o])ci'a 
non  negat,  sed  ncgat  per  ea  quencpiam  iustificari  jiosse.  Unde  cum  Einpliasi 
et  Epitasi  verbum  Apostoli  legendum  est,  quando  dicit:  Non  iustifieatur 
homo   ex  operibus  legis,  (j.  d.  'Admitto  fieri   opera   legis,   sed   dico   eis    non 

6  hie  de  deo  II         U  iuriuani  icljlt  in  II  15  e  Bot  Christo  fcl)It  in  .\K  cd.  Krlaiig. 

18  fiunt  iusti   alle  "JUiSflobcn  :J5  legis  fc^tt   in  II  :!ü  legis  fc^lt  in  II  -39  legis 

leintet  opera  fc^U  in  H 


492  In  epistohim  r.iuli  iul  li;iliiUs  (.■omiUL'ntarius.  1519. 

iiistificari  lioiuiiiwii  mal  coram  sc  et  liüminil)us  et  pm  lniiu8  vitat'  mercede. 
Siiit  opera  legis,  modo  sciatur,  ea  esse  coram  deo  peccata  et  iain  iioii  vera 
opera  legis'.  Ac  sie  futiditiis  destruit  iiisticiae  nostrae  fidiiciaiii,  ijuod  ultra 
omnia  opera  legis  longe  alia  iiistieia  opus  sit,  uempe  operilius  dei  et  gratiae. 

Item  et  hoc  observabis,  ijuod  'opera  legis'  generaliter  dicit,  non  tautum    s 
ceremonalia,   sed  prorsus  onmia  etiam  decalogi,   (juia  et  ipsa  extra  fidem  et 
iusticiam  verain  dei  facta  tum  iiou  suiüciuut,  tum  falsam  fiduciam  hypocritis 
in    specie  sua   praestant.     Desperandum   ergo   omnino    ab    omuibus   viribus, 
operibus,  legibus  volenti  salvari. 

Item,  Tropum  iiuic  Apostolo  tamiliarem  til)i  notabis,  quod  opera  legis  w 
non  aliorum  usu  vocat,  quibus  impietur  lex  ij)sa.  Nam  hie  sensus  in  causa 
est,  (|uod  Apostoluni  plurimi  non  intelligunt,  (jui  opera  legis  non  nisi  iusta 
et  bona  intelligere  possunt,  (piando  lex  i])sa  l)ona  est  et  iusta:  ideo  coacti 
sunt  per  legem  intelligere  eeremonialia,  (jviod  illa  i'uerint  tnnc  mala  et  mortua. 
Verum  errant:  lex  ceremonialis,  sicut  f'uit  ita  nunc  fiuo(iiie  est  bona  et  saneta,  i"- 
(|ni:i   ab  ipso  deo  statuta. 

Apostolus  constanter  negat  impleri  legem  per  opera,  sed  per  solam 
lidem.  Qnia  impletio  legis  est  iusticia,  sed  haee  non  est  oi)erum,  immo 
fidei,  ideo  per  opera  legis  non  potest  intelligere  ea,  (piibus  satisfit  legi.  Quid 
ergo?  Regula  Apostoli  est  haec:  Non  opera  imj)lent  legem,  sed  imjiletio  l'o 
legis  iacit  opera.  Non  iusta  faeiendo  iustus  fit,  sed  factus  iustus  facit  iusta. 
Prior  est  iusticia  plenitudoque  legis,  antequam  fiant  opera,  cum  haec  ex  illa 
fluant.  Ideo  opera  legis  appellat  ad  differentiam  operum  gratiae  sen  o]ierum 
dei,  (piia  opera  legis  \ere  legis  simt,  non  nostra,  cum  non  fiant  voluntate 
nostra  operante,  sed  lege  per  niinas  ea  extorquente  vel  per  promissa  elicieute.  25 
QuikI  autem  nostra  voluntate  libere  non  fit,  sed  alio  exigente,  iani  non 
iiostrum  sed  exactoris  potius  opus  est.  Eins  enim  sunt  opera,  quo  imperante 
tiunt.  iSed  finnt  imperante  lege,  non  lu!)ente  voluntate.  Quod  satis  patet: 
si  eui  liberum  esset  sine  lege  vivere,  nunqnam  sua  sjxinte  faceret  ojtera  legis. 
3ci.y, ■!  Inde  a|)ud  Isaiam  Lx.  lex  vocatur  exactoi-,  quando  dicit:  Virgam  humcri  eins,   3» 

iugum  oneris  eins,  sccptrum  exactoris  eins  superasti,  sicut  in  die  Madian. 
3c(-9, 6.  Quia  per  parvulnm,  (jni  datiis  est  nobis,  in  quem  eredimus,  efficimnr  liberi 
ae  lubentes  in  legem,  iw  iam  uos  non  legis  sumus,  sed  lex  nostra  est,  et 
Opera  non  legis,  sed  gratiae  sunt,  ex  qua  libere  et  suavitcr  scaturiunt,  quae 
lex  prius  aspere  et  f'ortiter  exprunebat.  ^^ 

Ilacc  intelliges,  si  (piatuor  ordines  operum  disposueris:  0])era  ])cceati, 
qnac  dduiinante  eoncupiseentia  finnt  sine  resistentia  gratiae.  Opera  legis, 
quae  fbris  coereita  (Hjucnpisccntia  tiunt,  tarnen  intus  eo  magis  fiu'vente  et 
legem  odient<',  id  est  cpiae  sunt  l)ona  in  specie,  mala  in  eonie.  Oj)era 
gratiae,  quae  repuguante  eoncupiseentia,  vietore  tamen  spiritii  gratiae  fiunt.   ^o 


2  legis  fe^It  in   II  :'.  Ii'j,'is  fi'l)lt  iit  II  in  'rrdinim  luiiic  II 


In  epistolani  Panli  ad  Galatas  commontarius.  1519.  403 

Opera    paois    et    pcrfVctac    sanilatis,    (|iia(>,    cxtincta    cononpiseontia, 
plenissima  facilitate  et  suavitalc  fiuiit,  ([uod  in  futura  vita  crit,  liic  inripidir. 

Proptor  (j  uod  ex  opcrilms  1  ('tiis  ikhi  i  us  t  ii'i  cahidir  cmi  ii  i  s  caro.  woi.  s,  ir.. 

Eaiulom  Klioina.  iij.  seuteiitiaiii   «'(iiicludit.      Kt    ihidoin    lato   probat   ox  sHum.  ;;,  9  ti 
5   psal.  xiij.  Xon    est    instns,   qui    f'acial    boiiuni  &c.     Idi'O   neecsssc   est,   u|)era ';«i.  14,  :i. 
legis  esse  peccata:  alioqiiin  iustificarent  certc.    Atque  ita  darum  est,  iusticiaiii 
Christianam  et  liumanam  esse  prorsus   non  modo  diversas,    sed  contrarias 
quoque,   qiiia  haec   ex  operilms  fit,    ex   iila   finnt   opera.     Inde  nihil   minini, 
qiiod  theologia  Paiilina  ju'nitiis  eeeiderit    nee    intelligi   potueril,    post(|imni   ii 
lu  coepenuit  Christianos  doeere,  (pii  Aristotclis  uioralia  prorsus  oonvenire  nicntiti 
sunt  cum  Christi  Panliqup  doetrina,   ])rorsus   noe  Aristotclem    nee  Christum 
iutclligcutes.     Xostra   enim    insticia   de   coelo    ])rospi('it   et    ad  nos  desccndit. 
At  impii    illi    sua   insticia   in   coelnni    ascendere  praesuin))serinit   et   xcrilatcni 
illinc  adducere,  quae  a])ud  nos  de  terra  orta  est. 
1''  Stat  ergt)  Paulus  l'ortiter:   Non    iustificatnr   omnis  caro  ex  opc- 

rihns  legis,   sieut  et  psalinus:    Non    iu.stificabitur   in  conspeetn   tuo  (muiis^Ui  143,2. 
vivens.     Reliquum  est,  opera  legis    non  esse  opera  iusticiae  nisi  eins,    (|uaiii 
nos  facimus. 

Quod  si  quaerentes  iustificari  in  Christo  inventi  sumus  etcwnt.  2, 17. 
20  ipsi  peccatores,   nunquid  Christus    jieccati  minister  est?    Ahsit. 

Id  est 'Diximus  iam,  nos  in  Christum  credere,  ut  instilicarcmur  ex  lidc 
Christi.  At  si  nee  sie  iu.stifieanuu- ,  immo  adhuc  inveninuu-  |)eccatores  et 
iustificationis  indigentes  (Quia  ex  operibus  legis  tu  cogis  nos  iustiticari),  ergo 
iustitieatio  ex  fido  uiliil  est  et  Christus  sua  fide  nos  peccatores  l'ecit  et  legis 

25  iusticia  egentes:  quod  est  absurdissinnmi  et  Christum  prorsus  abolere,  quia 
sie  peeeatum  nobis  nu'nistrasset,  quod  j)er  legem  dilueretur,  et  iam  esset  legis 
insticia  melior  quam  Christi'.  Argumentatur  enim  Apostolus  ab  impossii)ili 
et  absurde,  qua.si  diceret  'Si  lex  ueeessaria  est  nobis,  qui  in  Christo  quae- 
rimus  iustificari,  ergo  iustifieati   per  Christum   adhuc   peccatores  invenienun- 

M  et  legis  debitores.  Quod  si  hoc  est,  iam  Christus  non  iustificavit  nos,  sed 
peccatores  tantum  fecit,  ut  per  legem  iustificennu-:  quod  est  impossibile. 
Quare  et  hoc  est  impossibile,  legem  (inquam)  esse  necessariam  et  ojieribus 
legis  nos  iustificari.  Iustifieati  enim  in  Christo  non  invenimur  peccatores, 
sed  iu.sti,  quia  Christus  non  peccati,  sed  iusticiae  minister  est\     Haec  bcati 

35  Hieronymi  .sententia  est:   B.  Augustinus  paulo  aliter  et  coactius. 

Ut  autem  Apostolum  intelligas,  advertes,  (piod  subobscure  Moseu  cum 
Chri.sto    eom])arat.     Nam   is    est   Paulo    tropus,   quod    legem    ajqjellat   occa-tHüm.  7, 11. 
sionem  virtutemque  peccati.   ideo  ministerium   legis  ministrationem  mortis  eti.Uov.  i.',,.',c. 


29  invenimur  II  1)4  f.  Ilacc  ti»  eo.ictiu.«  fct)It  in   II 


494  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

2.  liot.  3, ;.  pecoati    aiulet   nomiuaro ,   ij.  Cur.  iij.  Si    niiuistratio    mortis    in    literis    defor- 

;Hom.  7, 9  ff.  mala   &c.     Et   Rho.  vij.   declarat,    quomodo   peceatara    per  legem    oeciderit. 

Ideo  Mosen  mini.strum  legis  iiitelligit  ministruni  i)eceati  et  mortis,   ((uod  per 

A'üiii.  4,  ir..  legem  peccatum  veniat,  per  j>eecatnm  mors,  quia,  iuquil  Rlioma.  iiij.,  ubi  uon 

est  lex,  nee  praevarieatio.  C'iii  up])ouit  Cliristmii  ministruni  iusticiae,  qiii  lioe  ■'• 
5oi)  1,  n.implevit,  quod  Moses  per  legem  exegit.  Qiiod  et  loan.  i.  non  omuino  tacet: 
lex,  inquit,  per  Mo.seu  quidem  data  est,  gratia  auteni  et  veritas  per  lesum 
C'in'istmn  facta  est,  q.  d.  'lex,  non  autem  gratia  nee  veritas,  per  Mosen,  ergo 
potiiis  peceatum  et  transgressio  jier  eum  miuistrata  est'.  Igitur  Christus  non 
est  legi.slatoi-,  sed  legis  impletor:  omnis  legislator  minister  peccati  e.st,  quia  i" 
ponit  ocoasioneni  peceati  per  legem.  Unde  veterem  legem  non  ]ier  seipsum, 
sed  per  angelos  ordinavit:  novam  autem,  id  est  gratiara,  per  seipsum  dedit, 
misso  spiritusaneto  de  coelo. 

Atqui  iterum  hie  occurrit  miseria  ecclesiae  et  populi  ehristiani,  quando 
intendo  in  svlvas,  harenas,  nubes,  maria  legum  Rhomauarmn,  quarum  neque  is 
titulos  sufSeias  ediscere  tota  vita.  Hie  Apostolus  eum  fidueia  leges  prouuu- 
eiat  esse  peccatormn  ministrationes,  cum  tarnen  nostri  legislatores  et  peccatis 
et  litibus  oceurrere  sese  iactent  acervis  legum,  nee  ipsam  in  oculos  impin- 
gentem  experieutiam  .sentiunt  stidtum  hoc  eorum  consilium  demoustrare. 

Et  ut   ego    aliquando  allegoriis   ludam,   decem  piagas  Aepyjiti  arbitror  so 

figuras  fuisse   non   tantum    iudaieormn  Tlialmudim,   sed    et  Ecelesiasticorum. 

Nam  quod  per  aiigelos  malos  eas  inflictas  legimus,  non  potest  negari  doctrinas 

ac  traditiones  hominum  illis  signifieari,   eum  angelus  omuino  uuucium  verbi 

cftii  in,  uf.  et  doctorem   signiticet,    ut    etiam   angeli  illi  A]joealypsis   osteudnut  cum  suis 

plagis  ei  phialis.    Verum  caeterae  plagae,  quod  aquae  nostrae  in  sanguinem  ■-•:. 
vertuntur,    quod  loquacissime  glossarum  ranae  uos  inquietant,  (piod  ])cdiculi 
vellicaut  et   exugunt   totas   substantias    uostras,    (juod   nuiscae   (luocpie   lalio- 
rantes  et  sudautes  nos  depascunt,   quod   pecora   simplicis   cordis  occiduntur, 
quod  vesicis  inflaniur,  quod  grandine  tyraunicac  violeutiae  censemur  et  ferimur, 
fjuod  locustis  ad  medidlas   us(|ue  exuginuu-,   ibrtc  tolerandae  erant  pro  pce-  3o 
catis  nosti-is:   sed   c[Uod    uovissimis   malis   accedentibus   tenebris  j)a]pabilil)us 
exceeamur,  et  heu  tandem  ])rimogenitam  iusticiae  et  fidei  in  Ciiristo  gloriam 
amittinms,  non  satis  jilorari  potest.     Verum  quando   bic  ])aternum  in  jionti- 
ticibus  officium  dormit,  ego,  (piod  possum,  saltem  j)racsto  l'raternuni,  moni'us 
ae  rogans,   ut  et  nos  ad  domimuu  clamemus,  siq\ia  misericorditer  descendat  3^ 
et  nos  liberet  de  i'ornacc  ista  ferrea  et   domo  servitutis  diuMssimae. 

Credo  aut<'m,  ali(|Uos  iiioxeri,  (piod  Ajxistolus  iiic  uegat   pcccatores  esse 

eos,   (|ui   in  Christiun  «•redunt   et   iustificautur,   eum  nullus  sit  iioniinuni  sine 

fflöm.  7,  M.peecato,    nee  ipscmet,   ut    IIlio.  vij.  et  viij.   de   seii>.«o  testatur.      Respondeo: 


1    Ij.f'or.  i.   AK  II   iinii  (iiiiiiiiiii  tacol   fcl)lt  in  ^l'v  c.l.  ICrlaiifj,  7  data,  gratia  F 

14  5!oii  Af(iui  ituiiiin  bis  servitutis  ilurissimae  3-  ""i  ff'''t   in   II 


In  epistolara  Pauli  ad  Galatas  commcntarius.  1519.  495 

üninis  i|iii  cn'dit  in  Cliristuni  iustus  est,  ikukIihii  iilcnc  in  rc,  scd  in  s))p. 
C'iu'ptus  est  enini  itistiiicari  et  saiiari,  siciit  luinio  ille  scniiviviis.  Interim  vuc.  ui.m. 
aiitein,  dum  iiistitieatur  et  sanatur,  non  impiitatiir  ei,  (jiioil  relicjuuni  esl  in 
carne  peccatuni,  pi-opter  ("hristnm,  qui,  cum  sine  omni  peoc^ato  sit,  iam  uuuni 
'■>  cum  Christiano  suo  faotus,  interjiellat  pro  eo  ad  patreni.  Sie  Rlio.  viij.  enni  !)U>m.  7, 23. 
dixisset  sc  eaptivari  per  "lesreni  nienibrorum  in  peeeatuni,  dieit:  niliii  dam- 
nationi:?  est  üs,  qui  sunt  in  Clu-isto  lesu,  qui  non  seeunduni  earneni  aniliu- 
lant.  Non  ait  'nihil  peeeati',  sed  multum  peccati  est  adluie  reli(|uuni,  verum 
non    danuiatioui    inqudatiu'.      In    lioe    mysteriiuu    videftn-   Christus    in    crnce 

111   dixisse   'eousununatuiu   est",    aute<|uani    moreretur.      (.inare    onuies    eiusnuxh  Joii.  i»,  3u 
iustorum  commendationes  eodeni  modo  Intel li<;'endae  sunt,  (|Uod  non  onmino 
in  seipsis  perfeeti  sint,  sed  in  deo  reputante  et   iy:noseente  propter  iidem  lilii 
sui  lesu  Christi,  (pii  est  jjropieiatorium  uostnun.     Haeo  longe  beatus  Autiii- 
stinus  lib.  de  natiu-a  et  gi-atia. 

1^  Pemiciose  errant  et  fallunt,  qui  bajitisatis  et  pnenitentibus  nulluin  pee- 

eatuni tribuunt,  sed  tantum  infirmitatem,  f'omiteni  et  niorlium  uaturae,  pra(>- 
sertim  dum  m  seipso  non  esse  peeeatuni  j^ai-riunt,  (piod  in  deo  reputant(^  et 
ignoscente  tantummodo  non  esse  peeeatuni  debui'raiit  dieere. 

Si  enim,   (|uae  destruxi,   itcrum   haec   reaedifieo,    praeva  ri- i«oi.  2,  is. 
so  eatorem  me  coustituo. 

Hoc  est  'Quando  esjo  jier  fidei  praedicationem  doeiii  iustifiealionem  in 
Christo  et  legem  iini)letam,  ac  per  hoe  |)eeeata  destruxi,  si  iteinm  ieiicm 
docerem  servandani  et  non  impletaiu,  quid  alind  i'acereni  (piam  (piod  prccaia 
rnrsus  statuerem  et  adluic  esse  superauda  o|)eribus  nostris".'    In  (pia  re  nihil 

2'.  iacerem,  nisi  quod  nie  vel  tunc  vel  modo  male  egisse  ostenderem,  lioe  est 
praevaricatorem  statuerem,  immo  facerem  nie  alienum  a  Christo,  in  (|no 
iustificatus  fui,  et  denuo  sub  legem  et  peccata  nie  tradei'cm  ae(|ne  praevari- 
catorem, sieut  ante  Christum  fui\ 

Iternm  suis  Tropis  Apostolus  utitiu-:  ideo  variant  intei-pretes.    D.  11  ie- 

30  ronymus  'destraeta'  et  'reaedifieata'  vult  inteUigi  legem,  scilicet  ceremouialeni. 
Qnae  sententia  et.si  vera  est,  angustior  tamen  est  (|uaiii  ut  satis  sit  eaeteris 
scriptnrae  loeis  convenire.  1>.  Augustinus  Mestrueta'  voeat  opera  legis,  immo 
superbiam  gloriantem  et  praesumentem  de  operibus  legis.  Nee  haue  danmo. 
Verum  Apostohun  cum  praeeedentibus  et  aliis  loeis  eonq)araudo  peeeata  (ut 

'■'''   dixi)  videtur  destruere,  non  legem,  praesertim  cum  Kho.  iij.  neget  se  destniereiHüra.  3, 31. 
legem  per  fidem,   sed   potius   statnere.     Peccata   autem   destruit    Klio.  \i.  ut  «Höm.  6,  c. 
destniatur   coqius   peeeati.     Nam  per  fidem    destruuntur   iieecata,   (juae   per 
legem  eraut  et  abundabant:  peccatum  enim  ncm  destruitur,  nisi  lex  impleatnr. 
At  non  nisi  \wr  tidei  iusticiam    lex  impletur.     Ita  fit,  ut  per  fidem  simnl  ( t 


5  Rhn.  vij,  F  13  sui  fefitt  in  F  33  Nee  lun.c  II 


496  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

lex  statuatur  et  peceata  destriuiutur:  dum  enim  per  fideiu  satisfit  legi,  desi- 
nunt  peccata  et  lex  permanet  in  robore. 

Reedifieare  vero  peccata  est  nu'sum  legem  praedicare  et  putare 
servandam  et  implendam.  Ubi  vero  impleuda  lex  est,  uecdiuii  iusticia  facta 
est,  immo  pecoatum  supercst:  peccatum  est  enim  legem  nondiim  implesse.  r. 
ita  redeiint  peccata,  quae  prius  destructa  per  fidem  docebautm*.  Quare  aedi- 
fieare  peccatum  idem  est  quod  iufirmarc,  destruere,  irritamque  facere 
legem.  Destruere  autem  peccatum  idem  est,  quod  legem  statuere,  aedi- 
ficare  et  implere.  (^uicunque  ergo  docuerit  legem  impletam  tactamque 
iusticiam,  hie  utique  destruit  jieccata.  Hoc  autem  iacit,  qui  docet  (ler  fidcm  lu 
lesu  Christi  iustos  fieri,  id  est  legis  impletores.  Qui  vero  dixerit  legem 
implendam  neque  factam  iusticiam,  hie  utique  rursum  statuit  ac  resuscitat 
peccata  et  debitores  legis  constituit  ac  reos  facit  servandae  legis. 

Hunc,  inquam,   esse  scnsum  Apostoli  puto  hoc  loco,  qui  per  peccatum 

Sföm.  s,  s.destrui   legem  solet  docere,   ut    Rhoma.  viij.  Quod   impossibile  erat   legi,   in   i^ 
quo  infirmabatur  per  carneni,  id  est,  uou  implebatur.    Caro  enim  non  implet 
legem,  ideo  infirmat  legem.    8ed  in  aliis  quoque  locis  scripturac  idem  Tropus 

3cr.  3-.,  16.  iu\-enitur.     Sic  Hiere.  xxxv.  Finuaverunt  filii  lonadab  praeceptum  patris  sui, 

3«.  :i-.,  14.  (juod  praeeeperat  Ulis.     Item:  praevaluerimt  sermoues  lonadab,  cjuos  prae- 
*j.  141,  ß.  eepit.     Et  psal.  cxl.  Andient  verba  mea,  quoniam  potuerunt,  id  est,  potentia  20 
*i.  13, 37.  facta  sunt,   firmata   impletacpie  .sunt.     Rursus   psal.  xvij.  Non    smit  infirmata 
-9\.  11, 3.  vestigia  mea,  id  est,  viae  meae  firmatae  et  impletae  sunt.    Sed  psal.  x.  Quon- 
iam quae  perfecisti  destruxerunt,   id  est,   legem  tuam,   ut  heb.  habet,    dissi- 
))avcrunt  &c. 

Sed  ex  praecedentibus  quoque   hunc  esse  sensum  liquebit,   ubi  negavit  2.'. 
inveniri    peccatores,    qui   iu    Christo    iustificati    sunt,    ideo    peccata   eis   esse 
destructa  conxnncitur.     Si  autem  invenirentur  peccatores,   iam    peccata  ]>rius 
destructa  restituerentur,  (|Uod  esset  in  Christum  blasphemia,  qui  peccatum  et 

iCioii.  n,  9.  mortem   nobis    destruxit,   si    in  cum   crediderimus,    et,    ut   Joannes   ait,   qui 

natiis   est  ex    deo,   non  pcccat.     Credo    autem  satis  patere,   Apostolum   non   so 
tautiim  de  cercmonialibus  lcgil)us   loqui,   sed  prorsus  de  onmi  lege.     Parum 
ciiini  Cliristus  contuHs.set,  si  sola  peccata  legis  ceremonialis  destnixisset:  at 
(|uan<lii  ctiam  decalogi  peccata  destruxit,  iam  a  fortiori  planum  est,   et  eerc- 
inmiialia  destructa  esse  et  libcras  omues  leges  factas. 

Itcrum  autem  cogor  adinmien'  lectorem  trivial!   i.sti  Theologiae  assuetum,   35 
qui  forte  tiirl>al)itnr,  audieiis,  legem  esse  iniplctain  omnibus  ((ui  in  Chrisiuin 
credunt.     Dicet  enim:    'Ciu'   ergo  decalogus   et  tot  euaugc'lii    et  A))ost(>lorimi 
praecepta  docentur  iin|>iciida  et  exhortamur  cotidie  ad  eorum  opera?'  Respon- 
detur,  sicut  .supra  dictum  est:  Quomodo  in  Christo  iustificati  uou  sunt   pec- 

12    ncqiie    fractam    AK  20  f.    58on    El    jisal.  cxl.  Ui    iniplet-iqne   sunt   fef)lt    in    II 

22—24  S8on  Sed  iwal.  x.  tiä  (llssipavenint  &c.  fcljlt   in  II  :!'.)  yiioinodo  &c.  ift   in   oUen 

Sluägoben  n(?  Sleienfalj  flefagt 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  497 

catores  et  tarnen  sunt  peccatores?    Utrnnc|ue  enini  de  insto  scriptnra  statuit. 
loanncs  in  canonica  sua  c.  i.  8i  dixcriniiis,  (|iiia  pcccatiini  ndu  lialicinns,  i|).si  1.30I1  i,  sf. 
nos   seducinuis  et   verita-s    in   nohis   non   est.     Qui  eiusdera   c.   ultimo    dicit: 
Scinuis,  quoniani  omnis  qui  ex  deo  natus  est  non  peccat,   sed  generatio  dei,  i.^oii.  r,,  is. 

5   id  est  quia  ex  deo  natus  est,   coiiscrvat  euni,   et  nialignus  non  tanget  eiuii. 

Idem  0.  iij.  Onuiis,  qui  natus  est  ex  deo,  peceatuni  non  facit,  quoniani  scnien  1.00I1.  3,0. 
ipsius  in  eo  nianct  et  non  potest  peccare.     Ecee  nee   potest,  inquit,  peceare, 
et  tarnen   si  dixerit,    se  non   habere    peceatuni,    nieiititur.      Simileui    coiitra- 
dietionem  in  lob  lieet  videro,  (|ueni  deus,  qui  nientiri  non  potest,  pronunciat 

10   virnni  iustuni  et  iunoeentoiu  f.  i.  qui  tanien  inferius  eonfitetur  se  pt'ceat(H'i'ni  t'ioi' 1, 8. 
in  vai-iis  locis,  prae^ertim  e.  ix.  et  vij.  Cur  non  tollis  peccatura  meum?   &(^- |!|jS  ?;  2"; 
N'cruni  auteni  loquatnr,  oportet,  (|uia,  si  eorani  deo  nientitur,  iani  dciis  euni 
non  proniinciaret    iustuiu.     Sinnil    ergo    iustus,   sininl  peecutor.     Quis  .•~ol\ct 
bas  diversas    eontra   se  facies?   aiit    in    quo   eonvenient?     Nemjie   in    propi- 

15  ciatorio,  in  quod  vultus  Cherul>in,  alio([iiin  sibi  contrarii,  oonveniunt.  (^ula 
ergo  per  fidein  incepta  est  iusticia  et  inijilotio  legis,  ideo  propter  ('in-istiini, 
in  quo  credunt,  non  imputatur,  quod  r(>li(juum  est  peccati  et  implendae  legis. 
Fides  enini  ipsa,  ubi  nata  fiierit,  hoc  sil)i  negtttii  habet,  ut  rcliquuni  jicccati 
e  earne  expugnet  variis  afflictionibus,   laboribus,   niortificationibus  carnis,  ut 

20   sie  lex   dei   non   modo   in   spiritu   et   corde  plaeeat   et   impleatur,   sed   et    in 
eanie,   quae   adliue   resistit   fidei    et  spiritiii  amanti  et  implenti    legem,   siciit 
])ulchre  Rho.  vij.  describitur.    Proinde  si  fidem  speetes,  lex  impleta  est,  pee-iHiim.  7,s2f. 
«ata  destnicta,  nullaque  lex  superest:  sed  si  carnem,  in  qua  non  est  bomim, 
iam  peccatores  cogens  fateri  eos,  qui  iusti  sunt  in  spiritu  per  fidem. 

a:.  Totum  ergo  quod  aestuat  A])ostoliis  est,  ne  quis  jier  opcra  legis  intro- 

ducere  iustieiam  in  cor  praesumat,  quasi  non  iam  fidei  iusticia  ibi  regnet, 
e  qua  in  camem  fluant  opera  et  pleiiitudo  legis.  Et  accipe  tibi  simile :  Sicut 
Christus  sine  omni  peccato,  capnt  iustorum,  nihil  debet  legi  prorsus  ncc 
docendus  est,  quid  fiicere  debeat,  qui  omnia  iam  facit  et  abundantius  (juani 

80  lex  doceat,  tarnen  corpus  suum  et  canicm  suam,  ecclesiani,  regit  et  exercet, 
ut  suam  iustieiam  ei  influat,  ut,  quo  modo  ipsc  patri  jier  omnia  obedi(>ns 
est,  ita  corjius  quoquc  suiun  reddat  obcdiens,  quod  nonduin  est  tarn  obedions 
et  sine  peccato:  ita  spiritus  iusti,  iam  per  fidem  sine  peccato,  nihil  debens 
legi,  corpus  tarnen  habet  adhuc  sibi  dissimile  et  rebelle,  in  quod  operatur  et 

3.'.   exercet,  ut  ipsum  quoque  sine  peccato,  iustum  ac  sanctum  sibi  simile  reddat. 

Ideo  praecepta   simt  necessaria   tantuiii  jicccatoribus.     At  iusti  quoque 

sunt  peccatores  propter  carnem  suam.    Quod  tarnen  non  imputatur  eis  propt<r 

fidem  interioris  hommis,   qui  deo  confiinnis  iiersecjuittir,  odit,  crucifigit  ]m'c- 

catum  in  came  sua,  donec  in  iuturo  consiimmatiis    in  cariie   et  spii-itu  niilii 


5  i(l  est,  qiii  ex  ileo  AF  ed.  Erlang.  1 4  Iku-p  :   diversas  A  liaec   divcr.sxs  F  liaee, 

diversa«  ed.  Erlang.  15  Cherubim  H 

fiutftetä  aüetle.  II.  -^2 


498  In  epistolain  Pauli  ad  Galatas  commentirius.  1519. 

legi  debeat.  Ex  parte  ei^o  impleta  est  lex:  ex  parte  nihil  debemns  legi:  ex 
parte  desti'ucta  simt  peccata.  At  qiii  iusticiain  qiiaerunt  per  opera  legis, 
ipsi  reaedificaut  etiaiii  infidelitatis  peccatum  contra  fideni  in  spiritu:  immo 
])erversissimi  homimun  peccatum  in  canie,  qmid  fides  expuguat  per  totani 
vitani,  veluti  non  sit,  per  opera  legis  extoUnnt,  et  in  hoc  statuunt  iustieiani,  r. 
legis  inipletioueni,  non  in  fidem.  Arliitrantur  enini  sese  iustos,  si  legis  ojiera 
feceriut,  cum  tarnen  nee  fidem  Christi  habeaut,  quae  interi(ir  est  insticia,  nee 
puritatem  carnis,  sed  simulent  eam.  At  ita  nee  intus  uec  foris  inst!  sunt 
sed  mera  specie  se  et  homines  illudunt. 

Igitnr  necessaria  sunt  praecepta,   non  nt  per  opera  eornni  iustificemur,   in' 
sed  nt  iani  iusti  sciamus,  qua  ratione  Spiritus  uoster  earnem  crncitigat  et   in 
rebus  huius  vitae  dirigat,  uc  caro  insolescat  et  niptis  frenis  sessoreni  siiiritnm 
fidei  excutiat.     Non  equiti  sed  equo  frenum  debetur. 

®oi.  2,19.  Ego  enim  per  legem  legi  mortuus  suni,  nt  deo  vivam. 

stum.  7,  2  ff.  Et   himc    tropum  Rho.  vij.  latius   prosequitur,    ubi    dcscril)it   mulierem    ir. 

vivam  soUt  a  lege  mariti  mortui.  Quae  omnia,  nisi  mctaphysicas  mortes  et 
nuitationes  ab  intellectu  dimoveris,  l)arl)ara  tilii  erunt.  Sicut  mors  mortem, 
peccatum  peccatum,  captivitas  captivitatem ,  libertas  Hbertatem,  servitus  serr 
vitntem,  vita  vitam,  bomun  bonum,  malum  malum,  maledictum  maledictum, 
lux  lui-em,  tenebrae  teuebras,  dies  diem,  uox  noctem,  ita  lex  legem  tollit.  De  20 
iis  in  scripturis,  praesertim  Paulo,  late  patent  exempla. 

Manifeste  itaque  duplicem  legem  tangit:  una  est  spiintus  et  fidei,  (|U;i 
vivitur  deo  victis  peccatis  impletaque  lege,  ut  satis  dictum  est:  altera  lex 
literae  et  operum,  qua  vivitur  peccato,  nunquam  impleta  lege,  swl  simulata 
imj)letione.  Per  legem  enim  suscitatur  odium  legis,  sed  per  fidem  infunditur  2s 
dilectio  legis.  Ideo  legis  Operator  legem  servat  cinu  odio  legis,  id  est,  pes- 
sime  omittit,  dimi  aliud  intus  optat,  aliud  foris  slnudat:  fidei  autem  spiritus 
legem  sen'at  cum  dilectione  legis,  hoc  est,  optime  legem  implet,  et  tarnen 
foris  cum  peccatis  suis  pugnans  ostcndit  se  peccatorem  esse.  Sunt  ergo  dno 
isti  adversarii:  legalis  ille  intus  peecat  et  foris  iusticlam  praetexit,  tidelis  :iu 
intus  bene  facit  et  foris  peccata  sua  portal  ac  persequitur. 

Igitur  Paulus  per  legem  fidei  vivit  intns  deo,  ibidemque  est  mortu\is 
legi.  \'(Tum  in  cai-ne  noudum  vivit  deo  sed  vivificatni'  de«),  uoudum  est 
mortuus  legi  se<l  innrtilicatui-  legi,  dun)  eandcm  fidei  puritatem  cordis  salagit 
et  in  earnem  foris  propagare,  (juo  studio  hier<tnr,  ut  totns  deo  vivei-e  et  legi  :« 
mortuus  repntetur,  eodem  jii'orsus  tnjpo,  (|uo  superins  peecator  et  non  pec- 
cator,  impletor  et  non  impletor  dictus  est.  in  futm-o  enim  est,  ut  pleue  deo 
vivamus  et  legi  mortui  simus. 


6  null  fiilpiii   FI  8  siiniil.iiil   AF       Ao  it.i  TI 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  409 

Vivere  et  mori  hoc  loeo  lum  corpoi'alitt'r  aut  iiatiu-aliter  aooipi,  ipsa 
looutio  ostoiidit  AposUJioa,  qiiia  noii  simpliciter  seil  lejri  mortnum  se  dieit 
et  deo  vivuin.  Est  auteiu  vivere  leo;i  esse  sub  lege  et  dominio  eins,  iit 
Rlio.  vij.    lex    in    homiue    domiuatnr,    quaiito    tempoi-e    vivit:    sient    »ervaSiStiim.  7,  i. 

:.  qnamdiu  non  redimitnr,  doniimi  sno  vivit  per  legem  servitutis  et  ins  gentium, 
ita  nns,  dum  extra  tidera  siuuus,  rcgnante  eoucupiseentia  legi  servimxis,  ciiaeti 
eius  opera  facientes  ac  per  hoc  legem  non  implentes,  quac  dileetione  fidei 
taiitnni  iinpletm-.  Mori  antem  legi  est  liberum  fieri  a  lege.  Sient  debitor 
(piispiam,   cum  mortnns  fnerit,   liber  est  ab  exactore  sno,   ita  dum  per  fidei 

10  gratiam    homo  vetns    incipit    oceidi   et  destrui    peccatum,    qnod    per    legem 
abnndabat,  morimur  hac  saneta  moi-te,  id  est,  vivificamnr  ad  iiistieiam,  sicut 
copiose  Klu).  vi.  et  viij.  dispntat,    eodem   verbonun   tropo   mortnos   peccato,  iHiim.  r,.  s. 
vivos  iustieiae  appcUans.     Qnare  legi  vivere  est  legem  non   iniplere,   legi 
mori  est  legem   iniplere:    hoc   per   fidem  Christi    Iit,    illnd   per  opera  legis. 

15   Sic  Rho.  üj.  Arbitranun-  enim  liominem  iustifieari  )>er  tidem.  quam  et  legem flüim.  3, 2s. 
fidei   dieit.     Item  Klio.  viij.  Lex    spiritus  vitae,   id   est    fidei,   lil)eravit    nie  asU'in.  8, 2. 
lege  mortis   et   pei^eati,   id  e.st,   lege  qnae   mortem   et   peccatum  operatnr  et 
äuget,  ut  est  omnis  lex  sive  divinitns  sive  hnmanitus  data.     Unde,  ut  coejii- 
niiLS,  duas  lias  k'gcs  clarius  exjionenius. 

20  Lex  Spiritus  est,    quae   unllis  proi"sus  scribitiir  literis,   nullis   profertur 

verbis,   nullis  cogitatur   cogitationibns :   sed   est   ipsa   Nnva  voluntas   vitaqne 
experimentalis ,    res  qnoqne  ipsa  (piae  scribitnr  digito   solo   dei   in   cordibus. 
Kho.  V.  C'harita.s  dei  diffusa   est    in    cordibus   nostris   per  .spiritmn   sanctum.  Möm. :., :,. 
De  qua  et  lere.  xxxi.  ut  Heb.  viij.  et  x.  adducit  Apostolns:  Dabo  leges  nieas?'^j.äj,'^jj,- 

2Ä   in  nientes  eorum  et  in  coi-da  eorum  superscribain  eas.     Haec,  inqnam,  intel-     '"•  '*'■ 
lectualis  lux  nicntis  et  Hamma  cordis  est  lex  fidei,  lex  nova,  lex  Christi,  lex 
Spiritus,    lex    gratiae,   iustificans,    omnia    implens    et   (^arnis    concupiscentias 
crncifigens.     Ita   et   beatns  Augustinus   pnlclin^   hoc   loco   dieit:    Ijisiun  (pio- 
dannnodo  legem  vivit,    (jui   cum  dileetione    iustieiae  instc  vivit.     Nota  'cum 

30  dileetione  iustieiae':   hanc  enini  natura  nescit,    sed  fide.s  eam  impetrat.     Sic 

ij.  Corin.  iij.  Epistola   estis  Christi,    ministrata   a   nobis,    scripta   autem    non  2.  ifor.  3, 3. 
atramento  sed  spiritu  dei  vivi,  non  in  tabulis  lapideis  sed  in  tabulis  cordis 
eamalibus. 

liCX  literae  est  quaecunque  scribitur   literis,    dicitur  verbis,    cogitatur 

35  cogitationibns,  sive  sit  tropologia,  allegoria,  anagogia  ant  cuiuscun(jne  fandem 
uiysterii  doctriua.  Haec  est  lex  openini,  lex  vetus,  lex  Mosi,  lex  carnis, 
lex  peccati,  lex  irae,  lex  mortis,  damnans  omnia,  reos  f'aeiens  onincs,  con- 
cupiscentias angens,  et  occidens,  coque  magis,  quo  fnerit  spiritualior,  sient 
e,st  illa  'Non  coneupisces':  haec  enim  plin-es  reos  fiicit  quam  illa  'Xon  """cides'^^^i-l^'J^- 


1.J  Rlio.  iiij.  AF  Koma.  4.  H  24  ut  et  ex  Elire.  8.  .idducit  II   "        3G  lex  cirnis 

fe^tt  in  U  37  facicns  omnia  AF  od.  Erlang. 

:52* 


500  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

aut   illa  '  Circumcidite   praeputia    vestra'   aut    similis   ceremoniae,   quia    sine 

i.»ioi.i;,ii.  l^e  Spiritus  nulliun  o]nis  bene  fit  sed  semper  simulatiu'. 

Consequens    est,    quod   lex    spiritus   est    id,    quod   lex   liteime   requirit, 
¥)■.  1, 2.  voluntas,  inquam.     Psal.  i.  sed  in  lege  doniiui  voluntas  eins,  id  est  eharitas. 

f  "liin^i,'?!  ^lif*-  "ii.i-  plenitudo   legis  dilectio.     Et  i.  Timo.  i.  finis  legis  eharitas.     Atque    s 
ut  plauissime  ac  viilgariter  dieam:  I^ex  literae  et  lex  sjiiritus  differnnt,  sient 
Signum  et  siguatum,   sieut  verbiuu   et    res.     Ideo    obtenta  re  iam  signo  uon 

1.  lim.  1,  9.  est  opus  :  itaque  ueque  iusto  lex  est  posita.    Habito  autem  solo  signo  docemur 
rem  ipsam  quaerere. 

Sic  Moses  et  prophetae,  tandem  Joannes  baptista  ad  Christum  nos  lo 
mittunt.  Lex  docet,  quid  debeas  et  quo  careas:  Clu'istus  dat,  quod  facias 
et  habeas.  Ideo  qui  lege  aliter  utuntur  quam  signo,  quo  ad  Christum  diri- 
guntur,  quo  eognoscant  suam  miseriam  et  quo  gratiam  quaerant,  pessime 
abutuntiu",  ut  qui  suis  viribus  freti,  mox  lege  audita,  in  opera  eins  aeein- 
guntm",  rem  legis  in  seipsis  quaerentes  ac  praesumentes ,  cum  nee  signum,  is 
ipsam  inquam  legem,  in  seipsis  invenisse  se  videant. 

Item  sequitm',  quod  omnis  lex  literae  est  spiritualis,  quo  modo  dici 
iHüm.  7,  u.  potest  spiritualis,  sicut  Eho.  vij.  Seimus,  quia  lex  est  spirituali-;.  Xeque 
unquam  in  seripturis  legimus  earnalem  legem  vocari,  quae  literis  seriliatni", 
licet  Origenes  mnlto  frequentiqne  studio  hue  feratur,  actus  suis  opinionibus:  so 
habet  quidem  Paulus  legem  membrorum  et  earnis  concupiseentiam,  sed  haeo 
non  est  litera,  sed  significatur  prohibeturque  litera  legis.  Tgitnr  spiritualis 
est,  quia  spiritmn  fidei  requirit,  id  est,  non  propter  sigumn  sed  propter  rem 
spiritualis  est,  cum  nullura  opus  bonum  fiat,  nisi  hilari,  volente  gaudenteque 
(Mirde  fiat,  id  est  in  sj)iritn  libertatis.  Alioqui,  si  lex  spiritualis  dieenda  est,  2^ 
(juae  tantummodo  spiritualia  opera  praecipiat,  iam  nulla  lex  spiritualis  erit, 
nisi  qnae  iuxta  Theologos  nostros  de  aetibus  cordis  elicitis  praeeipit,  neque 
eharitatis  opera  erunt  spiritualia.  An  lavarc  pedes  hospitum,  subvenire 
]iauperi,  monere  errantem,  orare  pro  peccatore,  tolerare  iniuriam,  non  sunt 
eorporalia?  immo  non  minus  quam  ulla  ceremoniaiia  tam  veteris  (piam  novi  3u 
testamenti.  Sed  spiritus  fidei  ipse  solus  inter  opera  di.scernit:  alioqui  opennn 
nulla  prorsus  differentia,  ne(|ue  eornm  quae  per  animam  neque  (|uae  jier 
corpus  ficri  possunt.  ( )nuiia  tune  sunt  carnalia  vel  litei'alia,  (juando  eogente 
litera,  absente  lege  spiritus,  fiunt,  tune  simt  si)iritua]ia,  (piando  praescnte 
lege  .spiritus  fiunt,  ut  infra  videbiniiis.  3.s 

FA  hie  vides,  eredo,  radieeni,  unde  mihi  erescit  indignafio  in  tot  deereta, 
statuta,  deeretales  pontificum,  qua  t^Tannide  nunc  ecelesia  et  ojipressa  iacet 
et  indies  vastatur.  Xam  cum  reirigeseent(!  ehai'itate  et  deo  pro  peecatis 
nostri.s  legem  sjiiritus  paulatim  auterento  penitus  tolli  oportuit  et  leges,  (]nas 
sine  illo  spiritu  impleri  non  .sit  possiliile,  potius  augentur  cotidie  magna  ira  4o 


3C  S5on  Et  liic  vidos  6i?  uliedicrli  ex  corde  ©.  ÜOl  3.  2G  fcf)(t  in  H         38  fiigcRCcnte  P 


In  epistohim  Pauli  ail  Galatas  commcntarius.  1519.  501 

di'i,  et  fit,  ut  iiniMiiKiiit  onera  iKiiiiiuilms  iniportahilia  (])rat'.s('rtini  si  ri'(l('in])(rice 
carea.s  pecuuia),  qiiae  nee  digito  ip.si  moverc  veliut  aiit  possiiit,  intt'rim  pastiira 
uvium  per  verbiun  fidei  et  spiritus  ne  cogitata  quidem  a  tarn  vigilantihiis 
pastoribus  ovium  Cliristi:  hoc  est,  quod  geino,  ])er  tot  inutiles  leges  et 
5  Uüxia.s  nihil  iii.si  infinitas  oft'ensas  dei  aiigcri ,  eiiiu  et  spiritu  iin])lcri  ]irac- 
cepta  oporteat  et  tameu  ex  iiobis  .spiritus  haberi  iiou  po.ssit. 

Verum  eoiisiiium  tarnen  interiui  dabo.  Prinium,  si  spirituni  iial)es,  iit 
volenter  possis  oniuia  illa  tolerare,  fao  ita  et  vehit  si  siib  Tiiira  aliovo 
tyranuo  {)ro  vohuitate  dei  preniereris.     Siijiiidein  leguni  tyrannis,  eimi  preniat 

10  conscientias,  longe  superat  Tnrcaruni  tyrannideni,  quac  corpora  tantuni  preniit 
aut  rescnlas  eorpuris,  (|iianqiiain  uec  in  hae  parte  Turcas  iiol)is  superimrs 
habemu.s,  si  rapnuu-i  pallioruiu,  annatariuu  aliasque  intolerabiles  BuUarimi 
caupouationes  expenderis.  Siu  invitus  es,  age  data  vel  pecnnia  vel  favore 
enie,   qiiae   tibi  gratis  debebantnr,    (puuido  aliter  lieri  non    potcst,    et  excute 

15  per  indulta  colluni  tiuan  ab  hoc  onere.  Verum  iiaec  intelligo  de  iis  prae- 
ceptis,  quorum  opus  non  obstet  necessitati  aut  eluu-itati.  Nani  tiüia,  nt 
supra  dixi,  cum  fiducia  riunj)enda  sunt  etiam  gratis,  adliibito  consilio  boni 
viri :  de  iis  autem  loquor  hie,  (juae  invitius  f'aeis,  etiam  si  non  sit  necx'ssitas 
vel   charitas   causa   oniittendi.     Hie   enim  melius  est,   ut  modicam  pecuniam 

20  perdas  quam  laipieo  leguni  conseientiam  t(in|ue:us.  Nee  simoniam  timeas, 
quando  non  studio  et  volunfafe  emis  (vclles  enim  magis  gratuitum  dari  fil)i) 
sed  vehit  exactiouibiis  inipt)rtunis  eedis  invitus.  Si  pauiier  es  aut  loci 
distantia  prohiberis,  saltem  in  pul)lieo  pro  vitando  scandalo  ol)tempera,  in 
oeeulto  ])enes  te  ipsum  arliitrium  consule  Ixmi  viri,  certus,  (juod,  iibi  pastor 

25  tuus  eiu'aru  tui  posthabuit,  Christus  eo  mitius  tecum  agel,  modo  suis  mau- 
datis  obedieris  ex  corde.  i 

eil  r  ist  o  eonfix  US  suni  eruei:  vivo  autem,  iam  non  ego,  v  i  v  i  L  otni.  ;,  la  f. 
vere  in  nie  Christus. 

Mortuum  se  dixerat  legi:  iam  moduin  liuius  mortis  exprimif,  (jui  est 
30  crux   Cliristi.     Huc   pertinet   (piod   Gal.  infra  v.   Qui    Christi   sunt,    carncm »u.  5, 24. 

suam  crucifixerunt  cum    eoneupiscentiis  suis,   et  Petnis  i.  Pe.  iiij.  Chrisf<i  in  1.  *ctr.  4, 1. 

came  passo,  et  vos  eadem  cogitatione  armamini,  cpiia  qui  passus  est  in  carne 

desiit  a  pcecatis,  et  c.  ij.  Peecata   nostra    ipse   jiertulit  in  eoqiore  suo  super i.*ctv. 2,24. 

lignum,  ut  peccatis  mortui  iustieiae  vivamus.  Hinc  beatus  Augustinus  li.  iij. 
35   tri.  iiij.  pa.ssionem  Christi    esse  et  sacramentum   et   exemplum   doeet:    sacra- 

nientuni,    (juod    signifieet    et    eredentibus    donet    mortem    ])eceati    in    iiobis, 

exemplum,  quod  et  nos  imitari  cum  oportet  patieudo  moriendüijue  corporalitcr. 

Sacramentum  est  illud  Rlio.  iiij.  Qui   mortuns  est  propter  peecata  no.sti'a  et  iHüm.  4, 25. 

resurrexit   pi-opter   iustificatiouem  nostram.     Exemplum  est  i.  Pe.  ij.  Christus  i*t"- 2,21. 


12  aliosque  AF  ed.  Erlaug.  '32  (jua  tjui  AI'  38  Kho.  v.  AI-'  Ko.  5.  H 


502  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  uommentarius.  1519. 

pro  uobis  passius  est,  vobis  relinqueiis  exemplum,  ut  sequamiai  ve.stigia 
""eoL  3^  eins.  'Sacrameutuui  latissime  tractat  Kho.  vi.  viij.  Colo.s.  üj.  et  aliis  nmltis 
locis.  Ita  et  hie.  Crueitiximi  se  dicit  Christo  iiurta  sacranieutiim ,  (jitod 
peccatimi  et  conciipisceutias  mortificaverit.  Qiiod  auteiii  dicit  Apostohis, 
hoc  est:  ii,  qiii  per  legLs  opera  iustilicari  quaenmt,  nou  modo  nou  crueifi-  s 
gunt  carneiii  suam,  sed  etiam  aiigeut  cuncupisceotias  eins,  tantum  abest  ut 
i.iiot.  15,56.  iu.stilieari  possint.  Lex  euim  viitus  peccati  e.st,  iiTitan.«  invitam  coneupi- 
scentiam,  dum  eam  proliibet.  Fides  autem  Christi,  cum  diligat  legem  et>n- 
cupLscentiae  prohibitricem,  iam  idem  quod  lex  iubet  i'aeiens,  conciqiisceutiaiu 
aggreditur  et  erueifigit.  w 

Xon  ergo  per  legem  peccati  abolitio,  sed  cognitio  tantum  et  auctio, 
Irustraque  iu  illa  iu.stificatio  quaeritur.  Tmii  vivit  iiistus  nun  ipse,  sed 
Christus  iu  eo,  quia  per  tidem  Christus  iuliabitat  et  iuHuit  gratiam,  per  quam 
fit,  ut  ht)Uio  uon  suo  sed  Cliristi  spiritu  regatur.  Xani  dmu  nostro  agimiu" 
spiritu,  eoueupiscentias  sequimur,  uou  crucifigiuuis.  Totum  ergo  Clu'isto,  ^^ 
uon  uubis  dandimi  est,  quod  credimus,  quod  iusti  sumus,  (juod  legi  mortui 
siuuiLs,  quod  eoueupiscentias  mortiücamus. 

®Qi.  2,2u.  Quod  autem  uuuc  vivo  iu  carue,  iu    fide  vivo  filii  dei,   qui 

dilexit  me  et  tradidit  seipsum  pro  me. 

Optime  Era«mis:  'Quod   autem    uuuc  vivo',   id  est,   tjuam  vitam  20 
siijni.  6, 10.  nimc  vivo  &c.  sicut  et  ad  Rhomauos  vi.  idem  iuterpretatur,  aut  quod  tenipus 

1.  'jäctt-  4, 2.  vivo,    sieut    i.  l'e.  iiij.    Vokmtati    dei    quod    reliquum    est    vivat    temporis. 

D.  Hierom-mus  aliud  putat   'esse  iu  carue"   et  'vivere  in  earne',   quod 
Mbm.  8,  s.  alibi  dixerit:  Vos  uos  estis  in  carue,  et  Khom.  viij.  Qui  in  carne  sunt,  deo 

2.  isot.  lu,  3.  placere  uou  possuut.    Hoc  video,  quod  ij.  Cor.  x.  'Iu  came  euim  ambulantes,  25 

non  tainen  seeundum  eai-uem  militamus'  malum  semper  intelligat  'secmidum 
^Jf)!i.  1, 22.24.  earuem  ambulare'.     Permauere  autem  in  earne  uccessariuni  serihit  ad  Philip- 
peuses.     Proinde  liaud  scio,  au  coustaus  sit  ista  distinetio. 

Est  autem  sensus  Apostoli:  Dixi,  me  iam  uon  vivere,  sed  Christiuu 
in  me:  verimi,  ne  existimetis  aut  haereticis  futm-is  occasio  data  videatiu-,  30 
quod  vita  christiaua  sit  extra  earnem,  in  religioue  ^  angelorum,  in  mirabilibus 
su|}ni  se  ambulaudo,  sie  vivit  iu  me  Christus,  ut  tarnen  in  came  vitam 
agam,  uou  autem  sie  iu  carne  vivam,  quod  ex  cai'ue,  in  earne  aut  secundiun 
earnem  sit  vita  mca,  sed  in  fide  filii  dii.  lusticiarii  vero  et  ipsi  in  carne 
quidem  vivuut,  id  est,  in  praeseuti  vita  agunt,  verum  haue  vitam  uou  aguut  35 


2  Ko.  6.  et  8.  H  20  Optime  Erasmus:  'Quod  autem  nunc  vivo'  fcf)tt  in  II  21  Soll 
&c.  sicut  "bis  inferpretatur  fc^It  in  II  23—28  SBon  D.  Ilieronymus  bi^  ista  (listinctiu  fcftU 
in  H  24  Khoni.  vij.  AI'"  96  in  praeseuti  vitJi  agunt  veram  haue  vitam,  uon  agunt  A 

in   praeseuti  vita  agunt:  vcram  haue  vitam   uou  agunt  K 

')  «0  ,5l»ar  Qltc  'iUi6()nbcn,  ob  aber  iiidjt  in  regioneV 


In  episfcolam  l'auli  ivil  Uulatas  commentaiius.  1519.  5Q3 

iu  fide  Christi,  sed  in  o))eribiis  legis,  ideo  niortuain  in  ])uccati!5  vitain  :igunt. 
Ubi  Paiüiis  vitain  in  iusticia  viveuteni  dicit,  sie  utraiique  vitam  sünid 
involvit,  corpdralom  et  spiritiialcni,  corporaleni  tiinc  verc  esse  vitam,  si  in 
C'liristo  et  spüütn  tidei  viUi  vivatiir.  »Sicut  cnini  k'x  uccidit  snos  cnltDrcs 
5  spirituali  mortc,  diun  facit  peccatum  roborari  et  aiigeri,  ita  et  vitam  corporis 
mortuam,  id  est  ])efcatricem,  facit. 

Ul>i   smit   ergo   uustri   ueutrales,   ()ui   iuter   ))eccatum  et  iusticiani  fidei 
mediimi   statum   Hnxerimt,   scüicet  moniliter   l)oninn,   cum  Apostolus   iji.sani 
legis  iusticiam  ap]>elk't  mortuam?     At  mortnnm  apud  Apostolum  non  dicitur, 
»"  nisi  quod  peccatum  prius  sit,   sic'Ut  dicit:   Ötinuüus    autcm    mortis  peccatum  itsov.i.s,  56. 
est,  et  Kho.  v.  per  peccatimi  mors.     Non  ei^o  opus  aliquod  mortuum  et  uon  sHöm.  5,  la. 
mortale  (ut  dicunt)' seu  nun  raeritoriimi,  sed  mortuum  siiniü  et  pecoatimi  est. 

Non  abiicio   gratiam  dei:   .si   euim  jier  legem  iusticia,    ergoöm.  s.ai. 
Christus  gratis  mortnus  est. 

1'  Tam   magna    iniuria   est    velle    operibus   vh'ibusque   uostrls   ])er    legem 

justificari,  ut  -Vjjostolus  id  appellet  abiectiunem  gratiae  dei,  non  tantuni  iu- 
gratitudineni,  quae  per  se  pessima  est,  .sed  et  coutemptum,  cum  gratia  dei 
sumniis  studiis  debuerat  inquiri :  at  illi  gratis  acceptam  repudiant.  Vehemens 
ceite  obiurgatio. 

20  Illum  syllogismimi  Apostoli    dignum    est  perpeudere:    Si   per   legem 

iusticia  &c.  Cum  fiducia  pronunciat,  aut  Christum  esse  gratis  mortuum, 
(jiiotl  est  smmna  blaspheiuia  in  deum,  aut  per  legem  nihil  nisi  peccatum 
haben.  Nam  illi  procul  a  sacris  literis  arcendi  simt,  qui  distiuctionibus  e 
8U0  oerebro  depromptis  iusticiam  aliam  moralem,   aliam  fidei  et  nescio  (juas 

25  ^ias  ad  Theologiam  atlerunt.  Habeat  sane  civilis  res  suam  iusticiam,  ]>hilo- 
sophi  suam  et  quicuu(|ue  suam.  Nos  oportet  hie  iusticiam  ad  intt'jlectnin 
scripturae  accipere,  (piani  Apostolus  plane  uegat  esse  nisi  per  lidem  Icsu 
Christi,  caetera  omnia  opcra,  etiani  sacratissimae  legis  dei,  adeo  non  |)raestare 
iusticiam,  ut  etiiuu  pcccata  sint  et  homiuem  jiciorem  i'aciant  coram  deo,  quin 

3u  taata  esse  peccata  et  a  iusticia  tam  longe,  ut  necesse  fuerit  filium  dei  mori, 
(|Uo  iusticia  nobis  donarctur.  Ne  ergo  in  theologia  iusticiam  vocaveris,  (juod 
e.xtra  tidem  Ciiristi  fuerit:  si  autem  iusticiam  uon  esse  certuiu  estj  certum 
pariter  est  peccatum  esse  et  damuabile  peccatum. 

Vide  ergo   novam   iusticiam    novamque  iusticiae  definitionem.     T^sitate 

35   eiiim    dicitur   'iusticia   vh-tus    est  reddeus    uuicuique  cjuod    suum   est'.     Ilic 
dicitiu-   'iusticia    est    fides   lesu    Christi    seu   virtus   (jua    creditur    in   lesum 
Christum',  ut  Eho.  x.  Corde  creditur  ad  iusticiam,  id  est,  si  quis  velit  iustus  «om-  ii».  w. 
esse,   credat   necesse   est    corde   in    Christum.     Et   beatus  Hieroiiymus  c.  iij. 


2  viventem  ducit  AF  ed.  Krlaiig.  4  siiiritui  AF  18  Veliemeiis  certe  obiiugatio 

\ti)li  in  H         21  gratis  fe^U  in  II         25  civileis  res  A  civile  ins  F  ed.  Erlang.         37  Kho.  i.\.  A 
unb  banac^  Fll 


5U4  lo  epistolam  Fauli  ad  Galatas  conimentarius.  1519. 

Sfiüi  i'st  .sapieutis  vera  illa  .seutt-utia,  non  fidelem  vivere  ex  iusticia,  »ed 
iustmu  ex  fiele,  id  est,  uon  .«iia  iii.sticia  fideli.s  est,  sed  fide  iustiis  est:  pulchra 
certe  sententia. 

lam  sequitur,  quod  iustus  per  fidem  uulli  dat  quod  siuini  est  per 
seijisum,  sed  per  aliurn,  scilicet  lesiim  Christum,  qui  solus  ita  iustus  est,  5 
ut  omuibiis  reddat  quod  reddendum  est,  immo  omnia  ei  debent.  Qui  auteni 
ia  Clrristum  credit  et  spiritu  tidei  uuus  cum  eo  factus  est,  iam  non  solum 
satisfacit  onniibus,  sed  id  quo([ue  efficit,  ut  omnia  sibi  debe;mt,  Habens  cimi 
Christo  omnia  communia.  Peccata  sua  iam  neu  sua,  sed  Christi  sunt.  At 
in  Christo  peccata  iusticiam  %-incere  non  possunt  sed  vincuntur :  idoo  in  i<i 
ipso  cousmiuintur.  Rursum,  iusticia  Christi  iam  non  tautum  Christi,  sed 
sui  Christiani  est.  Ideo  non  potest  lüli  debere  aut  a  peccatis  opprimi,  tanta 
fultus  iiLsticia. 

Haec  est  illa  iuaestimabilis  gloria  Cinistiauorum,  haec  inetfabUis  diviuae 
charitatis  circa   uos  dignatio,   qua  tanta,   tam   praeciosa   nobis   donata  sunt,   li 
pro  quibus  ne  abiiciantnr  merito  sie  aestuat  Paulus.     Unde    et  haec  iusticia 

1.  Goc.  1, 30.  dei   iusticia   vocatur,    ut   i.  Coriu.  i.  Qui   factus   est   nobis    a   deo   iusticia   et 

aiöiii.  7, 16  f.  sapientia  et  sanctificatio  et  rederaptio.    Sic  Rho.  i.  Non  embeseo  euangelium: 
iusticia  dei    revelatur  in  illo  ex  fide   m  fidera,   sicut  scriptum   est  'iustus  ex 

Möm  10, 3.  fide  vivet'.    Et  Rho.  x.  Ignorantes  iusticiam  dei  et  suam  quaerentes  statuere,  20 
^i-  31. 1.  iusticiae  dei  non  sunt  subiecti.    Haec  est  iUa  vox  psalmorum  xxj<.  In  iusticia 
tua  libera  me,  uon  mea,  utique  (juae  ex  lege  est  et  peccatum  est.    Et  iterum 
>$!' 72,17!  cxlij.  Exaudi    me    in  tua  iusticia.     Et  Ixxi.  Deus   iudicium    tuum    regi  da  et 
iusticiam    tuam   tilio    regis.     Orietiu-   in    diebus   eins   iusticia    et    al)undantia 
'?!.  S6, 13.  paois.   Et  xcv.  ludicabit  orbem  terrarum  in  iusticia.    Et  quid  nudtis?    Iusticia  23 
dei  in  scriiituris  fere  semper  pro  fide  et  gi-atia  accipitur,  rarissime  pro  seve- 
ritate,  qua  damuat  impios  et  liberat  iustos,  ut  mmc  passim  usus  habet. 

Quod  si  iusticia  fidei  dicenda  est  reddere  unicuique  quod  suum  est  ex 
nobis  ipsis,   potius    intelligitiu"   id   facere  per  cessionem   (ut  vocant)  omniiun 

Suc  14,28«. bonorum,  quo  modo  dominus  Lucae  xiiij.  in  parabola  aedificantis  turrim  et  30 
j)ugnaturi  contra  fortiorem  se  docet.  Hi  enim  acdificant  turrim  (cxein[)l() 
eorum,  (jui  Babylouiae  turrim  coeperimt),  qui  suis  viribus  freti  ]>er  opera 
legis  sese  quaerunt  iustificare  et  salvos  facere,  et  occurrunt  Ciu-isto  iudici 
futuro  roluLstissimo  cum  pauculis  o])erum  copiis.  (iuilnis  consiiiit,  ut  primum 
suniptus  supputent,  et  invcnient  quod  non  possiut:  ideo  relictis  cimnibus  35 
sapicntiae,  virtutis,  iusticiae  praesumptioiiibus,  adluic  illo  longc  agente,  rogciit 
paceiu,  desperantos  de  sci|)sis  et  se  in  miscricordiam  vcuturi  regis  ])lcna  fide 
2uc.  14, 33. proiicientes.      Sic   enim    ccmclusit  eandcm    ])arabo!Min:    Sic   omnis   ex    vobis, 


22  iterum   xlij.    F    iternm   42.   II    ed.  Krl.niig.  2b    Et    x<'vii.  A   unb   I)icrnQc5   qUc 

übrigen  ^^iiSgabcu  Uu  dumiiius  fe^U  in  11,   in  AF  ed.  Erlaug.  ftcl)t  bajüc   (lucuiuiu.s      in 

fcl)tt  in  11 


In  epistolam  Pauli  ■m\  Ual^itsui  coimuentarius.  1519.  5D5 

qui  noa  reuuuciaverit  oinnibu.s  i\u-m  jiossidet,  lum  jiutvst  imnis  esse  discipiilu.s, 
hoc  est,  uou  ei'is  Clu•i^5tiaulus,  uisi  ^lAix  fiiJe  iiituiis  tiii.s  iu.stieiis  peuiliis  rcitrti.s. 

CAPITVLVM  TEKTIVM. 

O    iuseiisati    Galatao,     tjiiis    vus    lascinavit,     noii    ul)e(li  i'c  «ni- 3,  i. 

5   veritati? 

Nunc   ad  Galatas    rcvcrtitur.      Naiu    liuciisnuc    contra    IVlruni    dixisse 
divo  Hieromiuo   putatur.     ^'el•lnn ,   an  oninia  ista.  praeseute  Petro  effuderit, 
nescio.     Ego   divinareni   ab   illo   luco   'prupler  quod  nou   iustificatur  ex  ope-  »oi.  •.•,  ir,. 
ribufi  legis  oniuis  ciu'o'  dcsiisse   cum  Petro   loqui,   quia  rei»tit,   quod  paulo 

lu  superius  ad  Petinun  dixisse  se  scribit  'scientes,  quod  uou  iustificatur  liouio 
ex  operibiu-  legis  <tc.'  at<jue  iain  al)  isto  lucu  cum  Galatis  deiuceps  disj)!!- 
tare  et  reliquis  ai^gumentis  opcra  legis  contutare.  Tameu  esto  uuicuiquc  liic 
suum  iudiciiuu. 

Igitur  Paulus  totus   acstuaus  j)io  zclo,  ctsi  totam  Kpistolaiu  ferc  argn- 

15   nieutis  et  coufutationibus  rcpleverit,  iinmiscet  tameu  aiiquoties  exliortationcni, 
obiurgationem,   nounimquam   et   eadem  repetens  iuculcat,   oninia  tentans  pro 
Apostolicii    solllcitudine.     Insensatos,    stultos,   ameutes   eüs*Vücat,   autorc 
Hierouymo,  vel  quod  regionis  proprietatc  eo.s  pulsat,  sicut  ad  Titum  Cretenses  lU.  i.  u. 
niendaces  et  alias  geutes  alüs  vitiis  uotat,   vel  quod  a  maioribus  ad  miuora 

■M  venerant  ac  velut  repuerascere  coeperant,  ad  pedagoguni  legis  revei-si.  Et 
hoc  uiagis  mihi  probatm':  nam  in  sequeutibus  de  elemeutis,  tlc  pedagogo, 
de  haerede  parvulo  disputat,  manifeste  eorum  stidticiani  ac  pucriciam  taxaus. 
Hoc  et  verbuni  'fasciuavit'  ostendit.  Pueris  eniui  et  aetati  parvulac,  ut  idem 
Hieronymus  ait,  dicitur  proprie  fascinus  noccre. 

:.s  Est   aut<.>m    t'asciuare   luspectu   malcfico   ledere,    ut    Vh-gilius:   Nescio 

qiiis  teneros  ocidus  mihi  fascinat  haguos.  Hoc  utrum  veriun  sit  ucc  uc,  deus 
viderit,  inquit  Hieronymus,  (juia  jxitcst  tieri,  ut  demones  huic  pcccato  ser- 
viant.  Ego  credo  huuc  esse  luorbum  inl'autulorum,  »juem  mulierculae  uostrae 
vulgo  'die  elbe'  seu  'das  hertzgcspan'  vocant,  quo  videmus  infautes  tabescere, 

3u  macrescere  ac  misere  torqueri ,  ali((uando  iucessanter  clamare  et  flere.  Cui 
morbo  rursum  nescio  (juibus  literis  et  sujicrstitionibus  tentaut  occurrerc. 
Creditum  est  enim,  ab  invidis  illis  et  nuileficis  vetidis,  si  cui  formosuluiii 
infiuitiüum  mati-i  invideant,  taha  fieri.  Unde  et  verbum  graecuni  nou  taiilum 
iiiscinare  sed  et  invidere  quoque  significat,  teste  Hieronymo. 

35  Ita   et   Galatae,   cum   essent   in  Cliristo  ([uasi   modo   geuiti  infautes  et 

foeliciter  crescereut,  a  pseudoapostolis  fasciuantibus  sint  laesi  et  ad  legis 
macredinem,  immo  miseriam  tabcsceutes  reducti.  Et  satis  pidclu-a  stat  simili- 
tudo.  Nam,  ut  t'ascinator  dims  figit  in  inlantiin  oculos,  douec  noceat ,  ita 
pestilens  doctor  figit  ocidiun  suiuu  ucijuam,  id  est  sapicutiam  suam  impiam, 

23  Tetrus  enim  H 


5Ö6  In  epistoliim  l'auli  ad  Giilatas  loniiiientavius.  1519. 

in  siinplices  aiiima,s,   donec    in   eis  verani   iiiti'Uigentiam   corrunipat.     Oculus 

i'uc.  11,  sieuini,  iit  Liicae  xi.,  in  scrii)turis  doctrinam,  Cognitionen!,  etiaiu  ipsnm  doctort'ni 

^Jj'Jl'i^^'^j'g'^  signifit-at,  nt  lob  xxix.  oculus  fui  cacco,  et:  Si  oculus  tuus  scaudalisat  t«  &c. 

i').  1, 1.  Hi  sunt  quos  scriptura  dolosos,  illusores  mentiumcjue  deceptores  vocat.  Psal.  i. 

5pi.  3, 32.  In  cathedra  j)estileutiaf   non  sedit,   heb.  in   sessione   ilhisorum.     Proverb.  iij.    s 

aboniinatio  est   domino   oinnis    illusor  et    cum   simplicibus  sermocinatio  eius. 

Sed  hie  iusurgit  quaestio,  an  Apostolus  hoc  loco  credendus  sit  appro- 

bare,  fascinnni  esse  alicjuid.    D.  Hieronymus  putat,  cum  usuni  sermone  trivii 

et  ex  opinionc   viilgi   exempluin   sum])sisse,   non    quod  fascinum   esse  seierit, 

(juo  mcjdo  et  nonnulla  alia  ex  gentium  fabulis   in  scriptura  assumi  N-identur,   m 

'^'"""saf'^'  ut  Arcturus,  Orion,  Pleiadcs  in  lob,  Syrcne,*  Onocentauri  pilosi  apud  Isaiam. 

34," u'^  Ego,  nt  dixi,  credo,   maleticas  illas  opera  daemonuiii,  deo  perniittente,  vere 

infantulis  nocere  posse  in  poeuam  infidelium  et  in  probationem  fidelium,  cum 

et  niiilta  alia,  ut  evidens  est  expcricntia,  noceaut  tam  in  eoiiwrilius  hominum 

(juam  jK'corum  omniumque  rermu,  atque  haec  Apostohun  non  ignorasse.  is 

®ai.  3, 1.  Ante   quorum   oculos   Cliristus   lesus    proscrii)tus    est   et  in 

Vübis  crucifixus. 

Varie  huuc  locum  video  tractari.  D.  Hiei'onymus  'proscriptus'  intel- 
ligit,  quod  Galatae  Christum  crucitixnm  non  modo  Apostolonnu  voce  et  ex 
scripturis  quocpie  propiietarum  cognoverint  et  sie  pro  et  mite  scriptum  cog-  20 
noverint  quam  dictum  seu  praedicatum.  Et  ista  gemina  eruditione,  scriptiirae 
et  vocis,  firmati  non  debuerant  utiquc  a  Christo  desciscere.  B.  Ambrosius, 
quem  Lyra  sequitur,  arbitratur,  Galatis,  quia  in  opera  legis  confidebant, 
Christum  esse  proscriptnm,  ut  iuristae  de  proscriptionc  loquuntm',  id  est 
eiectum,  danuiatum  et  exulem  factum.  B.  Augustinus  'praescriptus'  legit,  et  2.^ 
sicut  possessio  amittitur  per  alterius  praescriptionem ,  ita  Christus  amiserit 
Galatas,  praescriptus  scilicet  a  jiseudoapostolis.  NuUa  harum  me  capit. 
Erasmus,  sed  et  Stapnlensis  non  dissimiliter,  sie  accipinnt,  Christum  fiiisse 
velut  in  pictin-a  (4alatis  pracscriptum  et  dcpictum,  ita  ut  manifestissime  cog- 
nitum  habercnt,  et  tnmen  nunc  fascinati  et  illusi  i'um  non  agnoscant.  Sic  3u 
enim  solent  ineantamcntis  et  praestigiis  ca])ti  nee  id  cemere,  quod  in  oculis 
inanifestissinuun  est  et  id  videre,  quod  nusqnam  est.  Et  huic  verbum  graeciim 
'i'üoK.fiiiArHF,'  jiatrocinan  videtnr  sensui.    Id  autem  nie  iiiovet,  ipiod  'Ciu-istum 

Cicbv.  6,  li.  in  alicpio  crucifigi'  nunquam  in  bonum  accipitur  m  scripturis,  sicut  Heb.  vi. 

öai.  2, 20.  Kursus  crucifigentes  in  semetipsis  fiüum  dei,  et  supra  non  ait  '(Tucifixus  est  35 
in  nie    Christus'  sed   'vivit  in    me    Cliristns'.      Hie    autem    dicit    'in  vobis 
cruc'ifixus',   utique  hoc  gemens   et  aestuans,   (piod  ('hristus   non   vivit  sed 
mortuus  in  eis  est,  hoc  est,  li(l<'m  eins  per  legis  insticiain  in  eis  extinctam  esse. 

1    düiieo   in   verum  A   douec   verani    H  3  lub  xxxi.  A   Ulli)   l)ictiiodj    alic   übvißcii 

Sluäftotcil  18  S)on   Vaiii3  liiiiic-  Icx-iiiii  hU  me  miivot,  (luod  ^.  ■iii  fcl)lt  in   II 

')  Vutl)«  I)ot  aud)  juiifl  bicjc  jurm  jut  .Sirenus. 


In  epistolam  l'iiuli  ad  üalatas  commontaiius.  1519.  507 

Proiiide  si  luulerem,  diviimtioneiu  mcaiu  haue  divinareni:  Priimim, 
veii)uni  'praescript us',  sive  de  iscriptura  sive  pictiira  accipiatiir,  prtihu,  ut 
sit  'praesoriptuis'  qiKxl  'cuniiu  j)0.situs  et  ad  ocidimi  nionstratus' :  uani  ideo 
addit  'ante  oeulos',  ut  ex)>riiiiat  luiiic  seiisuin.    Deiude  deleta  coniiiiK-tiniic 

5  'et'  (ut  in  graeco)  sie  stet  textus:  (iuihus  in  oculis  seu  ante  oeuki.s  lesu.s 
Christus  praeseriptus  est,  in  vobis  erueitixus,  iioc  est:  Ecce  vosipsi  ceniitis 
et  arguiuentis  praediotis  efteetum  est  a  nie,  ut  elarnni  et  in  oeulis  vnhis 
depietum  et  anteseriptnm  sit,  lesuni  Christum  esse  in  vobis  onieiiixnni. 
Hunc  esse  sensuni,  si  praeeedcntia,  iniiuo  totius  Ei)istolae  argumeutuiu  attendas, 

i'j   credo,   nou  negabitur:    praeiuiserat  euim  'Nun  abiieio  gratiam  dei,  vivo  nonöm.  2,31. 
ego',  it«ni  'si  ex  k'ge  instieia,  iimi  Ciu'istus  gratis  mortuus  est'.    Quae  oninia 
eo  teudunt,   (piod  Christus    sit    in   iis  erueitixus    (sieut  in   ludeis),    (juicinupie 
nou  iu  eum  sed  in  seipsos  ac  legem  eouliduut.    Nam  tunc  est  abiecüi  gratia 
dei,   non  vivit  in   eis  Clu-istus:    Quid  ergo  restat,   nisi   (juod    sit  mortuus  et 

'■'  erucili.xus  in  eis?  Utitiu*  autem  .Vpostohis  pro  aestu  suo  verbis  E])itasi 
multa  ardentibuß  et  velut  impetuosis:  'Ante  oeuios  praeseri])tus',  im(ui(, 
([Uasi  di(^at  'neseio  (jUonHido  ehu'ius  monstrare  posseni,  deiiide  mm  sohun 
nomen  Clu'isti  sed  'lesus  Christus',  uti'anijue  nomen  cum  pondere  inehi- 
mans,   tandem   'in   voljis    erucifixus'.     Mitius  erat,    si    non    'in  vobis, 

20  qui  tauti  fuistis',  et  levius  erat  'mortuus'  aut  'passus'  aut  ,'iufirnuis'',  sed 
atrociter  'erueitixus',  inquit,  'in  vobis',  ignominiosissime  scilicet  a  voljis 
tractatus. 

Obsecro,  quid  faceret,  si  et  modo  videret  in  ecclesia  legibas  hominum 
Christum    etiam    plusquam    crucitigi?       Nenqie    iiiud,    (juod    Act.  xx.    cum  sipni*  »1,39. 

-j  lachrymis:  iutrabunt  post  (.liseessiunem  meajn  lupi  rapaces  in  vos,  non  par- 
ceutes  gregi  &e. 

Hoc  solum  a  vobis  volo  discerc:  ex  operibus  legis  spirit  umwm.  3, 2. 
accepistis,  an  ex  auditu  fidei? 

"Vide,   quam   efficaciter   tractet   locum    ai)   experientia.     Quid  enim  hie 

3u  praetexent?  sint  caetera,  imjuit,  infinna  argumenta,  quibus  usus  sinn,  (piid 
hie  dicetis?  hoc  sohnn  docct<',  age,  sim  hie  diseipuhis  vester:  in  operibus 
legis  qui  vcrsati  cstis,  dieite,  si  UM(|Uam  spiritum  aeeeperitis,  donec  me  prae- 
dicante  Christum  crederetis?  Sic  ciun  fidueia  insultans  ac  iam  vcliit  inso- 
lubili  vinculo  obstrictis  dicit. 

35  Sic  stulti  cstis,  ut,  cum  spiritu  cocperitis,  nunc  carne  con-öai.  3,3. 

s  u  m  m  e  m  i  n  i  ? 

Apparet  autem,  ista  ab  Apostolo  scripta  iis,  qui  ex  iiKlaismo  credl- 
derant   et  prius  in  operibus   legis  versati    fuerant,   deinde  spiritum    sanctum 


1  si  auderem  iiä  Primum  fe^lt  in  U         12  iu  liis  ¥         V.i  Nam  cum  H         17  quasi 
di,  AK  quasi  dii-it  II  31  vester,  qui  versati  estis  in  operibus  legis,  dieite  11  35  cou- 

summamiui  alle  "Jtuufjabcu 


508  In  epistolam  Pauli  ;n1  C-ialatas  commentarius.  1519. 

visibili  signo  acwperaut,  sicut  tunc  dabatur:  ali()([iiiii  noii  satis  urgeret  hie 
locus.  Aut  certe  niixtim  gentibus  et  ludeis  sfi-ibit,  sed  geiitibus,  (juae  a 
ludeis  antea  in  legem  tractae  fuerant.  Nisi  dixeris  Apostolum  loqui  de 
operibus  legis,  in  quae  relapsi  fuerant  a  fide  Christi,  quod  sane  mihi  pro- 
babilius  est.  Nam  ab  apostolis  falsis  uou  acoepisse  eos  spiritmii,  sicut  acce-  s 
])erant  per  PaiUum  antea,  satis  certus  erat. 

Quod  autem  D.  Hieronymus  iioc  loco  discernit  opera  legis  ab  operibus 

Jipüitti.Ki.tt.  i)onis   et   Conielium   ex  operibus    spiritum   accepisse  putat  Act.  x.,  sane  non 
credo,  cum  darum  sit  ad  praedicatiouem  Petri,  hoc  est,  ad  auditum  tidei,  iit 
hie    dieit,    cecidisse   super   eos   spiritum    sanctum.     Neque    etiam    Abraham,   m 
Moses  et  caeteri   saucti   (sicut  conatur)   ex  o}>eribus   legis   naturalis  iustificati 

SHom.  f,  lif.  sunt,  sed  ex  tide,  ut  hie  et  llho.  iiij.  scril)itar.  Apostolus  non  legem  cere- 
monialem  tantum,  sed  onuiem  prorsus  legem  notat,  quia,  cimi  sola  fides 
iustifieet  et  opera  bona  faciat,  secjuitur,  quod  nvilla  prorsus  cuiuscunque  legis 
opera  iustificeut  neque  bona  sint  opera  ullius  legis,  sed  tantummodo  fidei.  is 
Haec  autem  attuli,  ut  leetorem  Hieronymianum  nionerem  id,  quod  ipsemet 
postulat  et  in  prologo  suo  et  Epistola  ad  heatum  Augustinum,  seilieet  com- 
mentarios  a  se  esse  scriptos,  in  (juiinis  usus  est,  referre  aliorum  sententias 
et  lectoribus  liberum  iudicium  rel inquere.  Hoc  enim,  ciuu  non  i>auci  theo- 
logi  et  iurisperiti  ixm  observent,  aliipiando  nionstra  sententiarum  seqmmtur  ;o 
pro  domestica  ecclesiae  doctrina. 

Illud    autem    'auditu   fidei'    )>ulchre   Erasmus    (ut    oninia)    pro    ipso 
andibili,  i)r(>  ipso,  ut  inquit,  sermone  (|ui  auditur,  ut  sit  auditns  fidei  id  quod 

apnirf)  in.'ii.  verbmn  fidei  auditum,  Act.  x.  Adhuc  loquente  Petro  verba  haec  cecidit  spi- 
5rj.  s:t,  1.  ritus  sauctus  sujjcr  unmes,  qui  audieljant  verlnnn.    Sie  Isa.  liij.  Domine,  quis   2s 
viiiti.  :i,  2.  credidit   auditui  nostro,    et   Abaeuc  iij.  Domine,   audivi  auditionem    tuam  et 

s?(,"jjj^', '};  timui.  Item  freipiens  hie  Tropus  seriptiu-ae,  ut  Hiere.  xlix.  Abdiae  i.  Auditum 
audivimus  a  domino  &c. 

Sed    hie   rm'sus    laborat   d.  Hierouynuis,    unde   surdi   fiant    ("hristiani? 

gjom.  10. 14.  praesertim  quando  Rho.  x.  dieit:  Quomodo  andient  sine  praedicante ".'  quomodo  3o 
eredent,  quem  non  audieruuf?  Et  ut  habet  illie  gradatio  Apostoli,  primum 
est  mitti,  deinde  praedieari,  tum  audii'e,  tum  eredcre,  tum  iuvocare  et  sie 
salutem  consequi.  Addam  cgo:  quomodo  iuiantes  salvi  fiunt  et  ba|)tisautur, 
cum  et  ipsi  non  audiant?  Respondet  primnin,  ((Uo<l  fideni  ex  auditu  esse 
et   in    parte    et    in    loto   accipi    ))otest:    sed    Jinc    cvincit    Paulus.     (Quomodo,   3b 

!Hnm.  Kl,  II  iM<juit ,  crcdeut  quem  non  audieruiit?  J^cindc,  (|U(i(l  alionnu  gestii  et  con- 
versatioiK;  possunt  surdi  i'uangeliuMi  discere:  seil  ul)i  infautcs?  Igitur  ijuod 
novissime  sentit,  .sequor,  sciliret   quod   verbo  dei  niliil  surdum  est  et  ad  eas 


18  .Tliaruni   .\K  imI.   Kil.-iiig.  2'J   pulcliie   Krasmua  (ut  (■iiiiiia)  fehlt  in   II  Ü-'!  ut 

inquit  fct)"   in   "        auililur  iiccipitur,   ut  sil   II  :!:i  S.I011   Ailil.iin   iigo  bis  iui|ilicatu.s  ©.  .JU9 

^.  7  (cljlt  in  II 


In  epistolam  Pauli  ail  üalatas  commentarius.  1519.  509 

loquitur  aures,  de  (|iiil)iis  dieitur:  Qui  liaht't  aiuvs  uiidiciidi,  uiidiat.  Haue wuttii.  11,15. 
rftspoiLsionem  fortiU>r  aino  00,  qiiod  iiec  in  udidtis  t't  aiidiciitiliiis  verlmni  doi 
audiatur,  uisi  intus  Spiritus  iucremeutiitn  det  Ideo  verbuin  virtutis  et  gratiue 
est,  simiil  dum  aure.-;  pulsat,  intus  S|)irituin  infuudit.  Qiiod  si  spiritiiiu  udii 
i  infuudit,  niliil  ditVcrl  audiciis  a  surdo.  (^uocirca  ipsi'  smius  verlii  niinistcriu 
pcclesiae  super  infantem  prolatus,  eo  faeilius  operatur  ])er  spiritum,  (|U()  par- 
vidus  verhi  est  c-ai)aci(ir,  id  est  patientior,  luiilis  aliis  rcKiis  imj)li('atus. 

Potentissime  ergo  Paidus  iiic  eoutbdit  opera  legis,  tum  etiam  uostniruni 
Theologonun  somnia,  qui  meritum  eongrui  inveneruut  ad  gi-atiam  olrtiuendani. 

10  Verum  Apostolus  dieit  'non  operihus,  sed  auditu  verhi',  hoc.  est,  si  ]>atiaris 
verbum,  quieseas  tu  et  sabbatum  domini  a  tuis  operibus  f'erieris,  ut  audias 
quid  loquatiir  in  te  dominus  deus  tuus.  Ideo  signabis  lioe  PaiJi  memorabile 
dooiunentum.  Si  vis  gratiam  eonsequi,  id  age,  ut  verbum  dei  vel  audias  in- 
tente  vel  reeorderis    diligeuter:   verl)um,  incjuam,  et  solum  verbum  est  veiii- 

i'  euluni  gratiae  dei.  Nani  quae  tu  oj)era  eongrui  vocas,  aiit  mala  sunt  aut 
gratiam  iam  venisse  necesse  est,  quae  illa  open>tur:  stat  fixa  sententia,  ex 
auditu  fidei  aecipi  spiritum.  Hoc  modo  acceperunt  spiritum,  (|uicun(|ue  acce- 
peruut.  Tu  ergo  ne  tibi  propriam  fabrices  mai-hinam  eunsiiii,  rciecto  con- 
silio  dei. 

20  Observa:  carne  consummari  dieit,  hoe  est  finiri,  desinerc,  deficere. 

Ex  quo  loeo  daret,  earnem  non  modo  pro  sensualitate  seu  concupiscentiis 
camis  aecipi,  sed  pro  omni  eo,  (juod  e.xtra  gratiam  et  spiritum  Cliristi  est. 
Nam  eertum  est,  Galatas  non  ideo  consummari  carne,  (piod  luxurias,  libidines 
aut  quii)uscunquc  moribus  earnem  sequerentur,  sed  quod  opera  legis  et  iusti- 

■j'j  ciam  relicta  fide  quaererent.    At  iusticia  et  opera  legis  non  sunt  tautum  res 
sensuales,   cum  hue  etiam   pcrtineat  opinio  et  fiducia,   quae  in   corde  sunt. 
Quicquid  igitur  ex  fide  non  est,  caro  est,  Heb.  ix.  In  variis  iusticiis  et  ba])tis-.Ciebr.  9, 10. 
niatibus  eaniis.    Sic  Gen.  vi.  Non  permanebit  spiritus  mens  in  homine,  (jiiia  1.  iwoj.  s.  3. 
caro  est     Non  ait  'quia  earnem  habet'  sed  'quia  caro  est'.    Et  Rho.  vij.wöm.  7,  is. 

30  Non  inveniü  in  mc,   hoc  est   in  carne  niea,  bonnm.     Idem   ergo   ijisemet   et 

caro  sua,   quantum    est  ex  Adam.     Sic  iterum:    ("aro  et  sanguis  regniim  dei  i.(5or.i.'.,.',o. 
non  possidebunt,   et  Mattli.  xvi.  (.'aro  et  sanguis  non  revelavit  tibi.     Sed  et  fflintifi.  10,47. 
i.  Corin.  iij.  adliuc,  in(|nif,  canialcs  estis,  homines  estis,  cum  tamcn  d(>  A])osto-i.eor.  :i,  3. 
lorum  nominibus  ccrtarent.     C^uibus  fit,   ut  omnis  omnium  hominum,   pliilo- 

3.'.  sophorum,  oratonnn,  etiam  pontificum  doctrina  et  iusticia  earualis  sit,  ubi 
non  fideni  doccnt,  et  satis  abnsive  saeros  C'anones  dici,  qui  de  ilignitatii)ns 
et  opibus  statuuutur,  intelliges,  si  hie  Apostolum  audias.  Rursum,  nihil  tarn 
earnale  est  et  exteruum,  quin,  si  operatore  fidci  spiritu  fiat,  spiritualc  sit. 


7   millis  rebus   aliis    l"  12    quod    Inquatnr    H  18  f.    Tu   ergo   t)i§    coiisilio   dcI 

fcl)lt  in  11  ,3wiitften  3-  19   unb   20   in   11   nod)  bie  Uberfc^iift:    Nunc   carne  consum- 

mamiiii.  28  (ien.  vüj.  A  Gen.  8.  H 


51i0  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

Consummantnr  ergo  Galatae  carne,  dum  affectum  et  opinionem  aceipiunt 
operiim  legis  qnorumcuuque,  praesertim  reliota  fiele.  Q,uod  aiitem  Origenes 
et  d.  Hieronymus  tripliceni  hominem  ex  Apostolo  colligit,  spiritualem,  aiii- 
malem  (quem  neutralem  et  medium  intelligit)  et  carnalem,  intra  forte  vide- 
l)imns  quid  sentiondum  sit.  s 

«Ol.  3,4.  Tanta  passi  e.stis  sine  causa?  si  tamen  sine  causa. 

Varie  hunc  locum  d.  Hieronvmus  enarrat,  sed  hreviter  unam  sententiam 
sequor,  quod  Galatae,  cum  heue  cnrrerent  iu  fide  Christi,  multa  fuerant  [lassi, 
prae.sertim  a  ludeis,  qui  nulluni  Christianum  non  persequehantur ,  ut  in 
Actihus  Apostolorum  et  multis  e})istolis  Pauli  patet.  Quae  tarnen  frustra  m 
passi  sunt ,  si  in  legem  recidentes  ]>ermanserint  extra  fidcm :  tamen ,  qnia 
sjwrat  eos  redituros,  dicit  'si  tamen  sine  causa',  quasi  dicat  'si  i-edieritis, 
non  frustra  passi  fuistis'.  Arguit  enim  ab  e<irum  damno  et  frustraneo  labore, 
ut  commoveat  eos,  quia  per  legem  non  modo  a  iusticia  Christi,  sed  (!t  ab 
Omnibus  illius  meritis  et  praemiis  simul  excideriut  J* 

cäai.  3,5.  Qui    ergo    tribnit    vobis     spiritum    et    opcratur    virtutes    in 

vobis,  ex  operibus  legis   an  ex  auditu  fidei? 

Subaudi   'tribuit  et   ojieratur?'      Repetit    autem   et  inculcat,   quae   iam 
supra  dixerat.    Examinat  enim  experientiam,  qua  fortissime  eos  stringil,  simul 
ut  addat  et  sequentia  subinngat.    Prius  enim  solum  spiritum  acce'jitum,  nunc   20 
et  operationes  \nrtutum   opponit,   hoc  est  miracula,    quae   ex   legis    operiluis 
sese  prius  operatos  non  fuisse,  non  ]iotuerunt  negai-e. 

®a(.  3, 6.  Sicut    Abraliani    credidit    deo,     et    reputatum    est    illi    ad 

iusti  ciam. 

SHöni.  4,9.  Hoc  exemplum  et  argumentum  late  Rho.  iiij.  tractat,  ubi  probat,  Abraham   20 

ante  circumcisionem  oredidisse  et  haue  fidem  sibi  in  iusticiam  reputatam. 
N'erisimile  est,  et  apud  Galatas  eundem  locum  ab  eo  fuisse  vocaliter  c.xpli- 
catum  et  nunc  illos  c-onunonefieri  et  revf)cari  ad  priorem  intelligentiam. 

«ai.  3,7.  Coguoscite  ergo,  quia,  qui  ex  fide  sunt,  hi  filii  sunt  Abrahae. 

'Cognoseitis'  ex  iam   citata  scrijitura:   non    ergo  qui   ex  semine  aut  ex   30 

siüiii.  4,  ii.nircumcisione.     Rho.  iiij.  Kt   signatuilum    accepit    iusticiae  fidei,   quae  est  in 

])raei)utio  patris   nostri,   ut    sit   ])ater  omniuni  credcntium  per  prejintium,  nf 

iRöm.  $,  7i.  reputetur    et    illis   ad    ivisticiam.     Et  ix.   In    Isaac   vocabitur  tibi   semen,    id 

est,    non  qui  filii  carni.s,   lii    filii    dei  .sunt,   sed  filii  proniissionis  aestimanlur 

in  semine.  ar. 


2  praesertim  fcl)tt  in  H      Ülon  (Juod  nnfoni  6i§  sentiondum  sit  3-  •''  ffW  'f  "     Qii'iil 
ant  A  12  rcdiiloritls  II  14  qui    per  logoni   II  IR    Siibauili    triliiiit  et    iippr.atnrV' 

^el)lt  in  11  20  leputalani  lsssc.  Vcrisimilc  II  27  incnni  F 


Tn  epistolam  Pauli  atl  Galatas  commentarius.   1519.  511 

Ex  hör  looo  vieles,  quam  intente  et  onservaiiter  velit  scriptiira  lep;i. 
Quis  enim  luiec  aiffiiiiieiita  ex  textii  Genesis  tnuxisset,  (jiioil  Ahraliaiii  ante 
circiimcisionem  credidit,  quod  Isaae  non  nisi  per  reproiui.ss ionein  fihtinuit,  et 
in  lioc  siguifioari,  sient  Isaar  aeoeptus  est  per  fideni  Ahraliae  credciitis  pro- 
■■•  niittenti  deo  et  in  scmen  ei  vocatns,  ita  niillus  sit  aliiis  Al»raiiae  lilins  aiit 
semen  nisi  promissns  et  fide  acceptvis,  et  tarn  ionjic  ante  ijloriani  ludcdruin 
fuisse  contusani,  qua  de  carne  gloriantur  patnuii? 

Tropus  ille  'esse  ex  fide,  esse  ex  o])eribus',  credo,  satis  iani  notns  sit: 
Sunt  ex  fide,  qui  erediuit,  et  inf'ra:  Sunt  ex  operihus  legis,  (pii  operantur. 

10  Eiusdem  generis  sunt  'esse  ex  \etge,  ex  cireumeisioue',  et  siniilia  apud  Pauluni. 

Sed  non  servat  Apostolns  ivgulas  dialecticae  <'onse<(U('ntiae.    Dicit  enini, 

spirituni  ti"ibut«m  et  virtutes  tactas  ex  auditn  fidei,  et  Imc  jirohat,  ijnia  sie 

Abrahae  fides  est  reputata  ad  iusticiam.    Ergo  ne  fideni  reputari  ad  iiisticiani 

est  spiritum  accipere?    Aut  ergo  nUiil  faeit,  aut  accipere  spiritum  et  repulaii 

15  ad  iusticiam  ideni  erit.  Quod  et  verum  est,  et  ideo  refei-tur,  ne  divina 
reputatio  extra  deuni  nihil  esse  piitetur,  ut  sunt,  quibus  verbiim  Apostoli 
'gratia'  magis  favorem  quam  donuni  significari  putatur.  Naiii  fiivente  et 
reputante  deo  vere  aceijiitur  spiritus,  donum  et  gratia.  AJioquin  ab  aeterno 
gratia  fiiit  et  intra  deum  nianet,  si  tantummodo  fivvorem  signifieat,  eo  (pio  in 

20  hominibus  modo  fiävor  est.  Dens  enim  sieut  diligit  reipsa,  non  vcrbo  tantiiin, 
ita  et  favet  i-e  praesente,  non  tantiini  \-('rbo. 

Nee  ista  ratio  eouscquentiae  videtur  aliqiia  esse,  (piod  dieit  'Abi'aliam 
credidit:  ei^  qui  ex  fide  sunt,  filii  Abrahae  sunt'.  Posses  eadem  dialeetiea 
dieere  'Abraham  genuit  ex  uxore  filium  aut  eomedit  aut  aliud  fecit:  ergo  qui 

2s  idem  faeit,  est  filius  eins'.  Denique  Tudeis  sua  sententia  finnabitur  'Al>raham 
est  clreumcisus,  ergo  eircumcisi  enmt  eins  filii'.  Verum  Apost:ohis  ad 
Abraliam  respicit,  quando  Isaae,  (jui  ei  solus  in  semen  promittebatur,  fidei 
merito  obtinuit.  Non  enim  de  fide  commendatus  est,  quando  Ismael  genuit: 
sed  tunc  pater  fidei  institutus  est  et  multanim  gentium,  (pumdo  verum  suinu 

30  filium  et  legitimum  semen  accepit;  Ideo  Isaae  non  tarn  camis  cjuam  fidei 
filius  est.  Abrahae  earo  non  potuit,  sed  fides  Abrahae  eum  genuit,  tarnen 
ex  eame  sua.  Quare  non  tani  Abndiac  quam  eredentis  deo  promittenti  tilius 
est.  Ideo  tot  verbis  agitur  in  Genesi,  ut  describatur  ]iromissio  seminis  et 
fides  Abrahae  in  eandem  et  appellatio  senu"nis  in  Isaae   sie  promissi  et  ere- 

3:-.  diti,  ut  ostendatur,  Abrahae  non  esse  filios  qui  ex  earne  sed  cpii  ex  fide  ei 
naseuntnr.  Ideo  quod  brevius  dixerat,  iam  latius  prosequitnr,  quomodo  sint 
filii  Abrahae,  qui  ex  fide  sunt,  propter  scilicet  promissionetn,  quac  super 
Ismael  non  contigit:  ideo  nee  in  semen  ei  reputatus  est. 


5  alius  quam  Abraliae  AK  cd.  Erlang.         15—21  5Don  et  idei)  refcrtnr  bü  nun  laiiliim 
feWt  in  H 


«  .......  ^.. 

verbo  fe^lt  in  H 


512  Ii  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

©01.3,8.  Providen.s  autem  scriptura,  quia  ex  fide  iustificat  gentes 
(leu.s,  praenuuciavit  Abrahae  'quia  beuedicentur  in  te  omnes 
jjentes'.  ■   ;  —     .  ;         ■  ■■       '  '  -         .i  '.;?.■    ■ -,-, 

'Providen.s',  id  est  longe  ante  videns.    'Scriptura',  id  est  .«piritns 
in  .scriptura.    Si  id,  quod  hie  dicitur,  'Benedieentur  in  te  omnes  gentes',    ■=■ 

i.iUioj.  12,  :i.  aeoeperinius  pro  eo,  rjuod  Gen.  xij.  seril)itur,  laborem  nobis  Apostohis  praebet, 
non  iUuni  solum ,  quo  beatns  Hieronymus  laborat,  cjnod  Apostoli  .sen.suni 
inagis  fniani  verba   adducant,    sed  ilhim  potins,    quod   eo   teni]>ore   Abrahae 

1  5)ii)i  ir.,4.noiiduni  erat  de  filio  promüssum  nee  de  fide  comniendatus  ipse,  cjuod  e.  xv. 

i.woi  22,18.  eontigit.     Proinde   Hieronymus   aecipit  ilhid   Gen.  xxij.  nlii  post  tentationeni   lu 
Abraliae    dieitnr:     Benedieentur  in    semine   tuo    onmes    gentes   terrae,    quia 
ol)edisti  voci  meae.     Apostolus  autem  lioc   loeo  non  'in  semine  tuo'   sed  'in 

1  fflfoi.  12, 3.  te'  dieit,  sicut  Gen.  xij.  dicitur.   Et  ego  Hieronyinnni  secntus  puto,  Apostolum 
brevitatis   studio  omisisse   'in  semine  tuo',   cum  statim   infra   utrunque   j)osi- 
turus  esset.    Abraliae  autem,  inquit,  dictae  sunt  promissiones  et  semini  eins,   is 
Et  ita  verum  est,  in  utroque  Abraham  et  in  semine  eins  promissionem  factam. 
X<in  refert  autem,  utrum  hie  dixerit. 

Cum  igitur  haec  dicta  sint  ad  Abraham,  non  qualemeunque  aut  ear- 
nalem,  sed  iam  credentem,  obedientem,  spiritualem  et  omnino  alium  hominem, 
deniquc  liabentem  promissionem,  sequitur,  quod  scriptura  nos  voluerit  docere,  20 
non  esst'  filios  Aljrahae,  nisi  qui  talis  et  huius  Abraliae  filii  et  semen  essent, 
adeo  ut  etiam  ilH  fiereiit  filii,  qui  de  carne  eins  uou  essent,  scilicet  gentes, 
ut  hie  dieit,  ()uod  deus  instificet  gentes  ex  fide,  ut  scriptura  providerat  et 
Abraliae  pronunciavcrat.  Ergo  in  Abraham  ])enedicimnr,  sed  in  quo  Abraham? 
Crcdente  utique:  quod  si  extra  Abraluuii  sumus,  nialedicemur  potins,  etiam  2.') 
si  in  Abraham  carne  fuerimiis,  cjnia  de  Al>raham  carnc  nihil  agit  scriptura. 
Sunt  ergo  in  Abraham,  qui  eredimt  dco  sicut  Abraliam. 

(»Ol.  3, 9.  Igitur,  qui  ex  fide  sunt,  benedieentur  cum  fideli   Abraham. 

Observa   Epitheton    Abrahae  'fideli':    cum    eredente   Abraham    bene- 
dieentur, non  <uiin  carne  gencrante  aut  alia  faciente.     Nou  enim  scriptura  ei   3o 
tribuit  filios   aut  semen   nisi  credenti.     Qui   ergo   sine   fide  siuit,   patris   sui 
imaginem  et  haereditatem  non  referiuit:  ergo  nee  filii  quideni  sunt,  nisi  spurii. 

Sed  adhuc  ob.strepet  argutulus  quispiam :    'Nee   sie  ratio  ccmsequentiae 
.stabit  "Abraham  credit,  ergo  credentes  sunt  filii  eins",  quia  i)er  fidem  Abraham 
mernit   (|uidcm   filiuin  et  semen,   sed   non  hinc  sequitur,   filios   eins  opoilere  •'■'' 
credere.     Alio(|uiu   et  omnia  (juae   eredendo  nieruit  neccsse   erit    ut   credant, 
aut  Abrahae  non  eruut.    At  iam  neees-se  erit  terram  Cananeam  eredt're.    Sat 


4  —  13  Statt  ber  SBotte  'Scriptura  ,  id  est  Spiritus  in  Rcriptura  b\9  llipronymum  se- 
cntus fjat  H  nur:  Scriptura",  iil  est  «piritus  in  scriptur.i,  dieit,  sieut  (!eiie.  12.  22  sed 
gentes  AK  27   cri'diint   in  <\rn  II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.  1519.  5J3 

ei^o  est,  Al>raliani  credidisso  ot  filios  mcrnissc:  sod  non  idoo  filios  oportet 
esse  credulos\  Kospoudetur :  Priiuuni,  (jiiod  Apostolus  (»alatis  ut  nidiDrihus 
satis  esse  credit,  si  filios  Abraliae  esse  non  posse  sciant,  uisi  siiit  similes 
eidem.  Profiindioreni  huiiis  luysterii  rationcni,  (|iiain  Kho.  x.  pnisc(|intiiV, fflöm.  10. 
.'>  coiisulto  liic  praetoriiiittit.  Xaiii  vero  non  sunt  lilii  Aliraliae  nisi  proniissionis 
filii.  Cum  auteni  di^•ina  promissio  et  praedestinatio  fallax  non  possit  esse,  sine 
difficnltute  et  consecpu'ntia  infallil>ili  erit,  ut  omnes  sint  fideles  qni  ]>r(iuiissi 
sunt,  nt  sie  fides  promissoruui  stet  non  necessitate  opernm  et  tidei  illornni, 
sed  firmitate  diviuae   electionis.     Hoc  loco  satis  erat,   iniitationem   Abraliae 

>o  eommendare,  non  promissionis  et  ])raedcstinationis  snbliniitateni  incnlcare. 

Ideo,  quamvis  eonseqnentia  iila  non  stet  'Abrabani  credit,  ergo  filii 
eins  credent',  nisi  dum  promissionis  filios  (qui  non  in  sna  neqne  Abraham 
iusticia  firmabuntur,  sed  in  electione  dei,  nee  ideo  credent,  qnia  filii  Abraliae 
erunt,   sed    ideo   filii  Abrahae  ernnt,    qnia  credent   eertissime,    nt   qni  a  deo 

1"'  donabnntur  Abraliae  uou  mendaciter  proiiiittente)  eonsyderes,  tarnen  haec  sfat 
'Abraham  eredidit,  ergo  filii  eins  debent  credere,  si  volnnt  esse  filii'.  Hoc, 
inqnam,  satis  erat  Galatis  insensatis:  Rhomanis  sapientibns  alia  debebantur. 
Ita<ine  sunt  filii  Abrahae  (pii  credunt,  non  alii. 

Quicunqne  eiiim  ex  operibns  legis  sunt,  sub  maledict  o  sunt. o^ni.  3,11) 

20  Scriptum  est  enini:  Maledictus  omnis,  qui  non  permanserit  iu 
Omnibus,  quae  scripta  sunt  in  libro  legis,  ut  faciat  ea. 

Dixerat,  benedictos  esse  eos,  qui  ex  fide  sunt.  lain  alio  argumento  et 
a  contrariis  assumpto  maledictos  dicit ,  qui  ex  operibns  sunt.  Vide  autem 
mirabilem    syllogismum   Apostoli.     Adducit   ex  Deutro.  c.  xxvij.   esse   male-.'i.W(of.27,2c. 

2,1  dictos,  (|ui  non  faciuut  ea,  quae  scrij)ta  sunt  in  lil)i'o  legis.  Ex  qua  negativa 
colligit  affirmativam  hanc:  Maledicti,  qui  operantur  opera  legis.  Nonne  hoc 
affirmat,  (|nod  Moses  negat?  Et  quo  maior  sit  absurdita.s,  suani  affirmativani 
]>er  Mosi  negativam  probat. 

Diceret   aliquis   Festus   Portius:   Insanis,   Paule,    multae   litorao   te   ad5ii)flii<i.2r.,24. 

30  insaniam  convertunt.  Quid  ergo  dicemus?  An  benedicti  sunt,  qui  non 
operantur  legis  opera,  etiam  tanto  Apostolo  doctore?  At  Moses  dieit  male- 
dictos, qui  non  fiiciant.  Kestat  itaque,  ut  iam  supra  diximus,  quod,  quicuntiue 
extra  fidem  sunt,  operantur  quidem  ()])era  legis,  sed  legem  non  inijilent. 
Opera  cniin  legis  simulata  opera  sunt,  sieut  et  infra  c.  vi.  dicit:  Ncque  enini  ©ni.  n,  i3. 

35   qui    circumcid\mtur   legem    custodinnt,   et  v.  Testificor   onmi  homini  circnm-®ni.  5, 3. 
cidenti  se,  quoniam  debitor  est  universae  legis  faciendae. 

Ecce  nihil  implet  de  lege  tota,  qui  circumcidit  se,  ergo  neque  si  nllum 
aliud  opus  legis  faciat.  Con.sequens  est,  ut  Moses  eo  verbo  omnes  liomines 
sub  maledietionem  eoegerit,  et  cum  dieit  'Maledictus  omnis  &e.',  idem  volu- 

*o  erit,  ac  si  diceret  'Nullus  iiominum  haec  faciet,  (juae  scripta  sunt:  ideo  omnes 

22  et  fe^tt  in  H  29  ad  iiisaiiiani  redigunt   II 

Sut^etS  mxlt.  II.  33 


514  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

eruut  nialedicti,  egCDtes  redemptore  Christo.  Igitur  apiul  Ajio.stolnni  et  ipsani 
veritateiu  fixum  est,  quod  operantes  oyteva  legis  non  iinplent  legem  et  faei- 
»i'.iiiii.  13,13.  entes  uon  faeiiuat,  sicut  audientes  non  audire  et  videntes  non  videre  Chri.stu.s 
di.xit.  A^identur  enim  sihi  legem  implere  et  opora  legis  faeere,  sed  simnlant 
])otiiis,  dum  sine  gratia  nee  cor  nee  corpus  mundare  jiossunt.  Ideo  immuudis  ;. 
nihil  esse  numdum  necesse  est. 

lam  puto  neutralenses  nieos  hoc  loco  satis  confosscs,  qui  opera  quaedam 
neutralia  et  in  genere  mornm  bona  finxerunt.  Hie  Apostolns  legis  opera 
nialedicit,  legis  inquam  dei,  q\iae  utique  meliora  fuerunt  quam  dietaniinis 
naturalis,  et  ipsa  adhuc  stertentes  faeient  seeuros.  At  dieunt,  Apostolnm  w 
loijui  de  legibus  eeremonialibus ,  quae  iam  sunt  mortiferae.  Contra  cere- 
monialia  nee  sunt  nee  fuerunt  uncjuam  mala,  sed  fidueia  eorum,  ut  beatus 
Augu.stinus  docet.  Deinde  quod  Apostolus  de  omnibus  legibus  loqnatur, 
j>atet,  quod,  etiani  querulante  Hieronvmo,  vcrbis  Mosi  addiderit  'omnis'  et 
•omnibus',  iuquiens  'quae  in  libro  legis  scripta  sunt',  fortissime  autem,  v, 
quod  statim  dieet,  Christum  nos  redemisse  a  maledicto  legis.  At  gentes 
nuncjuam  fuerunt  sub  maledicto  eeremonialis  legis.  Ergo  onmes  redemjiti 
sub  maledictione  legis  fuermit.  Sicut  enim  ante  quoque  dixi,  parum  praesti- 
tisset  Christus,  si  a  cireumcisione,  sabbatis,  vestibus,  cibis  lotiouibusque  nos 
lil)erasset,  et  neu  multo  magis  a  gravioribus  legis  peeeatis,  concu})iscentia,  20 
cupiditate,  ira,  impietate.  Tmn  vere  non  fliisset  salvator  animarum  sed  cor- 
poruni,  quod  haec  omnia  corporalia  fuerunt.  Yere  itaque  peccatum  et  male- 
dietum  opus  est  cuiuscunque  legis,  si  extra  fidem,  id  est  extra  jnu-itatem 
cordis,  innoecntiam,  iusticiam,  fiat. 

Illiid   leetoris    iudicio    relictum  volo,   an   idem  vel    diversum  sit,    ipiod   2:, 
Paulus   dicit   'qui  ex    operibus   legis    sunt',    et   quod  Moses   'qui  non 
])ermanserit'   seu,   ut   heb.   est,    'firmaverit   omnia,    &c.,    ut   faeiat    ea\ 
Fortasse  aliud   est    faeere  ojiera   legis  et  aliud  faeere  ea,    quae   scripta    sunt, 
ut  sit  faeere  quae  scripta  sunt  idem  quod  implere  et  faeere  opera  legis  idcin 
Siic.  6, 46.  quod  simulare  qnibusdam  cxternis  operibus  imiiletioneni,  sicut  Christus  dicit:   30 
iHitm.  2, 13.  Quid  vocatis  me  'domine',  et  non  facitis  quae  dico  vobis?  et  Kiioma.  ij.  Non 
auditores,  sed  factores  legis  iustificabuntur.    Certimi  est  enim,  (juod  maledictio 
utrisque  manet,    et  iis  qui  non  faciunt,    ut  Moses  dicit,  et   iis   qui   sunt   ex 
o|)cribus  legis,   ut    Apostolns   dicit,     Ideo  omnino  tropus  est  Pauli,   ut  dixi, 
eos  qui  operantur   o])era   legis    non   faeere  quae  scripta  sunt  in  lege,  in  qua  ar. 
niiuinini  fides  scribifur.     Haec  sola  Unit  omnia  legis. 
Wal.  3,11.  Quod    autem   in    lege    nemo   iustii'icatur    ai)ud    deuni,   mani- 

festum est,  (juia  instus  ex  fidc  vivet. 

Haec  est  subsnniptio   cxplicaturi  vcrbum  Mosi    addiictmn,   ac   si   dicat 
'Audis  ex  Mose,  mal('ili<'tniii  esse  cuin,   qui  non  li'ccrit   ca  quae  scripta  sunt,   4o 

11    iM..rtil'cni   nllf  Vliivflnlirn  20  ^ititft  .Mcises  nocf)  dirlt   in  11 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  515 

et  ego  pariter  assunipsi,  tales  esse  qui  ex  operibus  sunt'.  T'tninque  ita  esse 
illiul  eonvincit ,  ijiiia  apiul  douin  in  lege  uoii  iiistifieabitur  ullns.  yi  non 
iiistificahitiir  eoram  deo,  iaiii  non  facit  quae  scripta  sunt.  Quod  si  hoc  est, 
vere  maledietns  est.  li  enini,  qui  faeiunt  <juae  scrijita  sunt,  iustificabuntnr. 
.'.  At  quod  operatores  legis  non  faciant,  ex  i'O  sane  prohatur,  quia  iustus  ex 
fide  \-ivet,  Abacuc  ij.  Si  hie  scriptura  vera  est,  .siont  oportet,  et  opera  legis, «"ii'  -'.-i 
enm  sine  fide  sint,  niortua  uiniirum  sunt  et  iniustns  est  (pii  faeit  ea:  si 
iniustus,  ergo  non  l'acit  qiuie  scripta  sunt.  Hie  velini  et  illud  'in  lege'  jiro 
'per  legem'  seu  'lege'  dici,   ut  sit  sen.sns:    per  legem    nemo    iustus  erit  aj)U(l 

111   deum,  ut  opera  legis  simul  ineludat. 

Lex  auteniuon  est  ex  fide.  wai.  3, 12. 

Hoc  est,  quod  dixi,  ideo  l^e  neminem  iustificari,  quia  sola  fide  insti- 
ficabitur  iustus.  At  le.x  et  fides  non  sunt  ideni,  nee  ipsa  nee  opera  eins 
.sunt  ex  fide  neque  cum  fide.     Proinde  corain  hominibus  iusti  sunt,  sed  non 

15  apud  deum,  ut  sequitur. 

Sed  qui  fecerit  ea,  homo  vivet  in  illis.  ©ni.  3,12. 

Hoc    verbiun    ex  I^'vit.  xviij.   adducit    et  Rlio.  x.     E.st  autem  Apostoli  ilij^''''iQ'5; 
sensus:  lex  non  vivificat  nee  iustificat  eoram  deo:  qui  autem  fecerit  ea,  quae 
legis  sunt,   vivet  ut  homo  in  illis,   hoc  est,  cvadet  poeuam  legis  actjuirettpie 

20  praemium  legis,  sed  non  vivet  in  deo  nee  ut  filius  Abraliae.  (J,uare  y'un 
verboriun  expende.  Homo  vivet  in  operibus  legis,  qui  tanien  mortuus  est 
apud  deum:  homo,  inquam,  non  iustus,  et  in  illis  operibus,  iuqnam,  suis  vivet, 
id  est,  vitam  tuebitiu-,  iie  occiilatur  iudicio  legis,  non  autem  vivet  iustus  in 
illis,  sed  iu  fide. 

25  Memento    itaque  hoc   loco,  te  ex  Apostolo   didicisse,  opera  legis  osse 

quibus  ad  hominem  ai)i)ai'emus  iusti  et  legis  servantcs,  intus  autem  defeetu 
fidei  niliil  minus  quam  iusti  sumus.  Ideo  per  legem  non  nisi  hypocritam 
fieri  et  sei)ulchrum  foris  si)eciosum,  intus  jilenum  spurcitia.  Nam  quo  niimis 
d.  Hierouvmus  l'aiüum  intellexit  iu  bis  et  simililnis  locis,  causa  fuit  operum 

30  legis  non  recta  cognitio  et  nimia  Origeuis  allegorisatio.  Dicit  enini  hoc  loco, 
Mosen  et  prophetas  sub  operibus  legis  et  malcdicto  fuisse,  quod  onuiino 
falsum  est:  fide  enini  iustificati  et  sanctificati  vixerunt  apud  deum,  etiaiii 
antequam  lex  et  o])era  legis  praecipercntur,  qualia  ipse  vult  ceremonialia 
tantum.     Postea   tamen  vi  veritatis  redit  iu  viam,   dicens,  eos  ftiisse  pect^a- 

35   tores,  iuxta  illud  Eccles.  vi j.  Non  est  iustus  in  terra,  qui  faciat  bene  et  non -tirt.  7,20. 
peccet,  quod  de  lege  morali  \itique  intelligi  oportet.     I'ale  et   illud  est,  quod 
iustum   ex  fide  vivere  sie  intelligit,  quod,   iusto  si  acces.serit  fides,  i\isticia 
eins  viva  erit,    ita    ut   sine    fide  virtutes  asserat,    .sed  vitio.sas.     Sed  hacc  et 
alia  prudens  lector  sie  legat,    ut    meminerit   ex   aliis  ea    })er  d.  Hieronymum 

6  Si  Imec  scriptura  II       opera  legis  sine  tidc  sunt,  mortua  Ab'  cd.  Erlang.  11  est 

fe^It  in  AF  ed.  Erlang.  :}4  fflon  Post«a  tanieu  Bi§  intelligi  oportet  3.  :J6  feftlt  in  H 

33» 


516  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  conimentarius.  1519. 

allata,  Non  est  iustus  ulliis  aiite  fidem,  sed  gratis  iustifieatur  et  lionum  pro 
iiialo  accipit.  Apostolus  euim  vult,  homiueni  ex  lege  vivere  apud  liomines, 
sed  iustiuu  hominem  ex  fide  apud  deimi,  hoo  est,  quod  iusticia,  vita  et  salus 
hominis  apud  deum  sit  fides,  non  iusticia  prior  fide  sed  per  fidem  iusticia  et  vita. 

©iii.  3,i3i.  Cliristus  nos  redemit  de  maledicto  legis,   faetus  pro  nohis    5 

malediftnm  (quia  scriptum  est:  Maledictus  omnis,  qui  pendet 
in  ligno),  ut  in  gentihus  benedictio  Abrahae  fieret  in  Christo 
lesu,  ut  pollicitationem  Spiritus  aocipiamus  per  fidoni. 

Primmn,  cum  iis  expostulo,  qui  nee  sub  maledicto  legis  sunt  nee  Christo 
redemptore  indigent.     Hi  sunt,    qui   aliud   esse   contra   legem,   aliud    contra   w 
inteutionem   legis   statuunt:    'Contra  legem   agens    peccat,    sed    contra   intcn- 
tionem  legis  non  peccat,  tantum   a  bouo  deficit'.     Haec   venena   quis   ferat? 
Sed  audi,  quomodo  probent  (inteutionem  autem  vocant,  quod  deus  opera  legis 
requirat  in  charitate  fieri):  Si  homo,  inquiunt,  teneretur  ad  inteutionem  legis, 
sequeretiu",  quod  existens  extra  gratiam  assidue  pcccaret  non  occidendo,  non   u 
moechando,  non  furando  &c.   Respondeo:  non  peccat  non  occidendo  &c.  sed 
jieccat  intus  odlendo,  coneupiscendo,  cu]>iendo  latenter  et  irritatus  evidenter. 
Ista    enira  immundicia    oeeulta    cordis   et    caniis    non    tollitur    nisi   fide    per 
gratiam  Christi.     Non  est  ergo  intentio  legis,  ut  in  gratia  servetui-,  tanquam 
sit  gratia  exactio  quaedam.    Sed  intendit  lex,  ut  servetm*:  servari  autem  non   20 
potest    sine  gratia,  ideo  cogit   quaerei'e  gratiam.     Itaque  omneis  sub  legis 
maledicto  sumus,  qui  sine  gratia  fidei  sumus,  ut  iam  satis  est  dictiun.   Cmn 
euim  solum   ex   fide  iustus   vivat,    patet  maledictio   legLs   in   iucredulos,    ne 
Christi   redemptionem  frusti-emus    aut   tantum  ad   ceremouialia  referaraus,   a 
quibus  et   homo  potuisset  nos  redimere.     Deniquc   opera  legis  ficri  ex  nobis  2.', 
jiotuernnt.     Reliquum   ei-go  est,   ut  ab  ira,   impietate,  concupiscentia  et  aliis 
malis  in  corde  et  carne  per  Adam  et  Evam  pluntatis  redemerit,  ({uibus  facti 
immundi  omnes    nos  iusticias  ])ollutas   operabamur,   et   ita  nihil  implebamus 
de  lege,  quai'c  iuste  maledictioni  et  danmationi  deputabamur.    Sic  per  legem 
non    adiutorinm    sed    nostri    mali   indicium    et    monitorium    habcmus.     Sicut   m 
2.  (Sor. .',,  21.  autem  ad  Corinthios  dielt,  Christmu  esse  pro  nobis  factum  peceatum,  ut  nos 
essemus  iusticia  dei  in  illo,  ita  lii«'  malcdictum,  nt  benedictio  Abrahae  fieret 
in  Christo  eodem  in  gentibus.    Simili  omnino  troj)o:  Sic  mortuus  est,  nt  nos 
essemus  vita.  in  illo:  sie  confusus,  ut  nos  gloria  fieremus  in  illo:  <inmia  ju'o 
nobis  fiictus,  ut  omnia  ficrenuis  in  illo.     Hoc  est:  si  eredinnis  in  cum,  iam   3;. 
legem  implemus   et  libcri  sumus  a  maledictione   legis.     Nani  hoc,  quod  nos 
merehannir,  maledici  et  damnari,  jiro  nobis  subiit  et  exolvit. 

D.  Hieronvmus  mire  laborat,  ne  Christmu  a  deo  malcdictum  admitlat. 
I'rimum  ponderat,  (piod  Apostohis  non  rc])onat  vcrba  legis,  quac  sie  lial>cut 

2S   instlpi.is  ])cilliit:i.s  opcraljannii',  et  ita  fcl)lt  in  II  '■»  mali  imliciuni  I'         :!:i  11  intfr= 

JJUngirt:  cndcni,  in  {^cntibns  simili  omiiiiui  tnipn.   L-lliinlil  Sic   mortims 


In  epistoliim  raiili  ad  Ciiilatas  couimuntaiius.  Ihl'J.  517 

Deiitro.  xxi.  MaltHlictio  dt'i  .suspcuisus.  A])o.stoliis  autciu  Ixx  seiiiuitus  dicit:  s.fflbi. 21,33. 
Maleilictus  »)niiiis,  qui  poiulot  in  liiiiK),  (iinittt-ns  ])afticulani  'a  den',  (juani 
illi  addidcnint.  Brevlter,  etiain  si  in  liel).  lum  poiiatur  'in  ligno'  et  'onini.s', 
tanicn  ])ra('(rdentia  textiis  co^uiit  (U'  quolihet  in  lij;no  snspouso  Moscn  iii- 
.'.  tdlif^i:  idou  uihil  Apostolus  mutavit,  qiiud  movere  ])0.ssit.  Quod  auteni 
oniisit  'a  deo',  uec  hoc  inovet:  certum  fuit  Apostölo,  ([iiod  a  dco  iactiun 
inteiliiierctiir.  D.  Augustinus  ref'ert,  (|uusdani  paniui  eruditos  id  intelligi 
vdinisse  de  Inda  traditore  suspenso.     Stapulensis  alia  cogitat. 

\'erura  stat  textus  A})o.stoli  clarus,   ideo  Christum  esse  maledictioncm 

»«  fJK^tum ,  non  quod  aliquid  dignuni  maledieto  adniiserit,  sed  (juia  seripturae 
seiitentia  generalis  est,  omnem  (|ui  in  ligno  pependerit  esse  a  deo  maledietum: 
ideo  Apostolus  forte,  quia  dire  sonaijat,  Christum  maledietum  vocari,  nioUivit 
hoc  statim  adducta  seripturae  autoritate.  Niliil  ergo  est,  quod  d.  Hierouynuis 
hoe  verhum  non  de  Christo  velit  intelligi,  eum  Apostolus  ut  generalem  sen- 

is   tentiam  addueens  de  Christo  vohiit  probare,  (piod  dixerat.    Nam  eum  ipsemet  i'uc.  22,  .17. 
Christus  ex    Isaia  liij.  dicat   se  eum    iniquis   deputaudum,   quid   moustri    est  5cf.  m,  12. 
eum  maledietmii  cum   maledietis  nominare?     Si  cum  sceleratis  reputatus  est, 
certe  id  quod  scelerati  vocantm-  patiimturque  vocandus  est. 

Est  autem  homo  duplex,  interior  et  exterior,  ita  duplex  beuedictio  et 

20  maledietio.    Beuedictio  interior  gratia  et  iusticia  iu  spiritu  sancto:  haec  j)ro- 
prie  Abrahae  promissa  est  iu  Ciu'isto.    Maledietio  interior  peccatum,  iiiitjuitas, 
ut  psal.  cxviij.  Maledicti,  qui  decliuaut  a  maudatis  tuis,    et  Mattli.  xxv.  Ite,  Ijnijil'jj'j'j 
maledicti  &c.  et  Hiere.  xh-üj.  maledictus,  (jui  facit  opus  domini  fraudulenter,3".  <«.  lo- 
idem:  maledictus,    (|ui   coufidit    in  iiominem.     Beuedictio   exterior   est   abuu-5cv.  17, 5. 

Sj   dautia    rerum    corporalium:    iiaec   propria    tiiit    veteris   legis.     Maledietio  est 

penuria,  ut  Midach.  iij.  Et  in  penuria  vos  maledicti  estis.    Sic  Christus  male-iiKntifj.aiaa. 
dixit  ficum,   et  exaruit :    sie  Heliseus    filios  Bethel.     Nullus  itaque  scrupulus'j.«ön.2,23ff. 
sit,  Christum  esse  maledietum  cum  omuibus  suis  sanctis  maledictione  externa, 
simul  benedictum  benedictione  interna,  ut  psal.  cviij.  Malediceut  illi,  tu  vero'Pf.  lui»,  2». 

30  benedices.     Sic  nee  horror  est,  Christum  esse  mortmuu,  passum,  crucifixiuu, 

immo:  bcati,  iuquit,  cum  maledixeriut  vobis  homines.  TOüiui.  .-i,  11. 

At  dices  'nondum  probas,  quod  a  deo  maledictus  sit:  id  enini  beatum 
Hieronymum  movit'.  Resjiondeo:  Maledictiones  hominum  sine  dubio  deo 
ordinante  quenquam   tangunt.      Sicut    ij.  lieg.  xvi.  Domiiuis  praeeepit   ei,   uti.Snm.iciu. 

35   malediceret  David,    et  ibidem:    l>imitte   cum,    ut   maledicat    mihi   sccundum 2.^11111.16,11. 
niandatum  domini.     Non  praeeepit  deus  Semei,   ut  malediceret:   sed  quando 
plenus   erat    maledietis,    nt  malo   illiiis    bene    uteretur,    volnit,   ut   iu    David 
evomeret  maledicta  sua. 

Quod  autem  d.  Hieronymus  audactcr  negat,  in  scripturis  inveniri  quen- 

40  quam  a  deo  maledietum  et  nimquam  nomen  dei  eum  maledictione  adiimctum, 

S  !?tapulensis  aliacugitat  fcftlt  tu  II  17  ciiin  sctlerit.itis  icimUtus.\K  21  peccaUim  iiii- 
quitatis  U      24  Uiere.xviij.Aunbbanacf)bicübnsjcn  Sluägabcu      25  liic  propria  A      27  Bethol  A 


518  In  epistoliim  l'iiuli  ad  Oalatas  couiraentariua.  1519. 

i.OToi.3. 14.  mii'or,  quomodo  iutellexerit,  quod  Geu.  iij.  scrpens  a  deo  maledioitur  et  ttTia 

i.OToi'i.ii.  iu  oiiere  Adam.    Sed  et  Cain  c.  iiii.  nudedicit  deus.     Item  iiii.  Rejr.  ij.  male- 

"^lob.  3,' ü.  dLxit  Heli.seu.s  in  uumiue  domiiii   pueros  Bethel.     Et  Abaciie  iij.  Maledixisti 

sjiai.  •-',  2.  sceptris  eiu.s,  et  Malach.  ij.  Älaledicam   beuedictiouibus  vestris   et   henedieam 

maledictiuuibiis;    vestris.     Forte  saiictus    vir,   (juia    iisii    locpiendi    Maledietio    ^ 
iere  souat  in  pemicieiu  renim  omuimu,   maxime  spiritualium   et  aeternarum, 
(|uo  modo  certnm  est  Caiu  et  terram  uou  maledictos,  quia  iiujuit :  maledictus 
TOiuifi. 25,41.  eris  super  terram.     Nam   illud  Matth.  xxv.  'Ite,  maledicti'  forsau  denimciari 
maledietum  magis  quam  maledici  iutelliget. 

Sed  ad  Apostolum.     'Ut  benedictio  Abrahae  fieret  in  gentibus    i" 
in  Christo',  id  est,  ut  impleretur  benedietio  Abrahae  promissa,  quod  esset 
pater  multarum  gentimii  Ln  fide.     Haec,  inquam,  fides  promissa  est  in  bene- 
dietiüue.     Unde    hie    iterimi    breviter   et   obscure    taugit,    gentes    fore    filios 
Abrahae,  non  quia  imitarentur,  sed  quia  promissae  f'uerunt,  et  ideo  imitaturae 
essent,    quia  filii  esseut   futuri,    deo    promittente    et    implente,    non   gentibus   is 
taeientibus  et  imitantibus.    Xon  imitatio  f'eeit  tilios,  sed  tiliatio  feeit  imitatores. 
Addit  autem  'in  Christo',  ne  a  linea  discedat,  quia  non  suis  meritis  gentes, 
sed  nee  alia  via  Abrahae  facti  sunt  filii  ([uam  jier  Christum  id  eis  jiromerentem 
et  ab  eis  per  fidem  suscej>tmu,  ut  sequitur,  ut  poUicitationem  spiritus, 
id  est  promissionem  dandi  spiritus  sancti,  per  fidem  acciperemus.    Spiritus  2u 
enim  sanctus  promissus  est  Abrahae,  dum  benedictio  fidei  ei  est  promissa.   Fides 
etiani  per  s})iritum  sauctum  donatiu'  merito  Christi  in  verbo  et  auditu  euange>lii. 

©ai.  3, 15.  Fratres,    (secundum  hominem  dico)    tamen    hominis  testa- 

mentum  confirmatum  nemo  spernit  aut  suiierordinat. 

I 

Apocopen    facit   Apostolus:    addeudimi    est   enim   'Ergo   multo    minus   ss 
testamentum  dei  confirmatum  nemo  debet  spernere  et  superordinare'. 

Dicit  'secundum  hominem',  ut  rudibus  (iidatis  huniana  shnilitudiiie 
persuadeat  divina,  ut  Hiei'ouymus  sentit.  Verum  meo  iudicio  niillus  tam 
eruditus  est,  (pü  non  egeat  liuiusmodi  similitudinibus  in  discendo  Christo: 
iiiimo  maxime  necessarium  fuit  hoc  shuilitudiuis  exempluin,  aliocjuin  difficilius  m 
SHom.  i.int<;lligerctur  quam  Rho.  iiij.  ubi  idem  tractat  sine  exemplo  huiusmodi,  et 
noiidum  vidi,  (pii  <hgne  explicaret. 

Statuamus  ergo  utrunque  ante  ocidos,  similitudhiem  et  rem  ipsam,  et 
videbimus,  quanto  iterum  argmnento  legis  iusticiam  ex])iignet.  Litcndit  autem 
hanc  infen-e  (Jonclusionem :  Si  iusti(.'ia  potest  haberi  ex  nobis  per  legem  et  opera  a'^ 
eins,  iam  fmstranea  est  promissio  benedictionis  Abrahae  facta,  quia  sine  ea 
iusti  esse  possumus  per  legem,  aut  ccrte  ipsa  non  satis  est,  ut  iustificet,  si 
legis  iusticia  superaddcnda  est,  et  sie  testamentum  et  promissio  dci  aut  sujicr- 
Rvüt  aut  deficit,    ut  neeesse   sit  aliud  superordinari ,  utrunqu(>  autem  dctesta- 

'2  Item  fcl)tt  in  AK  ed.  Krlaiig.  ö  —  'J  3)on  Fuito  sanctus  vir  iiä  iiialcilici  iiitelligot 

fe^lt  in  11 


In  eiiistolam  l'auli  iul  Üalatius  commt'utiiiiua.  löli).  519 

hilissiimini,  W'go  opposituiu  veriiin,  iiisticiani   legis  neqiie   necessariam  iiajue 
•siitKcicntfiu.     Ewe  l'ortissiiiiuiu  corte  argiinuiitiini. 

Videainus  itaque:   In    diniii   testameuto  est  testator,    est    cui    fit   testa- 

meutum,  est  ipsuin  testaiiifiituiii,  est  res  (niae  testatiir  seu  legatur.     Ita  liie. 

5   Dens   est    testator:    ipse  eniiu    prouiittit  et   legat.     Abraliam  et   seinen   eins 

sunt,  (jiiibus  fit  testatio  ut  haeredibus  dei  tcstatoris.     Testameutum  est  i])sa 

nromissiü,  Geu.  xxi.  et  xvii.     Res   tostata   est  ipsa  haereditas,   id   est    tcratia  i.ajioj. 21,211. 

...  '  .      .  .  ,  .  .  '  17,  1  ft. 

et    iustieia   fidei,   scilicet   beuedietio   gentium    in   seniine   Abrahae.      Hi    ergo 
gratia  proniissiouis  et  iustieia  dei  per  Cliristum  exbibita,   et  sie   testaniento 

1"  dei  per  mortem  suam  eonfirniato,  immo  iam  executo  et  distributo,  non  suf- 
fieit,  uisi  et  legis  iiisticiani  liabeas,  nonne  iani  t(!stamentiini  dei  non  iiun- 
eu])atuni  modo,  sed  eonfirniatiuii  et  expletiun  »juocjiie  irrituni  fit  et  aliijwid  ei 
superordinatur?  tjuod  ne  lioniinis  qiiidem  testaniento  fieri  debet.  Si  autem 
suffieit  gratia  et  testanientuiii  dei  firinuni  est,  patet,  iusticiani  legis  non  esse 

15  quaerendain.     Idem    Rho.  iiij.  Si  (pii    ex    lege  sunt    baeredes  sunt,    exinanitasiom.  4.  n. 
est  fides,   aboHta  promissio,  quod  videlicet,  si  iustieia  legis  satis  esset,  non 
opus  esset  fide  et  gratia  Abraliae  jiromissa. 

Vides  ergo,  quam  digne  traetet  seripturas  Apostolus,  ita  ut  iiupossibile 
sit  emii   intelligi  ab  iis,  qui  de  lege   ceremoniali  tantiim  eum   piitant  loqui. 

20  Nam  eodem  argumento  concludit  coutra  iusticiani  decalogi:  si  ojieribus  eins 
iusti  fieri  iiossuuius,  t'rustra  est  fides  et  beuedietio  Abrahae  promissa  in 
geutes  dift'undeuda,  cum  sine  fide  et  benedictione  illa  simus  iusti. 

Abrahae  autem  dictae  suut  promissiones  et  semini  eins.        «01.3,16. 

Id   est,  testamentum   dei  ad  eum  disposituni,  quod   hie  promissiones, 

25  inl'ra  statim   testamentum  vocat.  observa  ergo,  quomodo  similitudinein    per 

testanientuiii    applicet:    ]ironiissioues,    inquit,    dictae   sunt,    id    est    res 

legatae,  testamentum.    Qiiae  autem  res?    Beuedietio  gentium  iu  semine  eins, 

id  est  gratia  fidei  iu  Chi-isto,  unde  sequitur: 

Non  dicit  'in  seminibus'  (piasi  in  multis,  se<l  (juasi  in  uiio  öni.  .1,  le. 
3«  'in  seniine  tuo',  qni  est  Christus. 

Illiid  '(juasi'  male  ponitur:  iiieliiis  diceretur  'ut  in  multis,  ut  in  nno', 
quod  vi  grammatici  sensus  patet.  Vide,  ut  semen  Abrahae  signifieatuni 
docet  Clu-istum,  ne  ludei  se  esse  iactarent,  in  qiiibus  gentes  benedicerentur, 
cimi  tam  multi  siut,  ut  certiim  esse  nunquam  possit,  in  quo  fieret  satis  pro- 
35  missioni  iterumqiie  promissio  jierielitaretur  et  testamentum  dei  corrueret. 
Unum  ergo  seuieii  oportuit  lmi('  benedietioui  daudae  nuncupari  non  modo 
pro  certitudine  sed  et  pro  imitate  unius  populi  dei  ad  sectas  prohibendas. 
Habes  ergo  testatorem,  testameutum,  rem  testamenti,   ipsosque  (juibus 


13  ne  liomiuis  testaiiieuto  quidem  AF  ed.  Erlang.  16  si  fe^lt  in  AK  ed.  Erlang. 


520  In  epistolam  Pauli  ;ul  Galatas  comiuentarius.  1519. 

factum  est.     lam  restat,   ut  eouHrnietur   ft    coiiümiatuin  revck'tur    ao  ilistri- 
Ijiiatiir,  hoc  est,  ut  geutes  eaiu  iu  Cluisto  beueclictioueiu  act-ipiaut. 

©lU.  3,  IV.  Hoc  auteiu  dico: 

Id  e.<t,  ijuod  iuteudebaui,  uuuc  dicu,  inmc  nie  explieo  et  apjtlico. 

öoi.  3,  n.  Te.stameutum  eoiit'irmatum  a  deo  iu  Christum,  5 

Id  est,  per  mortem  Clmsti  ratum  factum,  ratum  autein  factum  'in 
Christum',  id  est,  ut  in  Christo  tamjuam  repo.situm  gentibus  distriljuatur. 
Nam  per  Christum  m  Clunstmii  testamentum  dei  impletum  est.  nun  enim 
Christus  .sie  mortuus  est,  ut  gratia  lidei  diffimderetur,  (jua  in  alium  (juam 
Clmstiuu  crederetur  sed  in  illum  ipsum  Clu'istum.  w 

@iii.  3, 17.  (Quae   post    (juadriugentos    et  trigiuta   annos    facta  est)   lex 

nun  irritum  facit  ad  evacuandam  iiromissionem. 

Obscurissime  et  iuvolutissime  loquitur  Apostohis  pro  acstu  suo.    Tcsta- 
meutum,   inquit,    dei   coufirmatum   in  Christum   non   debet   irritum 
fieri  per  legem  et  iusticiam  eins.     Fieret  autem  iiTitum   et  evacuaret  pro-   i^ 
luissionem  omnino,  si  eius  opei*a  ad  iusticiam  neces.saria  foreut,  tauquam  pro- 
missionis  gratia  uon  esset  satis  aut  impoteus  ad  iustificationem  nostri. 

Quod  antem  addit  'quae  post  ccccxxx  annos  facta  est  lex^  per 
tapinosiu  facere  videtm-  in  legem,  ac  si  dicat  'Si  j^romissio  fuisset  post  legem 
ilata,  poterat  videri  per  iusticiam  legis  merito  impetrata:  nunc  vero  adeo  sine  -o 
legis  operibus  gratia  et  iusticia  datur,  ut  etiam  tot  annis  ante  legem,  multo 
magis  ante  iusticiam  eius  fuerit  in'omissa,  nullis  merentibus,  nuUis  petentilms, 
sed  sola  dei  misericordia  gratuito  promittente.  Cur  ergo  lex  evacuabit  hanc 
gratiae  promissiouem  et  nunc  exhibitionem,  cum  ad  utruiKiue  lex  nihil  fuerit 
Sbm.  3,21.  operata?  Et  Ehoma.  iij.  dicit:  .Sine  lege  manifestata  est  iusticia  dei,  inimo  -'•'• 
!Rbm.  4, 15.  Rho.  iiij.  contra  operata  est  lex,  dum  iram  potius  operatur  et  off'en.siones 
äuget.  Absit  ergo,  ut  iusticia  inuitatur  legi  et  operibus  nostris,  immo  inui- 
tatur  fidelissimae  promissioni  dei,  qiii  uon  mentitur,  etiam  si  uos  per  legem 
peiores  et  indigniores  efficiamur. 

©01.3, 18.  Nam  si  ex  lege  haereditas,  iam  non  ex  promissionc.  ,io 

Id  est,  si  iusticia,  quae  Abrahae  promissa  est  in  bencdictione,  ex 
operibus  legis  et  ex  uobis  est,  evacuata  et  superflua  est  proniissiu:  uon  potest 
idem  ex  nobis  et  deo  esse,  cum  ipse  verax,  nos  mendac^'s  siiniis.  Pnil)at 
hoc  verbo,  (piod  iam  dixit,  ])romissionem  mm  evacuari  jwr  legem,  (iuia, 
SHcm.  4,i4.in(juit,  si  ex  lege,  iam  pminissio  evacuatur  pvr  legem,  sieut  et  Rho.  iiij.  Si  m 
ex  lege  haeredes,  abolita  est  ])roniissio.     Tropum  Apostoli   satis  stqu-a  com- 


1  ac  distribuatur  fe^U  in  11  2ü  a  tleo  AI''  od.  Erlang. 


In  cpistolam  Pauli  ad  Galatas  loiumentarius.  Ibl'J.  521 

meudavi,  (iiuid  legem  et  upera  legis  et  iii.sUciaiii  legi.s  pro  eoilein  habet,  (|Uüil 
iusticia  eiiif-modi  non  voleutibus  nobis  sed  sola  lege  exigeute  fiat.  Nostri 
Theologi  hoe  vocant  'ex  uobis'  seu  'ex  viribus  iiostris'  seu  'ex  piu'is  natu- 
ralibus':  ideu  Paidiun  nenueunt  capere,  (jiii  legem  videtur  aecusare. 

s  Abrahae  autem  per  repromissiouem  douavit  deus.  wai.  3,  is. 

Nou  per  legem  reddidit,  sed  per  gratiiilum  pnimissiuiii'in  doiiavit,  ciiin 
lex  nondimi  esset,  multo  minus  lege  veuieute  implevit  eaudeni:  sie  liabes 
totum  hoc  Apostoli  argiuneutum. 

Nuuc  id  videndum,  ([uod  legem  j)ost  cccexxx  anuos  datam  dieit.    Suppu- 

lu   tautur  euim  auiii  isti    ab  exitu  Abrahae  de  terra  sua,  quaudo  primu  accepit 

promissionem  Gen.  xij.  usque  ad  exitum  liliorum  Israel,  hoe  modo:  Al)raham  isWi-Ms,  3. 
Ixxv.  anno  egressus  est  de  terra  sua  Geuesis  xij.,    centenarius    autem   g<'»uit  [  ™"j  ^J' * 
Isaac    (sie    habes    xxv   aiinos):    T.saac    sexagenarius    genuit    lacob    et    Esau, 
Gen.  xxv.  (signa  Ix  anuos):  lacob  nouagcnarius  genuit  loseph  (xc  annos  signa),  i.iD!L'(.2."i,i'6. 

15   iit  ex  Geuesi  per  multa  eapita  colligitur:  loseph  vixit  ex  annos.  Gen.  ultimo:  la'ioj.su.M. 
post  hunc  dunivit  servitus  Aegypti  Lxv,  ut  lo.  Aimius  ex  Philone  dieit:  tuuc 
Moses  uatus,  cuius  amio  Lxxx.  exierunt  lilii  Israel.  Igitur  a  Ixxv.  anno  Aljrahae 
ad  lxxx.  annimi  Mosi  sunt  cccexxx  anui.    Haec  an  itji  habeant,  alii  \ideriuf. 
Ego  cum  d.  Hieronymo  sentio  dieeute:  A  multis  haec  res  (piaesita,  et  nesoio 

;i)  an  sit  inventa.      Credo   enim   A])ostoluin    nou    ex   supputatione    ista   dixisse, 

sed  ex  c.  xij.  Exodi,  ul)i  dicitm-:  habitatio  filiorum  Israel,  (jua  habitaverunts-OTot. i;,4o. 
in  Aeg}-pto ,  f'uit  cccexxx  anuonmi.  Sic  et  Stephanus  Act.  vij.  ex  Geuesi  sicnW.  h  e. 
recitans  liistoriam,  ubi  c.  xv.  Abrahae  deus  praedicit,  cccc  annos  servituruni  ifflifi.  15,13. 
semen  suum,  ipse  miscens  utrimque  locum  cccexxx  annos  numerat. 

2s  Illud  (juoque  nota,  ()Uod  Apostolus  promissiones  dei  testamentuui  vocat, 

sicut  et  aliis  locis  scripturae  vocautur,  in  quo  subobscure  indicavit  Ibre,   ut 
deus  moreretur,  atque  ita  in  promissioue  dei  tanquam  in  niuicupato  tcsta- 
mento  simul  iücarnatio  et  passio  dei  Intel ligeretur.     Nam  ut  Hei),  ix.  Testa-.t.ciu. '.1,17. 
mentum    in    mortuis    confirmatur.     (^uare    uec    dei    t<'stameiitum    confirmari 

30  debuit,   nisi  deus  moreretur,   ut  ibidem  de  Christo  dieit:   Iccirco  novi  testa- fHii.  a,  15. 
menti  mediator  est,  ut  morte  intercedente  repromissionem  accipiaut,  et  hunc 
esse  dieni  Christi,   quem  promitteute  deo  Abraham  coguovit   et  gavisus  est. 3of).  c ss. 
Quo  simul   coucordari    potest,   (juod   d.  Hierouyuuis   iu   heb.   pactum   potius 
quam  testamentum  haben    dieit.      Is  paci.scitur   qui   vivus   manet,   testatui- 

35  moriturus.  Ita  lesus  Christus,  deus  immnrfalis,  fccit  pactum,  idem  simul 
testamentum,  (piia  l'uturus  mortalis:  sicut  ideiu  deus  et  homo,  ita  idem  pactum 
et  testamentimi. 


9  data  est  AF  12  Ixxvij.    anno  A  14   Gen.  xxi.  A   unb  l^ictnoi^   oüc   iitriflon 

SluSgabcn  15  ex  Genesis  II  IB  ut  videtur  ex  I'liilune,  tunc  Moses  11  17  ai)  75. 

anno  H  18—20  SJon  Haec  au  ita  6iä  sit  inventa  fc^U  in  H 


522  In  epistoliuu  Pauli  ad  üalatas  commentarius.  1519. 

©Ol.  3,  i'.i.  Quid  igitur  lex? 

Quia   uegavit   per  legem   iustieiam    liaberi,    idijiie   satis   robustis   argu- 
meiitis  .stabilivit,  iusti.ssime  sibi  obiiei  po.'^se  vklet,   ad  (juid  tum  lex  valeat, 
cum  omuis   lex   propter  iu.sticiam   et  bouo.s   more.s  poiii   videatur.     Et  sati.s 
vides,    quod    de    omni    lege    lofjuatur,    etiam    deealogi,    per    oumia,     ut    ad    s 
sioiu.  1.  j.Rhoma.  iiij.  et  v. 

Respoudet  autem : 

©ai.  3,rjf.  Propter  transgres.sione.s  po.sita  est,  donec  veniret  semeii  cui 

promi.serat,  ordinata  per  augelos   iu   manu   mediatoris.     Mediator 
autem  uuiu.s  uou  est,  deus  autem  unus  est.  lo 

Quis  unquam  expeetasset  talem  respousionem,  eoutrariam  certe  omuibu.s, 
(jui  de  utilitate  legum  sapere  et  dieere  soleut"?  legem  dieit  positam  seu  aildilam 
3ioiu.  ,■,,;!).  et  appositam,  ut  transgressioues  abuudarent  eodem  sensu,  quo  Kho.  v.  dicit: 
lex  subintravit,  ut  abundaret  delietum. 

Verum   quod   d.  Hierouymus   negative   Lutelligit,    ut    }ier   legem   truus-   is 
gressiones  cohiberentur,  huic  resistlt: 

Primuni  quod  tum  potius  propter  iustificatiouem  posita  dici  debuit:  lex 
euim  propter  Observationen!  pouitur. 

Secundo,  quod  iste  sit  tropus  Apostolo  t'amiliaiüs  'lex  est  virtus  i)eccati, 

mtim.  4, 15.  occasio  peccati,  lex  mortis,   lex  ii-ae'.     Sic  Rho.  iiij.  lex  iram  operatur:   ubi  20 

euim  non  est  lex,  nee  praevai-ieatio.    Ita  certe,  ubi  uou  est  pracvaricatio,  nee 

remissio,  ubi  non  est  remissio,  ibi  nee  salus.     Proiude,  ut  remissio  propter 

salutem,    ita  praevaricatio  propter  remissionem,    ita  lex    propter  traus- 

gressiouem.    Lex  ponit  peccatum,  peecatum  remissionem,  remissio  salutem. 

!Hoiu.  5.  Hoc  totimi,  quia  sine  lege  peccatum  mortuum  est  et  uou  cogiioscitur,  Rho.  v.  25 

sHijm.  7.  et  vij.  Peccatum  erat  in  mundo,  sed  non  imputabatur  usque  ad  Mcsen.    Est 

ergo  sensus:   lex   propter   transgressionem    posita  est,    ut    trausgressio   sit  et 

abundet,    atque  sie  per  legem   homo    in   sui   Cognitionen!    perductus    (juaerat 

mamim  misereutis   dei,   qui  sine   lege  peccatum  iguorans  sibi  saniis  videtur. 

Teilio,  nee  sequentia  consonant  'donec  veniret  semen'.     Absurdum   .10 

est  enim,  transgressionem  cohiberi,  donec  Christus  veniat,  (piasi  tum  sit  non 

cohiljcnda,  cum  Apostolus  eontrarium  voliierit,  quod  ])eccatnm  per  legem  non 

solum  sit  non  eohibitiuii,  sed  auctiim  (pioque,  donec  Christus  veuiens  peccatum 

Xait.  'j,  24.  finiret  legem  imi)leudo  et  graliam  dando,  ut  Daniel,  ix.  Gabriel  dicit:  Ut  finem 

accipiat    peccatum    et   addueatur   iusticia    semjiiterna,   ae   si    dicat   'Peccatiun   35 
sumpsit  initium  iu  Adam,  \)vr  legem  etiam  iiieremeiitum,  pei'  solum  Christum 
>Bj.  III,  3.  finem  aceipiet,  (jui  iustieiam  adducit   mortuo  |)eccat(i  sem])i(i'niaiii,  ut  i)sal.  ex. 
*i.  U2, 3.  et  cxi.  iusticia  eiiLS  manet  in  seculum  seculi. 


7   Ilespuiidet  autem:  jel)U   iu   K  ■U'>  .ilj   .\ilaiii   II 


In  epistolam  Pauli  <ul  GalaUis  loniiuenturius.   151'J.  52o 

Quarte),   iifc  cum  illo  «unveuit   "ei-gu   kx  advensus   pruuiissa  clei?'    liuc »lU.  3. 21. 
ni)u  iiifeiTotiir,  si  Apostolus  vellet  intelligi  legem  pro  culiibendu  transgressioiie 
pDsitam,   (juia  tum  noii   esset  adversus  promis.sa,    sed  pro  ])rümi.s.sis.     Nunc 
vero,  (piia    peceatum  äuget   iranuiue  jirovocat,    apjiaret   uon  provocare  di'um 

■s  ad  solveuda  prumissa,  sed  potius  irritare  et  impedii-e.  Sic  iutelligeudo  cou- 
toxtus  sibi  pulchre  cohaeret:  alioquin  tot  fiugas  sententias  (piot  sunt  oon- 
structiones,  necesse  est. 

Qiiint«,   (juod   dicit  'in   manu  nicdiatoris',   quod   meo   iudicio  dielt, 
quia  lex  non  sit  posita  in  mann  uostra,  ut  uos  eam  impleamus,  sed  in  futiiii 

lu  Christi  eam  impleturi.  Qua  re  non  ut  iustificaret,  ])osita  est,  sM  luagis 
])eecatores  arguei-et  et  mauum  mediaturis  veijuireret.  Kesisteudum  eniui  tiiit 
hiuuauae  superbiae,  ne  filium  dei  suis  meritis  iucamatimi  credcR^t  et  tautae 
misericordiae  ingrata  fieret.  Nunc  lege  in  denicrita  lapsi  tanto  tidelioreni  et 
misericordiorem  deum  amamus,  <juo  indigniuribus  liuitam  eliaritatem  exliibuit. 

1"'   Nübis  enim  per  legem  eognitio,  soli  autem  Christo  impletio  et  operatio. 

'Donec  veniret  semen,  cui  promissum  erat',  id  est,  in  quo  bent> 

dictio,  iustieia  et  pleuitudo  legis  danda  erat  et  transgressiones,  qua(!  jter  legem 

eraut,  non  i;un  cohibendae  sed  extinguendae,  (luod  per  tideni  Cln-isti  etüeitur. 

lam  quae  setiuuntiir,  ego  apud  uullimi  doctorem  invenio  explieata:  tnin- 

2u  seunt  Hieronvnius,  Augustinus,  .Vinbrosius,  niiiil  nisi  Christum  iiunliatorem 
dei  et  hominum  dicentes,  nun  ustcndentes,  cjuae  verburuni  sit  conscqucntia 
aut  intelligent  ia.  Porro  receutiorcs  etiam  aliena  hie  comminiscuntur.  Quare 
))iü  leetori  submitto,  (juae  ipse  meditari  |)()ssum. 

'Ordinata,  incjuit,  per  angelos  in  manu  mediatoris'.    Et  beatus 

25   Stephanus   quoque  Act.  vij.  Qui  acccpistis   legem  in  dispositione  angelorum,  ^icflidi.  7,  .s3. 
et  non  custodivistis.    Et  Heb.  ij.  Si  enim,  qui  })er  angelos  dictus  est  sermo,  4icbv.  a,  2. 
f actus  est  tirinus  &c.     Apparet   itaque  ^Vpostolum  velle,  legem   esse  literani, 
ideoque  non   nisi  virtutem   peccati  existere,  et,   ut  ij.  Corin.  iij.   dieit,   liteni  2.  (ioi.  3,  r,. 
occiclit,  Spiritus  autem  vivificat.    Magnum  ([uidem  est,  per  angelos  ordinatam 

30  esse,  sed  hoc  niliil  ad  iusticiam,  cum  angcli  non  possint  nee  prt)  nobis  eam 
iraplere,  nee  dare  id  (juo  impleatur:  id  unum  possimt,  (juod  ordinante  di^o 
nobis  eam  tradidcrunt.  At  quoniam  ordinante  deo  tradita  est,  iiimirum  sinnil 
datur  intelligi,  omnino  implendam  esse:  non  enim  angeli  autores,  sed  ministri 
legis  erant,   per    ([Uos    ordine  ad    nos  veniret.     Kuinpatnr   ergo   ordu  ille,   et 

35  iam  non  sit  inter  deum  et  hominem  mediator  angelus,  sed  ipse,  (|ui  per 
angelos  ordinal  et  nos  longe  sil)i  habet:  ipse,  in(]Uani,  veniat  et  legem  nos 
doceat,  cuius  verba  erunt  spiritus  et  \-itae  verba.  Nihil  enim  proficit,  quoil 
nuucios  quoscunque  mittit,  nisi  ipsemet  venerit.     Sit  ordinata   per  angelos, 


8  —  15  S3on  (^uinto  615  impletio  et  upfratiu  fcljU  in  II  l!i  — 2:1   lain  nuac  sfiiuuiitur 

bis  meditari  possum  jctjlt  in  11         ^tui)(ftcn  3-  -•'  uni>  -■*  in  "  »"i^  *>ic  Übctjt^tiit ;  Ordinata 
per  angelos  in  manu  &c.         3.  -H  biä  ©.  524  3-  '''  SJ""  per  'l""'»  biä  iustifitet  fefjtt  in  11 


524  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

sed  nou  iu  mauu  angeloruni,  ininio  mediatoris  alicuiiis,  cjui  reos  per  legem 
iib.solvat  et  iustificet.  Xam  hoc  iiitelligo  'in  mauu  mediatoris',  ut  ipse 
legem  per  augelo.s  ordiuatam  iu  potestate  habeat,  solus  nou  subiectus  legi, 
ut  cui  ij).se  uihil  delieat  et  quem  volet  ab  eadem  liberet.  Nos  voro  ipsa  lex 
iu  mauu  habet  et  subiectos  i)er  percatmu.  Qixibus  omuibus  id  viilt,  impos-  s 
.sibile  esse,  uos  per  uos  salvos  fieri,  facile  autem  esse  per  uiauum  alterius, 
scilicet  mediatoris.  Qiiod  siquis  putet  sie  inteüigeuduui  'ordiuata  j>er  augelos 
in  mauu,  id  est  potestate  et  imperio,  mediatoris',  uou  resisto,  uisi  quis  putet 
simplieiter,  per  mediatorem  iutelligi  oportere  Moseu,  qui  sit  mediator  veteris, 
^cbi.  s,  6.  sicut  ad  Hebracos  Christimi  melioris  et  uovi  testamenti  mediatorem  a]ipellat.  m 
lam  iUud  'Mediator  autem  uuius  uou  est'  ex  uomiue  mediatoris 
coucludit,  uos  adeo  esse  peccatores,  ut  legis  opera  satis  esse  nequeant.  Si, 
iuqiiit,  lege  iusti  estis,  iam  mediatore  uou  egetis,  sed  ueque  deus,  cum  sit 
i})se  uuus  secmn  optime  conveuiens.  Inter  duos  ergo  quaeritur  uicdiator, 
iuter  deum  et  houiineui,  ac  si  dicat  'Impiissiuia  sit  iugratitudo,  si  mediatoreui  ii 
reiieitis  et  deo,  qui  uuus  est,  reuiittitis,  reiicitis  autem,  si  iustificari  potestis 
ex  lege:  ita  fiet,  ut  uec  vobis  mediator  esse  possit,  ut  (jui  uolitis,  uec  deo, 
ut  qui  uou  egcat.  Proiude  ium  lex  iu  mauu  vestra  quo(jue  erit  et  uou  sie 
ordiuata  per  augelos,  ut  per  mediatorem  impleatur,  sed  prorsus  impleta  per 
vosipsüs.     Si  quid  profuudius  latet,  alii  quaeraut:  ego  mea  vela  coUigo.  su 

Wal.  3,21.  Lex  ergo  adversus  promissa  dei?  Absit. 

Sic  euim  sohita  uua  quaestioue  aliaui  sibi  suscitavit.  Si  euiiu  lex 
trausgressiones  äuget,  iam  irritare  ]irouiittentis  liouitatem  videtur.  Hoc  verum 
esset,  si  promissio  beuedictiouis  iuuiteretur  legi  aut  iusticiis  uostris  iu  lege: 
nunc  vero  soll  veritati  promitteutis  uititur:  ideo  lex  uou  adversus  promissa  25 
dei,  iiuiuo  pro  promissis  dei.  Quomodo?  Quia  dum  peccata  ostcudit  et  cou- 
viucit,  uou  posse  per  eam  (juenquam  iustificari,  quiu  et  augeri  peccatum  per 
eam  contingit,  iam  eo  uiagis  promissiouis  impletionem  quaeri,  invocai'i,  ex- 
peetari  cogit  ut  luulto  magis  uecessariam,  quam  dmn  lex  uou  esset:  taiitmu 


2—10  Statt  hex  SBottc  Nam  lioc  iiitelligo  bi§  niediiitorem  api)ellat  fte^l  in  II:  In 
manu  mediatoris.  ilic  est  Moses,  (jui  inter  deum  et  iiojniluiii  secjuester  legem  ab  aiigelis 
aecei)it  et  populo  tradidit:  ideo  minister  peccati  et  mediator  mortis  est.  Christus  autem 
mediator  melioris  testamenti  ad  Kbroos  dicitur.  Ex  hoc  arguit  Taulus,  adeo  uon  potuisse 
populum  per  legem  iustificari,  ut  etiam  legem  nou  posset  ferre  et  audire,  sed  Moseu  media- 
torem accepit,  quo  nou  fuisset  opus,  si  ipsi  per  se  legem  audire  potuissent.  quomodo  ergo 
eam   facieut  aut  per  eam  iustificari  possuntV  11—20  Statt  ber  SBottc  Iam  illud  16i§  mea 

vela  coUigo  ftcljt  in  II;  Mediator  autem  unius  11011  est,  deus  autem  uuus  est.  Id 
est,  deo  jiro  se  non  tnit  opus  mediatore  iiec  iu  danda  lege  uec  in  donanda  gratia.  t^ed  nobis 
fnit  opus  utroque,  ut  legem  fcrre  et  gratiam  aeciperc  possemus,  quia  Mediator  inter  duus 
neeessario  mediat,  deus  autem  uniis  est  iiec  cum  alio  deo  vel  secum  iudiget  mediatore. 
Iiidigemus  autem  nos  cum  ipso  non  indigente. 


In  epistolam  Pauli  ad  Ualatas  eoinmentarius.  1519.  525 

ergo  abest,  ut  conti-a  proinissa  sit,  nt  cadeni  velienioiiter  roinniendc't  ot  np- 
tatissima  reddat  ii.s,  quos  siiorum  peecatoriim  cognitioiie  hnniiliavit. 

Si  enim  data  esset  lex,   quae  posset  vivificare,   vere  ex  logeöai.  3,21 
iusticia  esset. 

5  Id  est,  non  est  adversus  promissa,  quia  data  est,  ut  occidat  et  jweeatum 

augeat,  lioo  est,  iit  per  legem  honu»  agnoscat,  quam  wlicmcntor  promis^siouis 
gratia  indigeat,  dum  per  legem  honam,  iustam,  .saiictain  nou  uLsi  peior  etli- 
citiu",  ut  sie  non  in  lege  nixus  fiducia  operum  legis  secunis  Hat,  sed  longe 
aliud  et  melius  a  lege  (juaerat,  id  est  jiromissionem.     Si  eiu'ui  lex  vivificai-e 

lü  potuisset,  iusti  essemus:  at  nunc  oceidit  potius  et  peceatores  amplius  tacit 
atque  hoc  ipso  pro  promissis  facit,  dum  ea  fortius  optari  cogit  et  omneni 
iusticiam  operum  funditus  destniit.  Si  enim  non  dcstrueret,  promissionis 
gratia  nou  quaereretur,  iugi-ate  susciperetur,  immo  repudiaretur,  sieut  iit  in 
iis,  qui  legem  non  recte  intelligunt.     Non  destrueret  auteni,   nisi  nou  solum 

»i  non  iustificaret  aut  vi\-ificaret,  sed  occasio  quoque  fieret  plurium  peecatorum 
et  raagü;  oecideret.  Nam  prohibita  concupiseentia  semjicr  irritatur  et  maior 
fit.  Iccirco,  etsi  adversus  promissa  videatur  lex  esse,  dum  äuget  peccatum 
apud  eos,  qui  peoeatum  per  legem  nou  agnoscant,  lioc  taincii  legis  vitio  non 
fit,  quia  ne  lex  quidem  est,  ubi  uou  i-ecte  intelligitur,  tuuc  autem  recte  iutelli- 

20  gitur,  quando  peccatum  per  eani  cognoscitur.  Ul>i  autem  intelligitur  et  jicc- 
catum  agnoscitur,  ibi  certe  pro  promissis  facit,  quia  et  gratiam  promissionis 
suspirari  facit,  sinuil  ostendens,  quam  nullo  merito  sibi  gratia  dcl)catur,  ut 
stet  et  finuetur  per  legis  iutellectiun  purissima  promitteutis  diguatio  et  syn- 
eerissiraa  exliibitae  dignationis  gratitudo. 

25  Sed  conclusit  scriptura  omnia  sub  peccato,  ut  promissio  exeni.  3,21; 

fidc  lesu  Christi  darctur  credentibus. 

Hoc  verbo  ad  utmnque  respondet  siniul,  quod  lex  sit  cau.sa  trans- 
gressionis  augendae  posita,  non  tamen  ]ier  trausgressiones  aucta.«  adversus 
proniis.sa   dei.      'Omnes,    inquit,    sub   peccatum    conclusit   deus    per 

30  scripturam',  hoc  est  per  legem  et  literam  ostendit  id,  quod  eramus  pecea- 
tores et  impotentes  ad  iusticiam  seu  legis  inipletionem ,  ut  sie  peccato  ]>cr 
legem  manifestato  infirmitateque  ad  implcndam  ciiuvicta  cogeret  humiliatos, 
de  seipsis  desperates,  trementes  ad  gratuitam  misericordiam  dei  in  Clu'isto 
propositam  currerc,  et  sie  'daretur'  (ut  hie  dicit),  daretur,  inqiiam,  nou  )>cr- 

3'>  solveretur,  daretur  autem  indignis  et  per  legem  longe  continu-ia  meritis  pro- 
missio Abrahae  facta,  hoc  est  gratia  benedictioque  iustificationis  ex  fide 
Christi  Omnibus,  qui  crederent  in  cum. 


9  melius  per  legem  quaerat  11  10  iusti  essemus,   et  contra  promissionein  faoeret, 

imn  oam  vere  toUoret,  at  nunc  oceidit  II  13  quacretur  A  18  agnoscuut  11 


526  In  epistolani  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

«um.  11, 32.  Iflem  Rlio.  xi.  Coiiohi.'iit  deus  omne.';  suli  peccato,  nt  oninium  nii.sereatur 

et  ob.'^truatur  oninc   os  et  sulxlitus  Hat  iiinndius  den,   qiiia  ex  operibus  legi.s 

111111  iustificatiir  onini.s   caro  coram  illo.     Quoraodo  conclusit?  per  scripturas, 

per  leoeni,    per   literani,   lioc  est,   qiiod   supra  fideiiter  de  operibus  legis  e.x- 

,i  iiuii.s7.j6. po.siiit,    quod    Moses    scripserat:    Maledictiis    omnis,   qui    iion   pernianet    in     ^ 

;Hi'Tn.  3. 9.  Omnibus,    hoc  e,st,    quod    Rho.  iij.   eausari   se   dicit   cum    fiducia,    ludeos   et 

•i'i  H,  :i.  Graecos  omnes    sub  peccato  esse,   et  illnd  psal.  xiij.  coustanter  super  omnes 

proiiunciai'e:  Non  est  iu.stus,  non  est  iutelligens,  omnes  declinaveruiit,  simul 

inutiles  facti  sunt,  iioc  est,   quod   et  ludeos   de  specie   openun  fidentcs  ipse 

9(öra.  2,  si.  nihil  aestimata  specie  audet  Rho.  ij.  reos  ditBnire.    Eadem,  inquit,  facis,  quae   »" 

iudicas:  qui  doces,  non  furaiidum,  f'uraris,  scilicet  cujiiditate  &c.  adeo  certus 

erat,  sicut  et  revera  certum  est,  omnia  quae  extra  gratiam  fiiiut  peccata  esse  et 

epr.  31,2«  meras  simulationes.    Ita  et  beatus  Augustinus  illud  proverbiorum  ult.  tractans 

de  spiritu  et  litera  ix.  'Lex  et  dementia  in  lingua  eins'  praeclarissime  dicit: 

Propterea   de    sapientiu    scriptum    est,    (piod    gerat   legem   et    clementiam    in    i.'> 

lingua,   legem,   ut  reos  faciat  superbos,   clementiam,   ut  iustificet  liumiliatos. 

»W.  116, 10.  Stat   ergo   sententia   'Omnis  homo  mendax',   stat   sententia   'Non   iiisti- 

'l*f.  143, 2.  ficabitur  in  conspectu   tuo  omnis  \-ivens',  ut  stet  simul  gloria  dei,  laus  gi-atiae 

iiiii.  9, 7.  et   magnificentia  misericordiae   suae.     Nobis,   inquit   Dan.  ix.,  confnsio,  deo 

nostro  iusticia  &c.    Vides  ergo,  quid  sit  per  fidem  Christi  iustificari,  nempe   in 
per  legem  cognita   iniquitate   et   infiniiitate   tua   desperare   de  te,    de  viribus 
tuis,  de  scientia,  de  lege,  de  operibus,  prorsus  de  omnibns,  et  cum  tremore 
ac  fiducia  in  humilitate  implorare  solius  Christi  dexteram  seu  manum  media- 
"'joir.';,''5'.toris,  fortiter  credens,    rpiod    gratiam   consequaris,   sicut   Rho.  x.   ex   lohele 

dicit:  Omnis,   qui  invocavcrit  nomen   domini,    salvus    erit.     Simulque  vides,   2.'. 
totum  genus  humanuni,   quantalibet  sapientia  aut  iusticia  coram   hominibus 
fulgeat,    nihil    esse   nisi    massam   )>erditionis   et   maledictionis.     Quod   et  ex 
i.Woj.22,  LS.  verbo  promissionis  licet  cognosccre:  in  scmine  tuo  benedicentur  omnes  geiites. 
(iiiid  est,  omnes  gentes  benedicendas  esse,  nisi  omnes  gentes  maledictas  esse? 
ita  iustificaudiLs,  salvandas  esse  et  qnic(|iiid  iKiiiiinc  l)enedictionis  significatur  m 
est  eas  jieccatrices  pcrditas  esse  et  qniccitiid  maledictionis  nomine  significatur. 
Est  itaque  lex    posita,    ut  jieccatum  augescat.     At   non    solum   peccati    aug- 
meiitum  quacsitum  est,  scd  nt  Ikhiio   siqicrbus  idipsum  cognoscerct   et  fcrre- 
retur  per  h^gem,  coactusfjue  in  sui  dcspcrationem  misericoi'diam  sitiret.    iSiiuit 
>lii.  r.',  2.  ille  psal.  xli.  Quemadmodum  desydcrat  cervus  ad  fontcs  a(|uarum,   ita  desy-  sr. 
*!. -12, 4.(lprat  anima    mea   ad  te,   deus.     Item:   f'uenint    mihi    lachrvmac    meae,   dum 
dicit nr  mihi  cotidie  'ubi  est  deus  tuusV'     IliiK^  omnis  clamor,  geniitus,  desy- 
deriiim  patrum  et  prophetarum  et  auxia  Christi  cxpcctatio  et  de  legis  onere 
gi-avis.sima  questio.  .,    ■       .; 

1   lilio. i!j.  A  unb  banndö  bie  iibtiflcn  Soiibctnii§Botien         1:1  pioveibiiim  ult.  cd.  Krlaiig. 
14    liteia  cap.    9.   II   litera    10.  oil.  Ipii.   1   uiib   cit.  F.il.nm.  H)    Dan.  ili    A    iitib  hifVliatJ)   nllf 

übviflen  5lii«9oticn 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  Iöl9.  527 

Lex  ei^o  Ikuki,  iii.sta,  saucta,  sed  nun  iiistiCicat :  ostcndit  mihi,  (|nis 
Cgo  sim,  diun  per  oani  irritor  et  niagis  u<li  iiislieiam  quam  piiiis,  niagls 
diligo  eoncupiscentiani  (iiiam  prius,  .solo  terrore  iiiinantis  l(>gis  eoercitus  al) 
opere  malo,  nunquani  auteni   a  eouciipisceutia  iii,a]a.    Et  ut  rem  similitudine 

i  tibi  tradam:  Aqua  bona  est,  sed  superfusa  calci  iucendit  eani:  nunqiiid  vitinni 
aquae  est,  quod  calx  calcscit?  inuno  calx,  quae  frigere  putabatur,  i>er  a(|uam 
couvicta  est,  quid  intus  habei-et.  ita  lex  concupiscentias  et  odia  in-itat  i't 
ostendit,  uon  autem  sauat.  Si  autem  oleum  calci  supei-fiideris ,  non  calescit 
sed  extinguitur  ardor  eins  occultus.  ita  gratia  diffusa  in  conlibus  nostris  per 

10   spiritum  sanctum  extinguit  odiuni  et  coucupiscentiam. 

\'erl)osissinie  liaee  dixi,  quod  nostro  seeulo  non  satis  queat  ista  res 
inculcari:  adeo  rursuni  invaluit  tyramiis  iusticiiuimi  legalium.  Venuii  tu 
obser\-a,  si  lex  sanetissima  dci  non  potuit  nos  iustifieare,  sed  magis  ])ecca- 
tores  fecit,  quid  facient  maria    ista  uostranun  legum,  traditionuni,  cereinoni- 

i".  anun  in  ecclesia?  praesertim  ([Uando  ea  opiuione  serventiu",  tpia  existiniant 
sese  iustificari  in  Ulis  nee  scire  pcnnittant,  quid  Christus  aut  cur  in  eum 
credendum  sit.  Non  enini  utuntur  eis  legibus,  ut  peccatum  per  eas  cogno- 
scerent,  neque  ut  fidem  Christi  gratuita  charitate  exercerent,  sed  servatis  eis 
iustos   sese    confiduut    nee    aliquo   alio   ani]>lius    indigere   se   credunt,   aut   si 

20  gi'atiam  Cluisti  imploriJ'it,  ad  hoc  im])lorant,  ut  opera  eiusmodi  facere  pos- 
sint,  non  ut  liberi  fiant  ab  interna  caruis  eorruptioue  et  iinmundicia.  Itatjue, 
ut  saepe  dixi,  per  iniprudentes  et  tot  infoeliees  leges  necesse  est  ecelesiani 
funditiis  perirc,  nisi  deus  nobis  rcmedium   providcrit. 

Prius   autem    quam   veniret    fidcs,     sub   lege  eustodieliamur «ai.  n,a3. 
2.-.   conclusi  in  eani  fideni,  quae  rcvelanda  erat. 

Omnibus,  iuquit,  <jui  suli  lege  sunt,  anteciuain  fide  iustifieentur,  lex  ipsa 
velut  quidam  carcer  est,  in  qua  concludantur  et  serventur,  quia  vi  et  terrore 
legis  arcentiu-  a  libertate  peeeandi  invita  et  reluetante  coiicupiseentia:  fiirit 
enim    concupiscentia   et  odit    legem,   carcerem   suuni,   sed  cogitur  tarnen    ab 

30  operibus  abstinere  jieceati.  Haue  autem  misei-iam  qui  intellexerint,  utique 
humiliati,  gratiam  suspiiant  nee  possunt  de  legis  iusticia  confidere,  quando 
seutiimt  se  iuvitos  ad  legem  et  pronos  ad  peccatum  per  legem  fieri:  mallent 
enim  legem  non  esse,  ut  impune  liceret  concupiscentias  explere.  At  hoc 
malle  est   legem   odisse:    legem  odisse  est  veritatem,  iusticiam,  sanctitatem 

SS  odisse:  hoc  iam  non  solum  est  peccatum,  vcnuu  et  amor  peccati,  non  soluiu 
non  esse  iustum  sed  odisse  etiam  iusticiam,  quod  est  vere  peccatum  i)ci- 
legem  augeri.  Unde  bcatus  Augustinus  hoc  loco,  quod  per  legem  jiraevari- 
catores  legis  ipsius  inveuti  sunt,  non  ad  pcrnicicm,  sed  ad  utilitatem  valuil 
eis,  qui  crediderunt,  quia   per  cognitioneni  maioris  aegritudinis  «-t  desydt  rari 

*»  medicimi  vehementius  fecit  et  diligi  ardentius.    Cui  enim  plurimum  dimittitui-, 

plurimum  diligit,  et  hoc  Rho.  v.  I'bi  abundavit  peccatum,  superabundavit  et  3i>im.  i,  so. 


528  ^"  epistolam  Pauli  ad  Galatas  eoimuentarins.  1519. 

gratia.  Non  ergo  lex  soliim  posita  est,  ut  peccatnm  revelaret  et  augeret  (alio(jui 
melius  dilata  fnisset  ad  extremum  iiidicium,  ne  diiplici  contritione  eontere- 
i-emiir),  sed  ut  per  peccatum  revelatuiu  lumiiliaret  et  ad  Christum  urgeret. 
Illud  'Priusquam  veniret  fides'  uon  tautum  de  fide,  quae  post 
Christum  revelata  est,  sed  de  oimii  fide  omnium  iustorum  intelligitur.  Nam  ■■ 
et  patribus  olim  eadeui  fides  veuit,  quia  et  lex  dei  eis  primo  revelata  coegit 
eos  gratiam  quaerere:  licet  tum  non  ita  per  orbem  praedicaretur,  praedicabatiu" 
tameu  jM'i\atiin  per  familias  jiatrum.  Item  vide,  ne  sie  contextum  ordiues: 
'Conclusi  in  eam  fidem',  quasi  in  fide  velut  in  carcere  conclusos  intelligi 
\clit,  cum  hoc  de  lege  affirmet,  sed  eramus  conclusi  carcere  legis  et  hoc  in  lo 
fidein,  id  est  ad  fidem  futuram  seu  in  hoc,  ut  fide  futura  liberaremur,  quando 

c«ai.  :i,  u.lex  eaivere  suo  id  fecit,  ut  per  fidem  optaremus  liberai'i,  sicut  supra  'tcsta- 
mentum    dei  confirmatum  in  C'hristum',   id  est,    ut  in   fnturo  Christo  confir- 

Wiii.  3, 24.  maretur,  et  mox  'lex  paedagogus  ncster  in  Christum',  id  est  ad  Christum,  'fuit'. 

ödi  3, 24j.  Itaque   lex  paedagogus   noster  fuit    in  Christum,    ut  ex  fide   i:- 

iust ificemur.     At  ubi  venit  fides,  iam  uon  sumus  sub  paedagogo. 

Pulchra  certe  similitudo.  'Paedagogus'  a  'puero'  et  'ago'  nomen 
habet, '^  quod  jiueros  agat  et  exerceat.  Sicut,  inquit,  parvulis  paedagogus 
assignatur,  qui  lascivientem  refreuet  aetatem,  ita  '*:<  nobis  data  est,  quae 
Cühii)eret  peccata.  At  sicut  jnieri  solo  timore  disclplinae  coercentur,  plae-  20 
i'unque  et  odiunt  paedagogum,  et  liberi  esse  malunt,  omniaque  faciunt  vel 
i'oacti  vel  blanditiis  illecti,  nunquam  antem  amore  rei  ipsius  ncc  libertate 
voluntatis:  ita  qui  sub  lege  sunt  tiuKire  miuantis  legis  coerceutm-  ab  operil)us 
peccati,  odiunt  legem  maluntque  et  ipsi  liberas  cupiditates  habere,  faciunt 
autem  onmia  coacti  tci-rore  ])oenae  aut  amore  temporalis  promissionis  illecti,  25 
nuntjuam  autem  gratuita  liberaque  voluutate.  Deinde,  ubi  pueri  ad  haere- 
ditatem  pervenenmt,  intelligentes,  quam  utilis  fuerit  paedagogus,  iam  incipiunt 
(liligere  qnoqne  et  laudare  officium  paedagogi  damnarcque  seipsos,  quod  non 
libcntes  et  volentes  obtemperarint,  nunc  vero  sine  paedagogo  sua  sponte 
taciimt  hilariter,  quae  sub  paedagogo  nolentes  faciebant  et  inviti:  ita  nos  fide  so 
acquisita,  quae  vera  est  haercditas  nostra  Abrahae  et  semini  eins  promissa 
intelligentes,  ((uam  saneta  sahibrisque  sit  lex,  quam  faeda  vero  eupiditas,  iam 
legem  diligimus,  laudamns  et  mirc  probamus,  rursuni  eu))iditates  nostras  eo 
magis  damnanuis  et  vituperamus,  quo  magis  lex  ipsa  placet,  et  nunc  liilariter 
e(  libenter  fiicimus,  (piod  ignorantibus  tunc  nobis  salubris  lex  vi  et  termre  ■^'■> 
ext<>i'(|uel)at  fi)ris,  et  tarnen  intus  c.Ntorqnerc  necjnivit.  Hoe  est,  quod  dicit, 
iruii  non  esse  nos  .sub  ]>aedagogo,  postquam  fides  veuit,  sed  paedagogus  amieus 
factus  est  et  a  iio])is  honoratnr  magis  quam  timctiu'. 


7   gnitiani  dei  i)ii:ioiere  F  8   Itciii  eine  11  :!0  llile  cibtonta  H 

')  ''.Um  llioiibi':   l'.iecl;i»ogus  iino  roii  i<yeii>  ruva  7ii<id'i(a. 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  529 

Itcrum,  ut  dixi,  cavc,  no  sie  oontoxtum  Icfjas  'lex  paeda^ogns  nostor 
f'iiit  in  Christo',  r|iia.si  in  C'liristo  iani  vivcntihus  lex  paedagogus  nostor  sit, 
ut  nostra  translatio  liabet  et  saj>cre  videtur:  lioc  oiiini  Apostoli  sensuni  pcnitus 
subvcrtit:  scd  sicut  puori  sunt  sul)  pacdagogo  ad  hacroditatom ,  id  est,  (\\u> 
i  erudiantur,  nt  ad  luiorrditatein  piTtingant,  ita  lex  est  uoster  paedagogus  ad 
Christum,  id  est,  ut  per  leg(MU  aeti  et  exereiti  ad  Christum,  ad  tidem,  ad 
liaereditatem  quaerendam  et  suspirandam  paremur:  lex  enim,  ut  dixi,  ad 
gratiam  jiraeparat,  diuii  peeeatum  re\elat  et  äuget,  humilians  superbns  ad 
auxilium  Ciiristi  desyderandum.     Et  hune  sensum  Apostolus  iuvat  partieula 

to  seqiiente:   'ad    Christum,   inquam,   ut   fide   seilieet   iustificemur,   (pii    per 

legem  peceatores  fiebamus'.    Sie  psal.  Ixviij.  Quouiam  suavis  est  miseriem-dia  'Ui  ca,  n. 
tua,  domiue.    Quare?    quia  amara  est  lex  tua,  domine.     Non  ei^o  puer  sub 
paedagogo  manebit,    sed  ad  haereditatem  duleius   aeeipiendam  erudietur,  ita 
et  lex   gratiam    dei  dulciorem    reddit   et   eiinimendat.      Egregie   itaque   finem 

i-""  legis  dcelarat,  non  esse  seilieet  iiostram  iustieiam  et  impletionem,  sed  sus])i- 
rium  ad  Christum,  ut  pev  fidem  eins  quaeratur  impleri.  At  nostri  iusticiarii 
legum  suanuu  finem  habent  ipsas  leges  et  o]>era  earnm,  nee  eas  ad  Cliristum 
ordinant,  sed  in  opera  solum,  ut  inaeternuni  pereant  eum  ludeis,  quos  imi- 
tantur,  nee  legem  nee  opera  eins  intelligentes. 

-'>  Omnes  enim  filii  dei  estis  per  fidem,  quac  est  in  Ciiristo  Ies<i.®,ii.  3,;r.. 

Quia  fides  est  ipsa  benedietio,  ipsa  iiacn-editus  Abrahac  in  semine  suo 
Christo  promissa,  ideo,  qui  fidem  in  Cliristum  habet,  haereditatem  dei  habet. 
Si  haereditatem  habet,  iam  non  sub  pedagogo,  sed  liber  et  dominus  et  haeres. 
At  nullis  datur  haeredita.s,  nisi  tiliis:  sequitur,  (piod  eredeus  in  Cinistum 
2s  sit  filius  dei,  ut  loau.  i.  dedit  eis  potestateni  filios  dei  fieri,  üs,  qui  eredunt  3oii.  i,  i-.-. 
in  nomine  eins. 

Quieunque    enim  in  Clirist<i  Jesu  baptisati    estis,   Christ  um  »ni.  a.i'i. 
induistis. 

Deelarat,  esse  eos  filios  dei  jmt  fidem  Christi:  Baptismus,  in(|uit, 
3»  faeit,  ut  Ciu-istnm  induatis.  Christum  autem  inducre  est  iustieiam,  vei'i- 
tatem  omnemque  gratiam  totius(|Uc  legis  plenitudiiiem  induere.  Quare  per 
Christum  habetis  benedictionem  et  haereditatem  Abraiiae.  Si  autem  Cliristum 
indui.stis,  Christus  autem  filius  dei,  et  vos  eodem  indumento  filii  dei  estis. 
E.st  autem  hie  tropus  Apostolieu.s,  quo  et  Rho.  xiij.  usus  dieit:  Sed  induimini«""'  ia.u. 
35  dominum  Ie.snm  Christum,  Ephe.  iiij.  Indulte  novum  hominem,  qui  seeundumLfpii.  J.is 
deum  ereatus  est  in  iustieia  et  sanetitate  veritatis:  veritatis,  inqiiit,  quia 
sola  lex  .sanctitatein  et  iustieiam  simulationis  induit. 


23  liaercs  est.  At  H  34  et  ad.  K"nia.   l:!.  II 

aut^etg  SBerte.  II.  34 


530  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

®ni.  3,28.  Non   est   Iiulaeus,    non    est   Graecus,    non    est    servns   noqup 

liber,  uon  est  masculur;  neque  femina. 

Xon,  iuquit,  ideo  iiistiis  es,  quia  ludaeus  es  et  legis  obscrvator ,  sed 
qiiia  in  Clu'istum  credens  Clmstum  induisti.  Quid  ergo  ad  Indaisinum  tra- 
himiiii  per  pseudoapostolos?  In  C'hri.sto,  sieut  persona  Tndaieae  observantiac  s 
non  est,  ita  nee  iilla  alia.  Hnnianarum  et  legaliuni  iusticiaruni  est  per  seetas 
dividi  et  penes  opera  discerni,  alind  illis,  alind  istis  profitentibns,  ageutibu.s, 
sectantibus.  In  Christo  omnia  oninibns  conunimia,  omnia  unnm  et  nnuni 
önr.  5,  f..  omnia.     Sic  inlra  v.  In  Christo    lesn  neqne   circnmcisio  aliqnid  valet  neqne 

praeputinni,   sed  fides   et  nova  creatin-a.     lecirco  Christianns  sivc  fidelis  est   lo 

-K.  133, 1.  homo   sine   nomine,    sine   specie,   sine    difterentia,   sine  persona   Psal.  cxxxij. 

Eeee  quam  bonnm  et  qnani  inonndnni  habitare  frati-es  in  mmm.    Ubi  nnitas, 

ibi  nee  species  nee  differentia,  sed  neque  m>men.    Sic  inclytus  martyr  Attalus, 

requisitus    de  nomine  dei,    optime   respondit:  Qui   plnres  sunt,   discernunfur 

nominibus:  qni  nnus  est,  non  indiget  nomine.    Et  hac  ratione  vocatur  ecclesia    i-' 

in  scriptiu-is,  abseondita  et  occnlta,  et  mire  observatm-,  ut,  quoties  descri- 

*i.  I,  c.  buntur  iu-sti,  sine  lülius  sectae  aut  personae  vocabulo  describantur,  nt  psal.  i. 

Qnoniam  novit  dominus  viam  instornm,  non  ait  'ludaeonnn,  viroruni,  senum, 

*i.  II,  I  i.  pnerorum',  et  xiiij.  Domine,  qnis  habitabit  in  tabernaculo  tno?  respondet:  qui 

iugreditm-  sine  macnla,  non  ait  'ludaeus,  huius  aut  huins  professionis',  et  20 
>;!(.  111,  i.p.sal.  ex.  In  eonsilio  instornm  et  eongregatione,  non  ait  'sacerdotum,  mo- 
nachornm,  episcopornm'.  Eodem  indicio  dicendum  de  alia  quacunque  ]>ersona, 
(juia  deus  personam  non  rcspicit.  Non  est  ergo  dives  nee  pauper,  nee  for- 
mosus  nee  defomiis,  nee  civis  nee  rusticus,  nee  Benedictinensis  nee  Char- 
tnsiensis,  nee  Minoritanns  nee  Augustinensis.  Omnia  haec  talia  sunt,  nt  .'.'■. 
Cliristianum  non  faeiant  si  assint,  nee  infidelem  si  desint,  et  prorsus  in  hoc 
coepta  et  facta,  ut  Clu-istiannm  exerceant  et  meliorem  faeiant. 

Unde  hoc  loco  beatus  Augustinus :  ista  ditferentia  Indaeorum  et  gentium 
vel  eouditionis  vel  sexus  manet  propter  corpus  in  hae  vita  mortali,  ablata 
est  autem  per  nnitatem  fidei  in  spiritn,  quia  de  illa  non  tantum  Apostoli  sed  ao 
et  ipse  dominus  salul)errimas  tradidernnt  doetrinas.  Clmstns  enim  mandat 
TOotiii. 22,21. dare  Cesari  qnae  simt  Caesaris,  Apostoli,  servos  obedii'e  dominis  suis, 
\ixorps  subiici  viri.s  suis,  omnes  vero  magistratibus  parere,  eui  tributum, 
3{öm.  13,  T.tribntnm,  eui  honorem,  honorem.    At  haec  omnia  .sunt  personalia.    Hoc  soluni 

(piaeritur,  ut  iis  personis  non  contra  nnitatem  fidei  sed  ])ro  nnitatc  fidei  scr-   ^■'> 
viamus,  ut  non  sit  fbrtior  dissiniilitudo  externae  conditiimis  (inam  similitudo 
internae  fidei,   sicnt  jji-oh  dolur  nunc  inter  titulos  professionnm,   dignitatum, 
religioiinm,   ecclcsiarnm,  artium,    gentium,  rcgionuni,   familinnnn,  amicitiarnm, 
foedernm  videmus  jjugnas  et  lites  infiuitue  divei-sitatis,  nt  vel  lioc  argnmento 


21  [IS.  eix.  A  «nb  ianaäj  bic  üferiflcn  'Jlii§9a(icn  20  iinii  ivcli)!l  11 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  oommentarius.  1519.  ßßl 

prohatnm  sit,    fidem  iu  ooclcsia  propo  oxtinotam  csso  et  solas  larvas  et,   nt 

Isaias  de  IJalnloiic  dicit,  pilosos,  iiliilas,  syronas  '■  in  ea  baochari.  Z'l  n,  si  f. 

Omncs  piiim  vos  nimm  estis  in  Ciiristo  lesu.  ®ai.  .1,28. 

Id  est,    in    fidc  Cln'isti    uniuii  estis,   et  si  pro  corporis    ot    iinius  vitac 
j   npccssitato  neopsse  sit  in  divcrsas  personas  dividi,  sieiit  mnlta  nicrabra,  tanien 
nnnni  corpn.s  snl)  nno  (>apite. 

Si  atitcm  vns  Christi,  ergo  semcn  Ahrahae  estis,  seoniidunieof- :i. 29- 
promissionem  haeredes. 

Quia  dixit,  indnisse  nos  Christum  et  nnnm  in  Christo  fiirtos:  idom 
>"  f'o"''»  'liiod  de  Christo  dietnm  est,  etiam  de  nohis  proptei-  Cln-istum  dictum 
iuteiligetur.  Xon  euhii  potest  Christus  separari  a  nohis,  nee  nos  ah  illo, 
enni  ununi  simns  cum  ilhi  et  in  illo,  sieut  meinhra  ununi  in  cajjite  et  cum 
eapite  mio.  Ut  ergo  de  alio  quam  Christo  promissio  dei  intelligi  non  potest, 
ita,  cum  aliud  quam  Cliristus  neu  simus,  de  nobis  quoquc  intt'lligatnr  oportet. 
li  Vere  ergo  Abraliae  semen  sumus  et  haeredes  non  secundum  earnem,  sed 
seeundum  promissionem,  quia  illi  sumus,  de  quibus  in  promissione  fit  mentio, 
de  geutibus,  inquam,  in  semine  Abrahae  benedieendis.  Sie  Kho.  ix.  filii  pro- siom.  9,  s. 
missionis  aestimantur  in  seminc:  non  qui  lilii  earnis,  hi  filii  dei  &c. 


CAPITVLVM  QVARTVM. 

20  Dieo    autem,     quanto    tem])ore    haeres    parvnlus    est,    nih  iletai.  4,  li 

differt  a  servo,   cum  sit  dominus  omninm,    sed   snb   tutoribns  et 
actoribus  est  usque  ad  praefinitum  tempus  a  ])atre. 

Adhne  alio  ariete  pulsat  iustieiam  et  0})era  legis,  sumpta  iani  tertia  ex 
hominibus    similitudine    propincpia    priori    de   jiaedagogo   similitudini,   nt    de 

25  eodem  parvulo,  sed  et  illa  de  testamento  ad  jiarvulum  aut  ad  haeredem 
.saltem  pertiuet:  adeo  loeuples  est  A])ostolus  in  declaranda  promissione  dei. 
Primum,  haeres  parvulus  non  differt  a  servis,  aeque  potestatem  non  habens 
in  boiiis  paternis  ac  sersiis.  Seenndo,  est  tamen  dominus  omninm  in 
spe  et  nnncnpatione  jj.atris.     Tertio,   snb   tntoribus   et  proenratoribns 

30  est  nsque  ad  praefinitum  tempus  a  patre.  Sive  hie  Ajtostolns  leges 
Rhomana.s  sequitur  sive  alias,  nihil  refert.  Nam,  ut  Hieronymus  dicit,  legi- 
timum  tem]>ns  haeredis  legilnis  TJhomanis  vigintiquinqne  annornm  tcrniinatnr. 
Nos,  quantimi  sat  est,  cxemplo  utemur. 


I  propc  fe'^lt  in  11  2  piloeos  ululas  A  17  Rlin.  x.  A  unb  hanaä)  bie  übrigen 

Sii§ga%en 

')  ajgt.  e.  50G. 

84» 


532  ^n  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.    1519. 

®ni.  4,3.  Ita    et    nos,    cum    es.scmus    parvnli,    siib    olciiiPiitis    mundi 

cramus  servieutes. 

Rcddit  siiigula  .singuli.s:  parvidus  haeres  no.s  siimns,  tntores  suut  cle- 
menta  mimdi,  iiiliil  difterimas  a  scrvis  quia  eramiis  serviente.s,  et  tanieii 
doiiiiui  fuimus  onuiiuni,  praedestinante  .'«cilicet  patre  coelesti.  De  haeredibus  s 
et  liaereditate  abiinde  sati.s  e.-it  dictum,  e.^se  videlicet  haercde.-;  scnipii  Abraliae, 
id  est  C'liri.stiini  et  Cliri.stiano.s,  liaereditatem  auteni  gratiam  et  beiiedictioneni 
fidei  elmstiauae  iu  gentibus.  De  Servitute  autem  haercduui  aliis  verbis 
superius  dietnui  est.  Servi  eiiiin  sunt,  (jui  non  pro  haereditate  i>atrisfaniilias 
sed  })n)  niercede  serviunt  aut  etiani  tinu.n-e  poenae  eoacti  oyiera  faeiuut:  ideo,  lo 
3oti.  s,  3.1.  ut  Christu.s  ait,  servus  non  manet  in  domo  inaetemum,  fiiius  autem  manet 
i.<»!oi.2i,i4.in  domo  inaeternnm.  Quod  pnlehre  figuratnni  est  Cren.  xxi.  (piando  fiiius 
lOTuj  ■;.'„ii.  aneillae,  Ismael,  eiectu.s  est,  datis  ei  victualibus,  et  e.  xxv.  Dedit  Abraham 
euneta,  quae  possederat,  Isaac,  filiis  autem  concnbiuarum  largitus  est  nninera 
et  separavit  eos  a  filio  .suo  Isaac:  ita  et  ncs,  quando  citra  gratiam  in  lege  is 
sunuis,  opera  legis  facimus  serviliter,  hoc  est,  aut  timore  poenarnm  eoacti 
aut  temporali  mereede  allecti.  Quibus  tamen  omuibus  ita  erudimur,  ut  ad 
liaereditatem,  id  est  fidem  et  gratiam,  suspiremus,  qua  de  Servitute  hae  erepti 
libertate  Spiritus  legem  impleamus,  non  iam  timentes  poenam  aut  cupientes 
mercedem,  id  est  non  amplins  servientes.  Interim  sunui.s  domini  omnium  -'« 
praedestinante  et  praeparante  deo  nobis  lianc  liaereditatem  et  nos  per  ser- 
vilem timorem  j)oenae  et  amorem  rerum,  quae  sunt  in  lege  erudiente,  ut 
illam  appetamus:  nequa(juam  autem  in  .Servitute  cum  ludaeis  et  liyi)ocritis 
perstemus.  quod  faciemus,  si  per  timorem  poenae  et  amorem  niercedis  sen- 
tiannis  non  legis  amorem  sed  odium  potius  in  nobis  augeri,  quia,  nt  dixi,  -'.s 
mallenuis  legem  non  esse.  Sic  omuino  lex  cogit  ad  liaereditatem,  per  quam 
domini  efficiamm-  omnium,  id  est  possessores  benedictionis  in  Christo  per  fidem. 
De  elementis  mundi,  tutoribus  et  prociu-atoribus,  varie  cogitatum 
est.  Breviter:  Elementa  hie  non  philosophice  pro  igne,  aere,  acpia,  terra 
accipiuntur,  sed  proprio  Apostoli  tropo  et  grammaticc  pro  ipsis  literis  legis,  ^'^ 
^^.;'^"-j'' 5- quibus  lex  constat,  sicut  et  ij.  Corint.  iij.  et  alias  literam  vix'at,  ut  sint  ele- 
menta ])lura]iler  (piod  s<Ti|)tura  vel  lex  scripta,  ncc  alia  opus  est  ])robatione 
quam  ipsius  A])ostoli  autoritatc,  (jui  dicit  'Wub  elementis  mundi  cramus',  et 
(»ni.  4,.'>. raox  sequitur    'ut  eos,   qui   sub  lege   eraut,   redimcret',    ut   ostendat  idem  se 

iiilclligere  per   legem    et    elementa.     ^Miocjuin   et   redcmpti    iu    tempore  pleni-   ^^ 
Bai.  4,u!.  tudinis    sub    naturalibns    elementis    sunt.      Et    infi'a:    (iuomodo   couvertimini 
iterum  ad  infirma  et  egeua  elementa  huius  mundi,  quibus  denuo  scrvirc  vultis? 


II    fiiius  uiitoin  iiiriiii-t  in  domo  inaelcniimi  fclilt  in  II  IM  d.itus  ei  A  17   illocli  II 

Swifrflfll    3-27    unb  2S   in    il    bic  ÜOrvirllvift :    Snh  «loinriilis   nniiicli   cr.-inuis  scrv  ieiit  ps. 
29  toiiaiiuc   11  :J1   ut  .sit  H 


In  epistolani  Pauli  ad  Cialatas  conimcntarius.  1519.  533 

et  selpsiun  t'X|)OiR'n.s,    scquiliir:   dies  oh.servati.s   et  iiiiuo«  &<:.     Kvgo  dies  et 
ainioK  i)h.servare,  hoc  est  ad  elenienta,  id  est  ad  literain  legis,  converti. 

Sed  et  ratio  iioii  siuit  per  elemeuta  intelligi  idola  aut  naturalia  ele- 
nienta, ut  aliqui  |iiitanint,  tum  quod  nnsquam  logitnr,  ludaoos  uuquani  ele- 
s  nienta  eoluisse,  tum  (juod  potius  dehuerat  dicere  'suh  |)ot('stat<^  idolorum  aut 
tenebramm  eramus',  ut  ad  Khonianos  et  ad  alios  facit,  tum  (juod  generaiissinie 
loquitur,  quod  omiies  (|uot(|uot  sunt  Iidmiuum  sul)  eleiuentis  sen'ierint  citra 
fideni  Christi,  quod  nisi  de  lege  intcUigatur  nullo  modo  iutelligitur:  lex  euini 
conclusit  omuia  sub  peeeatum,  ut  supra  dixit,  praesertim  cum  hie  aliud  nou  »ni.  3, 22. 

w   faeiat  ([uam  (juod  legem  et  gratiam  invieem  comparat,  ut   haue  elevet,  illam 
deprimat,    maxime  vero   quod  hie   locutiijuis    tro})us   Apostolo   familiaris  est, 
ut  Col.  ij.  Videte,  ne  quis  vos  decipiat  per  imuiem  philosophiam  secundum  csoi.  2,  s. 
traditionem  hominum,  secundimi  elenienta  mundi,  et  non  secundum  Christum. 
Ne([ue   enim    d.   Hieronymo   credendum   est  alicna    recitanti   et   elenienta  illo 

I''   loco  non  eadem  esse  quae  hac  Epistola  pommtur:   nam   sunt  utique  eadem: 
Elementa  enim  vocat  scripta  et  doctrinas  numdi,  id  est  hominum  vel  potius 
de    rebus   mundi    statutas.     Ibidem   paulo   infra:    Si    ergo  nioiiui   estis    cum  isor.  2, 20. 
Clirist«  ab  elementis  mundi,  quid  adhue  tauquani  viventes  mundo  deeernitis? 
Hanc  esse  sententiani  Apostoli,  sequentia  niox  prol)ant,  ubi  de  superstitionibus  isoi.  2,  le. 

20   iudaicis  docet,    sieut  et  hie  faeit.     Sed   et  Heb.  v.  eodeni  modo  utitur:    iudi- .^icbv.  5,  :3. 
getis,  inquit,  ut  doceamini,  quae  sint  elementa  exordii  sermouum  dci. 

Appellat  autem  legem  elementa  mundi,  ulro(jU('  vocabulo  ju'r  tapi- 
nosiu,  id  est  linmiliationem  et  deiectioncm ,  ut<'ns,  ut  oxteuuet  gloriam  et 
opinionem  iusticiae  et  operiim  legis,  quasi  dicat  'Quid  ex  lege  habenuis  nisi 

25  literas  et  eas  inanes  spiritu,  ut  quae  nee  dent  quo  implcantur,  nee  nos  ea.s 
implerc  possumus?  Mundi  autem  vocat,  quod  sint  de  iis  rebus,  quae  in 
nunido  sunt,  ut  de  externis  operibus,  sicut  scientia  dei  dicitiu-  (juae  de  deo 
scitur.  Non  enim  lex  aliqueni  ad  spiritum  perduxit,  sed  in  carne  tautiun 
observabatur,  intus  rebelle  et  odiente  concupiscentia. 

311  Tara  vide,  quomodo  possint  Apostolum  iotelligere,  qui  spiritualia  vocant 

tonsuras,  vestes,  loca,  tenipora,  ecdesias,  altaria,  ornamenta  et  oumein  illam 
pompani  ceremoniarum.  Siquidein  negare  cogimtui-  haec  esse  muudana,  nisi 
velint  ipsi  quo(jue  mnndaiii  (quod  summe  abhorrent)  vocari.  Xegautes  antcm 
haec  esse  mundana,    siinul  sibi  Apostoli  iutcilectum  praecluduut,  qui  mundi 

35  nomine  haec  omnia  eenset,  elementa  numdi  oonteniptibiiiter  vocans  decreta 
et  doctrinas  in  iiis  rebus  exteniis  statuta,  immo  et  ipsa  deoalogi  externa 
opera.  Iccirco  nostro  secido  spiritualia  sunt  divitiae,  tyrannis,  fastus,  üljertas, 
aut  smnmo  gradu  orationes  vocales  sine  intellectu  et  vestes  et  loca  doctrinis 
hominum    asserta.     Coqioralia  sunt    opera  misericordiae  et  quecunque  alia 

*o  opera  et  loca  hominum,  etiam  si  ex  spiritu  pleno  fidei  sint  sanctissima. 

6  ad  alias  XV  14—21  SDon  Neque  enim  ViS  sermouum  dei  fcl)tt  in  11  i'J  lebelli  II 
38  summo  gradu  umues  vocales  AF  ed.  Erlang. 


534  lu  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commcntarius.  lölK. 

Sed  redeamus  ;ul  Apu.stoliui).  Eleincuta  i.■^ta  .-^iiut  tiitores  et  procu- 
ratoiL'8,  sicut  lex  paedagogus.  Qiiia  litera  Ifgi?;,  dum  tiinore  poeuae  invito.s 
oogit  ad  opera  sua,  simid  cogit  aguita  hac  iuvita  volimtate  ciurere  ad  Christum, 
Spiritus  libertatis  largitorem.  Non  ergo  perdit  lex,  sed  offieiosissiine  prodcst, 
modo  intelligas,  te  per  eam  velut  pium  procm-atorem  ad  Clu'istum,  ad  liaere-  :-> 
ditatem  duci,  imino  pelli.  Quod  si  uou  sie  eam  inteUigas,  erit  tibi  exaetor 
et  adversarius,  tradeus  te  tortoribus,  erit  iudex  et  persecutor  tuus,  ipiia 
nunipiam  tibi  qiiietam  couscientiain  reliiiquet,  dmii  uuu(puuii  in  te  tuis(jue 
operibus  iuvenire  possi.s,  quo  illa  sit  impleta  et  coutenta.  »Sie  autem  eam 
intelliguiit,  qui  uou  ad  Christum  se  dirigi  per  eam,  sed  suis  viribus  eaui  i" 
im]>lendam  accipiuut. 

(Siu.  4.  ij.  At    ubi   veuit  pleuitudo  temporis,   misit   deus    tiliuui   suuui, 

faetum  ex  muliere,   factum   sub  lege,    ut   eos    (jui   sub   lege  eraut 
redimeret,  ut  adoptiouem  filiorum  reciperemus. 

rieuitudiuem  temporis  hie  reddit,  quod  .supra  dixerat  pniefinitum    i^ 
tenipus  a  patre:  ita  euim  et  deus  praetiuierat  tempus,  tjuo  beuedictio  Abrahae 
promissa    in   semiue   suo   Cliristo    impleretur,    nou   quod   uon  Interim  saucti 
patres  eandem  benedictiouem  eonsecuti  siut,    sed  quod    in  Christo  revelauda 
erat  per  mundum  et  ipso  manüestaudus ,    in   quo  et  Uli   et  nos  beuedieiuuu-. 
Et  hoc  vocat  pleuitudiueni  temi)oris,    id   est  impletiouem  temporis  praefiuiti.   -m 
Alii  ijleuitudinem  temporis  tempus  pleuitudinis ,   id  est  gratiae,  voeaut.     Lle 
(piisquis   est,    (juem   d.   Hieronymus   recitat,   qui    sibiipsi    oppouens    dicit  'si 
neeesse  fuit,    ut   sub  lege  fieret,    ut   eos   (jui   sub   lege  eraut   reilimcret,  erg(j 
necesse  quocpie  tiiisset,  ut  sine  lege  fieret,  ut  eos  (puta  gentes)  (jui  sine  lege 
eraut  redimeret,   aut  si  hoe  non   ueeessarium,    illud   (pioipie  superHuum  est':   ^s 
ille,  impuuii,  de  sola  lege  ceremouitdi  Apostolum  iutelligit,  cum  .Vpostolus  de 
tota  lege  loquatiu'.    Non  enim  Christas  de  ceremoniis  tautum,  ac  uou  potius 
de   coucupisceutüs    seu   lege  eoneupisceutiam   proliibeute  redemit:   ii)sc    euiiu 
uulli  debuit  et  timieu  debitorem  sese  leeit,  couversatus  sieut  peeeator. 

Proinde  Tropus  Apostoli  serviuidus  est.  Nou  euim  sub  lege  esse  est  »» 
id,  (juod  tempore  et  decreto  legis  vivere  (sie  uec  lob  uec  Naaman  Syrus  sub 
lege  fueruut  nee  Sai'eptaua  Siibnis  mulier),  sed  est  esse  debitorem  legis,  nou 
habere  quo  implcas  et  reum  esse  omuium  poenarum  a  lege  positarum. 
Christus  autem,  cum  nou  esset  uec  esse  posset  sub  lege,  factus  tarnen  est 
sub  lege  peceatum  et  j)eceator,  non  contra  legem  operans  sicut  nos  sed  :'■'' 
poeuas  peecatonuu  a  lege  statutas  j)ro  nobis  susei])iens  iunoccntcr.  Ciuaic 
onmes  gentes  sub  lege  fuerunt,  salteni  naturac  et  deealogi.  Nou  ergo  codem 
modo  Cliristiis  sub  lege  factus  est,  (juo  nos  sub  lege  sunuis,  sicut  uce  eodem 


I   itiique  sunt  II  IT,  I'leiiituJu  temporis  LI       luiic  recUlit  alle  Sluc-anlicn  17  im- 

pletur  H         21—29  S3oil  Alii  plonitudiuem  iiä  sicut  peeeator  fcl)U  in  II         'Jü  lllic,  iiitiuam  F 
34  possit  AF       factus  est  tarnen  F 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentaiius.   1519.  535 

modo  inaleclictiiiu  et  pecratuiii  l'uit,  (jiio  nos  suimis,  ipse  taiituin  corpore, 
nos  utrocjiie  (lorpore  et  sj)iritu,  et,  ut  beatu.s  Augu.<tiuu^s  Uli.  iiij.  tri.  iij.,  siio 
siniplo  iiostro  duplo  cousouat  et  piilchruni  Diapason  adimpiet. 

Illiul   'f"aL'tuin   ex   mulicre'   uon    videtiir    prope   contuniclia    virgiiiis 

5  niatri;??  Potiiit  eniin  cddein  verbo  'factmii  ex  virgine'  dieere.  D.  Hicronyriiiis 
putat  propter  Manieheum  ita  ilictum,  qui  Cliristuin  per  inuliereni,  noii  ex 
niuliere  niitiim  dicit,  iion  veram  sed  piitativaiii  eins  carneiii  siimilaiis.  Potest 
etiaiu  diei,  cimiuiendari  ah  Apostolo  diviiiaiii  dignatioiieiii,  (piae  eo  deseeii- 
derit,   ut  iiou  modo  ex  natura  hiimana,   sed  et  ex  iufiriniore  sexn  eiiisdeni 

10  nasci  voliierit,  ideo  nomen  sexu.s  aptius  fuisso  quam  nomen  conditionis. 
Simul  quod  illud  monet,  quod  Adimi  non  ex  muliere  factus  est,  Eva  ex  viro, 
non  muliere,  ut,  sicut  mulier  ex  viro  facta  causa  fuit  peccati  et  perditionis, 
ita  vir  ex  muliere  factus  causa  fieret  iusticiae  et  salutis,  contrariis  sexibus 
contraria  operantihus,  quod  citra  nomen  sexus  non  potuit  observari.     Quan- 

15  quam  nee  virgiiiitateui  Mariae  in  hoc  intactam  relincpiit:  nam  cum  cacteri 
omiies  ex  viro  et  muliere  veniant,  solus  hie  ex  muliere,  satis  commendat 
miraculum,  esse  matrcm  mulieix'm  virginem  et  filium  virginis.  Dcni(|ue  (|iiia 
homo  naturalis  esse  debuit  et  filius,  necesse  fuit,  ut  naseeretur.  Ad  naseendnm 
autem  et  sexu  midiebri  opiLs  est :  non  enim  esset  homo  filius,  nisi  per  mulierem 

20  natiis  esset,  sicut  nee  Adam  filius  homo  nee  Eva  filia  homo  fuit. 

'Adoptio  filiorum'  aptius  in  gracco  'hiotuesia'  dicitur  a  'pi^nendo' 
et  'filius',  sicut  legispositio  eadem  compositione  dicitiu*:  hiothesia  autem  haec 
fit,  ut  supra  docnit,  per  fidem  Christi,  (piam  deus  in  ipso  futm-am  promisit 
Abrahae.     Credere   enim   in  Christum   est  eum  induere,   unum  cum  eo  fieri. 

3.1 'At  ChristiLs  filius  est:  quare  in  ipso  (juoque  credentes  filii  cum  eo  sunt. 

Propter  eos,  qui  noudum  satis  in  Christo  sunt  eruditi,  repeto,  quae 
supra  saepius  dixi,  hoc  est,  verba  illa  'redimeret',  'adoptionem  recipercmus', 
'estis  filii',  'misit  spiritum',  'non  est  servus  sed  filius  et  haeres'  et  similia  non 
sunt  intelligenda ,   (piod  completa   in  nobis  siut,    sed   (juod  Cliristus  hoc  ex- 

30  plevit,  quo  in  nobis  et  ipsa  explerentur.  Sic  enim  omnia  incepta  sunt,  ut 
de  die  in  diem  sint  magis  ac  magis  perficienda:  ideo  et  pha.'^e  domini,  id 
est  transitiLS,  dicitiu*  et  nos  Gallilei,  id  est  migrantes,'  vocannu",  quod  assidue 
de  Aeg}-pto  per  desertum,  id  est  per  viam  crucis  et  passionis,  exiinus  ad 
terram  promissionis ,  redempti  sumus  et  assidue  rediminuir,  recepimus  adop- 

2  Hb.  iij.  tri.  iiij.  AK  lib.  :!.  tri.  4.  H  Hl),  iij.  Trip.  nij.  ed.  leii.  1  unb  ed.  Erlang.  (aU  oi 
bcr  historia  tripartita  cntnommcnll  äloiic^Gn  3.  :J  unb  4  in  II  bic  Üicric^tift;  Misit  deus  filium 
suum,  factum  ex  muliere,  factum  suli  lege,  ut  eos  (jui  sub  lege  erant  redi- 
meret. 4  pro  contumelia  II  G  putat  fc^lt  in  .\F  ed.  Kriaiig.  17  qui  homo  F 
19  autem  sexu  II  20  ncc  in  Adam  A  ed.  Erlang.  Smiic^cit  3.  20  unb  21  in  II  bic 
Üfietfd^tift;  Ut  adoptionem  filiorum  reciperemus.  21  i'iorefff«  II  22  Yiotbesia  H 
25  At  fe^lt  in  II         34  recipimus  adoptionem  H 

>)  Sögl.  S.  461. 


536  In  epistolaiu  Pauli  ad  GalaUis  commentarius.  lolt*. 

tioneiii  et  adhiic  rec'ijiiimit< ,  facti  suiniis  filii  dei  et  siiiaus  et  fienius,  niissus 
est  spiritiLs,  mittitiu'  et  iiiittetur,  cogno.scimus  et  coguoscemus. 

Et  ita  vitam  Christiani  ue  iniagineri.s  statum  et  qnietem  es.se,  sed  tnins- 
itiim  et  profectiuu  de  ^•itiis  ad  virtuteui,  de  claritate  in  elaritateni,  de  virtute 
in  vivtutem,  et  qui  nun  fnerit  in  transitu,  linnc  nee  Cliristianum  arbitreris,  s 
sed  populum  quietis  et  paeis,  ad  qiios  iudueit  propheta  hostes  eins.  Xe  ei^o 
credas  Tlieologis  istis  decepturibiis,  qui  tibi  dicunt:  Si  uniuii  et  jirinmni 
gradum  cliaritatis  iiabeas,  satis  liabes  ad  salutem,  stiütis  opinionibiis  suis 
otio.sam,  ae  velut  in  vase  viiiiun,  in  corde  eharitatein  fiugentes.  Nou  est 
ütiüsa  charita-s,  sed  erueitigit  canieni  assidue  et  suo  gradu  stare  uon  j)otest  lu 
eonteuta,  sed  se  dilatat  iu  totnni  honiiuem  expurgandum:  illi  autem  ciuu  suo 
uno  gradu  tempore  tentationis  et  mortis  nee  primum  nee  seeundum  gradum 
habebimt. 

©Ol.  4,6.  Quoniam  autem   estis   filii,  mi.sit  deus   spirituin   filii   sui    in 

corda  vestra  clamanteni  'ablia,  pater'.  i'i 

D.  Hieronymus   'eurda   nustra'  habet,   quud  et  graeeu.'^  lial)et:    (piin 

Som.  K,  i."..  ita  eonsonat  ßho.  viij.  Accepistis    spiritum    adoptiouis   filiunuu,   in   (juo   eJa- 
niamus  'abba,  pater',  nun  ait  'in  <juo  elamatis',  euni  tarnen  in  seeunda  persona 
ad    eos    locutus  sit:    ita   et   lue   faeit.     'Abba,  pater',  cur  geniinarit,    eimi 
grammatica    ratio    nou    appareat,    placet  vidgata  ratio   mysterii,    quod   idem   20 
.Spiritus  fidei  sit  ludaeorum  et  gentium,  duorimi  popukiriun  unius  dei,  sieut 

mbm.  i.is.Apostolus  Kho.  i.  et  ij.  'ludaeo  prinuun  et  Graeeo'  dieit. 

Observa:  Apostolus,    (piia  de  filiis  dei  dixerat,   ideo  spiritum  '-aiutuni 
spiritum  filii  dei  appellat,  ut  eundem  .spiritum  fidelibus  uiissiun  ostendat, 
qui    in    Cliri.sto   est,    filio  dei.      [Manifeste    autem    sanctam    trinitatem    unum   j- 
deum  notat.     Xam  tilius,  emii  sit  verus  deus,  vivit  spiritu  suo,  (pio  et  pater 
siue  dubio  vivit,    et  quem  idibi  spiritum  dei  voeat,   hie  spiritum    filii  vorat. 

!äii!if(?.  17,28.  Ita  et  nus  in  deo  sumus,    movemur  i't  vivinuis:    smnus   propter   patrem  <|iu 
substantia  divinitatis  est,  movenuu'  imagine  tilii  qui  e.\  patre  na.^eitnr  divino 
et  aeterno   velut   niutu   niotus,    vivimu.s  secuudum  spiritum    in  quo    ])ater  et  .10 
filius  (juieseuut  et  velut  vivuut.    Sed  hacc  sublimiora  sunt  (piam  ut  iniie  loeo 
conveniaut. 

Hoc  magis  observandum,  (|\ind  .Vpostuhis  eredeiitibus  mo.x  et  spiritum 
filioruiu  d;u-i  testatur.  (^ula,  inquit,  estis  filii,  utique  per  fidem  ut  iam 
sae]K'  dictum  est,  misit  deus  spiritum  filii  in  corda  iiostra.  QuibiLS  3s 
facile  solvitur  illoruni  quaestio,  (|Uomodi)  snla  tide  hominem  iustiticari  et 
salvari  doceatur.  Nihil  est  ([uod  movearis:  si  veni  est  tides  et  vere  filiu.s, 
non  deerit  spiritus:    si  autem   assit  spiritus,   charitatem    difTundet   et  omuem 

moc.  13,  t.  illuni    virtutum    concentuiu    absolvet,    quem    i.  Corin.  xiij.    trii)iiit    eiiaritati: 

23  Observat  Apostolus  aUc  SlitSflobcu  24  spirituin  iiifidelibus  AI*"  spiiitum  iu  lide- 

libus  ed.  Erlang. 


In  epistolam  rauli  ad  Cialatas  commontarius.  1519. 


537 


Cliarita.s  patieus  est,  benigna  est  t\:c.  idi'o  ijiuiiulo  ito  tido  iustiticaiito  l()i|iiitiir, 
de  fide  (juae  per  dilectioneni  operatur,  ut  alias  dicit,    lo(iuitur.     Fides  euim  «ai.  s,  s. 
nieretur,    ut  Spiritus  detur,   sicut  et  supra:    Ex  operibus    an   ex  auditu  tidei  ohu.  3,2. 
spirituui    aeeepistis?      Caeteruui   fides,    qua    et   daemoues    eoutreniiseunt    et 
5  impii   niinicula  faeiimt,  vera  uou   est,  cum   nondiuu   siut  filii  uec  haeredes 
beuedietionis. 

Itaque  iam  non  est  serviis  sed  filius:  (juod  si  filius,  et  liaeres  «m.  i,  7. 
per  de  um. 

'Per  Christum'  d.  Ilierouynuis  U'jjit  et  ita  gniece  lejritur.    Hoc  enim 
1"   addit,  ue  vel  per  legem  vel    aliunde  haue  liaeri^ditatem  sibi  cjuisquam  sperct 
quam  per  Christum,  (juia  in  semine  Abrahae,  qiii  est  Christus,  promittitur  et 
e.xhibetnr   benedietio.     Idem   Rlio.  viij.   >Si   autem  filii,   et  haeredes,   haeredes  siom.  8.  i7. 
quidem  dei,  cohaeredes  autem  Christi. 

Quid  sit  servus  et  servitus,  satis  dictum  est,  nempe  qui  legem  ser%'at 
15  et  non  servat,  servat  in  operibus  vel  timore  poenae  vel  amure  commodi,  non 
servat  in  voluntate  (jua  mallet  non  esse  legem,  ac  sie  iam  intus  odit  iusti- 
eiam  legis,  quam  Ibris  simulat  eoram  liominibus.  Filius  autem,  gratia  ad- 
iutiLS,  libere  servat,  uoUet  non  esse  legem,  immo  gaudet  esse  legem.  Uli 
manus  est  in  lege  domini,  liuic  vohintas  in  lege  domini. 

2«  Sed  tunc  qnideni,  ignorantes  dcum,    äs  qui  natura  non  suntWai.  4,i!. 

dii  servieljat  is. 

Dupliciter  deum  dici,  manifeste  indicat:  deum  natma,  id  est  verum, 
unum,  vivimi  et  aeternum,  alios  multos,  falsos,  mortuos,  hoc  est  liumiiies, 
bestia,s,   volucres,  ut  Klio.  i.  Qui  cdunnutavernnt  gloriam    immortalis    dei    insim.  1,23. 

2i  similitudiuem  imagiuis  coiTuptil)ilis  hominis  et  volucrum  et  (juadrui)edum  et 
serpentum.  Ei'go  non  natura  sed  opinione  et  errore  hominum  dii  sunt, 
(juibus  contra  praeceptum  secnndum  nomen  et  gloriam  dei  veri  in  vanum 
assumentes  tribuerimt,  sieut  et  nunc  nonicn  domini  infinitis  superstitionibus 
servit^     Cum    enim    sit   sanctum    et   tembile,    non    potest    nisi   nocentissime 

3u  praetexi  (juil)uscunque  iniipiitatibus  et  deceptionibns,  (piod  illius  terrore 
honiines  efficacissime  trahantur:  natura  insita  est  venoratio  noniinis  divini, 
sed  ditÜcillinium  est  nosse,  (juando  invocatur  in  Verität e.  llaec  enim  igno- 
rantia  a  vero  deo  subtrahit  insidiosissime,  qua  et  Galatas  dicit  olim  fuisse 
cum  caetcris  gentibus  d(>ceptos. 

3s  Distinguuut    recentiores    ignorantiam    aliani  invincibileni,  aliam  crassam 

et  affectatam.     InvincibUis,  inquiunt,  excusat  a  toto  peecato,i  crassa  non  a 


4—6  S5on  C'aeterum  fides  bi<S  haeredes  beiiedictiüuis  fc^It  in  U         IS  Uli  maiius,  liuic 
vuluutas  est  in  lege  domini  H  31   tralinntur  II  :ii  Ilic  enim  .\F 

')  5B9I.  m.  I  S.  225. 


538  In  epistohim  Tauli  ad  Gahitas  commenUrius.   1519. 

toto  sed  a  tauto,  atfectata  vero  niagis  accutiat.  Haec  mihi  videiitur  ad  hoc 
couficta,  ut  gratiae  dei  iniuriam  liiciaut  et  liberum  arbitrium  iiifleut ,  deinde 
liomiaes  securos  in  perditione  s?ua  reddaiit.  Nam  dum  homo  lecerit  quod  in 
se  liierit,  securus  e.st,  (jnia  invincibilis  iguorantia  nou  nocet.  Breviter,  igno- 
rantia  invinciljili.s  ^•el  dicitur  (juo  ad  uos  no.strasijue  vires.  Tuuc  eertuni  s 
e.st,  nullam  e.sse  vincibilem  iguorautiani,  saltcm  in  ii.s  quae  pertiuent  ad  deum. 
Sofi-  3.  3'-  loan.  ii).  non  potest  liomo  (juiecpiam  aecipere,  nisi  fuerit  ei  datuni  desujuT,  ot 
3oi).  6, 41.  loan.  vi.  Nemo  venit  ad  me,  nisi  pater  meiLs  traxerit  eum.  Niiiil  enim  boni 
e.K  uobis  po.ssumus,  sed  tantum  errare,  ignorantias  augere  et  peceare.  Proiude 
qui  .suiiä  viribus  ignorautiam  quamcun(juc  evadere  tentat,  (hipliei  peceato  et  i" 
ignorantia  se  excaecat,  primum  (juod  igiiaru.s  est,  secimdo  quod  iguorat  se 
ignariim  es.se  et  per  ignorantiam  ignurantiam  praesumit  pellere  et  opus 
etBcere,  quod  solius  dei  est.  ita  dum  ad  meliora  per  seipsum  nititur  sine 
deo,  de  peecato  impietatem  facit,  et  (piod  a  deo  quaerere  debuerat,  in  seipso 
inveuisse  .se  mentitur.  öolus  Christus  est  lux  et  vita  omniuui  hominum,  non  !•'• 
ratio  nostra.  Vel  dieitnr  invincibilis  quo  ad  gi'atiam  dei  uobiscum.  Sic  nulla 
est  invincibilis,  quia  onniia  i)ossibilia  credenti. 

Igitiu'  nou  simt  docendi  homiues,  ut  ignonmtiam  in  vincibilem  non 
timeant,  ne  in  se  et  .sua  confidentes  timorem  dei  remittant:  (piin  potius,  sive 
feceriut  quod  in  se  est  sive  non,  desperare  de  seipsis  debent  et  in  .solum  20 
deum  confidere,  eins  iudicinm  etiam  in  bonis  timere,  eins  misericordiam  etiain 
in  malis  sperare,  ut  nihil  nnquani  faciant  quo  securi  siut,  nihil  unquam 
peecent  in  (juo  despereut.  ita  semper  est  ignorantia  invincibilis :  eo  ipso  tarnen 
dum  timcnt  et  spcrant  sunt  sine  omni  ignorantia.  Quare  non  excusat  igno- 
rantia invincibilis,  sed  coul'essio  et  aguitio  gemebunda  ignorautiae  invincibilis  -'5 
excusat  vel  potius  gratiam  impetrat.         ^ 

»üi.  «, ;).  Nunc  autem,    cum  cognoveritis  deum,   immo   cogniti   sitis  a 

deo,    quomodo    iternm   convertiniini    ad    inf'irma    et    egena    ele- 
meuta,  quibus  denuo  servirc  vultis? 

Nescit),  an  locum  ab  ingratitudine  tract«t  Apostolus,  an  a  minori:  30 
ntnnxjne  t<'ntenuis.  A  minori:  Si  tunc,  (|uando  deum  ignorantes  diis  f'alsis 
servicbatis,  non  convei-t<'l)amini  ad  elementa  iiitirma,  (piomodo  nunc,  cum 
cognoveritis  dcuni,  ad  illa  convertiniini?  cum  tunc  magis  videbamini  illoruni 
cgere,  ([uod  iudaisnuis  non  paruui  cxccllcbat  gcntilitatcm,  nunc  autcm  incom- 
parabiliter  etiam  iudaismo  sn|)eriores  i'acti  nihil  jirorsus  illorum  cgetis.  Ab  3;. 
ingratitudine  sie:  Memores  estis,  quam  foeda  idolatria  diis  innnundis  ser- 
vieritis  et  nunc  miscricordia  dei  ad  vcri  dei  cultum  vocati  sitis,  num  ergo 
vos  ])udet  tantac  ingratitudinis,  (juod  a  deo  rursum  disceditis,  (jui  e  tantis 
mali.s  in  tanta  bona  vos  vocavit?  Aut  utrunque  locum  foi-te  sinnil  involvit 
more  suo.  *" 


In  epistolam  Tauli  ad  UahitiUi  conniieatiiiius.  1519.  539 

Illiid  'iiiiiiiu  cum  fuji;iiiti  .siti.s'  putut  s.  Auj^usliiui.s  dicUmi  veliit 
iufii-uiis  t'xi>licaiuU  gratiii,  (juia  riules  iutelligereiit  cogiiitiouem  dei,  qvia  eos 
cognoviöse  dicit,  facie  ad  facieui  fiiisse,  et  ita  Apostohun  uon  intelliiicrcnl, 
ideo  seipsuni  cxposuorit,  (|ii()d  cogniti  niagi.s  piiit  (|iiaui  cognoverint.  Vii-um 
5  sub  liac  simplicitato  latct  lum  iniims  siihlunis  illa  intclligoiitia,  (jiiud  iiDsta'iiin 
agere  est  pati  deiuii  iii  imhis  operautem,  (|uu  modo  viilomus  instiuimentum 
artificis  niagis  agi  (juaiu  agero,  (jUGd  i't  Isa.  xxvi.  oiiinia  opera,  iiuiuit,  nostra  3rf- 2«.  i 
iu  nubis  operatus  us,  doiiiine:  ita  uostriim  cugnoHoero  est  cogiio.sd  a  doo, 
qui  et  operatus  est  iu  nobis  lioc  ipsum  cognoscen'  {dr  tidv  ciiim  loijuitur): 
10  ergo  i)rior  cognovit  no.s.  Et  aptissime  Iioc  utitur  tropo  in  cos,  (pii  iain  in 
sua  insticia  niti  ccpenuit,  quasi  deuiu  veliut  praevcniio  ojxriijus  suis  ut 
iusticiaui  dco  j)arare,  quam  ab  ipso  acceptam  oportuit.  (iui  i'uror  conunuui.s 
est  oranium  icg;Uium  et  cerenionialiuni  iusticiariorum.  »Sinnil  tanicn  eudcm 
verbo  praedestiiiationem  occulte  tangit,  sicnt  et  supurius  alicubi  eandem  in- 
15  dicat  tautum  et  transit.  Nam  nou  ideo  coguoscuntur,  qiiia  coguoscunt:  scd 
conti-a  quia  cogniti  sunt,  ideo  coguoscimt,  ut  sit  non  volcntis  ueque  currentis 
sed  miserentis  dei  oranc  bonum  et  omnis  gloria  boiii.  Simili  modo  de  fide 
et  spiritu  seutiendiuu. 

Ecce  poudus  verborum  et  niira  tapinosi.s:  'Ad  e lernen  ta',  id  est  literani 
20  et  signa  rerum,  cum  ipsi  ad  rem  ipsam  sil)i  videreutur  conversi.  Dcindc 
'infirma',  (juia  lex  prorsus  ad  iusticiam  iuvarc  non  poluil,  quin  potius 
augebat  peceatum.  Et  'egena',  vacua,  (juia  lex  nun  soluiu  nou  potest  ulte- 
rius  provehere,  sed  nee  servare  et  Ibvere  vos  j)otest  iu  eo,  (juod  estis,  scd 
peiores  vos  per  eam  tieri  necesse  est.  Gratia  autem  tidei  in  Christo  poteus 
25  est  nou  modo  servare,  sed  et  atl  perf'eetura  promovere.  Dictum  est  supra, 
quid  siut  et  quare  sint  elementa.  Vides  ergo,  C[uaiu  coutemptim  de  lege 
lotjuatur  contra  maguiloquos  pseudoapostolos. 

Quaerit  hie  d.  Hieronymus,  an  Moses  et  |)rophetae  deimi  cognorint  et 
sie  legem  nou  servarint,  aut  legem  servariut  et  sie  deum  uon  cognorint,  quia 
30  Apostolus  haec  duo  facit  pugnantia  et  iitnunlibet  de  ]>rophetis  asserere  peri- 
eulosum  est.  Sed  imo  verbo  apostolus  hoc  dissolvit:  '(juil)us,  incjuit, 
(lenuo  vultis  servire'.  Servare  legalia  non  est  malum,  sed  scrvire  lega- 
]il)us  malum  est.  Servit  autem,  ((ui  timorc,  ut  iani  saepc  dictum  est,  niinaiiim 
eadem  lacit  eoaetus  velut  necessaria,  «juibus  mcreatur  iustificari.  Ijiberc  autcin 
35  facta  üiliil  obsunt.  Sic  proplietae  ea  observaverimt  uon  pro  iusticia  obtinenda, 
sed  pro  charitate  dei  et  proximi  exerceuda,  ip.si  ex  fide  iustificati. 


1  Immo  cogniti  sitis  a  deo  ftcf)t  in  II  ot^  il6etjc^iijt,   imb   bic  StuSleflUlig  tcfliunt 
bann  Illud  putat  S.  Augustinus  lo  iustitiaruni  ed.  Erlang.  17  Simili  modo  de  fide  et 

spiritu  sentienduni  fc^U  in  II,  bagcflcn  ftct)t  bott  Uoi  bct  »ucitewn  Vlnütcgung  olä  Ubctit^tift; 
Quomodo  iterum  convertimini  ad  iui'irma  et  egena  eleineuta,  quibus  denuo 
servire  vultisV         19  Ecce   autcni   pundus  11  20  videntur  U  2.5 — 27  Dictum  est 

bis  maguiluquos  pseudoapostolos  feljlt  in  H  '-i'i  est  ^intei  dictum  fe^lt  in  11 


540  In  epistoliim  Pauli  ad  Oiilatas  comiiientarius.  1519. 

«dl.  4,  III.  Dies  observati.s  et  uienscs  et  tempora  et  annos. 

B.  Augustinus  dubie  hunc  loeuni  exponit,  niagis  tarnen  de  gentium 
quam  ludeorum  litu.  Dicit  enim:  vulgatissimus  error  est  gentilium,  ut  vel 
in  ageudis  rebus  vel  expeetandis  e\-entibus  vitae  ae  negotiorum  suorum  al) 
Astroiogis  et  Chaldeis  uotatos  dies,  menses,  tempora  et  annos  observent.  s 
Et  iioc  sensu  Apostolum  passim  decreta  allegant  pro  more  suo,  quo  et  multa 
alia  assueveruut  hoc  nomine,  ([uod  a  sanctis  patribus  dicta  sunt,  non  qua 
eausa  dieta  smit,  quamjuam  statim  beatus  Augustinus  de  ludaeis  quoque 
inteliigendum  dieat. 

B.  Hierouymus  siinpliciter  et  recte    de  ludaeis  tantum   aceipit.     'Dies',   in 
inipiit,    ut   sabbati   et   Neomeniae,   'menses'  autem  ut   primum   et   septinumi 
mensem,   'tempora'  quiljus  ter  veniebant    in  Hierusalem  per   singulos  annos, 
'annos'  autem  septinuun  remissionis  et   quinquagesinuun,    quem  iubileum   illi 
voeant. 

Quaerit  idem,  an  et  uos  eodem  erimine  teneamur,  quod  (juartum  sab-   li 
bat!,  para.sceuen,  dieni  dominicam,  quadi-agesimae  ieiuniae,  pascae  et  penthe- 
costes    et    pro    varictate   regioniim    diversa    in    lionnre    martyruni    constituta 
tempora  observamus.    Respondet  prinuun,  Nos  uou  ludaeorum  sed  alios  dies 
observare,  secundo:  Constituti  siant  dies,  non  quo  celebrior  sit  illa  qua  con- 
veninius ,   sed  ne   inordinata   congi-egatio   jiojmli   fidem    mlnueret   in    Cliristo,  20 
tertio:   Qui  acutius  respondere  conatur,    affirmat  omnes   dies   aequales    esse, 
seniper  esse  sanctum  resuiTectionis  dicm,  semper  Heere  ieiunare,  semper  vesci 
dominico   corpore,    semper  orare:  ideo   ieiunia  et  congregationes  inter  dies 
{)r()])ter  eos  a  viris   prudentibus  constitutos,  qui  magis   seculo  vacant  quam 
3ri.  66, 23.  deo  &c.     Hoc   verum   est:    sie  enim   Isa.    ult.   futurum   esse  praedixit:   Erit  ss 
sabbatum  ex    sabbato   et  mensis  ex  mense.     Revera   enim   omnis  dies  festus 
est   in  no\-a  lege,  nisi  quantum  eeelesiae  j)raeoepto  constituitur  pro  \'erbo  dei 
audiendo  et  eonmumicando  et  orando  conmumibns   preeibus.  sed  nunc  longo 
in  iiiaioreni  superstitioncm  abienmt  (juam  ludacdrum  festivitates,  adeo  ut  se 
(il)si'(jiiiuiu    dco    nunc    ])raestare   arbitrentur,    si    hos    dies    ninltijilii'cnt,    non   30 
orandi,  non  audiendi  verbi  dei,  non  communicandi  gi'atia,  sed  tantuui  feriandi, 
et  vere  feriantm-   porfcctius    quam   ludaei.     Hi   enim  sidtem  Moseu   et   pro- 
])lietas  legunt,  Nos  ncc  deo  nee  hominibus  scrvicntes  absolutissinic  vacanuis 
ab  Omnibus,  nisi  quod  vcntri  et  otio  aliis(|ue  porteiitis  servinuis. 

Nee  sie  tamen  pontifices  populorum  miserti  dies  alicjuot  festos  abrogant  3.5 
et  iiiiiiuunt,    tinicntes    forte   Riiomani   pontificis   autoritatem  haec  sancientis, 
quasi   non  hoc  ipsum  impium  sit  putare,  quod  Rhomanus  pontifex  intcnderit 
aut  j)otuerit  statuere  vel  tolerare  cos  dies,  qui  diabolum  tot  monstris  colunt 
in  suminum    dcdecus  christiaiii    iinniinis   et   l)laspli(  iiiiani    dixinac    niaiestatis. 

2  aion  U.  Aiigustiiuis  Vii   iiitelli};ciiiliiiii  (lü-i!    ^.  '.)   fcl)lt   in    II  lU  U.  fcljlt  in  JI 

16  quadragesimum  ieimiii   II  24  a  iuris  iiniiluiitilms  alte  ^Jül-igatcil  •'17   iiitemlurit  aut 

fcljlt  in  U 


In  epistolam  Pauli  nd  Galatas  conimentorius.  l'ilO.  541 

Aut  si  piitant,  illiini  haec  iutendei-e  et  tolerare  volle,  iiiii)iissiniiim  est  olie- 
disse  et  hominis  statutum  in  tantaoi  creatoris  eoutuineliam  vei-gens  non 
peiiitus  et  cum  fiducia  dirupis.se  et  cassasse.  Nou  est  exeiisatus  Episeopus 
aut  ullus  pastor,  si  viderit  dies  festos  in  sua  eoclesia  ebnetatil)ns ,  ludis, 
5  libidiuibus,  caedihus,  otio,  fal)ulis,  speetaeulis  consuini,  sieiiti  tore  consumuntnr 
praeter  paucos  celeberrimos,  et  non  eos  abrogant.  Non,  incjuam,  excu.satns 
est,  quod  sine  autoritate  Papae  non  lieet.  Xani  si  et  aiiyelus  de  eocli)  si<- 
constituisset,  plus  tarnen  divinae  gloriae  et  lionori  delK'nuis:  in  cuius  iniuriaiii 
quiequid  statuitur  aut   quiequid   a   qnoounque   toleratiu",   tollendimi    est   euni 

10  fiducia,  nisi  quis  nullit  onuiiuni  maloruni  tali  perniissiouo  lactonun  reus  fieri. 
Non  ligat  maudatum  lilionianae  eeclesiae,  nisi  ubi  ciuu  honore  et  gloria  dei 
servari  potest:  quod  si  servari  non  ita  potest,  iam  inipios  esse  pronnncio, 
(|ui  illud  mandatuni  eogunt  videri,  sicut  nos  inipiissinii  liomines  luduut,  qni 
liominis    tiniorem  pracponunt   dei    tiniori   et   sub    nomine   Papae   et    s.  Petri 

15   diabolum  coronant  in  eeclesia  Christi,  inmio  adorant. 

De  bello  in  Turcas  cogitamus:  de  hoc  et  alüs  necessitatibus  eeclesiae 
longe  quam  Tiu-canun  t^Tannis  sit  peioribus  securi  sumns  et  in  utranque 
dormimus  aurem,  quasi  non  melius  sit  Tuream  vere  virgam  dei  venire  et 
nostris   malis   vel  morte  eorj)oris  mederi   quam  tanta  liceutia  popidi,  tanta 

20  s^nitie  pastorum  Eeclesiae  populum  in  jieiorcs  Turcas  degenerare:  ille  saue 
Corpora  occidet  et  ten-a  spoliabit,  at  nos  animas  oceidinuis  et  coelo  privamus, 
si  tarnen  vera  est  diffinitio  novissimi  concilii,'  animas  scilicet  esse  iimuor- 
tales,  praesertim  Cliristianorum. 

Ad  Apostolnm  redeundo,   sicut  circumcisio   ita   dies    quocpie  f'esti  nihil 

SS  conferebant  iusticiae,  neque  alia  quoruni  latius  nieminit  Col.  ij.  Non  ergo  utuoi.  2,  u;. 
necessaria  fliermit  observanda,  non  magis  certe  quimi  nostri  festi  dies  nobis 
iusticiam   conferunt    observati   aut  ulla    dia  onera   ti-aditiommi.     Sed  ex  fide 
Christi  iusticia  nostra  est,  quae  non  fit  ex  ceremoniis,   sed  utitur  ceremoniis 
libere  pro  charitate  dei  et  proximi,  nisi  id  lucri  tibi  feceiint  mnltiplicati  dies 

no  festi,  quo  ab  0|)eribus  manuuni  feriatus  rem  familiärem  extenues  et  sie  pau- 

latim  ad  inopiam  veuias,  iiixta  illud  euangelii:  Reati  paupciTs,  ut  dies  festi  JMatiii.  5, 3. 
non    ad    i'ultiun   dei   sed    ad   jjaupertatem   adducendam   valcant   aut    :h1   eva- 
cuandiun  praeceptum   dei  salubeiTimum  veteri  hoinini  impositum:    In  sudurci.sDoi. 3, 19. 
\iiltus  tui  vesceris  pane   tuo.     Sed  alias   haec   et  alia:    misere  hal)et  eeclesia 

35  Christi,  irascente  peccatis  nostris  coelo  et  terra. 

Timeo  vos,  ne  sine  causa  in  vobis  laboraverim.  «111.4.  11. 

'Timeo  vos'  beatns  Hieronynuis  pro  'timeo  de  vobis'  dictum  pntat. 
Et   defectnm   mihi  videtur   oratio   sapere,   tanquam   voluerit   Ajiostolus   eos 

3  diripiiisse  ed.  Erlang.  1 1  — 2:J  Sßon  Non  ligat  bi§  praesertim  fliri-stianiiruni  fet)lt  in  H 

25  Col.  iij.  A  unb  l)icmod&  bie  übrigen  Sluagoben         o4  f.  .Sed  alia.s  biä  cneln  et  terra  feljlt  in  U 
')  «oternn  =  ftoncU  VA2—VA1. 


542  In  epistolani  Pauli  ad  Galatas  commentAnus.   1519. 

terrere  periciilo  eoriim  et  dicere:  Timeo  vos  peritiiros  esse  inaetemum,  et 
ita  frustra  omnia  in  vobis  laboraverim.  venim  vertit  verba  et  ut  dura  liaec 
sujiprimit  et  suuni  damnum  tantiun  causatur:  ita  enim  convenit  Apostolicae 
lenitati,  non  nimium  aspere  in\-adere,  quos  i-ecuperare  cupiebat,  .«iquidem, 
ut  est  humanus  affectus,  praesertini  in  culpa  deprehensn.s ,  magis  traliitur  et  s 
ducitur  leuitate  quam  cogitur  miuis  et  terrore,  et  vehementer  movet,  si 
aliorum  mala  tua  feceris  et  te  in  illis  deploraris,  ut  pemioveas  tandem,  quo 
sua  ^altera  tecum  deploreut.  Dicat  ergo  Paulus  'O  Galatae,  et  si  vestrum 
nialiun  non  satis  vos  movet,  miseremini  saltem  mei,  condolete  mihi,  qni  in 
vobis  me  perdidisse  timeo,  non  rem,  non  famam,  non  honorem,  nee  solnm  lo 
verbura  ant  opus,  sed  Universum  laborem.  jSIitius  erat,  si  tantum  locutns 
fuissem:  umic  laboravi  pro  vobis,  oravi,  nuilta  passus,  mnlta  perielitatus, 
.'.eov.  1 1,2.1(1.  sieut  ad  Coriuthios  recitat  copio.siu.s,  et  liaec  omnia  nunc  frustra  consumpsi'. 
Lachr>nnas  Pauli  haec  verba  spirant. 

ci»ai.  4, 12.  Estote  sicut  ego,  quia  et  ego  sieut  vos.  is 

Et  hie  obscuritas  varietatcm  parit.  D.  Hieronymus  duas  affert :  Priorem : 
'Estote  sicut  ego,  id  est,  robusti  et  viri  in  fide  Christi,  sicut  ego  iam 
simi,  ut  sit  exhortatio  ad  perfectiora,  quia  et  ego  sicut  vos,  .scilicet  fui, 
tiinc  .scilicet,  quando  primmn  vobis  euangelii  lac  dedi.  Xam  feci  me  par- 
vnlum  et  infinmnn  vobis,  abscondeus  perfectiora,  et  iniirmiora  fidei  vobis  20 
dedi  et  talem  doctorem  exliibui,  quem  vos  mfinui  intelligere  possitis.  Eram 
ergo  tunc  sicut  vos:  quare  nunc  vicem  rependite  et  sitis  sicut  ego,  id  est 
potentes  me  capere  fortiora  tradentem'.  Alteram:  'Fui  et  ego  quondam  in 
ccrcmoniis,  sicut  vos  modo  estis,  sed  arbitratus  smn  ut  stercora,  ut  Christum 
Incriläcerem.     Et  vos  quoque  sie  facite,  et  estote  sicut  ego  modo  simi'.  25 

B.  Augustinus:  'Estote  sicut  ego,  qni  coutemuo  legalia  Tudaeus: 
(|uia  et  ego  sicut  vos,  id  est,  homo  sum  sicut  vos.  Si  mihi,  qni  similis 
sum  vobis  homo,  licet  elementa  uegligere,  et  vobis  quoque  licebit'. 

Potest  et  ita  cogitari,  quia  dni'c  eos  increparat,  ne  exasperarentur  et 
laederentur,  praeoccupat  et  expo.stulat,  ut  sese  jiraebeant  ei,  qualcm  ijise  se  30 
praebet  iUis,  ut  sit  sensus:  'Ego  quidem  non  simi  laesus  a  vobis,  non  exa- 
si)erastis  me:  ita  riu-sus  nolite  a  me  laedi  et  exasperari,  sed  commune  malum 
utrunijue  dej)loremus.  Meum  malum  est  quod  vos  reciditis,  ideo  non  a  vobis 
(ifhiisns  sum  sed  a  malo  iam  meo:  ita  vos  nolite  offendi  mea  incrcpatione 
sed  vestro  malo  potius  .  Et  liuiic  sonsuin  sequeus  coutcxtus  videtur  in\-arc:  35 
niliil,  inquit,  mc  lacsistis.  Unic  non  multnni  absimilis  est  sensus,  si  cum 
prac<'edcntil)us    iam  dictis   ita   nectatur:  'Quando    ego  vestro  hoc   malo   non 


5  et  corrigitur  lonitato  F  7  quo  et  su.i  FI  IG — 29  SBon  Et  Inc  obscuritas  bi? 

ita  cogitari   fc^tt  in  II  16  vcrit.itoni   i).irit    F  "3  nlriinip  II  .'iC  5>on    lliiic   non 

niultuni   b\i  iudiciiim  lectori  S.  543  3-  9  ff^"  '"   " 


In  epistolam  Pauli  a<l  Galatas  commentai-ius.  1519.  543 

secus  afHifior,  ac  si  menm  esset,  ita  ut  iam  verc  ouin  iiitirniis  infinnor,  cum 
fleutibiis  flfum  onuiihuscjue  oinnia  fai'tiis  sim,  ita  rursimi  poto,  nt  inilii  qiKxnio 
tiinenti,  ne  fhisti'a  laborürini ,  assimilemini,  et  cum  timonte  timcatis.  cum 
dolente  i)cnlitum  lahorcm  esse  doleatis,  ut,  si  vcstro  maio  uon  movciniiii, 
5  meo  movcamiui,  ut  sie  ad  vestrum  (jiKxjue  perveiiiatis  maiuin  dcjiloianduni . 
Sic  enim  et  Christus,  teste  d.  Bernardo,  cum  uos  peccata  uostra  uou  cruciareut, 
pro  nobis  duluit  et  passus  est,  ut  suo  pro  nostiis  jieccatis  dolore  multo  fortnis 
nos  ad  luctura  moveret,  sicut  ad  niulieres  sequeutes  dixit:  Nolite  ficrc  super  i'uc.  23,  a». 
me,  sed  flete  super  vosipsos.     Li  his  liberum  liuquo  iudiciuiu  lectori. 

II'  Fratres,  obseoro  vos,  niliil  me  laesistis.  i»ni.  4, 12 

D.  Hieroimiius  ad  superiorem  seuteutiam  hoc  iuugil,  sie  k'gens:  Fratr(>s, 
ohsecro  vos,  estote  sicut  ego,  quia  ego  sicut  vos,  uiliil  me  laesistis.  Yennn 
cum  Apostolus  .soleat  iugredi  iiovam  seuteutiam,  (piando  dicit  Fratres, 
obsccro  vos',    nescio,   an  iste   ordo   sit   tencndus.     (i\iid,   si    per  Eclii)siui 

1:.  hoe  vel  simile  voluerit  'obsecro,  iguoscite  milii:  durus  fui,  sed  necessario: 
sustiuete  modicum  ({uid  zelofypiae  mcae'?  B.  Hierouyiuus  sie:  Quum  huc- 
usque  uon  me  lacseritis,  iiuaiido  vobis  parvulis  et  infirniis,  iufirnuis  factus, 
infirma  tradidi,  cur  nuuc  laedor  a  vobis,  ad  maiora  vos  provocans?  Et  liauc 
seuteutiam    statuit   ex    sequentil)us,    nbi    per   iufinnitatem   se   eis   praedicassc 

20  dicit,  et  tarnen  susceptum  sicut  angelum  dei  etc.  Igitur  eertum  est,  AjMistohuii 
hoc  contextu  pro  paterna  solieitudine  leuire  et  mollirc  suam  totius  prae- 
eedentis  semionis  a.speritatem.  Ai'guerat  insensatos,  cito  trauslatos,  couvei-sos 
ad  elementa  muudi,  earue  consununatos,  faseiuatos,  crueifixum  in  eis  Christum, 
coutemptaui  gratiam,  irrituni  t<'stameutum  dei,  servos  ex  filiis  factos,  et  iam 

25  in  summa,  frustra  se  oninia  fecisse  et  laborem  iiuiversum  pcrdidisse,  ae  ita 
iam  projic  de  eis  omnia  )iessima  et  dcsperata  siguificarat,  et  haec  omnia  ]iro 
veiiementia  et  studio  ardentissimo  tuendac'  gratiae  dei:  ideo  uuuc  tempcrat 
et  castigationem  mitigat  oleo  lenitatis,  postulans,  ut  sint  patientes,  donent 
aliquid  zelo  dei,  quo  eos  zelat,  sicut  ipse  j)aticiis  fuit,  nuilta  et  hoc  praesens 

30  quoque  malum  eis  douaus:  obsecro,  inquit,  ehaiüssimi  fratres,  nou  sum  iiaee 
loeutiis   odio   vestri,  vera   vobis   dico,  sed  neu  ideo   inimicum  vestnmi    me 
arbitremini.     Nam   quod    timuerit   eos   uimium    ofFensos,    satis   iudicat   quod 
infra  dicit:  Ergo  ininiicus  factus  sum  voi)is,  verum  dicens?  et  iterum:  ^'''11"^'">  ^Jj}' 4'.]u 
autem   esse   apud   vos   modo,   ut   nuitarem   vocem  meam,   quasi  dieat    limeo 

35  ne  scripta  uimis  offendant',  ut  videbiraus.  Et  ut  effieacissime  suadcat,  nou 
amaro  animo  se  esse  neque  odio  haec  locutum,  incipit  eos  copiosissinie  coni- 
nieudare:  Xon  sum  iuimicus  voi)is,  fratres:  niliil  enim  nie  laesistis  uuquam, 
iinmo  adeo  non  laesistis,  ut  et  exiniie  sicut  angelnm  dei  susceperitis. 


11  —  20  Sotl  D.  Hiernnynms  big  dei  &c.  Igitur  fet)tt  in  II  :)4  cpiasi  ili,  AK  cpiasi 

dicit  H 


544  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

(Siii.  4,i3f.  Seitis    enim,     qiiia     per    iiifirmitatem    carnis    enangolisavi 

vobis  iam  pridem,  ot  tentationem  vestram  in  carne  niea  non 
spi'cvi.stis  neque  rcspuistis,  sed  sicut  angeluni  dei  excepistis 
me,  sicut  Christum  lesum. 

Infiniiitateni   carnis   d.  Hiorouymus   ad   Galatas   refert,    ut  quihus    :, 
taufjuani  infirniis  et  adluic  carnalibus  non  potuerit  spiritualia  praedicare,  cjuod 
non   placet.      Sed  Tropus    est  Paulinus,   quo    exprimit   conditionis   vilitateni. 
Infirniitas  enim  imbecillitas  est,  qua  Apostoli,  cum  esseut  pauperes,  contemj^ti, 

i.üov.  4,9.  variis   deinde    persecutionibus   subiecti  et,  nt  ad  Corintliios  dicit,    novissimi 

onmium  secundum  carnem  et  coram  hominibus,   omnino  impotentes    et  iiiliil    m 
habebantnr:   nihilo  tarnen  minus  sub  liac   infirmitate   operabantur  virtutes  et 
erant   poteutiores   in  verl)o   et   opere   (piain   totus    nnnidns.      Ideo   Genitivus 
'carnis'   neque  ad  Apostohnn   neque   ad  Galatas   referri  debet,   sed  absolute, 

-Kiim.  1,31".  sicut  ab  Apo.stolo  ponitur,  ad  spiritum  comparari,  ut  Rho.  i.  Qui  factus  est 

ex  semine  David  secundum  carnem  et  declaratus  filius  dei  in  virtnte  Spiritus   is 

i.'lJiiv.  3,18. sanctitatis  &c.  et  i.  Fe.  iij.  mortiticatus  quidem  carne,  vivificatus  auteni  .spiritu: 
ita  et  hie  'iufirmitas  carnis',  id  est  imbecillitas,  quae  est  secundum  carnem, 
si  virtutem  non  videas,  quae  est  in  spiritu. 

2.iior.ii,i8ff.  Quod   autem   infirniitas    significet  ea   quae  dixi,  ex  ij.  Coriu.  xi.  et  xij. 

a  üoi.r.!,'9).])at€t,   ubi   omnia   recensens   quae  gesserat  et  passus  fuerat:  libenter,  inquit,  2u 
gloriabor  in  infirmitatibus  meis,  ut  inhabitet  in  me  virtus  Christi,  et:  \'irtus 
in  infirmitate  perficitur,  et:  cum  infirmor,  potens  sum.     Ivans  ergo  Galatarum 
eximia,    quod   Ulis    offendiculis  non  sunt  oftensi,  (juibus  totus  mundus  scau- 
dalisatus  irrisit  Apostolos  tum  propter  infirmitatem  carnis  tum  propter  stul- 
ticiain  crucis,  qua  fiituram  vitam  docebant  et  praesentia  (unnia  contemneiida,  •-','. 
in  (piibus  gloriantur  de  virtnte  sua  homines,  imniri  sicut  angeluni,   sicut 
Christum  ipsum,   sine  dubio  summa  revereutia  et  humilitate,  exceperunt. 
Tentationem  autem  Galatarum  d.  Hicronymus  varie  interpretatus  ultimo 
tandem,  meo  iudicio,  rccte  dicit:    Contumelias,  persecutiones  et  talia,  quae  a 
ludaeis  niaxime  et  a  gentibus  pro  verbo  Christi  tulisse  et  fen-e  eum  viderunt    :w 
in  carne  sua,  hoc  est  coram  huminibus  (uani   in    spiritu  semper  triumphabai 
«dm.  s,  ;i7.  per  eum  deus  per  Christum,  ut  alibi  dicit),  non  spreverunt  ne(pie  respuerunt, 
cum  tarnen  his  quam  fijrtissimc  teutareiitur,    ut   ilionnu   timore  vcrbiim  fidei 
relinquerent.     Nam  vi  liodie  ista  teutatio  nmltos  cito  subvertit,  (jui  pro  veri- 
tate   dei   passos   et    afflictos   con.syderant,    (piae    tuuc    Galatas    prorsus    nihil    3.', 
movebat,  jier  oiniiia  Apostohnn  afHictniii  (^erneutes.     Vcre  ajiostojicaiii  (|uaii- 
dam  \ii(u(cni    in  eis  pracdicat,   (|ui    contemptis   omnibus  victores   hiiiiis  tcn- 
taliiiiiis  sicut  Ciiristum  suscepcnnit  A])(isto]um.    Nonne  ])utas,  vitae  c(  oniniiiia 
reruiu   pcri<'uIo  iioc  fecenint ".'     Ndnne  |)roptcr  l'aulum  oniiiiiim  PaiiH   hostiiim 

5-7  S8on  il.  Hieronyinns  6i§  placet.  Sed  fcl)lt  in  11  Ul  siguifioat  F     ex  2.  Cur.  11.12. 

putet  li  :J1   trliiiiijiliabat  ciiiii  AI'"  ed.  Kilang.  :ii;  iinivelj.iiil    tl 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentiirius.  1519.  545 

villi  Pt  iram  in  se  dorivarnnt?  Non  potncruiit  Paulum  suscipero  et  non 
laedpH'  l'aiüi  por.sociilorcs,  immo  et  irritaniiit  eos  inagis,  qiiod  iioii  soliini 
susceporunt,  sed  ut  angc'him,  iit  Ciiristnni  suscepeniiit,  siinima  soiiicct  rcvc- 
rentia,    (juem   advcrsarii  summa  contumolia    affectum    ut    inuniuui    ]icssiuium 

s  quaiTchant  ad  nuirteiii. 

Monet  hoc  loco  d.  Hieronymus  Episcopos.  Discant,  inquit,  ab  Apostolo 
(Trautes,  iusi))iont<'s  Galatas  fratres  vocari:  discant  ]>ost  inoivpationcm  lilauda 
verl)a  dieeutis  'obsecro  vos'.  Qiiod  ob.sccrat,  ilhid  est,  ut  sint  eius  iinitatoivs, 
siciit  et  ipse  Cliristi.     Docutiuut  haec  superciliuni  Ej)isc()porura,  qui  vohit  in 

w  aliqua  subliini  sptrula  ooustituti  vix  dignantur  vidcrc  mortalcs  et  allcxiui 
coiiservos  suos. 

Ilaee  retiili,  quia  nostro  seculo  niiracnlum,  immo  pluscjuaui  impictas 
est  pontificuni  vitia  vel  reeitare.  j\Jiud  dixisset,  si  iiDstri  scculi  j)outifi('es 
pro  niagua  jiarte  reguni  et  prin('i]iuui  tastus  su))erare,  rursuiu  in  CIn-isti  \-ita 

1'   vel    scientia    uec    ideotas    aut    niulierculas    aetpiaro   vidisset.      At    Apostolus  2.  ^im.  4, 
pulchre  memor,  (|Uod  ad  Tiraotheum  scripsit  'argue,  obsecra,  incrcjia,  iusta 
opportune  importuue  ciuu  omni  ))ati('utia  cte.'  idem  in  hac  epistola  et  exempio 
doeet:  non  exeonuuunicat,    uou   cianiat  ad  ignem,    non    niox   baereticos  pro- 
nuuciat,  non  aggravat  neo  reaggravat,  sed  ignem  cliaritatis  et  flammas  eordis 

20  sui  iactat,  quia  non  oeeidere  homines  sed  bominuni  vitia  et  errores  studnil: 
neseit  fidmina  latae  seutenciae  ni.si  f'ulmen  verbi  dei  et  tonitru  euangelic'um, 
quo  solo  occiduntur  et  vivificantur  peceatores. 

Ubi  est  ergo  beatitudo  vestra?  oiai.  4,  is. 

Vel  quia  j)ro  tautae  fidei  constantia  beatos  ipse  tunc  eos  dixerat,  vel 
25  quia,  qui  tales  sunt  quales  commeudavit  Galatas,  verc  beati  dici  possunt, 
nisi  quis  existimct  Apostolieam  vereeundiam  hie  signari,  ut,  (pii  vellet  dicere 
'ubi  nune  est  vesh-a  illa  in  me  reverentia,  observantia  et  quaedam  vclul 
adoratio?'  maluerit  verceunde  eorum  beatitudini  quam  suae  gloriae  Irilniciv 
exempio  Christi,  qui  et  ipse  virtutes  suas  fidei  eornni,  (|uil)us  fiebant,  dej)»- 
30  tare  sfilebat.  Aut  si  simplex  sensus  placet,  fidem  Cia-isti,  in  (jua  beati- 
fieabantiir,  expostulat  et  exprobrat. 

Testimonium  enim  vobis  perhibco,  (juia,  si  l'ieri  )iotuisset,öKii.  4,  ir,. 
oenlos  vestros  eruissetis  et  dedissetis  mihi. 

Hvperbolen  esse  piitat  d.  Uieronynnis.    At  non  puto  neeessariain  hyper- 

3;.   bolcu,   cum    ex    praedictis   pateat  eos  et  vitam   suam    pro  Apostolo  in  pcri- 

eulum    posuisse:    ideo   non    miruui,   si    fieri    potuisset,    hoc    est,    si    ipse 

peniiitteret   et  ita  fieri  oporteret  (alioquin,  quomodo  non  potuit  fieri,  si  vel- 

lent?),  eos  erntums  fuisse  et  oeulos,    nisi  ad  oceultam  re])rehensionem 


23  Ubi  crgi)  est  II  30  in  (jiiain  A 

ßut^eri  SBerfc  11.  35 


546  lo  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coumientarius.  1519. 

per  mvsterium  ooulonim  alludit,  ut  qui  tune  oonlos  suos,  id  est  Pensum  suuiu, 
libentissiiue  Apostolo  suhmiseriuit,  ut  fidem  docereutiir,  quae  stultificat  sapi- 
entes    et  videntes    reddit  ut   nou  videant,    niuic  receperiuit,    ut    suo    oculo 
'Kottii.  fi,  29.  scandalisentur,  quem  dominus  enii  iussit  et  proiici  a  nobis. 

Vide,  quid  sit,  pastorem  negligere  oves  C'hristi:  tantam  oharitatem,  s 
tantam  fidem,  tarn  synceram  religionera  Galatarum  pseudDapnstdli  tarn  cito 
subvertenmt,  brevi,  absente  Apostolo.  Quid  faciat  diabolus,  ubi  nullus  est 
pastor,  aut  si  est  oves  Christi  nuuquam  visitet  aut  pascat!  Xunquid  solo 
titulo,  nomine,  potestate  pastoris  poteruut  servari?  Nam  iis  Ulaesis  pulatnr 
ecclesia  esse  illaesa.  lo 

©ai.  4, IG.  Ergo  inimicus  vobis  factus  sum,  verum  dicens? 

Recte  hoc  Hieronvmns  expouit  de  veritate,  quam  in  liac  epistola  ad 
eos  loquitur,  non  de  illa ,  qua  prinium  eos  instituit,  Xam,  ut  dixi,  id  agit 
Apostohis,  ne  Galatae  iniquius  ferrent,  quae  luicusque  in  eos  dixerat,  non- 
nuUa  satis  dm-a,  sed  tarnen  vera:  ideo  praevenit  eos  ac  dicit  'Non  aecipitis  ir, 
verba  mea,  quod  diu-a  simt,  sed  hoc  potius  videte,  quam  vera  sunt.  Esto, 
durius  vos  invasi :  nunquid  ideo  inimieum  mo  liabetis  ae  non  magis  amieum, 
<|uia  veritatem,  etsi  necessario  duram,  vobis  loquor?' 

O  pulcherrimum  docendae  veritatis  exemplmu!  Sie  enim  \iilnus  infli- 
gere  oportet,  ut  scias  et  mitigare  et  sanare:  sie  severum  esse,  ut  benignitatis  20 
non  obliviscaris.  Sic  et  deus  fulgura  in  phiviam  facit  et  tristes  nubes 
atrumque  coekim  in  fructiferos  imbres  resolvit:  ita  iiabet  proverbimn,  innoxiam 
esse  tempestatem  fulgurum,  quae  pkivia  mixta  fuerit,  formidabilem  autem  et 
noxiam,  quae  sicca  et  sola.  Neque  enim  vcrbum  dei  in  pei-jietuuni  ira.sci 
uc<|ne  iiiaeteiiiiun  comminari  debet.  25 

®ai.  4, 17.  Aemulautur  vos,  uon  bene:    sed  exeludero  vos  volinit,   ut 

illos  aemulemini. 

Occurrit  excusationi,  quam  videt  eos  posse  praetexere  et  dicere  'quod 
uns  illis  (ibodivimus,  ideo  fecimu.s,  quia  ])i()  studio  et  bona  (ut  nunc  dicitur) 
iiitcntitine  uo.stram  saiutem  quaerero  videbautur,  praescrtim  cum  nemo  dclicat  ao 
s.sioi.  12, 8. suus  esse  magister,  et  sieut  Deutro.  xij.  dicitur,  non  faciendum  est,  (juod 
rectum  nobis  videtur'.  Re.spoudet  'scio,  zelum  liabent,  sed  uon  bonnm  nee 
secundum  scientiam\ 

Hie  sciendum,   quod  verl)um  'aemulari',   (juanquam   frequenter   idcm 
sit,  (|U()d  'imitari',  Apostohis  tamen  familiärem  eins  habet  usum  j)ro  'iiividere  3:. 
cum  aniore'    seu  'alicuius   amorc  contenderc   et   citimiti'.      Et   ut  jilcuius  rem 
pro  oj)inioue  nostra  tractemus:  Amare  duplicitcr  contiugit,  in  bono  et   in  nuilo, 


9  pa.i<toros   AK    ed.  Krlaiig.  1.')    Nun    acoipite    ntlf    *JlUvCiaticn  17    liaboliitis    H 

33  sccundam  H 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentiirius.  1519.  547 

ita  et  aeninlari.  Diliginnis  onim  qiiandoqup,  scd  non  hcnc:  ita  aomulaninr 
qnaiidoqiic,  sed  nou  benc.  verum,  ut  amor  est  diligere  boiiimi,  odiuin  odisse 
maluni,  ita  aeraidatio  seii  zelus,  utriiuque  involvens,  proprie  est  odisse  lualimi 
in  re  aniata,  ot  quo  vehementius  ames,  eo  ardentius  odias  et  invidea.«  iiiahun 

5   amati.      Unde    ego   soleo   zeluni    intelligere    ii'atiuu    amorem    vel    amorosam 

invidiam.     Sic  Apostolus  ij.  Cor.  xi.  Aeuuilor  enim  vos  dei  aemulatione,  ubi2t5cr.ii,2t. 
de  iniitatione  loqui  ue  potest  quidem  fingi,  quia  sequitiir:  Despondi  enim  vos 
uni  viro:   timeo  autem,   ne   sensus  vestri  corrumpautur  &c.   qnasi    dieat   'ita 
diligo  eastaui  fideni  ve.strani,  ut  nou  possim  non  timere  et  odisse  corruptiouoni 

10  vestri,  clare  exponens,  quid  sit  aemulari  aemulatione  dei.  Quin  hoc  ipso 
verbo  duplieem  illanj  aeniulationeni  indioaf:  Aemnlatio  dei,  id  est  secuuduni 
deuni,  est  odium  mali  in  re  aniata  seenndum  veritatem  sen  amor  l)(ini  et 
odium  mali  in  re  amata  secundmn  veritatem:  aemnlatio  liominiini  odiimi  niali 
in  re  aniata  seu  amor  boni  et  odium  mali  in  re  amata,  sed  seenndum  specieni 

1^  et   erronee.  talLs   est    pseudoajwstolorum ,    de  qua   dieit   'aemnlantur   vos, 
sed  non  bene',  hoc  est,  quaemnt  bonum  vestnim  et  abominantnr  malum 
vestrnm,  sed  male,  qnia  malum  iustieiae  legis  velut  l)onum  in  Cialatis  qnae- 
rebant  statuere.     Iste   est  stiiltus  illc  zeliLS,   quo  et  ludaeos  scribit  ad  Klio- SHSm.  10,2. 
manos  zelarc  deum,  id  est  ea  quae  dei  simt,    Non  enim  'aemulari'  hoc  loco 

20  pro  'imitari'  accipi  potest,  qnod  pscudoapostoli  Galatas  utique  nou  imitarentnr. 
'Sed  contra,  inquit,  excluderc  vos  volunt',  seilieet  a  Christo  et  fidueia 
eins,  in  fiduciam  legLs  iucai-cerandos ,  'ut  ipso.s  aemulemini'.  Hoc  loco 
potest  pro  'imitari'  positum  esse,  quanquam  nee  a  priorc  significatione  ab- 
horret,   si   inteUigas,    pseudoapostolos    voluisse   a   Galatis   dihgi,    pio   studio 

25  anibiri  et,  nt  discipuli  pro  praeceptoribus  solent,  zelo  in  se  afiici,  amari  qnae 
illoriun  essent,  odio  haberi  quae  contraria,  et  non  inepte  dixisset  'excludei-e 
nos  volunt',  sed  ne  arrogantiam  vel  specietenns  incun-eret,  'vos',  inquit, 
'volunt  exclndere,  ut  vobis  exclusis  siniul  nos  quoque  exeludaut'. 

Bonum  autem  aemnlamini   in  bono  semper,   et  non  tantum,®ai.  4, is. 
30  cum  praesens  sum  apud  vos. 

Alteram  partem  excusationis  eoruni  confiitat.  Una  enim  erat,  qnod  illi 
pio  studio  quaerebant  eomm  salutem,  quod  Apostolus  negat.  'Non  bene,  inquit, 
aemnlantur  vos:  non  quae  vestra  sed  <juae  sua  sunt  quaenmt,  ut  iu  vobis 
glorientur',  ut  infra  vi.  Altera,  (piod  obediendum  sit,  et  non  sibiipsi  cre- ®ai.  r.,  13. 
3:.  dendum.  Ad  hoc  respondet  'Bonum  quidem  est  aemulari  et  imitari 
alios,  sed  hoc  praestate  in  re  bona  semper,  nnnquam  in  mala,  non 
tantnm  me  praesente,  sed  etiam  absente,  ne  mei  causa  ac  non  rei  ipsius 
causa  faccre  videamini'. 


1  it.i  aemulamur  quaudoque,  sed  non  bene  fe^tt  in  H  ö  amarosam  alle  StuSgafecn 

12  secuiulnm    veritatem   fcf|lt   in  IT  28   nf   nobis   exclusis   simiil   vos   qiioque   excliiil.int 

alle  ?lu§9o6En 

35* 


548  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

Quocirca  mii'or,  iuterpreteni  et  d.  Hieronymuni  huno  contextnni  ita 
praeteriisse,  euni  satis  sit  olisciirus,  si  dixeris:  Bomim  aemidamiui  iu  bono. 
Qiiid  est  bouum  in  bono  aeniulari  ?  Quare  officiose  Erasmus  et  Stapidensis 
e  graeco  sie  reddidernnt :  Bonimi  est  aemulari  in  bona  re  seniper  vel  bona 
est  aemulatio  iu  re  bona  seniper.  Est  enim  infinitiviLS  'aemulari',  non  impe-  s 
rativus  'aemulamiui',  nisi  seiolns  depravator  quispiam  et  iuterpreteni  et 
i.xiiofi.5,2i.Hierouymum  \'iolaverit.  Qnod  Apostolns  vult,  hoc  est:  omnia  probate,  quod 
bouuni  est  tenete.  quam  regnlam  videmus  omnil^us  ecclesüs  ab  eo  traditam, 
et  tarnen  per  multos  amiorum  ceuteuarios  penitus  est  obliterata. 

oiai.  4, 19.  Filioli  mei,  quos  iterum  parturio,  douec  Christus  formet ur   m 

i  u  V  o  h  i  s. 

Vide  miram  Apostoli  eharitatem,  ut  totas  est  nihil  aliu<l  quam  Galatae: 
adeo  omnia  in  se  trausformat,  sui  penitissinie  oblitus:  ut  patitur  in  illis,  nt 
laborat,  ut  aestuat,  de  nulla  sua  re  sed  Galatarnm  solieitus!  C)  exemplum 
Apostolicum  pastoris  clmstiani!  Vera  ciiaritas  non  qnaerit,  qnae  sua  sunt,  is 
'Duloissimi  filioli  mei ,  matorna  mea  viscera  torqnentur :  pater  fni ,  mater 
faetus  smii,  porto  vos  in  utero,  formo  fingoque  vos :  velleni  vos  parere  et  in 
vitam  edei"e,  si  quo  modo  possem'.  C'ommeudat  affeetum  hune  multis 
d.  Hieronymus.     Nam  hoc  demum  est  auimas  quaei'ere,  non  pecunias. 

Nota  verborum  observationem :  non  ait  'donee  Oii'istimi  fonuem  in  20 
vobis'  sed  'fornietur',  plus  gratiae  dei  tribueus  quam  operi  suo:  velut 
mater  gestat  eos  iu  utero,  rüde  senien,  donee  Spiritus  coopei-atus  fonnct  eos 
in  Christum.  Anxiari  potest  jiraedieator,  quomodo  pariat  Christianos.  sed 
fbrmare  non  potest,  non  plus  quam  mater  eaniis  format  foetum,  sed  taut  um 
portat  formaudimi  et  pariendnm.  Nee  dixit  'douec  iu  Christum  forniemini',  25 
sed  'formetur  Christus  in  vobis',  quia  vita  Christiani  non  est  ii>sins 
(äai.  2, 20.  sed  Christi  in  eo  viventis,  ut  supra  i j.  Vivo  iaiu  non  ego,  vivit  vei'o  in  nie 
Christus.  Nos  oportet  destrui  et  ditlormaii,  ut  Christus  formetur  et  sohi.s 
sit  iu  nobis. 

fflai.4,20.  Vellem  autem    esse  a^nid   vos  modo   et  niutare  voeem  meam.   :w 

Hoc  Ilierouymo  videtur  dieere,  quia  seriptura  divina  ]cc(a  (|uidem 
aedificat,  sed  multo  magis  prodest,  si  de  literis  vertatur  iu  voceiii,  sicnt  et 
ad  Paulimim  seribit  ilc  ciieigia  vocis  vivae.  Non  sohmi  auteni  hoc  A])ostohis 
intendit,  venim  'vellem,  iiK|uit,  ut  esseiii  modo  apiid  vns,  ad  Imc,  ut 
voeem  possem  mutare',  non  musica  mutatione  sed  tiuMilogica,  lu)c  es(,  ^^ 
(juia  ICpistola  scripta,  si  uimium  oliiurgat,  ofVcudit,  sin  bhuidior  est,  non 
sati.sfaeit  apud  insen.satos.     In  tani  scria  re  scri]i(ura  inortna  est:  tanlniii  dat 

1  —  4  f?ür  bic    ÜBottc   (^uocii'ca    miror   611    sie    rcddidormit    iu    II    miv:    In   graeco   sie 
lialiptnr  !.'>  Vpnim  K  Vore  II  :1I  — ;!4   Hoc  Ilicioiiyinf"  6i§  intendit,  vciiini  fcfilt  in  H 

:J7  H  intcrpunaittt :  insen.satos,  in  tani  sciia  re,  Scriptlira 


In  epistolani  l'uuli  ail  üalatiis  conmicntiirius.  151!).  549 

tjuauliiiii  habet.  At  si  praeseus  esset,  posset  pro  varietate  aiulitoniiii  tcm- 
perare  sernioueni,  illos  obiiu'giU'e,  lios  mitigare,  illos  rogarc,  lios  incropari-,  et 
in  oniiR'iii  afiectum,  sicut  opdrliimim  esset,  inutare.  Nani  a])paret,  Apostoliiin 
.solicitiun  esse,  ne  et  in  superioiihns  niniiuin  in  partim  ohiurgandi  et  liie 
5  iuter  laudaiKhini  et  blancliendiun  niuiimn  ad  eomiuendationeni  deelinarit, 
tiiiiens  piissinie,  ne  ntrinipic  ant  niniinin  iaedat  ant  minus  (piani  necesse  est 
perentiat,  et  ita  inter  utrunipie  haerens  eoni'uiiditur,  ignarus  quid  iaeiat  nee, 
integrum  luibens  obiurgare  nee  commendare.  Haue  seuteutiani  i)robat  verbiini 
quod  sequitur. 

10  Qiiia  coufundor  in  vobis.  ©at.  j.ju. 

Hoc  est,  ut  dignissime  Erasmus  rcddidit,  iiaereo,  perturbor  inoj)sque 
eonsilii  sum,  quid  vobiseuni  agam:  in  (juani  sententiam  et  divus  Hieronvinus 
niuha  eonunentus,  tandeni  aegre  ae  peiie  iinprudens  et  alia  agens  'ennl"nndi)r, 
iiiquit,  in  vobis  et  ignoratioue  Inie  atipie  illue  distndior,  et  ignorans  (|uid 
'■1  agam,  in  diversa  distraetiis,  laceror  dilauiorque:  ueseio  enini,  quae  piinuun 
verba  promani  &c?     Haec  ille  si)arsim. 

Dieite  miiii  <jui  suh  lege  vuUis  esse  'legem  uou  legistis?'      «01.4,31. 

'Iji'geni   noii  audistis?'  Hieronymus   et  gfaeeus    liabent.     Laborat   llie- 

ronynuis,    legem  voeari    lioe   loco  Genesim,    de  qua  Apo.stolns  sumit,   quod 

20  dieit.     At  tpiando  Hebreis   (juinque    libri  Mosi  Tliora,    id  est  lex,   voeantiu', 

non  inepte  Apo.stuhis   legem  appellat  librum  Genesis,  in  qua,  si  nihil  aiind, 

certe  circumeisio  saltem  jiraeeipitur,  praeeij)ua  ludeorum  lex  onmiunKpic  ])rima. 

Scriptum  est  enim,    quoiiiam  Abraham    duos    f'ilios  habuit,«ai.  1, 
nniim  de  ancilla  et  unum  de  libera:  sed  (jui  de  aiieilla,  secundum 
2,=,   earneni  natus  est,  «jui  autem  de  libera,  [)er  reprumissionem.  (|uae 
sunt  per  allegoriam  dieta. 

Non  quod    in   (ienesi   alJegoriee   sint  intelligenda,    sed   Apo.stolus  a  se 
dicta  per  allegoriam,  quae  illie  ad  literam  dicuntur,  significat. 

Quaeritur,  (|uomodo  non  et  Tsmael  ])er  rej)r<)missionem  natus  sit,  de 
30  quo  Gen.  xvi.  tarn  multa  per  angelum  domiui  promittuntur  niatri  suac,  ante-i.gjid,  u  ,,f 
quam  natus  esset.  Kursus  xvij.  multo  j)lura  ad  Abraham  de  eodem  ab  i.iko|.i7,2u. 
ipsomet  deo  promittuntur,  cum  iam  natus  esset.  I).  Hieronymus  mtilta 
addueit  et  ineertum  relincjuit.  Verum  darum  est,  quod  Ismael  non  pro- 
mitteute  deo  sed  iubente  8ara  naturali  virtiite  in  adoleseentula  Agar  eon- 
3ä   eeptus    est,    Isaae    autem    de   sterili    vetidaque    matre    supernaturali   virtute 


II   ut   dignissime  Krasmus  reddidit   fc^U  in  II  12 — 1<>  S5on   in  fumm  sententiam 

biä  Uaeu  ille  sparsini  fc^U  in  II  32   D.  Hierunynnis  niulta  addueit  et  ineertum  reliiiquit 

fefitt  in  II 


550  Iii  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

i.sioj.  16,11- promitteutis  couceptiis.  Xaia  (jaud  augelus  ad  Agar  dbdt  'Ecce  concepisti 
et  puries  filium',  certe  nou  est  promitteDtis  concipieudiuu ,  sed  praedicentis 
fiitura  de  iani  coucepto  aiit  etiam  praecipientis  est.  ideo  Isaac  filias  repro- 
iui.ssiouis  est,  taiuen  ex  cai-ue  uatus,  sed  uou  virtiite  cai'ms  nee  .seciindiim 
«irnem  coueeptus.  s 

«lU.  4,24.  Haec  euim  sunt  duo  testameuta,  iiuum  niiidem  a  muute  Siua, 

iu  .servitutem  generalis,  quae  est  Agar. 

Quia    Galatae     fideles    eraiit,    allegoricis    doctrinis    erudiri    potuerimt, 
i.eot.  14,22.  Alioquin,  ut  i.  Cor.  xiiij.  dicit,  iufidelibu.s  sunt  liuguae  in  siginiin.    Infidelibus 

vero    allegoricis    nihil    potest   probari ,    ut   et   d.  Augustinus    ad   Vinceutiiun   lu 
docet,  aut  certe  quod  Apostolus  Galatis  ut  infirmioribus  paterua  solicitudiue 
et  volens  rem  siniilitudinibus  et  allegoriis  deliuiat,   ut  verbuni  eorum  ca[)tui 
attemperet.     Xani    rudiores   siniilitudinibus,   parabolis,    allegoriis    etiam   euni 
iKiutf).  13,13.  voluptate  capinntiu':    ideo    et   Clu'istu.s    iu    euangelio,    .sicut   Mattheus    dieit, 

|)iu'abolis  doeet    \n-u  captu  uuiuscuius<jue.     Vldeamus  ergo,   (juomodo   locum   is 
hunc  allegorieum  traetet  adversas  legis  iusticiam. 

'Haec,  inquit,  duo  testameuta',  hoc  est,  duae  mulieres,  Sara  et  Agar, 
figura  fuere  duoriuu  testamentorum,  sub  iino  eodemque  Abraham,  ijui  patrem 
coelestem  repi-eseutat. 

Verum  quod  peue  transieram  de  mysticis  et  allegoricis  quoque  ali(jua  20 
videuda  simt,  quaudo  haec  res  postulat  et  tempus.  Habeutm*  in  usu  (juatuor 
seusus  scripturae,  quos  literam,  tropologiam,  allegoriam,  auagogeu  vocant, 
ut  Hierusalem  iiLxta  literam  C'ivitas  ludeae  metropolis  est,  tropologicos ' 
coiiscientia  pura  vel  fides,  allegorice  ecclesia  Clu-isti,  anagogice  coelestis 
patria.  Ita  Isaac  et  Ismael  hoc  loco  literaliter  fUii  duo  Abrahae,  allegorice  25 
duo  testanienta  seil  sj-nagoga  et  ecclesia,  lex  et  gratia,  tropologice  caro  et 
spkitus  seu  \-irtus  et  vitium,  gratia  et  peccatum,  anagogice  gloria  et  poeua, 
•  coeliuu  et  inf'enius,  ininio  aliis  angeli  et  daemones,  beati  et  dainnati. 

Porniittatur  saue  is  ludus  iis,  qui  voliint,  modo  ue  assuefiant  aliijuoruni 
"^  temeritati,  scriptiu'as  ])ro  libidine  lacerare  et  iucertas  facere:  (juiii  potius  ad  30 
cajtitalem  legitininnique  sensum  haec  velut  acccssoria  ornameuta  adiiciuiit, 
(juilms  vel  oratio  locupletiius  oruetur  aut  exemplo  l'aidi  rudiores  velut  lactea 
do(;trina  mollius  foveaiitiu-,  uon  autem  in  contentionibus  pro  stabilienda  fidei 
doetrina  proferantur.  N:un  ista  ([Uadriga  (etsi  uon  reprobem)  nou  scripturae 
autoritate   uec   patruiu    usu   nee  grammatica    satis   ratione  invatur.     Primum   35 


4  caiuis  fc^lt  iu  AI"  ed.  Erl.ang.  9  dicit,  Fidelibus  11  14  dicit,  in  parabulis  11 

20f.  Verum  qund  iii  et  tempus  fcl)U  in  II  2:1—34  SBon  ut  Hierusalem  liiä  nun  reprubeju 
fc^U  in  11  23  Trupulogicus  I"  34  uec  scripturae  II  im  engen  V'lnfdjliijj  an  vocant  3-  22 
35  satis  unb  iuvatur  fet)U  in  11  in  S^'S"^  ^^"^  »otgcnommcuen  Alcitiirjung  3üt  Primum 
maiiil'estum  est,  quud  in  11  nur:  Nam 

')  TQono'/.oytxüif. 


In  epistolani  Pauli  ad  Galatiis  conuncntarius.  1519.  551 

mauifestiim  est,  quod  Apostolus  liui'  loco  allegoriain  et  aiuijtogen  uoii  ilistinguit, 
inniio  quod  illi  aiiagi^gen,  hoc  ipse  allegoriam  vocat,  Saraiii  iiitt'ii>retatiis 
coelestem  Hierusaleni  (juae  sursura  est  mater  nostra,  hoc;  est,  illoniiii  auagogica 
Hierusalein.  Deinde  saucti  patres  allegoriam  granunatice  iina  cum  aliis  figuris 
5  tractaiit  in  sacris  literis,  sicut  abunde  docet  beatus  Augustinus  in  lib.  de 
doctrina  Christiana.  .Vtquo  Anagoge  non  tam  figurani  ]iroj)riam  (juam  gene- 
ralem  dictorum  conditionem  significat,  hoc  est:  Anagoge  dicitur,  ([iiotic,'^  in 
recessu  et  in  separat«  aliud  intelligi  polest  quain  sonat,  unde  et  reductio 
interjiret;itur,  quod  et  Allegoria  significat,  id  est  alienilocpiinm,  hoc  est,  nt 
10  beatiis  Hieronynnis  ait,  aliud  praeteudit  in  verbis,  aliud  significat  in  sensu. 
Tropologiam  semionem  de  nioribus  esse  convenit,  <juam  idicjuando  esse  alle- 
goriam nihil  obstat,  dum  scilicet  aliud  dicitin-,  sub  quo  mores  boui  aut  mali 
siguificantur.  Liber  igitm-  patrum  usus  in  liis  nominibas  videtur  anxietate 
quadani  in  captivitatem  huius  quadrupli  coactus,  sicut  et  multa  lüia  temere 
15  distinxenmt  mnlti,  quae  et  re  et  voce  idcm  simt. 

Illud  niagis  monendum,  quod  et  supra  dictum  est,  apud  Origencm  et 
Hieronymiun  sensum  spiritualem  eiuu  videri,  quem  hie  Apostolus  allegt)ri;uu 
vocjvt  Literam  enim  ipsi  figmani  et  historiam  accipiimt:  uiysticum  autein 
et  allegoricnm  spiritualem  dicunt,  et  virum  spiritualem,  ((ui  sublimiter  onuiia 
20  intelligat,  nihil  (ut  in(juit)  iudaicae  traditionis  adiuittat.  Hac  regula  incedit 
fere  totus  Origenes  et  Hierou)Tiius  et,  ut  audacter  dicam,  non  raro  in  diffi- 
cultates  inextricabiles  lal)imtur.  Yerinn  expeditius  mihi  incedit  beatus 
Angustinns.  Xiuu  ut  omittam  illud,  (piod  mysticus  sensus  sit  vel  idlegoricus 
vel  anagogicus  aut  omnino  qui  aliud  habet  in  recessu  quam  in  fronte  osten- 
25  ditur,  et  huic  o]q>onatur  historicus  sensus  aut  figm-alis,  haec  tarnen  duo  voca- 
bula  'litera'  et  'spiritus',  'literalis'  demde  et  'spiritualis  iutelligentia'  segreganda 
sunt  et  in  sua  ])roj)ria  significatione  servanda.  Nam  litera,  ut  idem  psal.  L\x. 
pulchre  et  brevitor  dicit,  est  lex  sine  gratia.  Quod  si  verum  est,  onmis  lex  '^ 
litera  est  sive  allegorica  sive  tro})ologica,  denique,  ut  snpra  dixhniis,  (juicquid 
3«  .scribi,  dici,  cogitari  citra  gratiam  jwte.st.  Sola  gi-atia  autem  est  ipse  spiritus. 
Unde  .spiritualLs  intelligentia  non  dicitur,  quae  est  mystica  vel  imagogica, 
qua  et  impii  ])rae.-;tant,  sed  ipsa  proprie  vita  et  experimentalis  lex  in  anima 
per  gratiam  digito  dei  scripta,  et  omnino  totnni  illud  iniplctum,  quod  lex 
])niecipit  ac  requirit.  Nam  et  decalogiun  Rho.  vij.  vocat  spiritualem  legem,  iHbm.  ?,  7. 
35  cimi  tamen  sit  litera  'X(»n  concu])isces'.  (^uod  si  intclligciitiM  >piritualis  •* 
dicitur,  quia  spiritimi  significat,  quem  lex  requirit,  ut  inij)lcatiu-,  nuila  lex 
est  quae  non  sit  spiritualis.     Timc  autem  solum  est  litenUis,  quando  gratia 


4  —  15  SBoit  Deinde  saiicti  tii§  idem  sunt  fc^tt  in  H         S  et  in-separato  AF  ed.  Erlang. 
16  movendum  H  19  virum  spirituale  II  22  Verum  expeditius   mihi   incedit  beatus 

Augustinus  fe^U  in  II         27  Augustinus  ftatt  idem  II         29  sive  allegorica  sive  tropulugica 
fcl^tt  in  II  31  spiritualis  sententia  II 


552  Iß  L'pistoliim  Pauli  ad  Giilatas  commentarius.  1519. 

(jiuie  inn>leat  iion  ade.'^t :   timc  nou  silji    scd   mihi  t'«t  litcridiis ,  maxime  vero, 
si  sie  intelligatiir,  quod  gratia  non  sit  ueeessaria. 

Coucludimus  ergo:  IjCx  in  tsc  t^enipw  est  sjjiritualis,  id  est  spirituin 
siguifican.s,  qui  est  ])lcnitudo  eins:  alüs  aiitem,  uoii  sibi  iuu|uaiii,  est  literalis. 
Nam  quaudo  dico  'Non  occidas',  literam  audis  sonantcm.  Sed  (juid  sigui-  s 
ficat?  nerape,  ne  sis  iracundiis,  hoc  est,  rem  ipsam,  quae  est  mansuetudo 
snavitasque  erga  proxhnum:  haec  est  autem  eharitas  et  Spiritus,  quo  impletur. 
Ab  hac  significatioue  rei  verissimae  et  solius  sph-itualis  lex  quoque  spiri- 
tualis  dicitiu-,  <|uia  semper  iiane  significat:  sed  (piia  nobis  hanc  non  dat  nee 
dare  potest,  nobis  litera  dicitm-,  quantumliliet  spirituidis  ipsa  sit.  Cum  autem  i« 
nulluni  opus  sine  charitate  bene  fiat,  claret,  omuem  legem,  quae  opus  bouum 
praecipit,  bonum  opus,  id  est  charitatis,  significare  et  requirere  ideoque 
spiritualem  esse.  Quare  spiritualem  intelligentiam  legis  recte  appellamus  eam, 
qua  seitur  lex  requirere  spiritmu  et  nos  carnales  convincere,  literalem  autem 
eam,  qua  putatur,  innuo  erratm-,  legem  posse  impleri  operibiLS  et  viribus  is 
niistris  eitra  spiritum  gratiae:  ideo  litera  oeeidit,  (piia  nüii(|uam  reete  intel- 
ligitur,  dum  sine  gratia  intelligitnr,  sieut  nunquam  recte  habetur,  dum  siue 
gratia  habetur,  utrobique  mors  et  ii'a  est.  Haec  ex  beato  Augustiuo  in  lib. 
adversus  Pelagianos  exucta  sunt. 

Ad  Apostolum  redeimdo:  'Uuum  quidem  a  monte  Öiua,  in  ser-  'm 
vitutem  generans'.  Satis  dictum  est,  quae  sit  servitus  legis,  iu  (juam 
t  radimur,  quando  legem  sine  gratia  accipimus :  aut  enim  timore  mali  intoutati 
aut  sj)e  mercedis,  hoc  est  simulate,  eam  servamus,  utrinque  serviliter,  non 
liberaliter  agentes.  Testamentum  autem  voeat:  ideo,  ut  iutelligatur, 
videndum  est  et  hie  testamenti  spubolimi.    Primum  est  ipsmn  testamentum,  s^ 

2.  !D!oi.  3,  8.  (juod  erat  nuuoui)atio  terrae  ]iromissionis,  ut  Exo.  iij.  scril)itm'.  Testator  l'uit 
augelus  in  persona  dei,  testata  haereditas  ipsa  terra  Canaun,  hi  (juibus  fiebat 
testamentum  filii  Israel,  ut  onmia  haec  Exodus  describit.  Sed  hoc  testa- 
mentum   continnabatur    mortc    et    sanguine    jiecudis,    (|Uo    aspergcbantur,    ut 

2.K0I.  24,8. Exo.  xxiiij.  legitur,   (juia  carnalis  iiostia  carnaii  promissioni  et  caruali  tcsta-  :)" 
mento  et  carnalibus  haeredibus   conveniebat.     'Quae  est  Agar',   in(juit,   id 
est,  hoc  testamentum  servitutis,  servos  geueraus,  est  aUegorica  Agar  ancilla. 

Wal.  4, 25.  Sina  enim    mons  est  iu  Arabia,    ((ui    coniunctus   est    ei   <|uae 

nunc  est  Hierusalem,  et  servit  cum  i'iliis  suis. 

Primum  iioc  movet,  quod  iSinam  montem  dicit  coniuuctum  Ilie-  as 
rusalem,  civitati  ludeae,   cum  illum  in  Arabia  esse  dicat.     I>.  llieronymus 
Icgit    '(|ui  contenninatus   est'  et  iiitcr  iiiterprctanduni    dicit    '((ui  confinis  esf, 


5  occides  H  14  Literam  autem  H  19  e.xacta  sunt  11  24  vucat,  ideo,  ut  A 

VDCjit.  Ideo,  ut  F  vocat  ideo,  ut  II  uilb  ed.  Erlang.         2(!  Hxo.  i.  olle  Slu-igaticn         30  testa- 
niento,  CJUiialibus  AI'  ed.  Erlang.  IJÜ  f.   L).  llieronynms  bii  cunlinis  est  fctjlt  iu  II 


In  epistolam  r.uili  ad  Galatas  commentarius.  151U.  553 

furk'  (jüod  I11UU8  Siiia  ideu  cmitinis  rcote  dicitur  Hiorii.salcin  c^so,  lum  (|iiod 
mons  civitateni  attingat,  .sed  (juod  ludaea,  in  (jua  f.st  Hienisalein  ncIiiI 
media,  et  Arabia  doserta,  in  (jua  est  Sina  nions,  sunt  confincs.  Xani  ludaea 
ab  orieute  habet  Ai~dbiaru  petreani  et  iuxta  Iiaiu;  ad  meridieni  tangit  Aral)iani 

5  desertam,  ut  sie  propter  totius  eonfiuitateni  piu-s  quoque  parti  eoniiuis  et 
cüuiuncta  dicatur.  Staiiulensis,  vim  graeci  verbi  explorans,  dicit  inteUigeniluin, 
quod  iSina  mous  coniunctus  est,  id  est,  incedit  et  tractu  tjuodani  perlingit 
seu  (ut  verbo  cosmogra})liic-o  dicani)  pertinet  ustjue  Ilierusalcni,  ijuud  u(i(|U(' 
noD  potest  inteUigi   iiisi  quod    Sina  mons  coiitinente  sua   iuugitur  coiitiiuiui 

10  Hieriisidcni,  sicut  W'ittenberga  eoniungitur  Lipsiae,  illa  in  Saxunia  liuic  in 
Mysia.  Iteiu  Erasiuus  optiuius  addit,  in  graeco  sie  liabori:  Xani  Agar  Sina 
nious  est  in  Arabia  &c.  et  'Agar'  iiic  geuere  ucutru  dici,  ut  ad  montcni 
referatur,  qiii  Graecis  est  ueutor,  (juae  niox  iam  dicta  est  leminino  gcnci-o, 
ubi  ait  'Quae  est  Agar',  ut  sit  ordo:  'Quac  est  Agar.    Nam  iiic  Agar  Sina 

i"-  mons  est  in  Ai-abia  &c.^  dieitipie  in  graecis  seholiis  moneri,  Siuani  aral)ice 
dici  Agai-.  Et  ipse  contextus  Apostoli  forte  hoc  vult,  (piando  dicit  'Agar 
Sina  mons  est  in  Arabia',  hoc  est,  Agar  est  et  dicitur  in  Aral)ia,  «pii  nobis 
Sina  dicitiu',  seu  Ai'abes  appcllant  nKjnten»  Sina  sua  iingua  ^Vgar,  ut  sie 
reddat  ratiouem  eius   quod   dixerat,   uuum  testanieutum  a  monte  Sina  esse, 

20  et  himc  ideo  esse  Agar,  quia  alhisionc  arabic^a  Sina  mons  Agar  dicatur, 
quare  deo  sie  ordiuantc  ^Vgar  pracparata  f'ucrit  tigura  montis  Sina  per  legem 
generautis  in  ser\atutem.  Diximus  autem  supra,  quod  Apostolus  noii  abhor- 
reat  a  pcregrinae  linguae  alhisiduibiis,  (piod  (Jalatas  (jUfH|iu>  translatos'  sno 
nomine  hebraica  allusiinie  noiarit,  sicut  iiic  Arabien  alhisionc  Agar  ancillain 

25  notat.     Sed  et   Siüomoii   in   canticis  suis  montem   Amamuu   vocat  Sanir  vi  »jonn.  4,  s. 
Hemion  et  Libanum  pro  varietatt;  linguarum  (ut  Deutro.  üj.  scribitur:  iis(|ncri.3Jii)i. 3, o. 
ad  montem  Hermon,  (juem  Sidonii  Saritm  vocant  et  Amorrci  Sanir),  snincns 
aUusiouem  et  allegoriam  peregrinam  ad  suae  sponsae   laudem.     Ita(iiie  cum 
per  idlegoriam   se  locuturum  pracdieeret,  opportunum  fuit,    ut  Agar  aiiciiiac' 

30  uomeu  cum  monte  Sina,  ubi  coepit  tcstamcntum  Agarenum,  aliqua  alhisionc 
componeret,  et  hoc  commoditate  communis  Hominis.  Xec  est  hit;  exigcnda 
ab  Apostolo  alia  ratio,  cum  allcgoriset  iufirmonuu  gratia. 

Verum  quid  hoc-  ad  rem,   ([uod  Sinam  montem  coniuuctum  dicit  Hic- 
rusalem?     An    noii  fuit  satis,   (piod  unum  tcstameiituni  Sinae  et  Agar  esset 

3ö  ancillae?  Xec  ego  habeo  (|Uod  dicani,  (piando  caeteri  onines  transcuut. 
Divinandum  ergo.     Vidctur  id  velle,"  (jUod  cum  inter  allegorisanduni  (ut   fit) 

3  medio  oUc  SluägaOcn      deserta  fc()It  in  II         4  ad  meiidiem  fcf)Ü  in  li         <;— 11  Süon 
ätapulensis   bil    huic  iu   Mysia  fe^tt  in  li  11  f.  Stott   Item  Krasiiius  6i»   in  Aialiia  &c. 

f)at  H:  In  greco  sie  habetur:  Agar  autein  est  mons  Siiia  iu  Arabia,  unb  ftatt  dici  bann:  dicitur 
15 — 17  35on   dicitque  Bii   iiiuiis  est   in  Arabia   fc^lt  in  H  31  f.  Nee  est  t)i§   infirnioruni 

gratia  fc^tt  in  H  ijo  äina  11 

')  Sgl.  S.  401. 


554  In  t'iiistolam  Pauli  ad  Oalatas  conimoutanus.   1519. 

allfgoriii  allogoriani  pariat,  dum  do  Agar  aucilla  ad  monteni  Siua  Hominis 
similitiidine  perveiiit ,  .simid  du  Hierusalem  terreritri  iiicideiiter  ad  coelestem 
idiegoricos  ^  eodem  uomiuis  argiimeuto  provoeatus  pervenerit,  ut  qiiae  visio 
pacis  iiiterjiretftur  et  rectius  tarnen  Sina,  id  est  tentatio,-  appellaretur.  Verum 
antequmu  uomen  Hierusalem  ad  coelestem  trausferret,  sola  eollatione  utriusque  "> 
contentus,  allegorias  midtas  implicat.  Alioquin  lueide  dixisset  'Nam  Hie- 
rusidem  civitas  est  iu  coelo,  in  libertatem  generalis':  hoe  euim  verbo  sustu- 
lisset  auapodotou  obscurissimimi.  Proiude,  iiKpiit,  quiuido  Hierusalem 
ooelestis  tanto  intervallo  distat  ab  ista  terrestri,  nihO  refert,  quod  haec  non 
Sina,  sed  in  ludaea  est,  contennina  Arabiae:  idem  est  ae  si  esset  ipsa  Sina,  m 
(rui  contermina  est:  oonvenit  cum  eo  monte  conmiuni  termiuo  terrae,  ita 
eoninuiiii  legis  generatione,  quimdo  Uli  coelesti  mdla  ex  parte  confinis  est, 
nee  ad  eam  pertiuet,  sed  ad  Sina  Agar  potius,  ciii  confinis  est. 

Multas  hie  ))raetermittu  allegurisaiidi  iiiiras  rationes,  quas  Apostolus 
liic  iiidicat,  ne  obscuritatibus  maiores  tenebras  addam.  Quare  illiid  'Hie-  i'' 
rusalem,  quae  nunc  est"  referri  debet  ad  t'utuiaiii  Hierusalem,  sicut  Agar 
ad  aliam  Agar  retulit,  ut  sit  sensus:  Hierusalem,  (juae  luiius  vita«  est  et 
confinis  tum  re  tum  mysterio  Sinae  monti.  Dcinde  quod  addit  'et  servit 
cum  l'iliis  suis'  ideo  facit,  ut  exei})iat  eos,  qiii  f'ucrunt  in  Hierusalem,  ad 
su])ernam  Hierusalem  pertinentos.  Eam,  iucjuit,  Hierusalem  ap]>ello,  (juae  20 
nunc  est  et  in  futuro  non  erit,  nee  omnem  sed  eam,  quae  ser>it  cum  filiis 
suis,  id  est  qui  sunt  in  ea  servientes  legi,  cuius  termino  terrae  coufines  sunt. 
Servire  legi  satis  et  ad  taedium  iisque  dictum  est. 

Tropum  Hcbreum  quoque  observa:  filii  Hierusalem  vocantur,    qiiia 
•:)Ji.  147, 12 1. civitas  mater,   hal)itantes  iu  ea  filii  vocantur,   ut  psal.  cxlvij.  Lauda,  Hieru-  55 
salem,  dominum,  Benedixit  filiis  tiiis  in  te.    Haec  autcm  vulgata  et  trivialia 
sunt   in  proplietis. 

Nunc  nominum  (juoquc  allcgorias  iuxta  Hieronyinum.  Sara  priuceps 
dicitm-  gencre  fcniiiiiiKi  seil  domina:'  ideo  filii  Sarae  filii  dominac,  filii  ])rin- 
cipis,  filii  liberae  rccte  dicuntur,  contra  ancillae  filii  filii  servae  et  scrvitntis.  .w 
Nam  et  nomen  Sarae  peiie  exprcssit  Apostolus,  ([uando  eam  liberani  vocat: 
principes  enim  in  scriptura  etiani  Nedaboth,*  id  est  liljeri  et  spontane!, 
vocantur.     Agar    vero  peregrinatio  seu    advcna,'    incola,   mora,   (|uac   rectc 

(Spfi.  2,  i'j.  opponitur  civilius  et  domesticis  dei.     Xon  ostis,  inquit,  advenae  et  hospitcs, 

(luasi  dicat  'non  Agareui  sed  Saraceni,  non  advenae  sed  liberae  et  dominae   3.1 

300.  8, 35.  filii'.    Ser\'US  uon  nianet  in  domo  inaetcrnuni.  filius  autcm  manet   inaeternum. 


3  allegoricus  U  U  f.  Xlultas  hie  ViS   tenebras  addam  fc^lt  in  II         IS  f.  Deinde 

quod  addit  fc^lt  in  H  unb  luirb   burc^  Hoc  Bot  ideo  t'acit  crfcöt  23—28  Söon  Servire  legi 

fiiä  iuxta  Ilieronj-mum  fcl)tt  iu  II  35  iioii  Dot  Agareni  fetjtt  in  AF  ed.  Krlang. 

')  «A>.)j;'o()(xwf.  ■-)  Sicljc  über  bic  3*cbciitiing  bcr  '•Jinmcit  niitcii  S.  ^-'i^.  ')  n-i, 
Uflt.  1.9J!ot.  17, 1.5  f.  ')  r'zt:  >uitb  t)ict  =  c:-'-!:  gtinfit.  l'il'-  VI  H''-  ^i  •"  *'tt  C^tlnngcr 
•älujgnbc  ift  es  in  p-nT;:  umgcjc^t,  gegen  ben  3»i'"n""-'''')'"'3-  ")  Slbgclcitct  Don  -iri;. 


In  t'iiistolaui  l'auli  ad  Galatiis  comnientiirius.  1519.  ",55 

Legi«  uutt'iu  iu^tifia  U'iiiponüis  est,  seil  Cliri^ti  iiisticia  uuuiet  in  seeiiliiiii 
seculi,  (luia  illa  merceniuiria  iiuius  vitae,  illa  liaere.s  gratuita  tiiturae.  Ära  Ina 
occasus  vel  vesper,  qiii  vergit  in  noctem:'^  at  ecclesia  et  euaugeliiun  aurora 
et  matiitiniiiu  vocatiir  in  nniltis  locis.    Ita  lex  et  synagoga  occumhunt  tandcni, 

•■•  sed  gratia  regnat  et  cnbat  in  meridic  aeternitatis.  Quid,  «i  Ai-ahiani  Ajjostnjus 
desertuni  quotjue  notet?  iiani  id  (|Lio(jue  significat  Arabia.'^  iiunid  Arahia 
iu  saeris  literis  f'ere  seiuper  pro  deserta  Arabia  accipitiir:  nani  Arabia  ibelix 
Öaba  et  aliis  numinibus  partialil)us,  Arabia  petrea  Cedar,  Ainon,  Moab  et 
multis  nomiuibnis  appellatur,  ita  iit  a  vastitate  Arabia  sie  videatur  appellata, 

»«   ut  sigiiificet  sterilem  et   desertam  synagogani  seu   legis  iustieiani  eorain  deo, 
eüutra  eeclesia   Ibeeunda  euraui  deo,   et   si  deserta  eorani  lumiinibus.     Sina 
tentatio'    dicitiir    d.  Hieronynio    teste,    id    est   inquietudo  et   tiirbatio   jiaeis, 
quam  ex  lege  habemus:  per  legem  euim  cognitio  peecati,  ideoque  et  turbatiosiöm.  3. 2u. 
conseieutiae.     Hierusalem  visio   paeis,*  quies  couseientiae :   per  euangelium 

15  enim  in  ecelesia  videmus  reniissionem  pecaitorum,  quae  est  pax  eordis. 
Ismael,  auditus  dei  seu  audieus  deum,-"  popidus  est,  qui  praecedens  audivit, 
post  se  veuturum  Christum,  sed  non  vid(>ns  ante  faoiom  et  manifesto.  xVudiit 
prophetas,  legit  Mosen,  sed  tarnen  non  eognovit  praesentein  Cliristuni,  seniper 
Habens  eum  in  dorso,   semper    audieus    et  nunquam  videns.     Ita  est   oinnis, 

2u  qui  in  lege  iustifieatur:  audit  iustieiani  legis,  et  non  videt  eam  in  Clu'islo 
esse,  alia  respieit  et  alia  audit:  respieit  in  ea  (juae  sunt  ante  se  et  in  suas 
vires,  nou  in  virtutes  Christi,  semper  tarnen  audit  sese  ad  iustieiani  jier 
legem  cügi,  ad  (juani  nuncjnani  pervenit.  Isaac  risus*  dicitur:  lioe  enim 
est  gratiae,   quae  exhilarat   liiciem   hominis   oleo   suo.     Cui  fletus   contrarins 

25  est:  hoc  est  culpae,  quae  est  ex  lege.  Quare  singula  nomina  suis  contrariis 
collatii  pulehre  diäerentiam  legis  et  euaugelii,  peceati  et  gratiae,  synagogae 
et  ecclesiae,  carnis  et  sjiiritus,  vetustatis  et  novitatis  ostendunt. 

Illa  autem  quae  sursum  est  Hierusalem  libera  est,  quae  estwai.  t,;6. 
mater  omnium  nostrum. 


3U 


Diceret  'altenim  testanientuni  a  Hierusalem  quae  sursum  est':  sed 
interim  aliam  Hierusalem  intiiitus  mutavit  distributioneni  et  auapodoton  fielt, 
aliis  tanieii  verbis  satisiaeiens,  quia  revera  altcruin  tcstainentiun  eoepit  in 
Hierusalem,  misso  spiritu  saneto  de  eoelo  in  nionteiii  Zioii,  nt  Jsa.  ij.  deSfi-a,.! 
Zion  exibit  lex  et  verbimi  domini  de  Hierusalem,  et  ])sal.  eix.  Virgani  vir-*i-  110.2. 
3^  tutis  tuae  emittet  dominus  ex  Zion.  Verum  quia  Hierusalem  terreua  erat 
qiiidcra    liaereditas    in   Sina    priori    testaniento   proraissa,    nobis   autem    alia 


7   iiam   Araliia   foelix   Saba    et    aliis    iioniiiiibus    partialibus    fe^tt    i)l    II  s  Moab, 

Madiau  et  inultis  II  21  alio  respieit  AF  ed.  Erlang. 

')  a.'öii  =-.;•.        ■)  i'on  nz-v.       ')  ajgl.  no:.       *)  5üoii  .-ix^  uub  c-br.       ^)  Uiuii 
s-at  iinb  bs,  Bgt.  1.  'Mo\.  lH,  11."      ')  3Joii  pns  ogl-  1-  3J!oi.  21,  ö.' 


556  In  epistolam  Pauli  ad  Ualatas  couimcntarius.  1519. 

pmiuis.'ra  in  coelo:  Ideo  et  aliam  Hienisalem  habeuuis,  tjuae  iiou  sit  cuufiuis 
inonti  Sina  et  servituti  le^j^K  pro})iuqua  ae  eoguata  (juaedam.  Sed  et  illa 
differentia  est:  Lex  literae  est  a  moute  Siua  data,  (juibus  promissa  sunt 
t('iiij)i)ralia,  sed  lex  spmtiis  iion  a  Hicrusaleni,  immo  de  coelo  data  est  in 
die  peiitecostes,  cui  promissa  sunt  coelestia  bona.  Ideo  sicut  Hierusaleni  est  s 
niater  omniuni  et  metropolis  eoriuu,  qiii  in  lege  sunt  sinaica,  filii  eins  cives 
eins:  ita  Hierusaleni  superna  mater  oninium  eorum,  qui  in  lege  sunt  gratiac 
coelestis,  tilii  eins  cives  eins.  Hi  enim  sapiunt,  quae  siu'suni  sunt,  uon  (piae 
super  terram,  quia  spiritimi  liabeut  pignus  et  proniissionis  arnmi  ac  primitias 
fntm-ae  haereditatis,  civitatis  aeteruae  et  novae  Hierusaleni.  iq 

0)ai.4,27.  Sicut  scriptum  est:  Laetare,  sterilis,  quae  uou  paris,  erumpe 

et    clania,    quae   non    parturis,    quia    multi   filii    desertae   magis 
(juam  eins  (juae  liabet  virum. 

:^cj.  54, 1.  Esa.  liiij.  haec  scripta  siuit  uiiraquc  autithesi  et  antilugia  sil)i  i)ugnant : 

sterilis  et  vidua  gaudet  nuiltis  filiis,  rursum  niaritata  et  foecunda  caret  tiliis.   ii 
Quis  intelliget  haec?     Allegoricus  est  et  in  spiritu  lo<|uitur,  sunipta  ex  car- 
nali  geucratione  parabola,  in  ijua  tilii  generantur,  seniinante  viro  ex  muliere. 
Vir  iste  allegoricus,   qui  tum  maritatas,   tum  viduas,  tum  steriles,  timi  l'oe- 
cundas  facit,  lex  est,  (puid  in  graeco,  ut  beatus  Augustinus  ait,  ajitius  dicitur, 

n!cii.iö,:'6.  ulii  Xomos  niasculino  geliere  dicitm*,  sicut  et  Tliauatos,  quem  aeque  Apostolus  m 
geuere  masculino  no\nssiiiium  inimicmii  vocat.  Lex,  iuquam,  vii'  synagogae 
seu  pojiuli  cuiusque  extra  gratiara  dei  positi,  generat  quidem,  sed  cum  suo 
dolore,  filios  iiiultos,  onines  auteni  peccatores,  ut  qui  sapieutia  legis  et  iusticia 
operimi  legis  freti  in  lege  glorientiu-,  quod  ex  lege  tales  facti  siut  et  ])arenti 
suo,  id  est  legi,  tota  facie  vitae  similes,  cum  intus  in  spiritu  sint  longe  diversi  2.^ 
a  legis  forma,  quandoquidcm  lege  potius  augescit  pcccatum,  ut  dixi,  quae 
Söm.  7. 5. peccatum  ostendit,  iion  auft'ert,  id  «juod  Kilo.  vi),  latius  tractat:  Cum  essemus, 
iiKpiit,  in  caruc,  passioues  peccatoruni  (puie  |)cr  legem  erant  operabaiitui-  in 
nienil)ris  nostris,  ut  fructificarfut  morti. 

Scminat  ita(|uc  vir  ille  in  muliercni  suani,  id  est,  docet  l)oua  syuagogam:  3u 
at  illa,  deseila  spiritu  gratiae,  nun  parit  nisi  peccatores,  ijui  siniulaut  legem, 
magis  autem  contra  legem  irritantur,  sicut  ludaei  contra  Moseu  in  deserto, 
(pii  fiiit  figura  legis  et  viri  luiius.  Solvitur  ab  hoc  viro  eeclesia  vel  quilibet 
populus  per  gratiain,  (pia  sie  moritur  legi,  ut  lege  iam  urgente  ac  exigente 
nou  cgeat,  sed  sponte  ac  iiijere  omnia  faci:it,  «juae  legis  sunt,  ac  si  lex  iion   ss 

:.  Jim.  1.  y.  esset,  quia  iusto  lex  non  est  posita.  Ita  fit,  ut,  quae  legi  .subiecta  erat  velut 
uxor  foecunda  jirole  peceatrice,  iam  sit  vidua  et  sine  lege  ac  deserta  steri- 
liscpie,  .sed  bona  et  foelici  tum  viduitate  tum  sterilitate:  per  hoc  enim  fit 
alterius   viri,    scilicet   gratiae    seu    Christi,    nam    legi    gratia,   Mosi    Christus 


12  magis  fc^ll  in  .Vi"  ed.  Erlang.  l(i  iiitelligit  11 


In  epistolaiii  Pauli  ad  (Tiiliitas  ^■olnmontal•iu^i.  1519.  557 

sucoedit.  E  quo  viro,  alia  fopounditato  donata,  dicit  illiid  Isa.  xlix.  Qiiis  Sfi- •i», 'ji 
genuit  mihi  istos?  ego  sterilis  ot  non  parions,  traiisiniurata  et  captiva,  ot 
istos  qiiis  enutrivit?  ego  destituta  et  sola,  et  ist!  ul)i  liie  crant?  Ilacc  dicit 
dominus  deus:  Eeee  levabo  muuuni  inoain  ad  gcntes  et  ad  populos  exaitai)o 
ft  Signum  meum ,  ot  aft'erent  lilios  tuus  in  ulnis  et  filias  tuas  su|)er  iunneruni 
portabunt.  Haec  ideo,  quia  ecdesiae  filii  non  doqente  litera,  sed  taiigciitc 
spiritu  dei  erudiuutiu-,  sicut  Joan.  vi.  dieit :  Erunt  onuies  d(icil)iles  dci.  ri)i  Soii  c,  <'.. 
enini  spii-itus  non  tangit,  docet  (juideiu  le.K  et  piu-it  multitudo  i)opuli,  sed 
non  nisi  peccatores,  ut  dixi,  .solumque  opus  hominis  ibi  agitur:  tale.s  faeiunt 

10   quales  sunt  et  ipsi,  neutri  vero  boni.    Boni  fiunt  sine  lege  sola  gratia  spiritus. 

Huuc   autem    Pauli  trojium  allegoricum    oportet  habere  iamiliarem,   ne 

pcregriua    seusus    raritas    nobis    ollundat    ealiginem   verborum    Paulinornm. 

Nam  et  beatu.s  Augustinus  ogregie  eoneubituni  filiarum  Ijoth  cmn  patre  suo  i.  iBioj.  i9, 

monstrat  hoc   praesens  negotium   significare.     Ijoth  est  ijise  Nomo.s,  le.v  sei- 

15  lieet,  quem  inebriant  filiae  suae,  id  est,  abutuntur  lege  noe  recte  eam  intelli- 
gunt  svuagogae  populoruni,  vino  sensus  sui  eaiii  incbriatit,  cogentes  lioe 
legem  esse  et  vidcri  (juod  non  est.  Deinde  ex  lege  in  hunc  niodmn  iiicbriata 
inpreguantur,  doccntur,  eoncij)iunt,  assentiunt  et  pariimt  ^loabitas  et  Aiiiiiio- 
nitas,   id   est   homines    superstitiosos   et   sine   gratia    spiritus,    de   legis  operc 

20  praesumcntes,  qui  usipie  inaeternnin  non  iiigrediuntur  in  ecelesiam  dei.  Cnde 
rectc  Moab  ex  patre,^  Anunon  popnlus  moeroris  ^  interpretatur,  qnod  insti- 
ciarionim  et  lni>oeritarum  haec  una  sit  iactantia,  se  ex  lege  esse,  seenudiini 
legem  vivcre,  scripturas  sibi  solis  aiTogare,  tanquam  filii  legis  sint  legitinii. 
Unde   et  Moab   apud    Hieronymum    superbus   valde    cs.se    dieitur.     Interim 

25  tarnen  non  advertunt,  quam  inquies  sit  eorum  conscientia  et  sint  p(i])ulus 
moeroris,  cum  sine  gratia  cor  stabiliente  in  operibus  legis  quieti  esse  nequeant, 
frustra  jiortantes  pondus  diei  et  aestus.  Maior  saue  filia  impudcntior  gloriatur 
se  ex  patre  filium  habere:  Moab,  inquit,  ex  patre.  Haec  est  sensnalitas  et 
caro,    in  qua  gloriantur   iusticiarii,    qnod    ex    lege   sint.     Nam    ad    liciniiiiein 

30  fiilgent  o])era  legis  et  operatores  legis.  Minor  vero  non  gloi-iatni',  seil 
infbelieem  popidum  suum  filium  apjiellat.  Haec  est  conscientia,  qnae  ex  lege 
et  operibus  eins  requiein  non  habet,  sed  magis  inquietudincm  et  turbationem. 
Haec  satis. 

Dicit  ergo   Apostolus,   matrem   nostram   habere   multos    tilios,  etsi  sit 

35  d&serta,  sterilis,  wlua,  sine  viro,  lege,  sine  filiis  ex  lege  doctis  et  factis. 
ideo  hoc  ipso  laetandum  ei  est  et  erunqw'ndum  et  prae  gandio  clamandniu, 
quod  hoc  modo  sterilis  sit  et  nee  pariat   nee  jiartnriat,  cum  Interim  filii  legis 


18  et  Amniniiitas  fct)(t  in  II  "0  et  operatores  legi.s  fcl)lt  in   II  oö  sine  vlm, 

Rine  lege  II 

')  3^011  ■::  inib  -x.  -)  U^ou  sv  »"ö  ys:  IclitctcÄ  SÜovt  iinri) 'h'curijliiK-  (fvflärung 

=  luctus. 


558  Iii  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

minuantur   et   filii    oratiae    nuiltijiHccntiir.     Ad   haue   rem    pnlcliorrimo   valet 

].S(im.i,4n,  figm-a  i.  lieg.  i.  tle  Auiia  et  Phcnemia,  praesertim  eum  addito  caiitieo  Aniiae, 

ut  videri  possit,   Isaiani  ex   eo  loco   suam  prophetiam,   cjuam  Apostel iis  hie 

i.2iim.2,:,.9.  ponit,  hausisse,   praesente  et  illuminante  emn  eodem  sj^iritu.     Donec  sterilis, 

inquit,  peperit  phirimos  et  quae  miiltos  liabehat  filios  iiifirniata  est,  qiiia  non    s 
in  fortitudine  sua  rohoratur  \-ir  &c. 
Wal.  4,2s.  Nos  anteni,  fratres,  secnnduni  Isaae  promissioiii  s  filii  siinius. 

Applicat  allegoriani :  nos  secunduiu  Isaae,  id  est  lilierae  et  doniinae 
filii  sumus  sicut  Isaae,  et  sieiit  ille  filius  non  carnis  sed  promissionis 
per  eaniem  fuit,  ita  et  nos,  quia  in  semine  Ahrahae  promissi  ei  sumus,  ut  i» 
snj)erius  latius  dictum  est.  ludaei  autem  secnndum  Ismael,  id  est  ancillae 
tilii  sunt,  non  promissionis  sed  carnis  filii:  ita  et  omnes,  qni  ex  lege  o]ie- 
rihusque  eins  oonfidunt  instifieari. 
«.11.4,29.  Sed  quo  modo   tunc   is,  (jui   seeundum  oarnem  natus  fiierat, 

pcrsequebatur  eum,  qui  seeundum  spiritum,  ita  et  uunc.  i^ 

Non  exprimit  Gen.  xxi.  quae  fuerit  persecutio,  qua  Ismael  persequebatur 
i.'jjitii.i;i,9  Isaae:  sed  ex  verbis  Sarac  licet  eam  trahere,  quae,  cum  vidisset  filium  Agar 
Aeg}-ptiacae  ludentem  ciuii  filio  suo  Isaae,  dixit  ad  Abraham :  Eiice  ancillam 
lianc  et  filium  eins,  non  enim  erit  haeres  filius  ancillae  cum  filio  meo  Isaae, 
ac  si  dicat  'video  eum  velle  eo  niti,  ut  sit  haeres,  contempto  filio  meo,  ob-  »o 
litus  quod  sit  filius  ancillae'.  Apparet  autcm,  hunc  lusum  fuisse  talem,  qnod 
Jsniacl  infiatus  primogenitura  exultaverit,  irriserlt  et  insultaverit  Isaae,  tan- 
i|ii;uii  prinuis  filius  Abrahae,  ([uod  Sara  videns  eontrarium  statuit  'Non  erit, 
in<|uani,  haeres  filius  ancillae^  per  tapinosin  filiiun  ancillae  appellans.  Et 
hunc  sensum  textus  hebreus  iuvat,  nbi  habemus:  Cum(|ue  vidisset  Sara  filium  -j,', 
Agar  Aegyptiae,  quem  pcpcrerat  Abrahae,  ridentem  seu  ludentem  (nam  'cum 
filio  suo  Isaae'  additum  est  in  nostris),  quasi  dicat  'hoc  inflabatur,  hoc  ridebat 
et  gestiebat  adversus  Isaae,  quod  Agar  eum  genuisset  Abrahae:  ideo  securus 
de  hereditate,  fastidiebat  Isaae,  verum  haeredeni'. 

Et  in  lioc  consonat  mysterium  figurae,  (juod  Apostolus  tractat.  Sic  :io 
i'uim  et  nunc  Israel,  inquit,  (piorum  vcsicca  haec  est,  se  solos  esse  seinen 
Abrahae,  se  solos  haeredes  promissionis.  Veros  autem  filios  Abrahae  nenu» 
atrociiLS  per.secutus  est  quam  illi  i]isi,  ut  in  Actis  Apostolorum  lcginu;s. 
Nam  ipsi  simt  Ismael,  qui  dcuni  audinut  in  ])ro|>hctis  post  se  veuturum  et 
eoram  ])ositum  non  agnoscunf,  referentcs  in  hoc  et  nomcn  et  sensum  et  a.s 
morcm   Ismael  patris  sui. 

Denique  vocabulmn  'ludentem'  est   ideiii,  de  (|no  nomcn  Isaae  formalur, 
qui    ri.sus    vel    gaudium    intcrpretalur,'    ut     signilicet    forte     Isniaelem    dica- 


12  ex  lege  et  opcrilms  eins  11  20  ac  si  dieeret  eil.  ICil;iii.j.  27   c|ii:isi  ili.  .VKH 

«juasi  iliccrct  ed.  Erlang.       hoc  riileliiit  jci)lt  in  11  38  piaciiliiin  l'uisse  11 

')  £ii'l)i-  ".'liim.  <i  jii  S.  5.")i). 


In  epistolam  Pauli  ail  Oalatas  coinmcntarius.  1519.  559 

ciiluni  fiiispo  et  nonien  Iisaac  anito  scdiiimato  in  irrisioncin  illiiis  vortisso, 
quasi  vcrc  ricliculum  haprodoni  et  niliili  iiDmiiicni  duxerit.  Non  cniin 
frustra  sie  usiirpat  scriptura  voeahulmu  'liulentein'  seu  'ridentem',  coqiic  taiii 
sanotam  mulicrcm  fuisso  comniotam  rccfiisct.  A]iostiilns  antem  lioc  addiuit. 
5  ut  eoiilbrtot  Galatas,  ue  proptor  pcr.socutioueiii  i.storiiin  Isniaelitaruni  dcsiiiaiit 
esse  Isaaocni,  qiiia  sie  oportet  fieri:  fiiturum  auteni  est,  ut  eiieiautur,  ut 
sequitiir. 

Sed   quid   dicit   seriptura?    'Eiice  aneillam  et   filium  oius:«ni- <. Ju- 
lian enim  erit  haeres  filius  aneillae  cum  filio  meo  Isaac'. 

ii>  Epitatiee   loquitur   et   oninino  contraria  praesuniptioni   aneillae  et   filii 

eins.  Äncilla  est,  iuqnit,  et  domiua  esse  praesuniit,  filius  ille  aneillae  et  tllinm 
dominae  irridet  et  ironiis  ludit :  sed  absit,  eiieiautur  (lotius.  Quo  itcruni 
intelligitur,  Agar  aneillam  eonsensisse  aut  saltem  indulsissc  filio  suo  Ismael, 
ut  Isaac  irrideret,   ut  quae   idem  sperabat  quod  filius  suus,   se   fore  scilicet 

15  dominam.  Nee  dieit  'Eiice  filium  tuum',  sed  'filium  eins',  coutcndens,  Ismael 
nee  Abrahae  filium  esse  sed  aneillae.  Ita  et  nunc,  inquit,  fiet.  Non  sunt 
haeredes  filii  carnis,  sed  filii  promissionis.  Proinde,  si  non  vultis  eiiei  euiii 
filio  aneillae,  filii  liberae  perseverate:  scriptura  non  mentietur,  quae  filium 
aneillae,   etiani    invito    Abraham,    tarnen    autoritate    {|Uo(|ue    dei    eiieieiulinu 

20   pronuneiat. 

Itaque,  fratrcs,  non  sumus  aneillae  l'ilii,  sed  liberae.  wai.  j.di. 

Applieat  liistoriani  (>t  allei^oriam  et  summam  absolvit  l)i'evi  eonelusione, 
qnae  iani  ex  dietis  abunde  intelligitur.  Esse  euini  filium  aneillae  est  servire 
legi,   debere  legi,   esse  reum  legis  faeiendae,  peceatorem,  filium   irae,   filium 

2s  mortis,  alienum  a  Christo,  exeisnm  a  gratia,  exortem  haereditatis  futurae, 
vacuum  bcnedietione  promissionis,  esse  filium  eaniis,  esse  lu-jwcritam,  esse 
mereennarium,  vivere  spiritu  servitutis  in  timore,  et  si  qua  alia  rccensuit  hie 
et  alibi.  Sunt  enim  intinita  huius  mali  nomina.  Et  quamvis  noster  trans- 
lator  in    liue  huius    eapituli  adiunxerit    'qua  libertate  nos  Christus  liberavit^ 

3ü  tarnen  uos  cum  Graeeis  hoc  exordio  Capituluni  (|uiutum  (raefenms. 

CAPITVLVM  QVINTVM. 

Qua  igitur  libertate  nos  Christus  liberavit,   state,   et   mil  ite  wni.4,31.5,1. 
iugo  iterum  servitutis  eontineri. 

Usque  ad  nauseam  inculco,  libertatem  et  servitntem  esse  eas,  de  quibus 
35   Rho.  vi.  dieit:    C'uni  enim    servi  essetis  jieecati,   liberi  fuistis   iusticiae:   libe-iHüm.fi.ao.as. 


12  ironiis  illiidit  F         21   Ita,  fratrcs  H  :!1   CAl'VT  H         34  Usque  ad  iianscam 

bis  Liberias  peccati  ©.  060  3-  4  fe^'t  in  U 


560  In  epistolam  Pauli  ad  Ga.latas  commentarius.  1519. 

rati   antom   a   jipcfato,    sorvi   facti   cstis    doo.      Constituanins    antom    online 
et  figura: 

Lihertas  iusticiae  \      j  Senitiis    peccati 
Servitiis  iusticiae  |      |  Tjil)ertas   peccati. 
Qni  enim   lihcr  est  a  peccato,   servus   factus  est    iusticiae:    qui  vern  servus    ;, 
est  peccati,  liher  est  a  iusticia:  et  etlivcrso. 

Haec  oninia  repeto,  sciens,  quod  nmltitudine  locustaruni  et  l>ruchorum 
eo  jiervenerint  terrae  nostrae  fruges,  ut  servitus  et  liljertas  ista  passini  uou 
intelligatur:  adeo  iuhaesit  atqne  peuitus  insedit  liunianuni  eoinmeutum  de 
lilicro  arl)itno  in  utruni|U('  contrarionun  aut  contradictoriiiruni.  (^nin  et  n. 
;Hiim.  n,  istt.cai-naliter  quoque  de  lilx'rtate  sapinnt,  quilius  et  Apostolus  eodem  IJlionia.  vi. 
coactus  est  occnrrere,  quasi  in  Cln'isto  licituiu  sit  quodlihet  fieri,  cum  liaec 
sit  libertas  ea,  qua  facinuis  sponte  et  hiiariter,  sine  poenarnni  aut  nierceduin 
res])cctn,  quae  in  lege  dicta  sunt,  servitus  auteni,  (pia  tiniore  servili  aut 
aniore  |)uerili  facinuis.  Non  igitur  refert,  nee  diff'erunt  servus  peccati  et  v, 
sei-vus  legis,  quod  is  qui  servus  legis  est  seniper  peccator  sit,  uunquam 
inn)lens  legem  nisi  in  speciem  operum,  eui  datur  merces  teniporalis,  sicut 
filiis  ancillarum  et  concubinarum,  haereditas  autem  filio  liberae.  Christus, 
in(juit,  nos  liberos  feeit  hac  libertate.  Hpiritualis  est  libertas,  in  spiritu 
servanda,  nou  gentilis  illa,  quam  uec  gentilis  Persius  satis  esse  novit,  libertas  20 
est  a  lege  sed  contrario  modo  quam  in  hominibus  fieri  soleat.  Libertas  enim 
humana  est,  quando  non  nuitatis  liuminibus  leges  mutantur.  At  christiana 
iilici'tas  est,  (juando  non  nmtata  lege  nuitantur  homines,  ut  lex  eadem,  quae 
prius  libero  arbitrio  odiosa  fuit,  iam  diffusa  jicr  spirituni  sanctuiu  cliaritate 
in  cordibus  nostris  iucunda  fiat.  Hac  libertate  fortiter  et  ]iertinaciter  25 
standuni  docet,  (juia  Christus,  j>ro  nobis  legem  adimplens  et  peccatum 
exu|)erans,  spiritnni  charitatis  in  corda  eoruni,  ipii  eredunt  in  cum,  niittit 
quo  efficiuntur  insti  et  legis  amatores,  nou  suis  operibus  sed  gratuita  Christi 
largitione.  A  tpia  si  recedas,  et  iugratus  es  Christo  et  superbus  in  teipso, 
volens  teipsum  sine  Christo  instificare  et  a  lege  liberare.  31) 

Nota  pondus  verborum :  'nolite  iterum,  nolite  Servitute,  nolite 
Ingo  servitutis,  nolite  contineri',  scu ,  ut  graece  siguificantius  dicitur, 
'mi  knekuksthi;',  ferc  quod  supra  dixit,  velut  conclusi  in  earccre,  hoc  est,  ne 
sub  gravissimo  et  im])ortnbili  onere  legis,  in  (pia  tarnen  non  nisi  servos  esse 
liceat  et  ])eccatores,  conchulamiui,  posside;uniiii ,  ut  Krasnuis,  illa(|Ueenuui,  :'•> 
:in]ilicciuiiii.  Minus  esi,  leiicri :  sed  in  ser\itn(c  tcneri,  durum  est,  durissinuun 
Ingo  servitutis,  praesertim  jiost  acce|>tani   lil)ertateni. 

'State^,  dicit,  ]ira('sumcus  maiora  de  eis  (|uam  inveniat,  scilici^t  nondum 
cecidissc  cos.  ali(ii|uin  dixisset  'surgitc\  nunc  liiaudius  'stafe'  inquit,  u(   sinuil 


17  (letur  AV  eil.  ICrl.ang.         20  iinii  f;mitilis  tii§  esse  novit  fcljtt  in  il         2!)  sn])(<rl)is  II 
3:{  «1,  fi'f/fo.7f  II  :i^j  iit  Enisnnis  fcf)lt  in  II       illni|iioanniii  AT  cd.  Krlmig 


In  opistolam  Pauli  ud  (ialatas  commentaiius.  1519.  561 

enicliat  nemiuem  oportere  .statiin  cum  (Ic-ipcratioiU'  rcparaiuli  coiTipcn',  iinino 
cum  magno  spei  bonae  ai-giiinento,  quod  non  faciunt  fulininatore.s  noslri 
soouli,  quihus  satis  est,  siuie  potestatis  libiilinein  feoisse  t<'iTihileiii. 

Ecce  ego  Paulus   dico  vobis,  Quoniani,   si  cirounu'idnniiiiijWni. :,,  s. 
:.   Cliristns  vobis  nihil  jiroderit. 

Post(|uain  Aptistoliis  luiiltis  et  fbrtissirais  arsrmiipntis  legis  iusticiani 
convulsit  ratidiienKjue  de  fide  in  ("hristum  eopiosissinie  reddidit,  nunc  non 
minore  impetu  exliortatm-,  deterret,  niinatur,  proniittit,  rigans  quae  iani  pianta- 
verat,   et   oninia    plane  Apostolieo    ardore   et  zelo  ü'utat  et  (einperat,    iit   sit 

ici  iucundissiniuni  vidcie  tantuni  speeuluni  Apostolicac  solicitndinis.  l'rinium 
terret,  Christum  non  prodesse,  si  (^ircumcidantur ,  et  'hoc  ego  Paulus, 
iiupiit,  denuncio  vobis',  repetens  noinen  snuni  in  pdudus  anthoritatis. 
Itei'um  hie  et  ego  rp])eto,  Circunieidi  ni>u  esse  malum,  sed  insticiain  (in  hoc 
enim   circumeidebantnr)    in    circunieisioue   quaerere,   iuipietas  est.      Attpic   in 

i'--  operibus  e€remonialiV)us  facilius  est  (jognoseere  faL«ani  iusticiae  fiduciaiu  (piani 
in  o])erilnis  nioralibiLs  tlecalogi,  (]uia  neque  in  liis  (piacrenda  est  iusticia  sed 
in  Ciu-isti  fide.  (piod  dico,  ne  iünc  aliquis  existimet  .Vpostolnni  soluni  contra 
ecremouialia  legis  pugnare:  sed  nianifestissimuni  opus  legis  assumpsit,  simul 
omnia  oper.i  legis  intelligcns. 

äo  Contrariuni  hnie  vidctur  Itlio.  ij.  ( 'ircimicisio  (piidcni  prodest,  si  legem  siiom.  u,  2i 

observes.  Quomodo,  incpiit  Hieronymus,  circumcisio  prodest,  si  legem  serves, 
quando  nee  Christus  prodest  cireimicisis?  Multa  liie  congerit  ideni  sanctus 
vir.  ^'enun  breviter,  impossil)ile  est,  legem  impleri  sine  Cin-isto,  ut  iani 
saepius    dictiun    est:   hoe    enim  pro   et)nstanti  hypothcsi    Apost«lus   habet  et 

sr.  satis  probavit.  Servantil)us  autem  legem,  id  est  Ciu-istnm,  legis  consuni- 
matorem,  per  fidem  habentibus,  liberum  est  cireunicidi  et  non  cireumeidi, 
omnia  eis  prosuut,  omnia  cooperantur  in  jjonimi:  sed  ipii  cireumciduntur  ser- 
viliter  et  timore  legis,  quod  inde  legi  satisfaeere  et  neeessaria  iusticia  iustifieari 
volunt,  uti(|ue  Christmn  et  gratiam  dei  abiiciunt,  alia  via  legem  implere  (|uam 

3«  per  Christum  pracsumentes :  ita  Clu-istus  eis  propter  eireumcisioneni  nihil 
jirodest,  cum  illis  circumcisio  ]irü])ter  Christum  nihil  noceat 

Eadem  stulticia,  innno  inq)ietate  ])ereunt,  (pii  vel  tremore  conseientiae 
vel  perieuh)  instantis  mortis  cum  vitam  suam  pcssimam  tandem  alicpiandd 
senseriut,   videntes,  quanto  intervallo   a  lege  dei   distent,   aut  desperant   ant 

3i  aequali  im]>ictate  irnnmt,  volentes  satisfaeere  ])ro  peccatis  et  (leince})s  legem 
servare  pro  serenanda  c^onscientia  sua,  arl)itrantes  sc  bonos  l'utnros,  si  (juod 
lex  praescribit  impleverint:  porro  implere  non  intelliginit  credere  purissinmm 
(in  Christum,   legis  impletorem),   sed   «peribus  multi])iicatis   legi    satisfeeis.se. 


11  hoc  fe^tt  in  li         22  sanctus  jct)lt  in  II         2:)  Vcrmii  fel)lt  in  II         -12  qui  cimi 
vel  tremore  H 

2ut^ex§  SBetle.  II.  36 


562  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

Has  impias  iiisticias  ex  deoretis  liommiim  et  moustrosa  Theologia, 
ciiius  Caput  est  Aristoteles  et  pedes  Christus,  cum  sola  regneiit,  discijiuis. 
Sic  enim  satisfactiuncidas  iactitant,  easdemque  minim  est  quanti  faciimt  per 
uundinas  iudulgentiarum ,  (juasi  pariun  sit  in  Christum  credci'c,  in  cjua  fide 
sola  e.st  iusticia,  redemptio,  satisfactio,  vita  et  gloria  nostra.  r. 

Tu  ergo,  cum  lege  duce  iu  peccatonuu  tuorum  veneris  coguitionem, 
oave,  ne  primuni  praesuuias  deinceps  legi  satisfocere,  melius  victurus,  sed 
desperans  de  \'ita  tua  praeterita  et  t'utura  prorsus  iu  Christum  crede  fortiter. 
Ci-etlens  autem  et  sie  iustificatus  ac  legem  implöis,  invoca  eundem,  ut  et  in 
carne  tua  pecoatum  destruatur  et  ibi  etiam  lex  impleatur,  sicuti  iam  in  eorde  w 
tun  per  fidem  impleta  est.     Et  tum  primum  opera    boua  iuxta  legem  l'acias. 

Proinde  placet  iste  modus,  quod  morituris  uon  nisi  Cliristus  crucifixiis 
iueulcatur  et  ad  fidem   ac  spem  hortantiu'.     Hie  saltem,  quautumlibet  totam 
nostram  vitam  illuserint  mentium  deceptores,    mit  liberum  arbitiium,   ruunt 
houa  opera,  ruit  legis  iusticia,  reliqua  sola  fide  et  invocatioue  purissimae  dei    i:. 
misericordiae,  ita  ut  mihi  saepe  fiierit  opinio,  in  morte  aut  pliu-es  aut  meliores 
esse   Christiauos    quam   in  vita.     Nam   quanto   purior   ab    operibus   propriis 
fiducia  et  absolutior  in  soluni  Christum,  tanto  meliorem   reddit  Cin-istiauum, 
et  in  hanc  fidem  opera  bona  totius  vitae  exerceri    debeut.     At  nunc  nelndis 
et  nubibus  et  turbüiii)us  traditionum  legxuuque  humauarum,  deiude  indoctorum   2n 
scripturae  interpretum  et  concionatorum  in  raerita  nostra  trndiunu-,  ex  nobis 
satisfacimus  peccatis,  et  non  ad  purganda  vitia  caruis  destruendumque  corjuis 
peccati  opeim  nostra  diriginuis,    sed   velut  iam  puri   et  sancti   tantum  cumn- 
lanuis  ea  velut  frameutum  in  horreum,    quibus  demu  debitorem  facianuis  et 
in  coelo  nescio  quanta  altitudine  sedeamus.    Caeci,  caeci,  caeci:  his  Omnibus   ■>:. 
Christus  nihil  prodest,  alio  consilio  iustificant  seipsos. 

Consequens  autem  est,  hoc  verbum  'circumcidamini'  non  fam  opus 
externum  quaiu  intemnm  votum  operis  exjirimere:  in  spiritu  cuim  loquitnr 
Apostolus  de  interiore  conscientia.  Extenium  opus  indifferens  est.  Tota 
autem  differentia  in  opinione,  mente,  conscientia,  consilio,  dictamine  ttc.  -ni 
consistit.  Quare  si  opera  legis  fiant  conscientia  nccessitatis  et  fiducia  iusti- 
^i.  I,  I.  ciae  adipiscendae,  aViitur  in  consilio  impionim,  statur  iu  via  peccatorum,  et 
qui  hoc  docct,  scdet  in  cathedra  jiestilentiae.  8i  autem  fiant  |)ictate  chari- 
tatis  et  fiducia  ac  libcrtate,  iam  per  fidem  adeptae  iustieiae  merita  siuit. 
Fiunt  autem  pietate  charitatis,  ipiando  ad  uecessitatem  vei  vuliuifatcm  altcriiis  ;:;. 
filmt.  Tunc  enim  non  sunt  oper.i  legis,  sed  opera  cliaritatis,  nee  i)ropter 
legem  imperautem  sed  ))ropter  fratrein  voleutem  vel  indigentem,  sieiit 
Apostolus  ipse  eadem  fecit. 

Haec    tibi   stet   sententia   finuiter   in    onuiibus   operibus   quarumciui(|ue 
legnm.    Xam  ita  sacerdos  ac  religiosns,  si  opera  suarnm  (•crenioiiianun,  inuno   ^u 
castitatis   et  paupertatis  fecerit,   quod   in   illis  instilicari   et    lionus    lici-i  velil, 

8  credere  forlitcr  H 


In  opistolam  Pauli  ad  Galates  eoraniftntariiis.  1519.  563 

impius  pst  pt  Christum  nejjat,  ouni  illis  iam  iustificatiis  tide  uti  flel)eat  ad 
purgaiuiain  carnein  et  veterein  hoininoiu.  iit  tides  in  Cliristo  crescat  et  sola 
iu  ipso  regnet  et  sie  fiat  i'egniim  dei.  Ideo  hilariter  ea  faciet,  non  ut  multa 
niereatiir  sed  iit  purifiretiir.     At  iiiii  ([nantiis  iiune  in  gregibus  istis  morbus 

5  est,  ipii  et  smiuno  taedio  nee  nisi  pro  hae  vita  i-eiigiosi  et  saoordotos  sunt, 
ne  j)iium  qnidem  videntes,  tpiid  sint,  quid  faciant,  quid  quaerant. 

Ignosee,  leetor,   mihi    verbosissimo.     Äfadian   iste   super   ecclesiam   siesfiditi.icff, 
midtiplicatus  est,  ut  sexeentis  Gedeouibus  ojms  sit,  nedum  trocentis  tubis  et 
lagenis,  quibus  exturl)entur.    Aquae  Assmonim  fortes  usque  ad  eoUum  luda^cj  s,«ti. 

10  jiervenerimt,  imple\ntque  extensio  alarum  eins  latitudinem  toiTac  tuae,  o  Ema- 
uuel,  quia  aquas  Hiloe,  quae  vadunt  eum  silentio,  proiecimus.  Itacpie  meruimiis 
ligantibus  clavibus  non  nisi  innumerabiles  laqueos  animarum. 

Testificor  autem  rursus  omni  liomini  cireumcidenti  se,  (juon-wai.  r.,3. 
lara  debitor  est  universae  legis  faciendae. 

lÄ  Primum  malum,  quod  vos  torrei-e  deboat,  est,  quod  Ciiristus  vobis  niiiil 

prodest,  hoc  est  niJiil  aliud  quam  legem  non  esse  a  vobis  impletani:  ideo 
alterum  malum  &st,  quod  adhuc  legis  pondus  super  vos  est  et  debitorcs  estis 
totins  legis  faciendae.  I'truuque  (!crtissime  maxinuuu  damnum,  carere  tanto 
bono,  quod  in  Ciu-isto  est,  et  premi  tanto  malo,  quod  ex  leg«  est, 

20  Sed  qua,  quaeso,  Paule,  dialectica  stabit,  immo  cun-et  ista  consequentia 

'Circumeideris,  ergo  totius  legis  reus  es'?    Nonne  saltem  eircumcisionis  legem 
servat  cirenmcisus?     Kes]iondct  Hiere.  ix.  Omnes  gentes  habeut  praeputium :  5fv.  »,  3c. 
omnis    autem    donms    Israel    incirctmicisi    sunt    cordc.      Item   Apostolus   ex 
hypothesi  .sua  loquitur,    quod  nullius   legis  opus  sit  venim,    nisi  in  fide  cor 

sr.  purificante  fiat:  idoo  uetpie  circiuncisio  aut  (piodcinique  idiud  satisfacit  legi 
nisi  f'oris  et  simulanter.  Hoc  enim  opus  solum  bonum  est,  quod  ex  Ixmo 
puroque  corde  procedit.  Bonum  autem  cor  non  nisi  ex  gratia  uascitur:  gratia 
non  ex  operibus  sed  ex  fide  Christi  venit.  Sic  circumcisio  Al)rahae  prorsus 
nihil  fuisset,   nisi    prius   credidisset,   qua    fitlc    iustus   reputatus   tecit   bonum 

30  opus  circumcideudo  se,  hoc  est,  quod  Rhonia.  ij.  dicit:  Si  praevaricator  legis  möm.  2, 25. 
sis,  circumcisio  tua  jiraejjutium  lactum  est.  quid  hoc  est  aliud  quam  'cirenm- 
cisus  non    est    circumcisus    et   scrvans   legem  non    servat   legem'?   quia   non 
servat  eam  maiorc  et   meiion^   sui  ]>artc,    scilicet  corde,  sed  came  dumtaxat. 
Sic  lacobus:    cjui  nfVfndit   in    uno,   f'actiis   est   omninm   reus.     Nam  qui  fide?>K.  i.  10. 

3'.  unum  implet,  onuiia  iniplct:  tidis  enim  plenitudo  omninm  legimi  est  propter 
Christum  impletorem.  Quod  si  in  uno  fide  careas,  iam  in  nuiio  vum  habes. 
Recte  ergo  dicit  'qui  se  circumcidit  sine  fide,  sine  interna  circumcisione,  non 
se  circumcidit,  sed  nee  nllum  opus  ullins  legis  facit,  universae  autem  legi 
adhuc  debet. 


20  Pauli  dialectica  H  2:1  Iteinni  Apostolns  AF  eil.  Erlang. 

3C« 


504  In  epistolara  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.  1519. 

D.  Hieronynius  intelligit,  si  cirodincidantur,  necesse  esse,  ut  et  reliquani 

imiversam    legem    servcut,   quasi   Galatae    tantum    circiuucisioneiii    servarint. 

Qnae  sententia  mihi  noa  placet,  qiiia  totani  legem  Mosi  imposuerant  Galatis 

u)ai.  ■),  10.  pseiuloapostoli,  ut  supra  di.xit  Mies,  men.ses,  auuos  et  tempora  servatis':  ideo 

potiuK  vult  ost*>iHlere,   longe  eoutrarium  eis  eveuisse  per  t)l)sei-vantiam  legis,    6 
seilicet  nullam  observautiaiu,  inmio  verani  ae  maiorem  transgressionem. 

®ni.  .'.,4.  Evaeuati  estis  a  Christo,  qui  in  lege  iust ificamini:  a  gratia 

e.xcirlistis. 

Ecce,  qninl  di.xi,  nou  eircumeisionis  opus,  sed  fidueia  iustieiae  al) 
Apostolo  damuatur.  'Qui  in  lege,  in(juit,  iust  ifieamiiii':  vitium  im-  m 
pietatis  e.st,  quod  iustifieari  vultis  operibus  legi.s.  Fieri  opera  k'gis  liene 
possunt  a  iustis ,  sed  iustifieari  in  illis  nullus  impins  potest.  Iteinde  et 
iu.stus,  si  illis  iustifieari  praesumat,  amittit  potius  quam  habet  iustieiam,  et 
e.xeidit  a  gratia  (pia  iustificatus  erat,  translatus  videlicet  e  bona  terra  in 
sterilem.  Iterum  hie  alludere  videtur  occulte  ad  nomen  Galatarum,  (|Uod  i; 
translationem  siguificat,'  quod  e  gratia  iu  legem  e.xeiderint.  Yides  ergo, 
quam  eonstauter  Apostolu.s  sola  fide  uos  iustifieari  contondat  et  opera  uon 
esse  iustieiae  parandae  priiicipia  sed  iam  parte  ^  offieia  et  augeudae  ministeria. 

Taxat  d.  Hierouymus  interpretem  iu  verbo  'Evaeuati  estis',  <|Uod 
siguificet  magis  'ab  o{)ere  Christi  eessastis'.  Et  mire  plaeet  huius  \erbi  so 
pjiiiphasis:  vult  dicere  'otiosi,  inanes,  vaeui  estis  opere  Chri.sti,  et  Christi 
ojius  uon  est  in  vobis',  sicpiidem,  ut  supra  dietuni  est,  Ciiristianus  non  vivit, 
non  loquitur,  nou  operatnr,  uon  patitiu',  sed  Chri.<tus  in  eo,  omnia  o|)era 
eins  sunt  opera  Christi:  tam  inaestimabilis  est  gratia  fidei.  C^ni  ergo  in 
legem  transfertur,  iam  i])se  in  se  vivit  ij)so,  suum  opus,  suam  vitam,  suum  2;. 
verbum  exercet,  id  est,  peeeat  et  legem  non  implet,  otiosus  est  Ciiristo, 
Christus  nou  habitat  in  eo  nee  utitur  eo,  agitque  pessimum  et  infoelix 
(juoddam  sabbatum  ab  operibus  domini,  eum  eontra  sabbatissare  deber(>t  ab 
(>])eribus  suis,  vaeare  et  otiosus  esse,  ut  opera  domini  in  eo  fierent,  (piod  per 
.sabbatum  oliin  figuratum  doeet  beatas  Augustinus.  Igitur  qui  credit  in  :» 
Christum,  evaeuatur  a  sei|)so,  fit  otiosus  ab  operibus  suis,  nt  vivat  et  ope- 
retur  in  eo  Christvis.  (^ui  lege  (juaerit  iustifieari,  evaeuatur  a  Clu'isto,  fit 
otiosus  ab  operibus  dei,  ut  vivat  et  operetur  in  sei})S(),  hoc  est  pereat  et 
})er<latui\ 

»Ol.  .'.,;..  Nos  enim  spiritu  ex   fide  spem   iustieiae  expeetamus.  :i'. 

'S[)irilu  ex  fide'  liebraiee  dici   videtur  pro  eo  (juod  est  'nos  spiritu, 
(jui  c.x   fide    est'    seu  '(juia    eredinuis':    ideo    non    earnalit<'r  sed    s|)ii'itualiter 


1— C  I).  Hicroiiyiiiu.>j    bU   niaidi-em    transgressiononi    jflilt    in    II  19   d.    fffllt  ili   II 

20  cefl.'iatis  H  21    viicu.-vti  cstl-;  II 

')  S.  batiibev  3. 4til.  *)  =  partac  ' 


In  opistolam  Pauli  ad  (jalatas  couinieiitarius.  löiy.  565 

exiwctaimis  speni  iustioiac.  Uli  voro  (|ui  iioii  crcduiit  vacui  siiirltu  sunt : 
ideo  ex  opi-rilMis  (•anuilitor  expoctaiit  s])eiu  iiisticiac  siuie.  Fide.<  lacit  spiri- 
tuales,  opera  faniale>>.  Dixi  et  ante,  iion  pcisse  liominom  citra  gratiam  legem 
ojK'Kiri   nisi   vcl    tiimin'  pooiiac  vol    spc  pmiiiissi:    iitniiKnic    aut<nii  cariialitcr 

5  et  luert'ennario  aiiitur.  (|iiare  iioii  spiritii  cxpcrtatui'  ibi  sjx's,  scd  canic  ap)«'- 
titiir  rt'.s,  (|iia  f'niaiitnr:  iii>n  ciiiiri  aiumv  iusticiae  sod  roninnKlo  praemii 
f'ariiiiit  beuc. 

Quid  illud    'spcin  iusticiae   expectamus '?     Quis  .speni  exj)ectaf.' 
Ali(|ui  'sjx'ui'  i)r<>  vo  sperata  actnpiimt,  sicut  li.  iij.  Seil,  fideiu  pro  re  credita 

1"  seu  verbis  fidei  acci])!  dicitur  apud  Athanasium:  Haee  est  fides  catliolica  &v,. 
Venini  ego  nou  Iibei)ter  fideiu  et  speni  sie  accipi  audio.  Sicut  enini  rectc 
dicitur  'vivo  vitam',  ita  nou  absurde  'spenj  spem'  dici  posse  videtur:  tanieii 
iDterim  iion  (;oiiteudaiu.  Setjuatur  (jui.sque  quod  potent  aut  volet.  Ego 
.seio,  quod  Tropus  scriptiu-ae  fenuc  liabef,  ut  illud  fidei  et  spei  tribuat,  (piod 

i''  fide  et  spe  attiugitur.  Sic  eiiiiu  dii  vocautnr,  vocantur  veraces,  iusti,  sancti, 
quae  solius  dei  sunt,  cuius  participatioue  et  adhaesione  tales  sunt,  ita  spes, 
(|uia  futuris  iuhaerct,  cdruiii  adhaesione  speratio  seu  res  sperata  vocatur, 
Iion,  ut  illi  putaut,  uudo  arl>itrio  abutendae  vocis,  sed  iustissinia  ratione, 
quo  modo  seorsum  quoque  citra  adliaesionem  divinae  iusticiae  iusto.s  aliquos 

•w  soinniant,  cum  fides  ideo  sit  iusticia  dei,  quia  divinae  iusticiae  et  veritati 
adhaeret  et  conscntit:  quod  gratiae  est,  nou  naturae. 

Nam  in  Christo  lesu  neque  circumcisio  alicjuid  valet  nequeöoi.  .s. s. 
praeputiuni,  sed  fides,  quae  per  dilectionem  operatur. 

Hie  manifestissime  probatur,  Circuincisiouem  esse  licitam,  ((IkkI  tanto 
25  strepitu  d.  Hierouvmus  cum  suis  impugnat,  quia,  si  nou  est  licita,  ))raeputium 
erit  necessarinin.  At  'praeputiuni,  incjuit,  non  valet',  ergo  nou  est  necessanuni. 
Kursum,  et  jiraeputiuni  est  licitnni,  (juia,  si  non  est  licitum,  circunieisio  est 
necessaria.  At  'circumcisio  niliil  valet',  ergo  non  est  necessaria.  Quid  ergo 
restat,  nisi  (piod  beatus  Augustinus  i-ecte  hie  dicit:  Nee  eiiini  Tiniotheo  m)n 
:«)  prof'uit  Christus,  (piia  Paulus  cum  iani  Christianuui  circnmeidit:  f'ecit  enim 
hoc  propter  scandaluni  aliorum,  nihil  simuhms  oninino  sed  ex  indift'erentia 
illa  'circumcisio  nihil  est,  et  praeputiuni  nihil  est'  (i.  Coi-in.  vij.):  nihil  (ibest  i.üov. -,  i 
enim  circumcisio  ei,  qiii  salutcni  in  illa  esse  nou  credit. 

Ad  hanc  indifferentiam  commendandam  prudentissime  Paulus  utnuKjue 

35   posuit,  qnia  si  dixisset  'Circumcisio  nihil  jirodest',  iani  videbatur  necessariuni 

praeputiuni,    rui-sum    si   dixisset    'praeputiuni    nihil    valet',    iam    circumcisio 

videretur   necessaria.      Nunc    vero   sola   ojjiiiio,    fidueia    et  eouseieiitia   iuter 

haec  disceniit,  quae  utraque  simt  licita,  iudiifereutia,   uciitra,   sicut  et  onmia 


2  f.  SBou  cariialiter  biä  opera  jcljU  in  il  ij  liuatui-  A       7  l'acit  hene  A  l.j  dii 

vocautur,  veraces  H  28 — 33  ißon  Quid  ergu  restat  6iä  noii  credit  fc^lt  in  H 


506  In  epistolaiu  Pauli  ad  Galatas  commentavius.  151U.  ■■ 

i.cor.  7.151.  alia  upera  legis.  Sic  i.  Coriu.  vij.  Cireiuucisus  alitjuis  vocatus  est,  non 
adthu-at  praeputiiim :  iu  jiraepntio  aliquis  vocatus  est,  noii  circumeidatiir. 
Cirfiiiiicisio  nihil  est  et  praejiutium  nihil  est,  sed  observatio  niandatonuu  dei. 
Qnid  hoc  est?  Non  est  observare  dei  luandatmn,  circumcidi ?  Nonne 
per  Mosen  et  Abraham  illud  praecepit?  Dixi  snpra,  (jnod  circumcisi  cariie  •"> 
sine  circumeisione  cordis  curani  deo  incireumcisi  sint.  Quampiain  verum  est, 
(juod  ceremonialia  legis  usqne  ad  Christum  necessario  fuerunt  ludaeis  ser- 
vanda:  usi|ue   ad    Christum   enim   Abrahae  promissio   et  Mosi   lex  durabat, 

ö.aKof.  18,15.  ut  Dentro.  xviij.  Mo.ses  clare  dicit,   quod  prophetam,  i|uem  suseitaturus  erat 

deus,  audirent  sicut  ipsiim  Mosen.    Non  ergo  voluit  Moses  audiri  ultra  huuc  w 

apgidi. 3, 33.  pi-ophetain ,  qui  Christus  est,  sicut  Apostolus  Petrus  euudem  locum  Act.  iij. 
contra  ludaeos  adducit.     Et  cum  Abrahae  cuxnuucisionem  mandavit,   uti(jiic 
usque  ad  benedictionis  promissae  exhibitiouem  voluit  eam  durare.    A'enientc 
enim    semine,   cui   promissio   facta    fuit,   certe   simul  finita   est   j)romissio   et 
pactum  promissionis  cum   signaculo  suo.     Post  Christum    igitur  Circumcisio   '5 
nihil    est,   ueutra   tameu   et    licita,   sicut    quaecun(]ue   alia   de   diebus,   cibis, 
vestibus,    locis,    hostiis    &c.    quaucjuam    uec    ante    Chri.stum    aliquid   crant, 
3ci.  1, 11.  quando  sine  interiore  iusticia  fiebant,  ut  Isa.  i.  dicit:  Quo  mihi  multitudinem 
Wiii.  6. 6.  victimarum   vestrarum  ?  et   Micheas  vi.  Quid   digmim   otferam   d(  iminu '.'   &c. 
.§cK.  9,  loSic  Heb.  ix.  dicit  illa  omnia  ad  tempus  correctionis  imposita.     8ed  et  opera  -m 
decalogi  extra  gratiam  erant  et  smit  finieuda,  ut  .succedant  vera  opera  illius 
in  spiritu. 

Haec    dixi,    iie    (juis   luc    putet    circumcisionem    etiam    ante    Christum 
asserere  neutram    fuisse    et    indifferentem    aut    ludaeis    praci)Utium    licituui. 
lob  enim  et  multi  alii  orientales,  Xaaman  Syrus,  iSareptauae  mulieris  fijius,  ■::> 
Rex  Nabocodouosor  conversus,  iusti  erant  et  tarnen  incircumcisi,  quia  lege 
Mosi  non  tenebantur,  nisi  ludaei  qui  illam  acceperant. 

Dlud  quod  ait  'fides,  quae  per  dilectionem  opcratui',  declaratio 
est  semionum  illuminaus  et  intellectura  dans  parvulis,  ut  intclligamus,  de 
qua  fide  toties  loquatur,  nempe  de  vera  et  sjTicera  atquc,  ut  ad  Timotlieum   m 

1.  Ztm.  1, 5.  ]>rimo  dicit,  conscientia  b(ma  et  fide  non  ficta.  Fictu  vtTo  est,  ((uam 
Tiieologi  nostri  ac(|uisitam  vocant,  tum  quae,  et  si  infusa  est,  sine  diaritate  est. 
Nequc  hie  tracto  f'rivolas  quaestiones  et  rancidas  Dpiniones  eorum, 
(piibus  statuuiit  fidci  iufiisac  neccssariam  fideni  acquisitam,  ipiasi  spiritus 
sanctus  nostri  egcat  et  non  [lotius  nos  illius  in  omnibus.  Nam  (piod  som-  s.'. 
niant,  .si  puer  recens  baptisatus  intcr  Turcas  et  infiddcs  sine  christian<i 
doctore  alcretur,  non  jxissit  scire,  (juac  sint  christiaiiu  lioiniiii  scicnda,  nngac 
siuit:  (piasi  non  cotidie  ad  seusum  expcriantm-,  »(uid  prosit  christiaua  doctrina 


1  f.  nun    artducat   tiä    vucatus    est   fc^tt   in   II  2«   Niiliocudnosur  II  28  ©tott 

Illnd  (]Uud  biä  operatiir  ^ot  II  utib  Jloot  alä  ÜI)Ctf(^rift:  .Sed  lide«,  qnae  per  dilectionem 
opeiatur.  ■H  necesnaiia  II  ■ib  expeviamur  II 


In  cpistolaiu  Pauli  iid  Galatiis  commentarius.  1519.  5()7 

iis,  (jiii  uou  triiliuiitiii'  iutii.s  u  dco,  rur.smii  t)ii;iuta  liaiit  jkt  eos,  tjui  Iuris 
uoii  doceutur  tot  et  tanta  quauta  'J'lieologi  docent  et  doct^ntiu'.  Viva,  imino 
vita  et  res  est,  si  spiritus  doceat:  seit,  loquitur,  operatiir  oiniiia  in  oimiibus 
((uein   deus    docuerit,    uon   secus   eerte   <]uaiu    dum    ereat   iioruiuom   e   novo. 

s  Qiiis  euiiu  rndo  semen  viri  doeet  vivere,  videre,  seutire,  lo(|ui,  ojK-rari  et 
totiini  ninnduni  in  oiniiihiis  u|)crii)us  suis  vigere?  Ridicuia  sunt  ill;i  coni- 
nienta  et  de  deo  niinis  stulte  eoii;itantia.  Igitur  (|ui  verhuni  Ciu'isti  synceriter 
audit  et  fideliter  adliaeret,  uiox  (juoquc  spiritu  charitatis  induitur,  ut  supra 
dixit:  Rx  auditu  fidei  an  e.x  o])erilni.s  spiritum  aeeepistis?    Neque  enini  tieri  ®"i- 3, 2- 

I"  |)ote-st,  si  Ciu-istuni  syneere  audias,  uon  ctiaui  mox  euni  diligas,  ut  »jui  tanta 
pro  te  fecerit  ae  tulerit.  Si  diligere  potes  euni,  qui  te  xx  floi-euis  douat  aut 
honorat  officio  iiuocuuque,  quo  modo  non  diliges  eum,  qui  neu  auruin  sed 
seipsum  pro  te  tradit,  tot  vulnera  pro  te  aecipit,  sanguiuem  sudat  et  fuiidit, 
moritur  et  omuia   extrema  subif.'     Sin  auteni  uou  diligis,   certum  est,  quod 

1'   haec  uec  syucere  audis  nee  ptirc  credis  ]»ro  te  facta  esse:  hoc  enim  spiritus 
facit  ut  faeias.     Keliqua   auteni    fides,   (piae   miracuia   facit,   donum   <^st   dei 
liberale  in  ingrato.«  dis])ersuni,  (jui  in  suani  gloriam  ojierautur  quae  operautur, 
de   quibus    i.  Cor.  xiij.   dieit:   Si  habuero   oniueni    fidem   <tc.     Elegautissime  i.^Soi- n, a. 
et^o  et  significantissinie  dieit  'fides  quae  charitate  o])eratur',   id  est, 

;u   ut  Erasmus   ex    graeco    doeet,  efficax  est,    uou    (juae    per   aciiuisitionem   sui 
stertit  nee  quae  per  miracuia  potens  est,  sed  (juac  per  cliaritateni  efHcax  est, 
quomodo  superius  dLxit:   Qui  operatus  est  Petro,  operatus  e.st  et  mihi  iutcr  »«(•?.  s- 
geutes.  enei^am  enim  sonat. 

Currebatis  beue.  «ui.  5,7. 

35  Tropus  seripturae  est,  'ire,  aiubulare,  ingredi,  via,  iter,  gressus,  vestigia* 

et  similia  pro  'eonversari',    immo  et  ])ro  'eredere'   et  'diligere'   accipi.     Xam 
deo  non  appropiuquatiu-,  ut  Augustinus  ait,  loco,  sed  afteetu  et  amore,  (|uod 
est  cordis  et  auiuii   pedibus  ambulare.     Uude  et  couversationera  uosüam  in^mi.  3, 20. 
coelis  esse  dieit,  dum  Haj)imiis  ea  qua«'  sursum  sunt,  nbi  Christus  est.    Ilaec 

30  quan(juam  vulgatissima  et  frequentissima  sunt  in  seripturis,  opus  tanien  est 
ea  conmieraorare,  (juod  nunc  ))assini  vulgatissimus  error  dominetur,  (|U<)  pro 
religione  c(jntra  religioneni  cursitant  Khomam,  Hierusaleiii ,  ad  s.  lacobum 
et  uiille  alia  loea,  (juasi  regnum  dei  non  sit  intra  ipsos.  Ad  quam  inipie- 
tateni  neu  seguiter  patrocinantiu"  magnifieae  et  imniodestae  ostentationes  iu- 

»■'  dulgcutiaruui.  (iuil)ns  vulgus  indoctuni,  (|uia  nescit  distinguere,  ilhisnm  has 
discursitationes   louge   praefert  exercitiis  charitatis,  (jua   sola   ad    deuui  ciu'- 


IG— 18  Reliqua  autem  Iji§  oiniiem  fiileiii  &c.  fc^U  in  II  20  ut  Erasmus  ex  gi-acco 
doeet,  efficax  est  fcl^lt  in  H  21  iiec  quae  pei-  miracuia  potens  est  fcf)(t  in  II  28  pedihus 
fe^It  in  -Vi"  ed.  Erlang.  .30  et  frequentissima  fe^U  in  II  33  A<1  quam  impietatem  l)i§ 

occurraut  ©.  öü8  3-  '-ä  fc^It  in  H 


5(38  In  epistolam  Pauli  ml  (,i,ilatiis  commeiitarius.  IbVJ. 

ritur,   quam  et  iu  locis  suis  abimde  jtosseut  exercerc.     Sed  liKTiiin  exeaecat 
pa.stores,  ijuo  miuiis  huic  errori  vidg-ato  occiirrant. 

Apostoliis  vero  non  dicit  'ambidabatis'  sed  'currobatis',   (luo  eximie 

cos  coiumeudat  et  paterne  eis  blauditiu".    Naiii  ciirsus  peifectoruiu  est,  sieiit 

,  (5*!  ,j]'o4;  pstd.  xviij.   Exidtavit  iit   tryg-as  ad    cuiTendam   viam,   et   ad   Corinthios:    sie    •■ 

currite,  ut  eouiprehendatis.     Rursuni  de  iis,  qui  perfecti  sunt  et  obstinati  in 

£pi.  1, 16.  malo,    dicit    proverb.  i.  Pedes   eoruiu    ad    makun    currmit    et    f'estinaut,    ut 

3ci.  SS,  7.  effundaDt  sauguiuem.    Et  ideiii  repetit  Isa.  lix.  Quare  cun-ere  in  Christo  est 

festinare,  ardere,  perteotum  esse  iu  fide  et  eharitate  Ciiristi. 

©Ol.  5.7.  Quis  vos  ini])edivit,  veritati  unn  ubedire?  i' 

'Quis  impedivit  \'os  iu  cursu  bono  et  adeo  impedivit,  ut  veritati  uuu 
crederetis?'  (juasi  dieat  'Nullitis  astiLs,  nullius  autoritas,  uidlius  (luautaütiet 
persona  seu  species  vos  debuit  movere.  Stertentt^s  et  vix  reptantes  iu  Christo, 
hoc  est  iufirmiores,  queat  aliquis  faUere,  inipedire,  seducere:  at  ciu'rentes, 
ardentes  et  plane  eos,  qiii  ine  siciit  Christum  excepermit,  qui  oculos  suos  ' 
eruenmt,  (jui  omnia  pericula  renini  et  vitae  pro  nie  obiverunt,  tiun  citt^i  non 
modo  impediri,  sed  eo  etiam  trausferri,  ut  veritati  non  credant,  quis  non 
niiretur?  Vere  Galatae  '  et  uiraium  transt'eribiles  estis,  a  tiuita  perfectionis 
sublimitate  iu  tantam  coutrariae  superstitionis  profunditateni  tarn  cito  deiecti'. 
.Simul  recordare,  quid  sit  humana  natura,  (piid  liberum  arbitrium,  si  deus  2 
inauum  siibtrahat:  deiude,  quid  facturi  sint  j)opuli  bouis  pastorum  otficiis 
carentes,  quando  Galatae  tauti  in  Ciiristo  tarn  cito  absente  Paulo  tani  gra- 
viter  lapsi  sunt. 

Eant  nunc,  qui  imiltorum  locorum  pastores,  imui<>  multorum  paslorum 
pastores  esse  volimt,  et   de  potestate  sua  glorientur,   pastunun   interim  nee  ; 
sibiipsis   providentes.     Si<|uideiu    hodie    corruptissimae    attectiones    id    (piod 

3oD.  21, 17.  Christus  ad  Petrum  dixit  'Pasce  oves  meas'  sie  interpretantur  'Esto  super 
oves  praelatus  et  dominare  earura',  et  hoc  solum  est  hodie  pascere  oves 
Christi,    ctiani    si    Euangelii,    (|Uod    solum    pascua    est  ovium,    nee    videriiit 

maitij.iG.is.  syllabani.  Deiude  illud  'Tu  es  l'etrus,  et  sujier  haue  petram  aeditical« 
ecclesiam  meani'  iidem  inteqiretantur  sie  'Su])ra  petriun,  id  est  super  potestateni 
Ecclesiae',  quando  Ciiristus  fidei  soliditatem  in  spiritu  significavit,  facientes 
nobis  ex  fide  Christi  spiritusüissima  potentiam  terronissimam.  Proinde  nobis 
non  opus  est  dicere  'Quis  vos  ini|)edivit,  uon  obedire  veritati'.'^  sed  'quare 
vos  nemo  impedit  obedire  mendaciis,  in  (|iiilius  pessime  curritis?'  (^uid  enim  :i 
aliud  faceremus,  (piando  pastures  nmi  cpm  cnrrannis,  sed  quantum  i|)si  domi- 
iieiitur  spectant? 


1    :)u 


:!  ambulatis  H  16  eruereiit  11         2G  — :17  Soll  Si(|ui(lein  limlie  6i§  spectant  fcWl  111  II 

27  iiiterpietatur  1" 

')  %!.  S.  4ij1. 


In  epistolani  Pauli  ad  UalaUis  comiiiontaiius.  1519.  5(39 

^iemiui  coutsL-useritis.  öoi.  ,s,  7. 

Hierouymus  ham'  particulum  [)cnitiis  iviicifiidam  arl)ili-aliir,  (jiiod  in 
graecis  libris  nun  inveiiiatur  iiec  iu  iillis  eonim  (jui  in  Apostuliiiu  ciimmeu- 
tati  sunt,  ijuare  et  nos  eaiii  praetereamii.s. 

s  Haec  persiiasio  nun  est  ex  eo,  ijui  vocat  vo.-«.  («ai.  s,  5. 

D.  Hieronymus  legit  'persuasio  vestra'  et  inultu  de  lilHio  arhitiiö 
disputat,  qitae  prudenter  iiitelliüenda  sunt,  prae.sertini  euni  aliunun  reeitet 
.seutentia.s ,  id  est  eumiiientaria  scriKat.  Mihi  Erasnii  senteiitia  placet,  c|ui 
dicit,  nee  'vestra'  uec  'est'  nee  'liaee'  in  graeeo  liaberi  et  respoiisionem  esse 

»0  ad  quaestioiieni  j>i-aeeedenteni ,  lioe  niodi):  Quis  vos  impedivit,  nun  obedii-e 
veritati?     Certe,  noii  nisi  i)ersua.sio,  quac  uon  e.st  ex  deo,  qui  vocat  vos. 

'Persuasio'  autem  utroque  modo  aceipi  potest,  active  et  ])assive, 
nisi  qiiod  veheineiitius  obiiu'gat  et  magis  praeeedenti  (juaestioni  qnadrat,  si 
passive  accipiatur,   ut  sit  sensus:   'Impcditi  estis,   quia   niinis   eito   persnasi 

i'   e.stis:  Galatae  estis,  cito  trausferiniini  ab  eo,  qui  voeat  vos',  ut  supra  dixit.  »»i  i.fi- 
Debuerant    taiu    perfecti    non    tniu    cito    persuaderi,    (juantiiinlibet    suasures 
ui"gereiit.     Iterum  uota,  (juod  fideni  magis  persuasionem   voeat,  (juia  res  est, 
(jiiaiu   uLsi   suadeuti   creda.s   deniuustrari   non   possit:    uou   euim   sophistarmu 
puguas  fides  patitiu-. 

30  Modicum  fermentum  totam  massani  eorruinpit.  «at.  vj. 

Male  in  nostris  Codicibus  habetur  'Modicuui  i'ennentuni  totam  massam 
corrumpit',  et  sensum  potius  interpres  smnu  (jiiam  verlia  Apostoli  transtulit. 
Haec  d.  Hieronymus:  sie  autem  translert  'Modieuin  fennentum  totam  con- 
spersionem  fermentat'.     Eaudem    sententiam,    imrao    eadem    verba   i.  Cor.  v.  usuv.  .s.  c. 

25  ponit:  Nescitis,  (juod  uiodieuni  fennentum  totam  ma.ssam  corrumpit?  A'^ide- 
turque  Apostoli  familiäre  (|Uoddam  proverbinm  esse,  saue  jiuleherrinunii  et 
multae  emphasis. 

Apostolus  autem  i.  Corin.  v.  manifeste  Indicat,   duplex  esse  fcMncnliini,  1  ütn.  :>.  71. 
(juando  dicit:  Expurgate  fermentum   vetus,  et  iterum:  Non   in  fermento 

3u  veteri.     Est  ergo    et    uovum    fermentum.     Vetus    est   pestilens   doetor, 
jjestilens   doctrina,   pestilens    exemplum.     De   primo   et  secundo  loquitur  liie 
Apostolus,   de  tertio  i.  Cor.  v.  ubi   fornicarium   iubet   aufen-i    de   medio   tau- 1  tio»  s. s (. 
quam  fennentum  vetus,  'ut  sitis,  in(iuit,  uova  eonspersio'.     Item  Matth.  xvi.  ^«110.  ib.b. 
et  Lucae  xij.  Attendite  a  fenuento  Pharisaeonim ,  quod  est  hypocrisis,  (juod  *;»(•  i-'.  1 

3s  infra  euiuigelistae  ipsi  expouuiit  de  doctrina  I'hariseorum.  Massa  seu 
eonspersio  populus,  diseipuhis  vel  pia  doctrina  piu-ae  fidei.  Sieut  autem 
fennentum  simile  est  conspersioni,  ita  perversa  doctrina  senqn'r  iuduit  speciem 

6 — 9  SSon  D.  Ilieronvnius  biiä  (lui  dicit   fcl)U    in  U  'J  habetur  et  lehiiuiLsiu  est  11 

15  dixi  II  17  Interim   uota   ed.  Erlang.  21—24  SBoii   .Male  biä  fermentat   fe^lt  in  H 


f,70  lii  epistolam  Piiuli  ad  üalatas  commentarius.  1619. 

vfritntis,   nee  nisi   .sapore,    id    est  discretione  ispiritiium,   disceriiitiu'.     Fer- 
nuMitum    uovum   Christus   est,    vei-bum   Christi,    opus    Cluisti    ac    onuiis 
Christiaui,    id    est    doctor,    doctrina,   exemphuii.       Massa    autem    puinilus, 
sajuentia  caruis,  vetus  homo,  vita  muudi  &c. 
•oinuii.  o.as.  Uude  Matt.  xiij.  8imile  est  regnuin  coeloruiu  tbrineuto,  (juod  aoccptuiu    5 

nuilier  abscondit  in  fariuae  satis  tribus,  donec  feriuentaretur  totum.    'Midier', 
ecclesia  vel  sapientia  dei,    'femientuni    aecipit',    id   est  verbiuu   euaugelii,  'et 
abscondit',   quia  verbnni  fidei  iu  interiore  couscieutia  viget,  uoii  in  operibus 
•l'i.  ir.',  11. externis    legis,    ut   dictum  est:   in  corde  meo,   inquit,  abscondi   elocjuia  tua, 

iustificat  enim  iu  spiritu  corani  deo.  'In  tribus  satis  fai-iuae':  iu  certo  numero  w 
et  luensura  electoruni  sunruni.  Est  euiiu  teste  Hierouymo  satuni  hebraice 
more  Palestinae  proviuciae  nieiisurae  geuus,  uuuni  et  dimidiuiu  uiodiuin 
capiens,  et  tautuiu  fcrme  soleiit  mulicrcuhie  pro  fenueutanda  farina  accipere. 
>Sata  ergo  tria  quoeuiique  (piis  iuterpretctur  mvsterio,  permitteuduni  est,  modo 
certum  nmnerum  et  inodum  popidi  iutelligat  vel  sanctae  triuitatis  electione  i'' 
vel  aliter.  'Donec  fermeutaretur  totum',  hoc  est,  quod  sujjra  dixi :  fides,  (jua 
iustiücamur  in  spiritu,  est  velut  abscousio  fenueuti  et  verbi  dei  cum  anima 
nostra  (juaedam  temperatura:  id  facit,  ut  caruem  castiget,  peccatimi  destruat, 
fermeutum  vetus  expurget,  ut  st)la  ipsa  in  omnibus  membris  regnet  et  totmn 
fermentet.  -" 

Ciuu  igitur  in  scriptm-is  uos  vocemur  unus  j)aiiis,  muis  potus,  et 
doctrina  similiter  pauis  et  i)otus,  oportet  allegoriis  istis  assuefieri  et  tempe- 
raturas  et  mutaturas  fariuae  ac  fermenti  doctnuariun  et  populorum  mutatioues 
in  animabus  intelligerc.  Quanquam  igitur  de  doetriua  mala  Apostolus  hoc 
ioco  dicat,  tamen,  quia  generali  utitur  seutentia,  debct  etiam  intelligi  de  -.'.i 
qualibet  mala  cimcupiscentia,  qua  cum  ceperimus  titillari,  mox  hoc  verbo 
rctundcnda  est  'fermentum  modicum  corrumpit  totam  massam',  <|uia,  nisi  iu 
principio  resLstas,  invalescet  et  totum  corpus  et  auimam  ])olluct  consensu  aut 
delectatione.  Si  autem  fermeutum  est  lex  illa  Mosi,  ut  Apostolus  sentit, 
<iuae  nihil  vitiosum  sapuit,  (juid  nostrae  traditioucs  eruut,  cjuae  tam  grave  so 
olent  et  cras.se  spirant  carncm  et  sanguiucm? 

©Ol.  5.  lu.  Ego  eoufido  iu  vobis,  in  domino,  (juod  niliil  aliud  sapictis. 

I'ulchrc  teni])erat  vcrbuiu,   nc  in  liomincm  (ronfiderc  putarctur:    'Con- 
l'idd  in  VHS,   uou  autem    in  vos,   sed    in  domino'.     ¥A  quanquam  sensus 

1  discretione  s(iiiitus  11  2  oiniics  H  ö  Matt.  xvi.  .\    uiib   Ijicvitndj  bic  übrigen 

Susgabcn  12  more  fet)lt  in  II       niodicuin  CHpiens  H  17  f.  .V  iiitcvpunßivt;  est  velut 

nbscoiisio  feriiieuti'  et  verlii  dei  cum  auima  uostni,  quaedam  temi)Cratura  id  taiit ;  1"  uiib  U 
H)ic  \,  nur  baß  K  l)intcr  termenti  ein  .ttoion.  II  ein  flomma  l)flt;  ed.  Kiljuig.  luie  II  21  ,\ 
interpungirt:  uuus  potus,  et  doetriiur  similiter  iianis;  F  Wie  .\,  nur  bafj  ftatt  bcsS  ^Isunltö  Ijinter 
doctrina  ein  Wolon  ftel)t;  II  itnb  ed.  Erlang.:  unus  potus  et  doctrina,  similiter  panis  2fi  — 31  qua 
cum  ceperimus  SÜJ  caruem  et  sauguinem?  fet)It  in  H  ":(  Confido  iu  vobis,  nou  autem  in 
V08  II  :!4  Süon   Kt  quanquam  bis  nisi  in  domino  ®.  571   Q.  i   je^lt  in  II 


In  i'iiistolam  i'iuili  lul  Galatsis  commentiirius.  1519.  571 

iiieni  sit  'CuiiHito  de  vobi.s  in  duminu',  uescio  taiuui)  ijuid  laU'iiU.s  inilii  magi.s 
arrideat  eiiergiae,  ciuu  veliit  liebrai-ssans  'C'ouHdo  iu  vot-  in  doiuiiio'  dicit. 
Videtiu'  enim  et  liaec  esse  blauda  quaedam  pateniae  curae  adulatio,  tjiiod  iu 
illo.s  fonfidat,  sed  uon  nisi  iu  douiiuo.     huu  lux-  verbuui  'tia])ieti  s',   «juod 

5   tarn  fre(ju('us  est  iu  novo  testamcutu,  alimiando  sapieutia,  ])rudt'utia  dicitur, 

ut  Rho.  viij.  Prudentia  camis  mors  est,    taudeiu  iauiiliaiv   uobi-s   esse  debet.siijm.  s, s. 
Xam  res  ilia,    quae  voeatur  animi  iiisiis,    eouatus,    iuteutio,   videri ,    seiisus, 
seutiuieutum,  opinio,  senteutia,   ])rop(isituui,    iustitutuni,  <'ousiliuui,  eugitatiu, 
mens  &c.,  hoe  verbo  graeeo  cxpriuiitur  'puronema',  'phronesis'.    lüde  psal.  i.iS'.  i,  i. 

10  Beatus  \nr,  (|ui  uon  abiit  iu  cöiisilio  iiiijiioruui,  quod  germanicc  'gutduiicker 
vocatiu",  tjuandu  dicimus  'es  duuokt  uiich  so  reelit'.  'Nihil  aliud'  uon 
potest  referri  ad  proxime  praecedens,  sed  ad  totius  Epistolae  arguuieutuui  et 
siminuuu,  ut  sit  sensus  'Didieistis  ex  me  enangeliuui:  spero,  uiliil  unvum, 
nihil  aliud  sapietis,  nou  nuitabitis',  iteniui  blaudieus  et  pie  praesumeus,  cuiu 

15   iani  aliud  sapere  eoejiissent  seu  aliud  videri  illis  coepisset. 

Qui    autem   eouturbat   vos,    portabit    iudicium,    quiiiunjuewni.  i,  lo. 
est  ille. 

'Conturbat',  id  est,  de  veia  lide  doctrinis  suis  deiicit  ae  deturbat  a 
statu,  iu  (juo  stabatis.    Sed  nuu((uid  exeusabit  illiuu  pius  zelus  et   bona,  ut 

20  dicuut,  iuteutio?  aut  iguoniutia?  aut  (juod  Ai)ostoloruui  discipulus  est  et 
magnus?  Non,  iuquit,  quieunque  quantnscuuque  sit,  uon  leve  peceatum 
feeit,  iudiciuiu  suuui  portabit.  Et  iste  Tropus  est  scripturae  'portare 
suimi  onus,  suuiu  iudicium,  suaui  iniipiitatem',  (pio  siguificatur  dauiuatio 
eorum.    Niuu  ii  qui  sunt  in  ('hristo  nou  portant  onus  suuni,  setl,  ut  Isa.  liij.  3f i.  bJ,  4  f. 

25   dlcit,  Christus    languores    nostros   ipse  tulit,   et   dominus   posuit   sujjer  eum 
}>eccata  oiunium  nostnuu.     Unicuique  autem  suuui  peceatum  est  importabile 
et  tameu  portare   eogitur,   ut   psal.  xxxvij.  (^uouiaiu    iuiipiitates   mcae  super- isi.  ss.  i. 
gi^essae  simt  caput  nieum  et  sicut  onus  grave  gravatae  sunt  supei-  nie. 

Hoiribile  est  ergo,  qiiod  Paulus  liic  dicit:  portabit  indiciuiu  stiuiu. 

3u  Item  vide,  quauta  siiperbia  <letraliat  illi  persoiiam:  'quicuii([Mr  sit  illc,  nihil 
luoror,  sit  Apostolus  aut  discipulus  Apostolonini,  persona  uiliii  est'.  Tautam 
videmus  personarum  despecti(^uem  iu  Paulo  et  tauta  mala  sub  persouis  et 
larvis  homiuimi  perpetrata,  nee  sie  satis  potest  nobis  jjersuaderi,  quiu  videntes 
et  volentes  seduci  delectemiu-  titulo  sauetitatis,  autoritatis,   potestatis,  prae- 

3s  scriptiouis,  privilegionim  et  luiiusmodi  vanissimarum  rerum.  Naui  id  nunc 
in  ecclesia  uon  permittitur  dici  '(juieun(|ue  sit  ille',  sed  satis  est  dieere  'hie 
sie  sentit,  sie  vult,  sie  iubet',  tum  hoe  totum  eeclesia  luiiversalis  dixit,  donee 
quidam  antichristi  praecones  eo  veuerint,   ut  t'oedissime  garriaut,   nou  licere 

7    nisus,  couatus,   fc^tt   in    H  9   rfQoveim.    (pQoveata   \\  10  gutduiicken   F 

duiickel  II  24  Isa.  li.  AI"  1-^ai.  öl.  H  2(i  nmniuin  nostroiuiii  il  :)7  (luiiec  quidam 
biä  pro  ineritis  suis  in  Christum  @.  .572  ^.  h  \tijii  in  H 


572  lo  ejjistolam  Pauli  ad  Galafeis  commentarius.  1519. 

praesertim  Rhoniano  poiititici  diceve  'Cur  ita  facis?'  uon  habere  eiim  iu  terra 
iiidic^iii,  nee  i^atis  eivk-siae  siuie  ^n■ovi<]i^i.se  Christum,  si  non  tantam  }iotestateni 
hoinini  tribuis.set,  quautaui  ip.se  habet.  Has  voces  «imiium  impietatiim 
impietatil)iis  insaiiiores  digmmi  est  uostriim  secuhuu  audire  pro  meritis  suis 
in  Cliristiuu.  ■> 

»ai.  j,  u.  Ego  autem,  t'ratres,  si  (.■irciuiH'isiuueiii  adh  uc  praedico,  quid 

adhue  perseeutidiiem  patior? 

Will.  1, 10.  Qiiia    iit    .supra   e.    i.   dixit:    An    (piaero   lioniinibus    placere'?    si   adliuc 

lioiniiiibus  plaeerem,  Chri.sti  .serviles  non  e.ssem.  Quibus  verl)is  ideni  qnod 
hie  siguificat,  se  seilicet  proptfr  verbum  Chri.sti,  ((uo  circumei.sio  tollitur,  i« 
a  ludaeis  passiuu  })erseciitiones,  iit  in  Actibus  et  uudti.s  epistolis  .scribitur. 
Dicit  ergo  'etiam  eu  argumento  diseite  eircumcisioneni  uiiiil  esse,  quod  ipse, 
sicut  vobis  .seribo,  ita  facin,  ut  etiani  perseeutioneui  propterea  |)atiar,  quam 
non  paterer,  si  illis  conseutiens  eircumcisioneni  doeerein'. 

D.  Hierouymus  putat,  pseudoapostolos  iHos  nomine  Pauli  quoque  abusos   >■'' 
fuisse  ad  subvertendos  Galatas,  ((uod  videlicet  et  Pauhis  Timotheum  circum- 
eiderit  et  votum  fecerit  in  Ccnchraeis,  ut  dictum  est  supra.    Scd  vide,  non  dicit 
'si    adliuc    ciri'unicisioiicm    (tatior'    scd    'praedico':    praedieauda    nun 
erat  ut  neces.saria,  et  si  toleranda  erat  ut  iimoxia,  modo  fides  Christi  domuietur. 

ffiai.  .•.,  11.  Ergo  evacuatum  est  scandalum  crucis.  20 

Si  circumeisio  praedicatur,  ludaei  plaeantnr:  cessat  ergo  eormu  utteu- 
dicuhim.  Nam  idem  verbum,  quod  supra  'evacuati  estis',  id  est,  sine  operi', 
otiosuui,  inane  est,  significat,  (juod  videlicet  seandaliun  amplius  uiliil  aget  in 
Tudaeis. 

Scd  quae  consequentia  'circumeisio  praedicatur,   ergo  crucis  scandalum  a.-. 
cessat'?     Deiude,    non  est  optandum,    ut   non  sit    ulhuu   scaudahmi    crucis? 
.\u   vis,   Paule,  ut   quaiiipluiimi   offcndantur?     C^uis  hoc  ferat? 

Ad  primum:    Apostohis  jiropric   tribuit    ludaeis    scandahuu  in   Ciiristo. 
i.^oi.  1,2a  t.  Sic  i.  Cor.  i.  Nos    praedicamus    Christum    crucifixmn,  ludaeis   quidem  scan- 
dalum, gentibus  autem  stulticiam,   nobis  vero,    (|ui  credinuis,  dei  virhitem  et    3» 
s;uc.  •,',  .u  saj)ientiam.    Et  Lucae  ij.  de  ludaeis  dicit  Simeon :  positus  est  hie  in  ruiuam 
3n.  s,  13  f.  et  in  resurrectionem  inultorum  in  Israel.     Et  Isa.  viij.  Dominum  exercituum 
ipsum    sanctiticate,   et    i|)se  pavor  vester    et  terror    ve.ster,   et   erit   vobis   in 
sanctiticationem,    in    lapidem    autem    ofl'ensionis    et    ))etram   scandali    duahus 
domiljus  Israel  et  in  laqueum  et  in  ruinam  habitantibus  Ilicrusalcm.    (^uarc   ^■' 
reete  dicitur  'si  ludaeis  plaeeret  praedicando  eircumcisiouem  et  eorum  iustieias 
im))ias  ])robaret,  non  offenderentur  ipsi  nee  cum  ])ersequerentnr'. 

Ad  secuuduin  jjotest  dici,  non  vellc  Apostolum,  ut  sit  st^andalum,  scd 
evidentem   experientiam   allegat,   (piod    uon    sit  cvacuatuin  scandiüimi  eruci.s. 


11  in  Actis  H  20  .^liutcr  ciucis  in  .\F  cd.  lOiIuiig.  ein  iJraflcjci^cii 


In  epistolam  Pauli  m]  (ialatas  coninientarius.  1519.  573 

ut  probet,  ciniumcisioneni  wn\  pracdii-ari  a  sc,  ut  sit  scnsus:  Hoc  ipso  cog- 
noscite,  circuiucisionein  a  ine  11011  praedicari,  (jiunl  vitk-tis  sc!an<laliini  cnicis 
11(111  ('('s.sare:  iliirat  Iiulaconiiu  furor  et  ofil'ensio,  sicut  et  iiiei  persecntio: 
utniiKiue  sine  ihibio  (inietuni  esset,  si  eirciuneisionem  praedicareui:  ipsa  ergo 

!•  utrinque  experiontia,    (luod  ego  patior   et  illi    offeiulnntiir,   sit    \'ol)is  abiinde 
argnmentiun,  de  eireunicisione  nos  dissentire. 

Haec  satis  pro    insensatis  Galatis.     Caeternni,    qni   siibliinioivm    huiiis 
qiiaestionis  Solutionen!  quaerit,  illud  euangelii  traetabit :  neeesse  est,  ut  sean- »utn.  is,  7, 
dala  veuiaut,  et  Rh«,  xi.  Dedit  eis  spirituni  compnnctionis  <Sn:  et :  quo  modo  Xt'i'ii  Vti.M. 

10  .sie  oportuit  fieri,    ut    iiiiplerentur   seriptuiiie.  qnod    pelagus    liic    praeteriinus, 
etsi  non  negeni,  ab  A])ostolo  tenuiter  illud  iioe  loeo  taetuin  esse. 

Utinani  abscindantur,  (pii   vos  conturiiaiit !  ©111.5,12. 

D.  Hieronymus   Apostoliim    iiic  nialedieere   piitat,   sed  niiiUuiu  laliorat, 

ut  exeuset  aut  extenuet  salteni.    Verum  cum  ex  praedietis  didieerimus,  solere 
K.   ae  solitos  fiiisse  oliiii  sanctos  nialedieere,  et   Cliristus  ficuiii  (|iio(jiie  iiialedixit  Wniih.ai.is. 

aut,  si  fieiiiu  maledici  panim  videtur,  lleliseus  eerte  liomines,  })ueros  Betliel,  a.Mön  .2,  im. 

in  nomine  domiui  maledLxit,  et  Paulus  forniearium  i.  Cor,  v.  Satanae  tradidit,  lUor. :,, .',. 

et    eiusdem    ultimo   dieit:    Siquis    non    amat    dominum    lesum    Christum,    sit  i.ativ.  in.^v;. 

anathema    maranata    (quod    Burgensis    pessimum    maledicendi    genus    apud 
SU  Hebreos  esse  dieit,  ubi  nostri  maranata  'dominus  venit'  intelligunt,  non  abs(|ue 

errore,  ut  puto):  nihil  mirum  sit,  si  et  hie  maledieat,  e.xterni  hominis  maliini 

detestans,  quo  bonum  Spiritus  impediri  cernebat. 

'Abscindantur'    Ilieronyiims    ad    partes    corporis    i-efert    verendas: 

meminit  enim  eorum,    qui   ca.strantur,   quae   tanta   sit  pa.ssio,    ut,    si   invitis 
LT,   illata  fuerit,  publieis  legibus  vindieetiir,  si  sponte,  infamia  ineurratur.   J.K'gimiis 

Deutro.  .\xiij.  Eunueiuis    attritis    vel    amputatis   testiculis   et   al)seisso   veretro  .'..Woj.  2.1. 1. 

non    intrabit    in    eeelesiani    domini ,    et    vieesimoquinto   amputanda   sine    ulla.'.'.Wiii  2',,nj. 

mi.serieordia   maiius    miilieri    iiilietiir,    quae   rixantibus  viris,    ut    virum    siuiiii 

eniat,   verenda    alterius  apprehenderit.     A'onne  stulta  et  ridieula  haec,  etiam 
30  si  in  gentilibus  libris  .scril)erentiir?     Ita  sane,   nisi  deus   libenter  stultifiearet 

sa])ientiam  mundi,  (pii  nosti-am  superbiaiu  in  rebus  tarn  foedis  (nostro  tarnen 

vitio)  tauta   saeramenta    non   voluit   ikstidire.     Duo    testiculi    eerte   utrunqne 

testanientum  sunt:  Seriba  enira  doctus  in  regno  coelorum  proferet  de  thesaurowiiuiii.ia.y.'. 

.suo  nova  et  vetera,    Utenis  fbemine  nonne  voluntatem  et  con.seicntiam  signi- 
35  fieat?    Sed  omitto  haec,  qnia  ii.  qui  ])uri  sunt,  per  se  invenient,  qui  impuri, 

non  sine   perieulo    haec  audiuiit.     Mulieris    autem    amputanda    inanus,   quod 

verenda   apprehenderit   alieni   viri,    suspicaretiir  mihi    esse   eorum   temeritas, 

qui  in  contentione  veri  et  falsi  doctoris,    postpositis,   imino  tortis  seripturis, 

suo  sensu  et  humanis  opinioiiil)us  vincere  tentant. 


11  tractum  esse  II  2:5  Söon  'Abscindantm'   diä  seinliiaut  S.  ."i74   3-  "   fcft't  i"  II 


574  I"  epistolam  Pauli  ad  Galatas   comraentarius.  1519. 

Sed  quirl  ista?  Xenipe  quod  Pavilns  in  lege  eniditissimus ,  cum  de 
circunicisione  circunioisii)nijiqiie  dt>ctorihiis  agit,  videtur  eis  optare,  ut  iion 
iikkIo  circuracidantur,  immo  penitus  abseindautur,  noii  taiitiini  praepiitio  sed 
tani  testiciilis  quam  veretrd,  manifeste  ad  niysteriiuii  alhulens,  (piod  et  graeens 
texti'.s  indicat,  qni  addit  copulam  'et'  sie:  'utiuam  et  abscindantur!'  q.  d.  'si  :. 
omnino  volimt  circurac-idi ,  opto,  ut  et  abscindantur  et  sint  eunuchi  illi  am- 
putatis  testioulis  et  veretrn',  id  est,  qui  docere  et  gignere  filios  spirituales 
ueqiieunt,  extra  ecelesiam  eiieieiuli.  Episcopiis  enim,  immo  C'hristus  vir  est 
eoclesiae,  quam  foecundat  semine  verbi  dei  per  testiculos  suos  et  veretrum 
sutim  pudieitia  et  sanotitate  plenissima.  Impiorum  autem  abseindendi  sunt,  w 
(juod  aliemuu  semen  et  adulterinum  verbum  seminant. 

«Ol  :.,  1."-  Vos  enim  in  libertatem  vocati  estis,  fratrcs,  tantum  no  über- 

tat em  in  oceasionem  carni, 

Snbaudi  'detis':  nam  verbum  'detis'  per  reticentiam  non  posuit. 

(ini.  i,  13.  Sed  per  cbaritatem  servite  invieem.  '* 

AJii  'per  Charit atem  spiritus  servite  invieem',  parumque  refert. 
Ea,  quae  liic  Origenes  referente  d.  Hieronymo  de  obscuritate,  de  earne  legis 
ccimminiscitur,  nee  intelligo  neo  sequor.  Mihi  plana  videtiu-  Apostoli  sen- 
tentia  et  consequentia.  Quia  'vos,  inquit,  vocati  estis  in  libertatem', 
lioc  est  de  Servitute  legis  in  libertatem  gratiae.  De  qua  quia  toties  illi  titu-  20 
baut,  eogor  toties  et  i]>so  loqui.  Ijex,  in(jnam,  facit  servos,  quae  tiniore 
uiinarmn  et  amore  promissorum  non  gratuito  ab  illis  impletur,  et  sie  non 
im})letur:  non  impleta  autcm  r<v>s  tenet  et  sen-os  peccati.  Fides  autem  facit, 
ut  accepta  charitate  neque  coacti  neque  allecti  temporaliter  sed  libere  ac 
stabiliter  legem  facianms.  Circumcidi  ergo  servitutis  est,  sed  diligere  proximum  •-'■■ 
liljcrtatis,  quia  illud  miuante  lege  fit  ab  invitis,  hoc  fluente  ac  hiUirescentc 
charitate  agitur  a  spontaneis. 

Pon"o  illud   'tantum    nc   libertatem    in  oceasionem   carni'  ideo 
dicit,    ne  iuxta  stiiltam  opinioncm    eam    libeHatem  intelligamus,    qua  cuique, 

iRiiiii. .;,  14.  ut   libitum   est,    licitum    et   lilx'rnm    esse   ciipiimis.     Quo    modo   et    Riio.  vi.   -^u 
occnrrit,  (|uando  eandem  libertatem  docens  dicit :  Xon  estis  sub  lege,  sed  snb 

9Jüm.  c,  i.'..gratia.  liic  libertas  asseritiir  a  lege,  sed  niox   sibi  ipsi  opponit :   Quid  ergo? 
peccabimus,  (juia  non  sumus  sub  lege?    Absit!  hoc  est,  (piod  liic  dicit,  ocea- 
sionem carni  fieri ,    si   sie  libertas  acciperetur  carnaliter,    non  sninus  lii)eri  a 
lege  Immano  more  (ut  dixi  .supra)  quo  lex  tollitur  et  mutatur,  sed  divino  et    i'. 
tlieologico  quo    nos  mutamiir   et  ex  ho.stibus   legis  eflficimur  amici  legis.     1  n 

i.'jSfir. -j.ie.  hanc  sententiam  et   i.  Pitri  ij.  dicit:  (|nasi   lil)cri  et  nun  quasi  velaineii  h:ib(>ntes 


14  sub  amliti  detis  II  K!— 1'.)  .\lii  bi-S  C(mse(|iipiiti;i  jol)lt   in  II  l'J  Süt  ^uii 

giebt  kie  ed.  Erlang.  Qiii  «nb  jwnt  n(«  jiim  ßitot  geljörio 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  575 

nequitiae  lil)ortatein,  sed  sicut  servi  cli;i.  Eoce  oecasio  oaniis  (juid  sit,  volameii 
ueqiiitiae,  qua,  quia  nulla  iam  lege  teneutur,  putant  se  uon  debei-e  bona 
o[)erari  et  bene  \'ivere,  cum  porius  iil  agat  Hl)ertas,  ut  iam  non  eoacte  sed 
liilaritcr  et  gratuito  bona  «peremur.  Seil  et  hoc  loco  ipsemet  Apostolus  hanc 
5  lÜH-rtatem  dieit  seivittiteni  cliaritatis  esse:  'servite,  inquit,  per  chaii- 
tatem  invicem'.  Haec  est  enini  lil)ertas,  quotl  non  nisi  proximum  diligei-e 
debemus.  Dileotio  autem  omnia  tacillinu'  docet  l>ene  fieri,  sine  qua  nihil 
satis  doeeri  potest. 

Proinde  xäde  stultos,  si  }>er  libertatem,  qua  a  lege  et  peeeato  liberanuu-, 

10  intelligmit  dari  licentiam  atl  jxH'can<liim.  Cur  non  rursus  per  libertatem,  <|na 
a  iustieia  liberi  tiunt,  etiani  intelligunt  dari  lieentiam  ad  bene  operandnm ".' 
Si  enim  recte  inferri  jnitant  'solutus  sum  a  peecato,  ergo  faeiani  peoeatum', 
etiam  inferri  debet  'solutus  sum  a  iustieia,  ergo  faeiam  iusti<'iam^  si  lioc 
non  sequittu",   neque  illud.     A'enit    haec    stnlta  imaginatio  ex  hnmano  sciisii 

15  et  usu  propriae  iustifi<'ationis,  ut  dixi,  quia  humana  iustilicatio  per  opera 
fit,  ideu  lil)ert4is  et  otium  iustieiae  post  finem  aequisitae  iusticiae  intelligitiir. 
At  fidei  iustieia  ante  opera  donatur  et  ipsa  j>rincipiuni  est  openmi:  ideo  est 
lil>erta.s  faciendi,  sicut  illa  est  libertas  omittendi,  longe  contrario  modo  sese 
habentes  ambae,  sicut  Isa.lv.  dicit:  Quo  modo  exaltantur  eoeli  a  terra,  sie 3cj.  55,9. 

20  exaltatae  suntviae  meae  a  viis  vestris.  Ista  ergo  camalis  imaginatio  liber- 
tatem iusticiae  potius  intelligit  ser\-itutem  odiosam:  odit  enim  legem  et  opera 
eins:  ideo  non  aliam  libertatem  metitur  quam  ut  lex  mutetur  et  tollatur  odiu 
suo  manente.  Non  ergo  earni  hoc  loco  allegoriee  sed  jiroprie  acci])itnr  pro 
vitiis  caniis  seu  carne,  in  qua  sunt  vitia,  (piibus  movemur  ad  quaerenda  ea, 

25  quae  nostra  sunt,  et  negligenda  ea,  quae  proximi  sunt.  Hoc  est  autem  contra 
ebaritatem,  et  qui  sie  lil)ertate  utitur,  in  occasionem  caniis  utitur,  ut  caro 
iam  libertate  donata  oeca.sionein  habeat  suis  desyderiis  ser.iendi,  contempto 
jiroxinio. 

Omnis  enim  lex  in  uno  sermone  hoc  impletur:  Diliges  proxi-«ni.  j.u. 
30   mum  tu  um  sicut  teipsum. 

Levi.  xtx.  Idem  Rho.  xiij.  dicit:  XuUi  (|uicquam  debeatis,  nisi  ut  invicem  ^-^"'('f" 
diligatis.  Qui  enim  diligit  proximum,  legem  implevit.  Nam  'non  adulterabis,  '  '"• 
non  oceides,  non  l'uraberis,  non  falsum  testimonium  dices,  non  concupisces' 
et  si  quod  aliud  mandatum,  in  hoc  verbo  instauratur  'diliges  proximum  tiuim 
35  sicut  teipsum\  (iraeee  ))ro  'instauratur'  'capitulatur'  seu  'summatur\  ut 
Hieron\-nuis  in  variis  l<x"is  transfert:  ide<i  et  hoc  loco  verbum  'impletur' 
intelligi  debet  'summatiir  comprehenditurve'.  Quod  id(Hi  dico,  ne  c|uis 
Apostolum  putet  doeere,   jier  novam  legem  sie   impleri  vetei-em,  quod    illa 


4  operentnr  H       ?,l  Levi.  ix.   Wem  Rho.  xxiij.  A   Levili.  ix.  Iiicm  Rlio.  xiij.  F    Levi.  9., 
idem  Ko.  13.  ed.  Erlang.  34  si  quid  All 


',7(5  In  epistolam  Pauli  ail  fliilatas  comiuentarius.  1519. 

.«it  spiritualis  intelligentiii  ft  s)>irituali;i  verha,  cum  sola  gratia  sit  plenitudo 

legis  et  \erl)a  verha    lum   implent,    sed    res  implent  \-erba  et  \-irtutes  eonfir- 

iiiaiit  sermonem.  alioquin  hoc  praeceptum  diligendi  proximi  spiritualissiinuni 

3  Wim  i9,H.  nonue  I^evi.  xix.  scribitur?    Sunimatnr  ergo  hoe  verbo  omnis  lex,  sed  gratia 

inipletur.      Igitur    in    libertateni    \-ocati   sumus:    omneni    legem    l'acimus,    si     ■:, 
proximus  ea  opus  habeat:  luiic  uui  charitate  servimus. 

Quare  recte  superias  dictum  est,  Servituten!  spLi-itus  et  libertateni  peccati 
scu  legis  eandem  esse,  sicut  Servituten!  peccati  et  legis  esse  caudem  cun! 
iil)ertate  iusticiae  seu  a  iusticia  et  sjiiritu.  Itur  de  Servitute  in  servitutem, 
de  libertate  in  libei-tatem,  hoc  est  de  peccato  ad  gratiam,  de  timore  poenaiHim  n 
ad  amorem  iusticiae,  de  lege  ad  legis  plenitudinem ,  de  verbo  ad  rem,  de 
figura  ad  veritatem,  de  siguo  ad  substantiani,  de  Mose  ad  Christum,  de  earne 
ad  spiritum,  de  mundo  ad  jiatreu!:  omnia  haec  simul  fiunt. 

(^uando  autem  hoc  praeceptum  ab  Apostolo  summa  summarun!  vocatur 
omnium   legum    et  in    hoc    uno   capitulo    charitatis    omnia    concluduntur,    ut    i. 
Hieronymns  transfert,  illi  paulisper  iiumoraudum  est. 

Primmii,  fpiam  nmiti  (lcs<  libunt,  (juid  locpicndum,  quid  agendum,  quid 
lerendum,  (|ui<l  cogitandum!  nempc  niulta  sunt,  ipuie  erga  lioniines  invicen! 
liei-i  jiossunt  tot  sensibus,  tot  membris,  tot  obicctis,  tot  casibus,  ita  ut  leguiü 
et  libroruii!  faciendorun!  non  sit  finis:  <|uantis  eniu!  pi'aeceptis  sola  indiget  ü 
lingual  quantis  oculi!  (juantis  aures !  (piantis  manus!  (piautis  gustns!  quantis 
tactus!  deinde,  quantis  res  faiüiliaris!  (juantis  amici!  ()  reptilia,  quorum  non 
est  nimierus!  Si  non  credis,  vide  iurimu  et  leguiü  hodie  infoelicissimnm 
Studium.  At  hoe  praeceptum  (puuito  conipeiicho,  (juam  cito,  (luam  ethcacitcr 
omnia  absolvit!    ad   caput,   ad   ibntem,    ad    radieeiu    hornm    onmium   mittit    2 

Svr.  j,2:i.  manmu,  ad  cor,  inquam,  xmde  iuxta  Sapientfm  aut  vita  aut  mors  procedit, 
siquidem  inter  opera  hominis  alia  magis  vel  interiora  vel  exterioi-a,  nulluni 
vero  intimius  est  dilectioue,  ultra  quam  nihil  in  liumano  corde  secretius  in- 
venitur.  Quo  afl'cctu  in  rectitudincm  posito  iani  niillis  prai'rc|)tis  indigcnt 
alia  menibra.  Omnia  enini  ex  hoc  aftcctu  fluunt:  <|ualis  hie,  talia  et  oiiuiia,  :!i 
■i'if».  10,  i.i.  sine  (pio  alia  univcrsa  sunt  labores  stiilti,  de  (niibus   Ecclesi.  x.  Labor  stul- 

S|)c  11, .;  torum  affliget  cos.     ('outra    l^rover.  xiiij.  Doctrina    prudcntum    l:\cilis.     Hine 
«i.  7;  16.  n.  in  pro))hctis  iusticiae  liominum  labor  et  dolor  apiicllaiitui'.     l'sal.  vij.  C'oncepit 

*|.  140, 10, dolorem  et  ]iepcrit  ini(|uitatcMi.     It<'m:  (Joiivertcttir  dolor  in  ca])Ut  eins.     Et 

läi.  10, 7.  alio  p-salmo:  labor  labionun  ipsorum  o|)eriet  eos,  et  ix.  Sub  liugua  eins  labor  :i 

et  dolor.     Sic   eiiim  'aven^  liebraicum   nunc   'dolor'   nunc   'labor'   transf'ertur, 

(piod  iuiqiiitatem  scu  rectius  iusticiam   illam  imjiiam  legum  et  operum  signi- 

ficat,  quae  uun(|uani  cor  hominis  (juictat.     Indc  est  usitatum  hoe  vix^almlum 

iioi.  4,  i.'i. 'Bethavcii',   lioc  est   domns  idoli.     Sic  cnim    iilam   prophcta  a])])cllat,  in  (|ua 


2  et  vorb.a    iioii    iinpleiit   II  "Ji)   nullius   11  SU    SÜoil    .sie   cnim   bi^   l'ecit   Israel 

©.  ->n  ■?,.  1   fehlt  in  II 


In  epistolam  Pauli  ;id  Galatas  commentarins.  1519.  577 

Hierohoaia  vitiilos  aiireos  sUituit  et  poccarc  fwit  Israel,  (iuia  in  liis  iii.<tii'iis 
sine  charitate  imiltum  est  ojierae  vt  laboris,  sed  nullus  fhictus.  Undo  l)eatus 
HieronynuLS  hoo  loco  do]>lorat  eos,  dicens:  At  nune,  cum  omnia  ditfi<ili<>i-a 
sunt,  vel  modica  ex  parte  faeimus.  Hoc  soluni  mm  facimus,  (jund  et  factii 
i  i'acilius  est,  et  abscpie  (juo  eassa  sunt  universa,  quae  i'aeinuis.  Jeiuiiii  corpus 
sentit  iniuriani,  vifiiliae  carnem  macerant,  eleemosinae  lahorc  t|uaeruntui-,  et 
sauguis  in  niartvrio,  (juamvis  ardeat  fides,  tanien  sine  diilore  et  timore  noii 
tunditur.  Haeo  öiiinia  sinit  qui  iiii'iunt:  sola  eliaritas  sine  lahore  est  <S:v. 
Quid,  putas,   dixisset,   si  nostro  seculo  vidisset  muititudine  leguni  et  snjiei- 

1"  stitiounni  neduin  sine  lahore  esse  eiiaritatem,  sed  jienitns  extinetani?  Neqne 
eniui,  nieo  iudicio,  eharitati  aliud  periiitiosius  potest  oriri  (piani  leguni  et 
traditionum  copia,  quibus  homines  seducimtur  in  o|jera  et  iustioiis  lioininunt 
occupantiir,  ut  chsiritatis  otiaiu  cogantur  oblivisei. 

lam  isritur  Emphasin  et  Epitasin  verboriuu  videamus. 

!•'•  Primo    nobilissimani    descriliit    virtntein,    piita   dileetionem.     Xon  eiiini 

inquit  'affabilis  esto  proximo  tuo,  da  ei  manuni,  benefae,  saluta,  aut  iilliiin 
aliud  opus  extermim',  sed  'diliges'.  Si(piideni  suiU,  (|ni  lo(|nuntur  paceiii 
eiuu  proximo  suo,  mala  antem  in  eordiljus  eorum. 

Deinde  nobilissimum  dcpingit  obieetum,  quia  detraetis  on\nibus  jici-sonis 

2u  dicit  '])roximum  tuum'.  Non  dicit  Miliges  divitem,  potentem,  doettnn, 
sapientem,  probum,  instum,  forniosum,  iucnndum  &(\^  sed  absolute  'j)r<)ximum 
tuum',  per  lioe  ipsuni  deelaraus,  nos  onuies  esse  (piidem  diversos  personis 
ae  conditionibus  coram  hominibus,  verum  unias  massae  et  aequalis  opinionis 
apud    denm:    personanun    enim    differentia    observata    ])cnitus   extinguit    lioe 

25  praeeeptum,  ut  (jui  indoctos,  pauperes,  iulirmos,  humiles,  stultos,  peecafores, 
difficiles  fastidiunt:  hi  enim  non  liominos  sed  larvas  et  facies  eorum  eou- 
syderant  atque  ita  falluntur. 

Tertio  nobilissimuni  exhiljet  exompluni  uti-iusciue  luiius:  'sieut  teipsuni', 
inquit.     Caeterarum    legum  exempla  extra   nos  petenda  sunt,    hoc    iutra    nos 

30  nobis  monsti^tur.  Deinde,  externa  exempla,  quia  non  seutiuntur  neqne  vivunt, 
non  satis  movent.  Hoc  antem  exemplum  intus  seiUitur,  vivit  ae  effieaeissime 
doect,  non  literis,  non  vocibiu^i,  non  eogitationibus,  sed  ipso  exjK'ricTitiae 
sensu.  Quis  enim  non  sentit  vitaliter,  quam  seipsum  diligat,  (|uam  onuiia 
(piaerat,  eogitet,  tentet  (piae  sibi  saliitaria,  honesta,  neeessaria  sunt?    At   luii- 

3r.  versus  hie  sensus  vivus  est  iudex,  intinuim  monitorium,  praesentissimum 
documentnm,  quid  proximo  debeas,  nempe  cadem  cod<>m(iue  affectu. 

Quid  est  ergo,  quod  multis  libris  occupamiir?    (^uid  nuiltos  magistros 
quaerinuis?    Quid  operibus  et  iustieiis  laboraimis  ?    Ad  huius  intimi  sensus 


11    aliud    polest  peniitiosius  oriri   1'  Dl    Voco  aiiteni   A  33   quam   so!|)sum 

(lilig.it  fc^tt  in  II  :J5  index  AF  ed.  Erlang. 

Sut^ct«  SBetfe.  II.  37 


578  Iw  epistolam  Pauli  aJ  Galatas  commentarius.  1519. 

et  affectus   annissiin  onnies    leges,    omnes  libri,    omnia  opera  exigenda  sunt. 
In  hoc  cxercitiuulus  clii-istianus  honio  per  omnia  opera,  per  totani  vitani. 

Non  potiiit  igitur  efficatiiLS  ti-adi  exemphun  lini\is  doetrinae  di\-inae, 
quia  hoc  non  videnius  et  axidinins,  sicut  caeterarnm  leguni  cxenipla,  sed 
experiniur  et  vivinui.s,  nee  iinquam  nos  ab  ipso  et  ipsum  a  nobis  abesse  .'> 
potest,  nee.  dignius  tradi  obiectum  quam  proximns  tuus,  id  est  simillimns  et 
cogiiatissimus  tiius,  nee  perfectius  tradi  virtntis  genas  quam  dilectio,  (juae 
est  fons  omnium  bonorum,  sicut  radix  omnium  malornm  cupiditas.  Et  sunt 
))lane  omnia  sununa  in  isto  brevissimo  praeee])to,  ut  verissime  sit  summa, 
Caput,  perfectio,  finis  omnium  legum,  sine  quo  omnes  merito  nihil  sunt.  i» 

Nihil  est  ergo  quod  queraris ,  te  nescire ,  quid  aut  quantum  debeas 
.  OToi.an.u.  pi-oximo  tuo.  Pereant  acutae  illae  magistrorum  distinctiones.  Prope  est 
Verl  mm  in  corde  tuo,  tam  crassis  scriptum  Ht^ris,  ut  palpare  queas,  ut  f[ui 
vivus  et  sentias  haue  regulam:  sicut  teipsum,  incpiit,  diligas,  non  minus 
quam  te  diligas.  quantum  autcm  te  dUigas,  nemo  tibi  melius  dixerit  (piam  i' 
tu  ipse,  qui  hoc  ipsum  sentias,  quod  ab  alio  non  nisi  divinari  tibi  potest. 
ideo  nee  uUus  melius  dixerit  til)i  quam  tu  ipse,  (piid  faciendum,  dicendum, 
optandum  sit  proximo  tuo.  Hie  enim  locum  non  habet  proverbium,  pcssinunn 
esse  magistnmi  suiipsius :  immo  optimus  et  mininie  omnium  fallax  magister 
tuiipsius  hie  fueris,  eaeteris  omnibus  fallacibus.  Adeo  faeilis  et  jirope  posita  20 
est  lex  dei,  ut  nullus  possit  cxcusari,  si  non  bene  vixerit. 

Et  proh  dolor,  quod  haec  res  hodie  ita  negligitur  tam  praedicantibus 
(|uani  andlentibus,  cum  Interim  tot  seateant  erucae  et  locustac,  innno  sanguis- 
sugae,  qui  indulgentias,  vigilias,  oblationes,  fabricas  ecclesiarum,  institutiones 
altarium,  memoriarum,  anniversariorum  et  reli(pia  id  genus  plus  (juaestui  •.>:, 
(|nam  charitati  servientia  commendent,  inelament,  ingeminent  et  inculcent 
siMuper  ea  praotermissa,  quae  sola  operit  multitudinem  peccatorum,  charitate 
fraterna.  C'onseqiiens  est,  Theologos  istos  rectc  (piidem  dicere,  qui  nulluni 
opus  sine  charitate  lioiium  esse  asseiimt.  Verum  onmium  pcssinic  doccnt, 
(|iiando  dicnnt,  nos  nescire,  quando  sumus  in  charitate.  ("ogunt  saue  nos  :!o 
imaginari,  charitatem  esse  velut  quietam  latentem(|ue  qualitatem  in  anima. 
quo  somnio  quid  moliuntur,  nisi  (piod  negaiit,  nos  sentire  praesentissinmm 
et  vivacissimum  illud  (piod  in  nobis  est,  ipsum  videlicet  pulsum  vitae,  hoc 
est  aficctum  cordis?  An  (juendam  Sosiam  Plautinum  ex  nobis  facit  iste 
Mercurius,  ut  nosijisos  ueque  sentiamus  nequc  agnoseamus?  Non  possum,  r.s 
obsecro,  sentire,  an  milii  |>laccat  vcl  displiceat  alter?  Cur  ergo  criminor  aut 
laudo  vel  fastiditum  \cl  atnatum?  An  otiani  non  sentio,  mc  mnledicerc,  malc- 
f'acere,  bcncdiccrc,  bcnciaccn!? 

At,    infpiinnt,   naturalis   iste  potest  affectus  esse,  natura  aiitem  gratiae 
f'allacissima  aennila   est.      {{csjKindeo:    Fateor,  natni-a    vehementer   aenuilatur   4u 

3.5  cogiinscamus   II  •');!   iiic|iill    II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  579 

gratiani  ?iO(l  iion  nisi  u.sf|iio  ad  ornconi,  a  onicc  vorn  in  totnni  diversa,  immo 
contraria  sentit  et  iiratiac  iiostiiissiiiii*  r<'j)ngiiat.  Crnfpin  anteni  vot'o  ad- 
vcrsitatt'ni.  Tarn  diu  eiiini  diiigil,  landat,  l)enefacit,  bonedicit  natura,  i|nauidiu 
non  fnerit  otlt-nsa.  At  ubi  laesoris  aut  volnntati  oins  ivstitcris,  iani  l'acit 
J  natiu'a  opus  siumi  et  excidit  eins  ainor  vortitun|ne  in  odinm,  clanioi'cm, 
maliciam  &c.  Haesit  enini  in  faeic,  iion  in  voritate:  dilexit  personam  et 
speeieni,  non  rem  ipsani:  amiea  fnit  non  proxinio,  sed  proxinii  l)onis  et  rebus. 
Cliarita.s  anteni  nnnquani  exeidit :  oninia  sntfert,  onniia  credit,  omnia  snstinet, 
aequo  dilii^it  hosteni  nt  amieum,   nee   niutatur  mntato  proxinio.     Sicut  cuini 

III  proxiinus  inauet  proxinius,  qnantunilibet  varietnr,  ita  cliaritas  nianet  oliaritas, 
qnantunilibet  vel  laed^itnr  vel   invetur. 

Itaqne  erux  est  proljatio  et  lydius  ([uod  niiint  iapis  ciiaritatis ,  in  (|Ua 
non  est  (|U(id  dica,s,  qnalitatcin  esse  latentem,  neqne  te  nosse  neque  .«cntire, 
an    diligas    proxinnnu    tnuni.     Si   ibi   scntis   tc   dnlcein   affcctnin  servarc,   ne 

1'  thibites,  natura  superior  es  et  eharitate  ('iiristns  tc  donavit:  si  anuneseis, 
naturam  i^osee  et  eliaritatem  quaere.  Amor  natnrac  qnaerit  esse  dnlcis  et 
qnietus,  immo,  ut  poeta '  ait,  aniicitias  utiiital*' prol)iit,  sua  ([Uacrens  et  solum 
reeipere  bonum  iutentns.  At  cliaritas  tbrtis  ainor  est,  in  media  tnrbatione 
perseverans,  aniicitias  officüs  sui.s  probans,  <|nacr('iis  ([uae  aliorum  sunt,  non 

so  reeipere  sed  dare  prompta:  immo  vera  cliaritas  bona  tribnit,  mala  recipit, 
Ciinialita.s  vero  bona  recipit,  mala  tribnit  aut  salteni  l'ugit. 

Cave  etiam  ab  ii.s,  qui  orationeni  aut  qnodlibct  opus  in  eharitate  (ieri 
sie  cogitant,  qnod  nullo  respectu  ad  jiroximnni  liabito  fiat,  modo  ex  qnalitatc 
illa  intus   praesente  et  latente   procedat:    rndissimus,   immo    perniciosissimns 

2j  iste  sensns.  Tnnc  ]iotius  oras  in  eharitate,  (jiiaiulo  dnlci  affectn  in  fratrem, 
vel  amieum  vel  iniuiicnm,  niotus  pro  co  oras.  'I'uuc  beuedicis  in  eharitate, 
quando  detractori  resistis,  iiulia  alia  causa  (piam  ()uia  fratrem,  amieum  vel 
inimicum,  ainnio  complexns  non  jiotes  fcrre,  ut  eins  fama  polluatur,  nulla, 
inquam,  spe  vel  gloriae  vel  amiciciae  .sed  purac  benevolentiae,  qua  illi  bonum 

M  opta.s.  Sic  caetera  omnia  in  eharitate  facis,  (|uando  in  eis  non  nisi  bonum 
et  commoduui  proximi  tni  prorsus  cuiusliliet,  aniici  vel  inimici,  sjx'ctas. 

Ecce  haec  eniditio  doecbit  te,  quantus  sis  in  cliristianismo.  Hie  inve- 
nies,  quos  diligas  et  non  diligas,  (|nantuin  jiroficias  aut  deficias:  nani  si  unum 
iiabes,  in  quem  non  e.s  dulcis  att'cetu,  iain  nihil  i'S,  etiam  si  iniracula  opereris. 

3i  Hac  denicjue  regula  di.sces  tu  i])se  sine  magistro  disoernere  inter  opcra  et  opera 
bona.  Cläre  tunc  tu  videbis,  melius  esse  pi'oxinio  bone  \-clle,  liene  dicere,  bene 
faeere,  et  totam  vitam  tnani  facere,  nt  sit  servitus  pi'oximi  in  eharitate,  ut 
Apostolu.s  panlo    sujira   dixit,   (luam  si  omninm   omnes   ec'clesias   aedificares, 


G  dixerit  personam  H  l.'j  (hibitns  F  22  Cavote  IT  2'>  sensns  est.  Tnnc  II 

82  in  ohristianissinio  A 

')  Dbib. 

37* 


580  ^"  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comuientarins.  1519. 

omnium  monasteriorum  merita  haberes,  omninni  prorsus  sanctorum  niirafiila 
iareres  absque  hoc,  (juocl  proximo  in  iis  ser\-ires.  Ecce  liaec  est  doctrina, 
<[uam  liodie  non  modo  iguoraut  sed  suis  traditionibus  velut  copiis  infinitis 
penitus  expugnant.  Quorum  institutuni  lioc  est,  iit  jiroximuni  miiiquam  nisi 
personalem  doceant  diliirere,  dum  inter  o]iera  tantum  dis;ladiantnr  et  faeies  .1 
distinguunt. 

Xec  minns  eaute  intelligeuda  est  viügatissinia  illa  distinctio  legis  naturae, 
legis   scriptae,   legis    euangelieae.     Cum  eniin  Apostolns  hie  dicat,  onines  in 

1.  Jim.  1,5.  uno  et  in  summa  eonvenire,  eerte  charitas  omnis  legis  finis  est,  ut  i.  Timo.  i. 

mntti).  7,ia.  dicit.    Sed  et  Christus  Matt,  vi  j.  illam  legem  natiu-ae,  nt  vocant,  'omnia  quao  lu 
vultis    ut   faeiant  vuhis  homüies ,   et  vos   faeite  illis',   ex])resse   eandeni    facit 
cum  lege  et  prophetis  dieeas   "haee  enim  lex  est  et  prophetae'.     Cum  autem 
ipse   euangelinm   doceat,   clai'um   est,  tres  has   leges    non   tarn    officio  quam 
falso  seusu  iutelligentium  diif'erre.    Proinde  haec  le.x  scripta  'diliges  jiroxinuuii 
tuum    sicut   teipsuni'   prorsus    ideni    dicit   quod   lex    naturae  'Quae  \-ultis  ut   i:. 
liiciant  vol)is  homines  (hoc  enim  est  seip.sum  diligere),  eadem  faeite  vos  illis 
(hoc  eerte  est,  sicut  seipsum  ita  diligere  et  alios,  ut  claret)\     At  (juid  aliud 
totum  euangelinm  <|uoque  docef.'    Igilur  una  est  lex,  (piae  transit  per  omnia 
secula,  Omnibus  nota  hominibus,  scri])ta  in  omnium  cordibus,  nee  excusabilem 
relinquit  ullum  ab  initio  usque  in  finem,  licet  ludaeis  accesserint  eeremoniae,  20 
tum  aliis  geutibus  suae   projiriae  leges,    ([uae   uon  Universum  mun(hmi  obli- 
gabant,  sed  haee  sola,   quam  s|)iritus  dictat  in  cordibus  omniuiu  sine  inter- 
missione. 

Illud  quoque  diligentissime  observandum,  quod  ex  huius  praeeopti  verbis 
aliquot  patres  sumpserunt  haue  opinionem,  quod   ordinata   charitas  incipit  a  -'■■ 
seipso,  quia,  inquinnt,  Dilectio  sui  praescribittu'  regula ,  qua  diligere  dei)eas 
proxinuuu  tuum. 

Haee  existimabam,  ut  intelligereni :  sed  labor  est  ante  nie,  nulli  prae- 
iudicabo,  sed  mcam  temeritatcm  i-evelabo.  Ego  praeceptum  hoc  sie  inteUigo, 
ut  non  jiraccipiatur  amor  sui  sed  amor  proximi  tantum:  Primo  (piod  anior  :io 
suiipsius  per  sc  in  omnibus  est.  Deinde  quod  si  hunc  ordinem  voluisset 
dixisset  'Diligas  te  et  |iroximuiu  tuum  sicut  tcipsum\  At  nunc  dicit  'Dilige.s 
pi'oximuni  tuum  sicut  tci[isum',  i<l  est,  sicut  iam  te  ijisum  diligis  citra  prae- 

i.Gor.  i:i, :..  «'eptum.    Sed  et  Ajiostolus  l'aulus  i.  Cor.  xiij.  hoc  tril)uit  <'iiari(ati,  (piod  ncm 

((uaerit    (|uae   sua   sunt,   prorsus   abnegans    aniorem    sui.      Christus    praccipit   ?•■') 
iüiii.  2, 1.  abnegare   seipsum   et    odi.sse   animam    suam.     Et    l'iiilip.  ij.  clare  dicit:   Non 
quae  sua  sunt,    singuli  consyder;uites,  sed  quae  aliorum.      Denique,  si  homo 
suiipsius  rectum  charitatem  haberet,    iam  gratia  ilci   non  egeret,   cpiia  cadi'ui 
charitas,   si    recta  e.st,   se  et  ])roxinnun  diligit:    non  enim  aliam  sed  eandem 

7—14   SBon    Nee   niiniis  tiS   iliUfciic   fcl)(t    in    II  In  .M.mII.  vi.  A   imb    t)iovnniij   bic 

iiüriflcn 'älii§9aticn         IS  transilt  AI''  i'il.  Krlaii^-.         :!(>  alincg:iri  nllc  Vlii'jiinbfii         ::'.)  ililigct  AF 
ed.  Krlaii;;. 


In  epistoliuii   Pauli  ;iil  GiUiitiis  couimL'ntaiiu.^.    l-M'J.  581 

esse,  prat'ccptum  iuir  iiilx't.  At,  iit  dixi,  |)f:iccc])tuiii  |)f;icn(|uirii,  linmiiiciii 
seipsiini  diligere.  Et  Cliristus,  (|naiul()  iSIatt.  vij.  dicit  'Omiiia  (iiia('<iiii(|ii(".i'iatiii.  7, 12. 
viiltis  iil  f'aciaiil  vobis  lioniincs^  ccrtu  dwlarat,  iaiii  iiiortse  eis  voluiilatciu  et 
ainorem  sui,  ne<!  praecipit  ihi  eaiidem,  ut  cliu'et.  Qiuire  pro  niea  tenieritate, 
ft  ut  dLxi,  videtiir  praeceptiuu  lücjui  de  perverso  amoit>,  quo  (piisquo  ohlitus 
proxiuii  ea  tautuin  quaerit,  quae  sua  sunt,  qui  tuue  rectus  fit,  si  nu'sum 
.seipsuni  t)blitus  pi'oxiuio  tautuin  serviat.  Hoc  et  nieuibra  corporis  iudieant, 
quorum  (piodlibet  alteri  .servit  suo  pericuio.  Nam  niauus  ]»ro  ('apit(^  puf^nat 
et  laesioues   exci])it,   pedes  in  lutuui,    acjnain    niinit    pro   corpore  rcdiincudn. 

1"  Scd  et  ])criculosissinic  nutritur  att'ectus  ])n)|)rii  cununodi  sub  isto  online 
ciiaritiitis,  quem  taiucii  Cliristus  lioc  ])raec('pto  fuiiditus  ])crdere  voluit. 

Quüd  si  omnino  aiiiurcni  sui  liic  priiiHiui  ordinari  eoucedenduni  est, 
Corte  altius  asceudaui  et  dieaui,  auioreui  eiusuiodi  senqx'r  iui(|iuuu  esse,  dum 
fiierit  in  seij)so,  nee  esse  bonum,  uisi  extni  sei|)suin  sit  in  deo,  hoc  est,  ut 

'■''  voluutate  mei  et  auiore  mei  prorsus  mortuo  nihil  quaeram  uisi  pnrissimani 
dei  voluntatem  in  nie  tieri,  jiroiiqitus  ad  mortem,  ad  vitam  et  ad  omueni 
ibnuam  figuli  mei,  quod  est  arduuui  et  ditKcillimuni  uaturaeque  impossibile: 
hie  enim  anio  me  nou  in  nie  sed  iu  deo,  nou  in  voluntate  niea  sed  in  voluu- 
tate dei.     Atque    ita   tum   dilifjam    et   proximum    sicut   meipsum,   ()i)tans   et 

20  faciens,  ut  sola  voluntas  dei  in  eo  fiat,  non  autem  ipsius  ullo  modo.  Verum 
sie  non  iutellexisse  illos  credo,  nee  de  hoc;  ainore  jiroprie  praeceptum  locpii 
videtur.  (^uare  queuKjUc  mouitum  volo,  caveat  ab  liis  gentilibus  doctriuis 
'Proximus  csto  tibi'  et  similil)us :  ])erversae  enim  sunt  et  contra  viui  tiram- 
nuiticae   ({uoque   tortae.     Nam  'proximus'  non    uisi    ad    atteruiii  ilicitur:  idco 

-*   'proximus  esto  alten'  diceudum  est  Christiauo,  ut  et  hoc  praeceptum  indical. 

At  hie  (piaeritur,  ([Uomodo  omuis  lex  in  uuo  isto  |)raece])to  comprehen- 

datur,  praesertim  veteris  testamenti  tot  ritus,  tot  cerem(jniae.    Nuuquid  enim, 

((ui  diligit  jiroximum,  eadem  illa  faeit?    Nam  decalogi  praecepta  in  eo  com- 

prehendi,  nihil  est  difificultatis,  ut  ex  Apostolo  Rho.  xiij.  deduc^tuin  est.    Verum  SHöm.  13, 9. 

3"  (juis  modo  niactat  pecora,  (ürcunmiditur,  servat  tempora  et  annos  &e.  si(nit 
servamus  honorem  pareutibus,  non  occitlimus,  non  adulteramus,  non  furamur&c.? 
S.  Hieronymus  suo  more  spiritualiter  impleri  leges  cerenioniales  sentit.  Verum 
quid  de  legibus  geutium  aliarum  diceuuis,  cpias  similiter  A]iostoli  (;t  ipse  adco 
Clu'istus    servari  maudavcrunt '.'     Deiiiquc  Apustulum    hoc  modo  acqui\dcuin 

■'■'  faciemus ,  ut  (pii  alin  imulo  decalogiini  et  aüo  ceremonias  impleri  doceat, 
eodem  utens  verbo. 

Ego  siiperiorilius  iiuis  consciilicns  dico,  acceptd  ex  fidci  au<litti  tliari- 
tatis  spiritu  (umiia  alia  facta  esse  licita,  (jiiaccuiK|Uc  ccrciiKinialitci'  cl   iiunia- 


2  Matt.  vi.  A  iinb  cutjprcc^cnb  bic  üfitigen  3tu§gat)cn  4  eadciii  H  8  jmgiia  11 

16  dei  fc^U  in  AF  ed.  liilaug.  2'-i  —  2ö  et  contra  vim  iiä  diceudum  est  Christian«  fc()tt 

in  II  :33  dicimus  II  34  anibiguum  l'aciemus  11 


582  In  epistolaiu  Pauli  ad  Galatas  coiniucntaiius.  15ly. 

iiiter  statuuutur  sive  apad  ludaeo.s  sive  geutes,  uec  esse  servanda,  (luod  salus 
sit  in  eis  servatis  aut  operibus  eoriim,  sed  qiiod  j)ro  charitate  servanda  sunt 
jiropter  eos,  cum  quibus  viveudimi  est  nobis,  donec  ipsi  easdeni  servari  a 
nobis  exigimt,  ue  pax  solvatur  in  Schismata  et  seditiones:  nam  cliaritas  onuiia 
snffert.  Neqne  in  bis  adeo  tiniendum,  ne  contra  ipsas  legcs  veniatiu"  quam  :< 
ne  ofFendantiir  ii,  qui  secnudnm  eas  vivuut,  quorum  votis  uos  iubet  charitas 
servire.  Ideo  si  deus  legis  cereraonias  voluisset  durare,  aut  si  pro  necessi- 
tate  aliqua  miam  vel  plnres  ex  eis  servare  oporteat,  oninino  faciendum  est. 
At  postquam  eas  abrogavit,  nihil  nos  ligant.  Ita  serviendum  est  legibus 
imperialibus,  pontificiis,  municipalibiis,  politicis  ac  provincialibus,  solum,  ne  i» 
TOiuii).  17,17.  eos,  ut  Christus  alt,  scandalisemus  et  charitatem  et  pacem  laedamus.  Ac  sie 
clare  patet,  quod  ne  cogitari  (juideni  lex  potest,  quae  non  sit  complexa  in 
charitate.  Nam  sine  omni  dubio,  si  tu  quicquam  statnisses,  velles  tibi  ob- 
temperari :  quare  lege  uaturae  et  charitatis  urgeris  et  alteri  id  praestai'e,  prae- 
sertim  deo  et  vicariis  potestatibus  dei,  modo  id  cm-es,  ne  in  his  hominuni  i- 
praeceptis  salutem  constituas,  sed  serviendum  tibi  intelligas  aliis  per  charitatem. 

Verimi  contra  ipsi  legislatores  multomagis  debitores  sunt  chai'itati,  ut, 
(piando  viderint  leges  suas  esse  onerosas  subditis  aut  etiam  noxias,  curent 
Omnibus  modis  aliormn  commodo  servire  et  eas  abrogare.  Multo  autcm 
maxime  hoc  ad  Ecelesiasticos  pertinet  legislatores:  nam  ipsi  absquc  dulno  su 
nollent  vel  ima  syllaba  legis  onerari,  (juod  nisi  et  aliis  praestiterint  non  pon- 
tifices  sed  tvranni  sunt,  imponentes  importabilia  hominibus,  quae  nee  digito 
ipsi  volunt  attingerc. 

Hiuc  intelligis,  nii  lect^r,  cur  leges  quasdam  pontificias  soleam  tyran- 
uides  appellare,  (juod  hodie  pku-imis  et  iustissimis  causis  abrogandae  sunt:  '.'s 
l'rimum  quod  oncrosae  et  odiosae  sunt  toti  orbi  terrarum,  cui  ccdendum  est 
per  pontitices,  Deinc^g  quod  niere  laquei  sunt  pecuniaruni  et  |)er  dispensationcs 
impudenter  venduntm-,  Tertio  quod  impietati  seniunt,  interim  veram  iusticiam, 
in  qua  salus  est,  et  charitatem  funditus  perdentes.  Servandae  tanicn  sunt, 
iibi  scandalo  tiierit  carum  contemjitus,  proptei"  charitatem.  .w 

Ju  fine,  iterum  darere  satis  pnto,  Apostolum  non  de  ceremouialibus 
tantum  legibus  lotiui  sed  prorsus  de  omnibus.  Charitas  cnini  tide  acce])ta 
omnes  implct  hilariter  et  libere,  <jUod  est  vere  eas  im])lerc,  et  non  in  ijisas 
ipsarnmque  ojiera  tiduciam  statuit  salutis,  (|Uod  est  serviliter  et  nullani  implere. 

©Ol.  5,15.  Quod  si  in  vicem  mdrdetis  et  coiiicdi  t  is,  vidcle,  neabiuvioem   35 

consummaniini. 

In  omnibus  e|)istolis  Apostolus,  suiusurns  charitatem,  shunl  t'crc  adiungit, 
nt    nnutn    sapiant ,   ut    de   donis,    differenter   eis    collatis,    nnu    iullcntur   alter 

8  umini  alle  IMuägaicii  2(1  credciidiim  AF  ed.  Krliiiig.  29  f.  Servaiulac  ii^  indjjlt'i- 
charitatem  fol)lt  in  H  :!'i  consumamiiii  V  unb  ed.  Kilaiig.,  bcm  Scjtc  bcö  Jßricfcä  an  bie  öiatatcv 
uitb  ber  Sa^fonfttuftioii  nadj  rirfjtig ;  alicr  l'uf^ci-  ^ot  I)ici-  consummamini  gctcfcu,  Dat.  ©.  ■'J84  3.  9 


la  epistolum  Pauli  iut  Lialatiis  conimentarius.  1519.  583 

adversus  alterimi.    Nani  .sie  Rho.  xij.  et  i.  Cor.  xij.  prnponit  imagiucm  ooriioris  j.Jt" v.J-j^'iofji 
et  membroriuu,  quomodo  nieiubni  pro  inviceiu  solit-ita  .siut  et  altcruin  alten 
serviat  ac  uou  lacdat.    Seit  Apostohi.s,  liomiiie.s  e.sse  Galata.s,  et  dona,  (juanto 
fuerint  iusigiiiora ,    tanto  .Kunt   iioeentiora,   si    de!<it  eluiritas.     Scieiitia   inflat, 

•"i   iiiflat  potestatis  admini.stratio,  iiiflaut  prorsus  omula  praeter  cliaritatem,  qtiac 
aediiicat.     Haec  sola  reete  onuiibu.s  utitiir,  (|uia  oninibus  doni.s  dei  uoii  .sil)i 
placet  sed  alii«  servit.    Ubi  liaotr  non  ade.st,  ibi  eonteiitio,  lis  et  iurfjia  atqiie, 
ut  Rho.  xij.  dicit,   .sapei-e   non   ad    sobrietatem   et   .sapei-e    pln.squani    oportet.  3i^'"i.  i;,  3. 
Hoc,  inquani,  ni:duni  uiilii  videtnr  hoc  loeo  Apo.«tolus  längere,  qiiod  niiuxinie 

II'  servituti  eharitatis  repiignat.  Dum  euim  quisque  tle  dono  sibi  dato  iiiHatiir 
uec,  qiioniodo  in  hoe  alteri  serviat,  oogitat,  .sed  <pu)niodo  praeferatur,  necesse 
est,  ut  oontentio  et  aemiilatio  insurgat  nuituustjue  couteniptus,  detractio,  con- 
denmatio,  tenierariuni  indiciinn,  ira,  invidia,  clanior,  nialieia  &<•.  Eandeni 
sententiani  Epli.  iiij.  et  l'liil.  ij.  late  prose(]uitur:  nain  hie  breviter  traiisit.      |hl'i  ^''i  Vff 

'■'  Est  ei^o  .sensus :  Hcio,  vos  honiines  esse,  teiitari  posse,  <hun  alter  altero 

praestantior  oupit  videri,  nee  boni  viiltis  esse  niinistratores  iimltitui-niis  gratiae 
dei  in  vobis.  A'eruni  eurate,  ne  detrahatis,  ue  mordeatis  invieeni,  ne  con- 
senseritis  teutatioiii  hniusniodi,  sed,  ut  dixi,  per  eharitatcm  .servile  invieeni, 
unusquisqiie   in    dono,    (juo   abnudat,    aliiis   in    doeendo,    alius    in  tril^iendo, 

•-'»   ut  Rlio.  xij.  latius,   non   auteni,   ut   is,   qui   doeet,   infletur   eoutra   euiu,   (piisiüm.  r.',.-i|f. 
tribuere  polest,   quod  forte  non  tribuerit  quantum   volet,   nee,  qui  ti-ibuere 
polest,  eoutra  cum,  (juod  forte  sibi  non  egere  videatur  illins  doclrina:  sie  in 
eaeteris   omnibus    donis.     Nani,   ut   dixi,   inflatio   eiusmodi   proxhna  e.st  iis, 
qui  aliquid  jxjssuut,  ut  aliorum  se   non  egere  glorientur   a(!  sie  uou  invieeni 

25  ser\aaut  in  charitate,  sed  eousiuumentur  luutuo  eontouqitu,  odio,  superbia, 
deti'actione  &c. 

Dico    auteni:    spii-ilu     aiiil)ulatc,    et    desyderia    carnis    nonöoi.  5, 16. 
perficietis. 

Vidi  dieere  'Hoe  (piod  dixi,  ue  vos  niorderetis  et  eoniederetis,  tantum 
30  e.st  quod  volo,  vos  Sjürilu  vivere:  tum  Hei,  ut  eiusmodi  11011  pei-ficialis.  Seio, 
in  vobis  eiusmodi  de.syderia  aliquando  eoiieilari:  verum  ne  obtemperelis,  sed 
spiritu  aiubiüale,  hoe  e.st,  protieile  et  niagis  spiriluales  clHeiamini',  ut  Rho.  viij.iKöm.  s,  i3- 
eadeiu  sentenlia  dicit:  si  seeundum  earuem  vLxerilis,  moriemini,  si  autem 
spiritu  facta  camis  mortifieaveritis ,  vivetis.  Spiritu  facta  carnis  niortilicari 
SS  dicit  hie  spiritu  anibulare  et  rcsislere  tentationi,  ue  mordeant  et  moriaulur. 
Lupossibile  est  non  moveri  uos  ad  mordeudum  et  eomcdeiidum,  verum  motibus 
istis  spiritu  resisteudum  est. 


3  Sic  .\postolus  H  2-5  cuiisumeiitur  Al'II:    in   oUcn  Stucfcil   fiilbct   |id^  häufig  bie 

S^tciblDcifc  cunsuiiiaie  ^JÜ  peilicitlis    alle  lüuS-gaOcu  :Jü  tentatiuni,    ac  iiKjnItaiit  AF 

ed.  Erlang. 


584  1°  epistolaiu  Pauli  ad  Galatas  i-ouimentarius.  1519. 

Est  autfiii  puk-lira  liaec  allegijria  'inordere  et  eoniedere'  in  s;aeris  literi.s 
>*).  57, 5  freijiientissima.   Inde  in  psalnio :  filii  lioiuinTuu,  dentes  eoruni  arma  et  sagittae, 

2t)i*3u?it  *^t  iij.  deutes  pece.itoruni  contrivisti,  et  proverh.  xxx.  üeneratiu,  ipiae  habet 
pro  dentibus  gladius  et  niularibus  suis  connnandit ,  iit  eomedat  inopes  de 
Spi.  1, 12.  ten-a  et  pauperes  ex  iicuninibus.  Inde  verbum  'devorare'  Proverb.  i.  deglii-  •=■ 
'4.!j.  ii. 6  tiauius  eum  .siciit  infemus  viventeiii,  et  psal.  li.  dilexisti  \erba  praeeipitationis 
(id  est  devorationis,  absoq)tionis)  lingua  dolosa.  Videtur  auteui  per  'uiordere' 
criminationeni,  detractioiieni,  vituperia  intelligere ,  per  'comedere'  vindictam 
et  oppressionem,  ex  altera  parte  per  'eonsumniari'  iiti-iuscpie  perditionem. 

Nota  vim  verbi.     'Non    perficietis',    inquit.     Nam   inter   'tacere'  et   ii' 
'perHeere  desyderia   earnis    vel  spiritus'  sensu   Pauliuo   (ut  est  apud   beatinn 
Augustinuin  lib.  iij.  contra  Jul.  c  alt.)  lioe  interest,  quod  facere  concupiscentias 
est  eas  habere,   titiUari   et  moveri  ab   illis  sive  ad  irani  sive   hbidinem,  sed 
pei-ficere  est  eis  conseutire  et  eas  iinplere:  haec  suut  opera  earnis.     Sed  eas 
uou   habere    aiit    nou    taeere,    tinic  erit    seeundum   beatuin   Augustinuni    lib.   i' 
i.  Ret.  xxiiij.  quaiido  nee  niortalein    carneni  habelniims.     Inde  onines  sanetos 
dieit  esse  adhue  earnales  ex  j)arte,   lieet   seeundiun  hoiuiiiem  iuteriorem  siut 
spiiütuales ,   li.  vi.  eontra  Iiil.     Sic  eoueupiseeutia  Spiritus  ipsa  charitas  cou- 
eupiseit,  iit  possit  neu  eoucupiseere  seeundum  earnem,  sed  non  pertieit,  (juia 
uon    potest    non    habere   earnis   concupiscentiaiii.      VA,    ut    interiin    nK)neani,   2" 
eoueupiscentiain    earnis    vocat   non   tantuin  Hbidinem,    sed    omnium  operuni, 
quae  statim  euumerabit.    Igitur  verba  Augustini  sunt:  Nou  pei-fieiuntur  earnis 
desyderia,   si    non   consentiatur   eis,   quamvis   agantur  motibus,    non    tanien 

Diom.  7,  IS.  perfeiuntur  operibus.  ideo  dixit  ad  Khoiiiauos:    Velle  mihi  adiaeet,  pertieere 

autem  uon  invenio.  Quia  taeere  l)ouum  est  post  eoneupiscentias  non  Ire,  2^ 
pei-fieere  autem  Ijoiumi  est  non  euneupiscere.  Sic  eoneiipiseentiae  earnis  non 
pertieiuntur,  quamvis  haut,  nee  uostra  bona  opera  jierticiuntiu',  (juamvis  tiant. 
Ex  (piibus  onmibus  patet,  quid  sit  vita  ehristiaua,  neiupe  tentatio, 
Miilitia  et  agon,  et  ([uomodo  institueiidi  sunt,  qui  variis  tentantur  inipulsibus, 
ut  non  des])erent,  si  .se  nondum  seuserint  liberos  a  malis  motibus  i'uiuscHiiujue   ">" 

"Hüllt,  i.t,  11.  peeeati.     Sic  Kho.  xiij.  Et   earnis  evu'am   ne  feceritis   in    desyderiis  eius.     Et 

9iöm.  8, 12.  Kho.  vi.  uon  regnet  peceatum  in  mortali  eoi-porc  vestro  ad  obediendiun  eou- 
cupiseeutiis  eius.  Non  eoucupiseere  nemo  potest,  sed  uon  obedirc  coneupi- 
sceutiis  possuiuus. 

Haec  diligentius  et  latius  retiili  |)roi)ter  impropriistas  meo.s,  qui  neganl   a.i 
omnem   actum   bonum  adliue  siiuul  ex  parte   inaluin    esse   et  peceatum   eou- 
cin)iseeiitiae  dieuiit  esse  i)eecatiiin  impro])rie  dictum.    N'erum  tu  Apostolo  et 
Augustino  erede,  ipii  dicuut,  boiium  tieri  sed  non  perfici.    Eieri  autem  bmium 
büuum  est,   sed    nou    pcriici    niahiiii    est.  i|uia   lex    dci    pi'rtici    debet,    a    (|ua 

9  coiisiiinari    AKII    ugt.    uiiicvc    ajemcvtuilfl   311    ©.  .jS2    3-  «•''    "'i''    3»  £•  •'''>'*  3- 25 
:j2  Ulm.  vij,  A,  baiiad)  bic  übtiflcn  V'liic-gobcii 


In  epistolam  Pauli  ad  Gaiata«  commenUrius.  löl'J.  585 

omnes  sancti  deficiiiut  et  ita  in  omni  opei-e  peccant.  Nee  est  peeeatuni 
iniiiroprie ,  sed  vere  peeeatuiu,  (jiiia  non  est  iiuproprie  gratia,  uee  inipropiie 
deiis,  nee  improprie  Chiistus,  nee  iiuproprie  spiritussanetus,  ([iii  haee  reniittit 
et  exptu^at.  Verum  est  quideni,  quod  teste  Augiistino  in  liaptisnio  reatns 
»  transiit  jjeccati,  sed  aetus  tarnen  nunisit,  lioe  est,  (piud  deiis  inxta  psalninni  xxxi.  i'i  33, 2. 
non  imputat,  sed  sauat:  (jni  si  iniputare  vellet,  sient  vere  et  iuste  possct, 
totum  mortale  et  damnabile  esset. 

Caro  cnim   coucupiseit   adversiis   spiritum,   spiritus   autemwüi.  s.u. 
adversns  carnem. 

10  Sicut  'spiritus'  hoe  loeo  uou  sifcuiticat  solam  eastitatem,   ita  ne<!esse 

est,  ut  'caro'  nou  solam  signifieet  libidiuem.  hoc  pro  uecessitate  dixi,  qnia 
iuveteravit  usus  fere  apud  omues,  caruis  eoncupiseentiam  pro  libidine  tantnm 
aceipi,   quo   usu  Apostolns   iutelligi  non    possct.     Hanc  sententiam  Rho.  vi).  SKom.  7, 321. 
egregie    traetans    et    copiosius    declarans    ilieit:    Condelector    euim    legi    dei 

»5  secundum  interiorem  homiuem,  \ideo  autem  idiani  legem  in  nierabris  meis 
repngnantem  legi  meutis  meae,  captivaiitem  nie  in  legem  peccati,  quae  est 
in  membris  meis  &e.  Xon  enim  liaec  in  persona  idiornm  loeutus  est  PaiUus, 
sicut  beatus  Augustinus  lib.  vi.  contra  lul.  c.  xi.  dieit  se  aliquando  intellcxisse, 
immo  non   intellexisse,    Manicheos  autem  dieit   et  Pejagiauos  sie  intellcxisse. 

20   Sic  beatus  Petrus  e.  ij.  Epist.  i.  Obsecro  vos  tauquam  adveuas  et  peregrinos  ijjcu.  2,11. 
abstinere  vos  a  eimialibus  desyderiis,  quae  militant  adversus  animam. 

D.  Hieronymus  hoe  loeo  profunde  se  (juaestioni  involvit,  quomodo  inter 
spiritum  et  carnem  medimn  inveiiiat  et  media  openi,  et  suum  Origenem 
secutus  spiritum,  animam,    carnem  distinguit,  inde  spiritualem,  auimalcm  et 

25  carnalem  hominem  distribuit.     Et  quaiujuani   ista   trinitas  videatiu-  statu!  ex 

illo  i.  Thess.  ult.  ut  integer  spiritus  vester   et  anima  et  corpus  scrvctur  &c.,  i.iiicii..".,23. 
tarnen  nee  accedere  nee  reecdere  audeo,  tum  quo<l  spiritimi  et  animam  mani- 
feste pro  eodem  accipit  Petrus  in  dicto  loeo,  appellans  animam,  contra  {juam 
militcnt  desyderia,  ubi  coutra  s])irituni  coneupiscere  carnem  dieit  Paulus,  et 

3u  hominem  camalem  ae  auimalem  mihi  pro  eodem  Apostolns  videtur  aei-iperc. 

Fjgo   mea  temeritate    caniem,    animam,    spiritum   prorsus   non   separo. 

Nou  euim  caro  concupiscit  nisi  i)er  animam  et  spiritum,  (|U(i  vivit,  sed  spiritum 

et  carnem    intelligo   t<jtum   hominem,   nuixime   ipsam   auimaiu.     Breviter,  ut 

dem  crassi-ssimam  similitudiuem :  Sicut  caruem  sautiam  aut  morbosam  utruncpie 


11  dixi  ft^It  in  .\K  ed.  Kilang.  20  Sic  S.  I'ctrus  11  27—30  ©tatt  bet  aöotlc 

tarnen  uee  accedere  bis  videtur  acci|)ere  fte^t  in  H:  tarnen  satis  apparet  ex  1.  Cor.  2.  et  aiii- 
inalem  humiiieni  dainnari,  cum  ait:  Auimalis  lioniu  nun  percipit  ea,  quae  sunt  spiritus  dei. 
Itaque  cum  auimalis  homu  non  vivat  vita  spiritus  nee  moveatur  spiritualiter,  non  dubiuni 
est,  quiu  animalem  et  carnalem  hominem  Apostulus  eundem  esse  velit.  Quare  uemu  recte 
collegerit  ex  Origenis  sententia  media  quedam  opera.  lani  et  Gen.  2.  videmus,  animalem 
hominem  dici,  qui  naturali  vita  et  motu  praedilus  est  'il  niea  temeritate  fc^lt  in  U 


58(5  In  ejjistolaui  Pauli  ml  GalaUis  couinieutarius.  151'J. 

uppeUo  siumni  et  inorl)idaiii  (necjue  euini  iilla  i-st  tota  morbus),  quae,  in- 
(juantimi  iucij)it  sanari  et  saua  est,  sauitas  vocatur,  iihi  vero  vulnu.s  aut 
luorbu.s  reliquus  est,  morbus  voeatur,  atque  ut  morbus  seil  viiluus  reliquani 
sauam  cariiem  iinpedit,  ue  i)erfecte  faeiat  (|iiod  caro  saiiu  t'aceret:  ita  ideiii 
liomo,  eadem  auima,  idera  Spiritus  bomiiiis,  quia  aft'ectu  caruis  mixtus  et  s 
vitiatus  est,  quatenus  sapit  tjuae  dei  sunt,  Spiritus  est,  quatenus  caruis  movetur 

I.  fflioi.  6, 3.  illecebris,  cai'o  est,  quibus  si  couscnserit,  totus  caro  est,  ut  Geii.  vi.  dicitur, 
rursum,  si  conseuserit  totus  legi,  totus  Spiritus  est,  quod  fiet  quaudo  coi'pus 
erit   spirituale.     Non    ergo   duo    isti  homines    diversi   imaginandi    sunt,   sed 
velut  crepuscidum    matutinum,    (piod    nequc   dies   neque   uox   est,   utruiKjue   i" 
tanien   dici    potest,   magis   autcru    dies,   ad    quam    de  tenebris   noctis   vcrgit. 

iiuc.  iu,3utf.  Verum  louge  pulcherrime  utmuKjue  ostendit  8emivi\iis  ille  apud  Liicam,  qiii, 
a  iSiuuaritano  siisceptus  quidem  curm-i ,  uondum  tamen  i)lene  sanus  factus 
est,  it«  et  nos  in  eeclesia  sananuir  quidem,  sani  autem  jileue  non  sumus: 
ob  lioc  caro,  ob  illiid  Spiritus  voctuuur.  Totus  homo  est  <pii  castitatcm  i' 
amat,  ideiu  totus  homo  illecebris  iibidinis  titillatur.  Sunt  duo  toti  homines 
et  unus  totus  iiomo:  ita  fit,  ut  homo  sibiijisi  puguet  contrariusque  sit,  vult 
et  non  vidt.     Atque  haec  est  gloria   gratiae  dei,    quod   nos    tecit   nobisi])sis 

siidu.  7,  s-.'.  iiostes.     Sic  eniiu  superat  peccatum,  sicut  Gedeon  snperavit  Madian,  glorio- 

sissimo  videlicet  triumpho,  ut  iiostes  seipsos  trucideut.    Sic  a(jua  vino  iufusa   .'u 
in   akari   primum    pugnat   cum    vino,   douec   absorbeatur   et   vinum   fiat:    ita 

wfaun.  i;i,33.  gratia,  et,  ut  supra  dictum  est,  fermentum  in  satis  tribus  absconditiu-,  donec 
femientetiu'  totinn. 

ßoi.  6,  li.  Haec  autem    sibi    invicem   adversaiit  iir,    ut   non    qiiaecuiHjue 

vultis  illa  fuciatis.  -'■> 

Vide  audacem  Apostohnn:  niliil  timct  igneni,  negat  liberum  arbitrium 
(|uod  est  miral)ilc  in  auribus  nostris:  dicit,  non  posse  fieri  quae  volumus 
cum  nos  volimtatem  constituerimus  (autore  vel  Aristotcle)  reginam  et  dominani 
(imiiium  virium  et  aetuum.  Attpie  hie  error  et  ha'eresis  maxima  erat  tole- 
rai^ilis,  si  hoc  dixisset  de  iis,  qiii  sunt  exti'a  gratiam.  Äunc,  ut  niilla  sit  ■^" 
ei  excusatio,  (juin  comburatnr,  atBrmat  id  de  iis,  (|ui  spiritu  gratiae  vivuiit. 
niom.  7, 11.  Idcm  Rho.  vij.  dicit:  Ego  aut«m  carnalis  sum,  venundatus  sub  ])eccato:  (piod 
volo  bonum,  non  l'acio,  (piod  nolo  malum,  hoc  f'acio.  Si  iustus  et  sauctus 
sie  (jueritur  dt!  pecc-ato,  nbi  peccator  et  imjiius  api^arebunt  cum  ojwribus  suis 
de  genere  bonorum  et  nioraliter  bonis?  Gratia  dei  nondum  ])erfecit  liberum  :•■' 
arbitrium,  et  ipsummet   seipsuni  liberum  t'aciet?  <jnid  insaiiiiiius? 

Satis    dictum    est    de    diversitatc   S])iritus    et   carnis:    neutrnm    cxtiiigiiil 
allcniiii    in   liac  vita,    et    si  spiritus  invilaiii    carncm  domet  sibique  snbiiciat : 

7  consent  A  ccniseiitit  !•'       (ieii.  viij.  A  uiili  boiiod)  oUc  iilixiflcii  StiiaflalJcn  'Jl  ita 

et  gijitia,  ut  supia  11 


In  opistolaiu  Pauli  ad  Galat:is  commentarius.  1519.  587 

(jiut  fit  iit  nemo  aiiduat  gloriari,  .-^c  iiiiuuliiin  liabere  cor  aut  uiiuidiiin  esse  a 
sordibus:  uou  euLm  ciu'o  mea  aliquid  l'aeit,  ([iiod  nou  ij)se  l'acere  dicar.  At 
si  cor  inummdum  est,  iam  uec  opus  luiuiduui  est:  qualis  eiiiin  arbor,  tniis 
et  fruetus.     Quod  itenim  dico  contra  iiiipropriistas ,  qni  inveniiint  in  seipsis 

5  actus  bonos  sine  omni  vitio  aut  peccato  iniproprie  dieto,  vitiosas  suas  opi- 
niones  Pauli  tani  aperto  textui  oppoueutes:  'Nou  l'acitis,  iuquit,  ([uac 
vultis',  ])ropter  carnis  rebellioneni,  repugnantem  legi  mentis  vestrae  et  spiii- 
tuali  voluntati  vestrae. 

Non  servat  Apostolus    hie  distiuctioncui  superius  datam  inter  'facere' 

10  et  'perficerc',   <juia  'uou   faciatis'    pro  'uou  ])erfieiatis'   aceipit,   ut   clanuu 

est:  sed  et  Kho.  \dj.  non  servat,  qutuido  dicit  'quud  volo  bomuu,  nou  taeio',  sii»'»-  ms- 
id  est,  nou  perficio.    At  (piando  dicit  '([uod  odi  lualum,  hoc  facio',  hie  servat 
eani  distinetioueru,   quia  facit  uialuui,    sed   non  jierficit.     Quod    si   cui   haec 
distiuctio    Augustini    non   plaeet,   aliter   meditetur,  modo   hunc    sensum   nou 

»5   oiuittat,  e.sse  in  uobis  puguain  sjiiritus  et  caruis,  qua  iuqiediti  non  iniplenius 
|)erfecte  legem,  ideoque  peccatores  nos  esse,  quamdiu  iu  came  sumus,  atque 
in  omni  opere  bono   egere  iguosccute   uiisericordia  dci  et  dicere   'Non  intres  *i  i*s.  -• 
iu  iudiciuni  cuni  servo  tuo,  domiue,   quia  uou  iustiticabitur  iu  couspectu  tuo 
onuiis  vivens'. 

20  Quod  si  spiritu  ducinuni,  non  estis  sub  lege.  wm.  s.is. 

'Dixi ,  iuquit ,  ut  spiritu  luubularetis ,  coucupiscentiani  spiritus  sequere- 
rnini,  resistentes  concupiseeutiae  cimiis,  ne  luorderetis  et  comederetis  iuviceni 
sed  ser\-iretis  iu%-iceni  iu  charitate,  quao  est  pleuitudo  legis.  Nani  si  hoc 
facitis   et  ita  spiritu  ducimini   eoncupiscentiaeque  spiritus  obeditis,  ecce 

25  uon   estis   sub   lege,    nihil    debetis    legi    sed  inipletis   legem.     Quid   ergo 

riu^iun  ad  legem  reverti  vtJuistis?     Quid  alia  via  legem  implere  teutatis?' 

DLxi  satis  supra,   quod  'esse  sub  lege'  est  eam  uon  implere  aut  servi- 

liter  sine  affectu  liilari  implere.     Aftectum  autem  huue  hiiarem  non  lex,  uou 

natura,    sed   fides   impetrat    in  Christo  lesu.      At(|ue    hoc   duci    spiritu,    hoc 

3«  obedire  concupiseeutiae   spiritus,   haec    pugna  et  conatus,    q\ii   est    tota  vita 
nostra,  facit,   ut  deus   misericorditer  ignoscat,   (piod  illa    non   f'acimus  quae 
volumus.    Nonduni  euim  spiritus  sunuis,  sed  spiritu  duciuuu-.    Nani  loan.  iij.  Juti.  .i,  6. 
'Quod  uatum  est  ex  spu-itu,   spiritus  est',  osteudit,  quid  esse  debeamus,  hie 
autem,   quid  sumus:    debemus  esse   spiritus,   setl  sumus   adhuc  iu  duetu  et, 

35   ut  sie  dLxerim,  iu  formatione  spiritus.    Qui  autem  sunt  sub  lege,  sunt  et  in 

operibus  eamis,   ut  Rho.  vij.  Cum  essenuis   iu  came,    passiones    |ieccatorum, Sfom.  i,b. 

quae  j)er  legem  eraut,  operabantin-  in  membris  uostris,  ut  l'ructificareut  morti. 

Ita  Rlio.  viij.  quoque:   Qui  spiritu  dei  iiguntur,   hi  filii  dei  sunt.     Nam  hoc  Möm.  ü,  i4. 


2  (licat  H  •')  diclo   vitiosos,   suas   upiniunes  AI'"  ed.  Kilang.  12  quaudu  dicit 

l)iiUcv  .Vt  jeljtt  in  11  37  mortui  U 


588  l'i  eiustolam  l'auli  ad  UalaUis  tuiuiut'iitanus.  iöVJ. 

3oO.  p,  44.  iliiwre  et  agere  itloni  est  qnocl  trällere,  de  iiiin  loan.  vi.  Nemo  venit  ad  ine, 

3oi).  iL',,12.  nisi  pater  mens  traxerit  eum.  Item  xij.  euni  exaltatus  fiiero,  omues  traliam 
ad  nie  ipsuni,  id  est,  .suaviter  niovebo,  hilares  et  spontaneos  faeiam,  spiritii 
(•(nieupiseeiitiaiu  in  eis  suscitabo,  (juds  ]M(ises  et  lex  terroribiis  tristes  et 
iuvitus  cügebaut   aut  velut  jnieros   temporal ibiis   promissis   interim   fovebant.    s 

iioiici.  1. 4.  Sic  sponsa  Cauti.  i.  Trahe  nie  po.st  te,  in  odoreni  currenms  uugeutoruni 
tuoruiii,  q.  d.  'Moses  et  pro]>lietae  verbo  legis,  tnicibus  niinis,  terrent  et 
urgent  aridaiu  et  iuvitani,  tu  auteni  verbo  gratiae  et  memoria  exhibitae 
miserieordiae  diüciter  trahe  et  unge  suaviter'.  Oder  euim  ungentorum 
Euangelium   gratiae   dei   est,  in  quo  olfit,   id  est,  fide   pereipitur   uugentum    m 

Sir.  24, 20.  gratiae  dei.     Hinc  illud  Eeclesi.  xxiiij.  iu  j>lateis    sicut  evuuamomum  et  bal- 

samuni  aix)matisaiis  odorem  dedi,  (juasi  myrrlia  eleeta  dedi  suavitatem  odoris, 

'Im.  4.S,  9.  et  jisal.  xliiij.  myrriia  et  gutta  et  easia  a  vestimentis  tuis.    >Sic  Paulus:  oder 

s.üor.  2.  i.sf.bouus  Christi  sumus,  aliis  in  vitam  &i:    Idem  trahere  etiani  sibilare  dicitur 

3ci.  7.  iR.  aj)ud  Esaiam  vij.  in    die  illa  sibilabit  dominus  niuseae,  quae  est   in  extremis    '> 

finibus  AegA'pti  &c.  id  est,   s])iritu  saucto  aiHabit,   spiritum  eoruni  excitabit, 

1.  Hon.  i;i,  ut  eoueuiiiscant    contra    caniem  &r.     Sic  iii.  l\e.  xix.   scribitur  Ilelias   neiiue 
iiff.       .  .  .    '    .      .  .  .  •.      .  .  ' 

in  si)U'itu  türti  necpie  in  commotioue  uequc  in  igne  (quae  onmia  siuit  terrores 

legis)   sed   in   sibilo    aurae   tenuis   sensisse   dominum.     Quia  nou   ex  trLstieia 

aut  iiecessitate  sed  hilaritate  ac  suavitate  inipletur  lex  doniiui.  211 

W'ii.  ■"•.  Manifesta  autem   sunt   opera   earnis,    ouae   suut   foruicatio, 

19—21.  .  ...  ...  .        .  .  .    . 

inimuudicia,  impudicitia,   luxuria,    idolorum  servitus,  veneficia, 

i  niniicitiae,  contentiones,  aeniulationes,  irae,  rixae,  dissensiones, 

sectae,   invidiae,    homieidia,    cl)rietates,    comessatioues    et    his 

similia.  -t» 

Hie  omnium  manifestissime  patet,  carnem  noii  pro  lil)idinosis  aeeijii 
liuitiun  eoncupisceutiis,  sed  pro  omni  ])rorsus  eo,  qiiod  eontrarium  est  spiritui 
gratiae.  Nani  haereses  seu  sectae  et  dissensiones  sunt  vitia  subtilissiniarum 
mentium  et  sanetissima  specie  fulgentium.  (Jiiod  ideo  dico,  iit  stabiliain  quae 
supra  dixi,  per  carnem  totuni  homiueni  signiticari,  per  spiritum  aeqne  totum,  ■f" 
at(|ue  honiinem  interiorem  et  exteriorein  seu  novum  et  veterem  uon  distingui 
«üi.  .'.,22.  inxta  dittereutiam  aiiiniae  et  corporis,  sed  iuxta  affectus.  Nam  cum  t'ructus 
.seu  opera  Spiritus  siut  pax,  fides,  continentia  &c.  et  haec  iu  corjiore  tiaut, 
quis  potest  negare  spiritum  et  fructuiii  eius  in  corpore  membriscjue  carnalihus 

LGor.  fi,  LS.  esse,  sicut  expresse  i.  Cor.  vi.  An  nescitis,  inquit,  quod  inembra  vestra  temphim  ^'^ 
suut   Spiritus    sauet i?     Eece    non   tantum  anima ,    .'icd    niembra    quoque  sunt 

i.iioi.  6, 2ü.  spirituale  teiiipluni.  Ktiterum:  gloriticate  et  ))()rtate  deum  in  corpore  vcstro, 
ijiiii   (licit   'in   aiiiina   vestra\     ('(intra,  (|uaii(li)  invidiae,  iiiimicitiae  vitia  sunt 


I    id  est  II  :)  Spiritus   ed.  Erlang.  14— 2U  ÜSoil    Idciu    traliere   biä  lex  domini 

ic()(t  in   II  17   ilj.  i;liii.  .\i.\.  .\  :l.  Itcg.  1).  ed.  Krlaiig.  -iö  sicut  expresse   1.  (,'cir.  4     II 


In  f'pistolam  Pauli  ad  Galatos  commentarius.  I^IQ.  589 

aninioriuu,  quis  neo-al)it,  cariicm  os.se  in  aninia?  Igitiir  spiritnalis  lirmio  tntns 
homo  est,  (iiiantiini  sapit  (|na('  dei  sunt,  camalis  totus,  (inantuin  sapit  (juae 
siia  sunt. 

Aposfohis,  i^narus  Ari.stofolieac  ])liil(isoplii:i<' ,  non  api)ollat  liaco  vitia 
■i  hahitiis  in  aninia,  sod  opera  i])sa,  qnilins  onniihns  nnnm  lialiitnni  trihuit, 
camem,  hoc  est  totnni  lioniineni  ex  Adam  natnni.  Nani  ilii  adhnc  liodic 
fpiaernnt  snhiectuin  vitinrnm  et  virtntnni,  neoduin  invenernnt,  an  in  rationali, 
an  irratiouiili  parte  loeanda  sint.  Beatus,  (jneni  tu  emtlieris ,  doniine,  et  de^ii.  sj,  i:m- 
lege  tua  docueris,  ut  libcretur  a  stultis  illis  et  vanis  cogitationihus  et  mitiges 
i>'  ei  a  diebns  istis  pessiniis,  donee  fodiaüu-  peeeatori  fovea.  Igitur  euni  Apostolo 
contemptis  habitibus  :\liisque  deliriis  nioralis  philosopiiiae,  seito  aut  earneni 
aut  spiritTUu  te  esse  et  utrunqne  ex  fruetibus  suis  eognosei,  quos  hie  Apostohis 
aperte  ennnierat. 

In  isto  \'itioruiu  ninneru  nnlli  tere  eonsentiunt.  Beatus  Augustinus  xiij, 
••'•  beatus  Anibrosius  xvi,  Noster  xvij  ponit.  Beattis  ITieronymus  xv  reeitat, 
omittens  inipudicitiani  et  lioniieidia,  dieensque:  In  latinis  eodieibus  adulteriuni 
([uociue  et  impudieitia  et  lioiTiicidia  in  lioc  eatalngo  vitioruni  refernntur 
scripta,  sed  scieudum,  non  phis  quam  (juindecim  earnis  opera  nominata,  de 
quibus  disseruimus.  Haec  ille.  Erasmus  et  Stapulensis  fei-e  cum  iiostro 
20  eonsentiunt,  nisi  quod  aihilterimn  ad<huit  et  vcl  hixnriani  vcl  iiiqindiciiiam 
tollunt. 

Opponit  autem  Apostolus  non  singtdos  t'ruetiis  singulis  operibus,  sed 
eonfuse  unum  multis  et  nuilta  niuhis,  ut  ciiaritat<'m  et  gaudium  fornicationi, 
immunditiae,  bixuriae,  (juae  sunt  perversae  dilectioues  pervcrsaque  gaudia, 
w  pacem,  patientiam,  ionganinütateni,  benignitatem ,  bonitateni  inimicitiis,  eon- 
tentionibus,  litibus,  irae,  rixis  &c.,  fidem  liaeresibus,  idohitriae,  vencficiis, 
eontinentiam  ebrietatibus  et  coniessationibus. 
Prinumi  est  fornieatio,  nota  satis. 

Secunduni  iinnumdicia,  i|ua  d.  Hicninymiis  compreliendit  omnes  extra 
"■o   ordinarias  infantlas(|iic  V(>hq)tatcs. 

Tertiiun  luxuria  (nam  'impudieitia'  nostri  textus  videtur  e  maruinc 
relata  in  textum,  ut  quam  aiiquis  glosandi  studio  super  'immunditiam'  vcl 
'luxuriam'  t^ignarit  aut  ita  in  aliis  habcri  notarit):  iianc  autem  licet  d.  Mic- 
ronynms  geueraJiter  extenderit  etiam  ad  excessum  eoniugum,  graeee  tarnen 
3''  aselgia,  lascivia  vel,  ut  Ambrosius,  obseoenitas,  dieitnr,  quod  ad  mores,  gestns 
quoque  et  verba  jicrtinerc  potest. 

Quartnm    idololatria,    etiam  ipsa  notii  satis,   sed   nunc  nulla  salteni 
crassa  illa  et  quae   in  gentibus   erat.     C^aeterum  quorum   deus  venter   est  et  -mt  n,  i». 
qui  avari  sunt,  etiam  Apostolo  autore  idolatrae  sunt.     Idolatrae  sunt  on)nos isvii ■■'•. ■'.. 


8  an  in  irrationali    p.iite   li)can<la  sit   11  19  —  21    5ßon  Krasnius   bii   inipudicitiani 

tnlinnt  fe^lt  in  II  24  perversae  ilelcctitionos  II  :'.7  iilol.itria  il 


590  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

adulatores  et  siiperhi  ae  qiiiciniqtie  gloriantur  in  honiinc  vel  seipso  vpI  altern. 
Ita  hodie  non  pariiin  niiilti  princlpes  et  pontifices  idola  sunt. 

Quintum  venefieiuni  est,  quod  malum  hodie  niire  inci-escit.  Dieitur 
aiiteni  Hieronvmo  teste  ars  nialefiea.  I'liarniaeiim  enim  j^^raeee  veneniim  vel 
medi'.'amoiitiun  dieitur,  inde  pharmaceutria  veuefica.  Igitur  magos,  malefieos,  r. 
carniinatrices,  et  si  qui  alii,  qui  pactis  daemonum  nsi  illudunt,  noeent,  furantur 
]>roxiniis  suis ,  Apostolus  siguificat.  Ciaret  anteni  tanti  Apostoli  quoque 
autoritate,  venefieia  illa  non  esse  niliil,  sed  posse  nocere,  quod  multi  non 
ereduut. 

Sextum,  inimicitiae  simiiltates  et  silentia  iaiter  se  odia  esse  videntnr.  m 
Lites,  quod  noster  textus  content!  ones ,  graecus  eris,  id  est  lis,  opus  ini- 
niicitiaruni,    aemulationes  seu  zeli:    supra   dictum   est.     Irae:   notum  est. 
Rixae,  quas  d.  Hieronymus  graece  eritheias  dici  aptius  putat,  quando  scilicet 
ali(juis,    ad   contradicenduni  jtaratus,   stomacho  delectatiu"  alieno   et  muliebri 
iurgio  eontendit  et  jirovocat  contendenteiu.    Haec  oiiinia  experientia  et  exemplo   i'' 
duoruni   adversariorum   melius   (|uam  descriptione  colligere   possis.     Primum 
enim   sunt    inimici    atque   discordes:   tum  data  (jua<-unque   occasione   mox 
litigant:  litigantes  autem    aemulantur,    dum  (luisijue  alten  superior  esse 
nititnr:  aemulantes  autem  iraseuntur:  irati  autem  ([uaerunt  utrin([ue,  quod 
dieant  aut  faeiant   aut  omittant  (juod  alterum  mordeat  ac-  provocet,  hoc  est,   211 
rixantur:  rixantcs  autem  disscnti  unt  et  quisque  sua  defendere  promptus 
est  alienaque  infirmare.     Ex  (juibus   tunc   seetae   et  haereses   fiunt,   dum 
(juisque  alios  in  suam  partem  traliit  et  alteri  abstrahlt.    Hinc  alitur  invidia, 
atrox  malum:   tandem  in  caedes  et  homicidia  ruunt.     Et  liic  finis  huius 
luali.     Exemplum  sume  inter  duos  fbi'enses  adversarios  aut  duas  respublicas   -j:, 
iuvicem  adversarias  aut  inter  duos  sophistas  ae  theologistas  pro  opinionibus 
suis  eertantes.    Novem  ergo  gradibus  seu  eapitibus  distinxit  concupiseentiam 
illam  earnis  amarulentam  atipie  colerieam:  aileo  detestatur  adversarios  eliari- 
tatis    Apostolus.     Addit   hie    d.  Hieronynuis,    haereticmn   dici    omnem,    (jui 
scri|>turam  aliter    intelligit    (|uam    sensus    spiritussaueti  flagitat,    etiam    si   de  ;to 
ccclesia  non  reeesscrit:  dura  scntentia  suj)er  Aristotelicos  theologos. 

Deinde   septimum    el^rictas,    quae    non    tautuni   vino    sed    omni    aiio 

siic.  1, 1.'.. genere    potns    prohilx'tur.      l-nde    Lueae  i.  A'^inum    et    siceram,    id    est  ine- 

briativuni,   non    bibet.     Commendatur   sanc   abstinentia   vini   et    sobrictos   in 

variis  scripturae  locis.     Contra,  (|uid  ebrietiis  praestiterit,  satis  eiusdem  pi'o-  ■<:• 

i.9noi.9,2iff.  baut  scriptm-ao  historiae  in  Noe,  Lotli ,  (|u<)ruui  ebrietas  sine  propria  culpa, 

non    tarnen    sine    malo    aliorum   contigit:    svx\    notae   sunt    historiae   passim. 

fiiic.  21,  ;i4.  Unde   Christus   Lueae  xxi.  Attenditc,   ne   graventur   corda  vestra  crajiula  et 

ebrietate.    Et  certe  ebrietatem  satis  a])paret  esse  qnandani  pestem  in  nostris 

12  Irae:  notum  est  fe^tt  in  II  29— Ml  Slon  Addit  liio  16i§  Aristotelicos  theologos 

fe^tt  in  II         32  Decinuiniseptiimuii  AH;  bic  Sc'Snrt   Koiiido  so|itiniiuii  ((1)011  in   F         :'.9  91on 
Kt  Corte  613  cxpurgüudi  S.  '>!))   .3.  5  ffl)lt  in   H 


In  eiiistolain  Pauli  ad  Oalatas  comnientarius.  1519.  591 

regionibus,  diviiio  l'urore  iiniiiissain.  Fiiginius  pas.siiii  pi'stilcntiuiii  caniis  et 
omni  studio  nos  armamus  et  curamiis,  ne  corri]>iainur  ah  ca:  in  lianc  vcro 
pi'.stom  insigiii  caecitato  nos  ipsi  irniiimis,  nee  est  cpii  saltoiii  uioneat,  nediini 
proliiheat,    dpni(|iu'    iiupetiiosiiis    grassatiir    (]nam    ut    s])es    esse   possit   caiii 

'■>   expurgaudi. 

Ultimum  comessatio,  ijuae  Lueae  xxi.  crapula  dieitur:   sicut  cbrietasi'm. -.Lai. 
niniiuni  hibendo,  ita  crapnla  niminni  eomedendo  gravat  eorda.    Et  hoc  cclebrc 
nialiuii  inire  crescit  etiani  in  ilncibns  popnli  et   inagnatil)ns  Isi'acl  tanto  in.\n, 
tanto  apparatn,    tanta  ferculornm   coj)ia   et  varietatc,   ut    priscornni   insigncs 

10  erapiilas  vidcantur  data  opcra  vello  irridere.  Venit  anteni  vcrbuni  'cDnies- 
satio'  a  nomine  'C'oinos','  (pii  Graecis  deus  convivii  et  crapnlae  dictns  est. 
ut  sicut  a  Venei-e  libido  ita  a  Corao  crapula  dicitur,  utrunque  sane  iniiufn 
potentissinuun  et  vicinuni:  Iniie  venter,  illi  ea  (piae  infVa  ventrenv  sunt  ser- 
viunt,  et  CV>mos  Venerem  servat  ac  vi'getat,  aliotjuin  sine  Cerere  et  Bacclio 

I-'   friget  Venus. 

In  fine  addit  'et  iis  siniilia\  quia  quis  omncni  Icrnam  earnalis  vitae 
recenseat?  Xani  superbiain  et  vanani  ghiriain  satis  sub  aenniiation(!  e(  zcio 
compreliendit,  detraetioneni,  nialedicta,  clanioreni,  blaspliiMnias  snb  ira,  invidia, 
dissensione  &c.,  dolos,  fraudes,  insidias,  niendacia  sub  eisd(>ni:    partes  enini 

20  aliquot  signavit,  ne  Galafae  causareutur  sese  noseire,  (|uoniodo  caniis  con- 
eupiseentiis  resisterent. 

Quae    pracdico    vi)l)is,    sicut     ])raedixi,    (jUdniani    (|ui    t  alia  w.u.  :.,  ii. 
aguut,  rcguuni  dei  non  c(insc(|ncntur. 

Ecce  hoc  est  spiritn  anibulave  et  non  pei-ficere  earnis  desyderia,  spiritu 

2i   duci,  non  esse  sub  lege  atquc  onniem  legem  in  xuio  charitatis  capitulo  com- 

plecti,  scilicct  si  haec  non  Haut.     lam  vides,  quam   non   snfficiat   sola  fides, 

et  tarnen  sola  fides  iustificat,  quia,  si  vera  est,  impetrat  spiritum  cliaritatis. 

Spiritus  autcm  charitatis  hacc  omuia  fugit,    ac   sie  legem    iniplet   et  rogmuu 

dei  consecpiitur.     l'roinde  totnin  fidei  tribucndum,  fides  autem  verbo,  vcrbtuu 

30  autem  divinae  misericordiae  mittcnti  \erl)i  Apostolos  et  praedicatores,  ut  sit 

omnis  sufficientia  nostra  ex  deo,  a  ipio  veiiit  onuie  donum  et  datuni  optinnnn. 

Hi^c  sunt  quae    in  populo  tractari   Djxirtuit    et   eo  online  tractari,  quo 

ab  Apostolo  traduntur,   ut  prinuun  de  suis  viribus  desperantes  verbuni  litlci 

audiant,  audientes  credant,  credentes  invocent,  invocantes  exandiautur,  cxanditi 

3''   spiritum    charitatis   accipiant,   ace<>pto   spiritu   spiritu  ambulent   et   desyderia 

caniis  non  perficiant  sed  crncifigant,  crucifixi  cum  Christo  resurgant  et  ivgnuni 

dei  possideant.     Nos   autem    in   operibus   a  nobis   electis  et    statutis   aiiimas 

occupamus,  semper  docentes  et  niuKpiani  veritatis  scientiam  attingentes,  immo 

7  —  10   Son  Et   hoc   6i§  inidcie    fehlt    in    II  9   tantn   t'crciilHinni   ndc   'Jlii?cintien 

.SO  niittcntis  aüt  'Jüivfiatcn 
')  Kci/uof. 


592  Ii  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comraentarius.  1519. 

eonti-a  pietatem  liberum  arhitrium  et  \irtiite8  iiostras  erigentes,  pi-aesiunptionem 
ditcentes  et  nierita  congrui  et  ooiuligni  vanissinie  iactantes,  taiKlem  Dutioiam 
Cliristi  penitus  tollentes  et  miserriinas  conscientias  hominibus  multiplieautes. 
B.  Augustinus  super  verbo  'qui  talia  agunt':  Agunt,  inciuit,  talia, 
(|ui  cupiditatibus  carnalibus  consentientes  facienda  esse  deoernunt,  etiam  '■ 
si  adimplendi  facultas  non  datur.  Et  subiungit  miram  distinetionera.  Aliud, 
iiujuit,  est  nou  peccare  et  aliud  peccatnni  non  habere.  Xam  in  quo  peccatuni 
non  regnat,  non  peccat,  hie  est  qui  nou  obedit  desvderiis  eins:  in  quo  antem 
non  existunt  omnino  ista  desyderia,  non  solnm  non  peccat,  sed  etiam  non 
habet  peccatum.  Quod,  et  si  nuiltis  e.K  partibus  in  ista  \-ita  possit  effici,  ex  w 
onnii  tarnen  parte  non  iiisi  in  resurrectione  atque  connnutatione  caniis  spe- 
randum  est.  Haec  distinctio  idem  docet,  quod  supra  satis  est  dictimi,  quod 
homo,  inquantum  spiritu  ambulat,  iustus  et  sanctus  est  ac  non  peccat,  at 
inquantum  desvderiis  adlnic  niovetur,  peccator  est  et  camalis:  habet  ergo 
peceatimi  in  carue  et  peccat  caro  eins,  ipse  vero  non  peccat.  Mira  scntentia:  ''' 
idem  homo  simul  peccat  et  non  peccat.  Hie  concordantm-  duae  illae  loannis 
1.50(1.  1, 9.  apoötoli  sententiae:  prior  loan.  1.  Si  dixerimus,  quia  peccatum  non  habemus, 
1.30I1.  :i,  9.  nosipsos  seducimus:  posterior  iij.  et  v.  Omnis  qui  natiis  est  ex  deo  non 
jieccat.  Omnes  ergo  sancti  habent  peccatum  simtque  peccatoi-es,  et  nullus 
]ieccat:  iusti  sunt  iuxta  illud  quod  gratia  in  eis  sanavit,  peccatorcs  iuxta  jo 
quod  adhuc  sanandi  sunt. 

®(ii.  .'.,22.  Fructus  autera  Spiritus  est  charitas,  gaudium,  pax,  patientia, 

lionignitas,  bonitas,  longanimita.s,  mansuetudo,  fides,  modestia, 
CO  nti  nent  i  a,  castitas. 

Xon  est  dubium,  quin  tantum  noveni  fructus  mimerai-it  Paulus,  ut  •->.•. 
ex  d.  Hieronymo,  beato  Augustino  et  graeco  liquet,  ubi  sie  censeutiu':  fructus 
Spiritus  est  charitas,  gaudium,  pax,  longanimitas,  l)eniguitas,  bonitas,  fides, 
mansuetudo,  coiitinentia.  Apparet  autem,  numeruni  duodecimum  istum  cre- 
visse  imperita  aliquonnn  diligentia.  (Jui  cum  vel  in  glosa  vel  marginc  vcl 
in  Hieronvmo  invcnisscnt  'paticntiam',  in  textum  retiderunt  in  quartum  locum,  ■'■<' 
in  quo  'long-animita.^'  ])onenda  fnit,  (piam  in  septimum  transtulerunt.,  Deindc 
'«•oiitinciitiain'  id  (piod  'modestiam  et  castitatem'  ex  d.  Hieronymo  significarc 
\ideruiit,  adiccerunt  has  duas  textui,  et  'fidei'  ac  'mausuetudinis'  loea  per- 
mutarunt. 

Perit  ergo  fundanientum   doctrinac    illorum  de  duodccim   fructibus  non   ^'■• 
modo  defectu  numeri,  verum  et  ratione  intelligentiae.    Eli  enim  ex  fruc^tibus 
faciunt  suos    habitus   in  aiiiina    subiective    iiaerentes:   Apo.stolus   autem   facit 
cos  opera  .sj)iritus  vitalia    et  per  totum  homincm  diffusa,   opponit  cnim  eos 
operibus    camis.     Sed   et  'sjiiritus'    hoc   loco    (licet  rcfragimte  Hieronymo) 


12  s.itis  est  ilIstliK'tnm  1'  2."j  iiniiUM.ivit  AI"  cd.  Kriaiig.  Sü  I'eriit  II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519.  593 

non  spiritiuii  sanctiim  sitriiificat,  sed  spiritualom  homincni,  ut  sit  antitlicsis 
'opera  earnis,  f'ructiis  spiritiis':  'caro'  arhrn-  mala,  jiroferen.s  spinas  et  tribnlos, 
'spiritiis'  arbor  bona,  proferens  uvas  et  ficns,  ut  Matt.  vij.  Nam  et  AnibrosiusOTniiii.i.ir.tf. 
(licit,  (jiKul  lex  Spiritus  Iiaeo  operattir,  et  beatns  Hieronvimis,  in  viarn  reiliens, 
5  spiritiini  arboreiu  bonam  interpi-etatur.  Item  eaniis  opera,  nou  triietiis, 
spiritixs  fructus,  non  opera  voeat.  C'iu-  hoc?  nempe  quod  opera  carni.s  non 
siuit  utilia,  quia  spinis  et  tribiilis  nemo  friii  potest,  sed  .sunt  opera  mala, 
tantimi  nocentia.  At  opera  spiritns  prosunt  et  fnii  illi.s  possmnus  inaeternum, 
sunt  ficus  et  uvae  terrae  promissionis :  recte  ergo  fruetug  nomine  eommendantur. 

•iJ  Primus  est   eharitas,   de  qua  dictum  est,   non   esse  eara   qualitatem 

latentem,  .sed  sicut  de  fide  beatns  Augustinus  dicit,  quod  unusquisque  eam 
eertissime  videt,  si  eam  iiabet,  ita  et  spem  certe  sentit  se  habere,  ita  et 
eharitatem  praesertim  tempore  tentationis  eertissime  videt,  si  habet.  Est 
ergo  haee  dulcis  motus  in  deuni  iraseentem  et  proxinium  offendentem.    Tune 

'■'•  enini  probatur  eharitius  dei,  quando  percutit  et  perturbat,  sicut  in  martyribus 
monstratiun  est  et  in  Christo  passo.    Tune  autem  probatur  ch;u-ita.s  proximi, 
quando    proximus    otfendit   et   odium   mereri   videtur.     Aliociuin   nulla   ferme 
virtus  simidationi  magi.s  jiatet,  adeo  ut  Rho.  xij.  Apostolus  id  unmii  eurarit,  söm.  12, 9. 
dicens:  eharitas  sine  siinidatione.    Habet  eniui  deus  midtos  amatoi-es,  qui  in 

M   psalmo  seribuntur:  Confitebitur  tibi,   cum  benefecens  ei,   et  psal.  Ixxvij.  Et*t.J9.i9. 
dilexerunt  eum  in  ore  suo,    et  lingua  mentiti  sunt  ei.     Ijateat  ergo  in  ]iace, 
sed  in  hello  nihil  vivatius  sentitur  quam  charita.«,  spes,  fides,  iiisi  difHdentiam, 
desperationeni ,  odium  quoque  non  sentiant 

Gaudium,   secundus  fructus,   aeque  ut  eharitas,    in   deo  et    proxinio 

25  est:  In  deo,  tjuaudo  de  divina  misericordia  laeti  sumus,  etiam  in  mediis 
mundi  proeellis  laudantes  et  benedicentes  domimmi  in  Camino  ignis  die  ac 
noete.  In  proximo  vero,  quando  illius  bonis  non  invidemus,  sed  congratulamnr 
tanquam  nostris  propriis,  laudantes  dona  dei  in  ilJo.  At  sicut  cai-nis  secta- 
tores  fingiint  eharitatem   tempore  sereno,  ita  et  gaudium:  laudant  deum  et 

30  dona  dei  in  hominibus,  sed  donec  offendantur:  tum  opera  carnis  proi-iiunt, 
detrahunt  donis  dei  quae  prius  laudarant,  tristantm-  si  detractioui  eonim  non 
sit  successus  nee  minuatm*  existimatio  proximi.  Nemo  enini  credit,  quam 
profunda  sit  malicia  camis:  tarn  miütos  secure  perdit,  donec  tententur  et 
prol)entiu-. 

3i  Plana  videntur  et  aperta  Apostoli  verba,  sed  si  in  usimi  jioiiii'^j  invenics 

quam  arduum  sit  non  operari  opera  camis,  (juac  insensatis  illis  videntur  a 
se  esse  longissima,  cum  sint  illis  jilenissimi.  Xam  etiam  siqier  relit;ii>ne, 
.super  observantiis,  super  bonis  operilius,  super  regulis,  statutis,  traditionihus, 
moribus  hominum  pleno  inipetu   proruunt.     Sed   hie  aceipinnt  velamentum 

*o  zeli  et  amorem   iusticiae,  et   pro  sancta  religione  secni-e  vastant  eharitatem 


12  f.  ita  et   cbaritatem  6i§  eertissime  videt  fc^lt  in  11  2S  in  illis  AF  cd.  Krlang. 

8ut^et§  aBerle.  II.  :J8 


594  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comiuentarius.  1519. 

et  pacem  et  gaudiiim.  Qui  furor  hodie  oninia  fere  monasteria,  omiies  eeele- 
*i.  J8. 31.  sias  et,  ut  psal.  ait,  Klectiorcs  I.srael  ocoiipat.  Xani  in  ii.s,  (|ui  publice  iiiali 
sunt,  facile  dignoscuntur:  at  suh  tonsuris,  intuli.s  alii.s(jiie  .•^aeris  ritihii.'i  piildire 
sagiuatur  ac  .seciirc  regiiat  Belieinoth  iste,  dum  creduut  se  (>l>.se(|iiiuin  deo 
praestare,  si  ,suae  factioiii^  carnem  ameut,  extraueos  vero  immortali  odio 
persequantur  ae  erimineutur. 

Tertius  est  pax,  quae  et  ip.sa  duplex  est:  In  deo,  haec  est  bona  con- 
seieutia  in  niisericordia  Christi  nixa,  sed  exnperat  quandoqne  onineni  sen.snni, 
dnm  tnrbatur  abscondente  se  deo  et  faciem  avertente,  eonseientia  silii  relicta, 
In  proxinio  vero,  dum  ceditur  eins  voliuitati.  Nam  pax  liaee  cum  honiinibus 
stiu-e  nnnquam  jiotest,  si  quilibet  sua  iustificet,  tueatur,  (piaei'at,  cxpostnlct, 
sicut  liodie  forum  liliomanum  et  iura  ecclesiam  replevenmt  litibus,  iin-giis, 
causis,  interim  frustu  ])arvulo  jiacis  contenti,  qua  cum  suis  coiiveniunt, 
faciuntque  sibi  ipsis  ojierciilum  nequitiae,  ut  uihil  minus  putent,  i|uam  se  in 
operibus  carnis  esse  submersos.  Nou  enini  cum  quantis  discoi-di'ut,  sed  cinn 
quautis  coucordent,  attenduut,  reliquos  etiam  doeere  pacem  parati.  Prorsus 
;Hiim.  12, 18. lii  nihil  de  pace  intelligunt ,  (juam  Apostolus  Rho.  xij.  connnendat,  dieens: 
awiitti). .'., 9.  quautuni  iu  vobis  est,  cum  unmibus  hominibus  pacem  habentes,  et  Matt.  v. 
Beati  pacifici,  quoniam  filii  dei  vocabuntur. 

Verum  huius  pacis  dissolutionem  iuristae  sane  doctissime  excusant, 
quando  vim  vi  repellere  doceut  et  iusticiam  tuendam  esse  iactant,  quasi  non 
sit  summa  omuium  insticia  iusticiam  suam  relinquere  et  adversario  tollciiti 
pallium  cedere,  etiam  tunica  adiecta.  Breviter,  impossibile  est  Euangelium 
et  iura  hominum  simul  servare:  ideo  impossibile  est,  pacem  simul  cum  iin-ibus 
stare,  maxlme  nostra  aetate,  ubi  Enangcliuni  nihil  est,  iura  sunt  onmia  in 
Cffb.  c,  4.  Omnibus.  Hie  est  angehis  in  Apoculypsi  missus  in  ira  dei,  ut  sumerct  pacem 
de  tt'rra. 

(•iuartus  est  longauimitas,  graece  macrothymia.'  Non  est  enim  hie 
hypomone,^  id  est  patientia,  nee  anoche,'  id  est  tolerautia,  qnanqnam  d.  Hie- 
ronymus  pro  eodem  aecipere  velit  jnvtieutiam  et  longanimitatem:  verum  aliud 
videtur  esse  malos  tolerare,  aliud  eorum  iniurias  pati,  et  adhuc  eoruni 
expectare  emendationem ,  ojitare  salutem,  non  cogitare  vindic^tam,  quod  pro- 
iHüni.  •.',  4.  j)rium  est  longanimitatis.  Iiho.  ij.  An  divitias  bonitatis  et  |ia(ientiae  et  longa- 
nimitatis  eins  contenmis".'  l^onitas  est,  qua  bcnefacit  eis:  |)atieiitia,  (|ua  eos 
patitur  abuti  beneficiis,  ingratos  reddentcs  malum  pro  bono:  longauimitas, 
(|ua  expectat  emendationem  corurn. 

(iuintus  est  benignitas,  se.vtns  bonitas,  quae  si<;  differnut  antore 
Hieronymo:  Benignitas  est  virtus  lenis,  blanda,  tran(juilla  et  onmium  bonorum 


14  sub  ip.sis  AF  eil.  Erliuig.  20  f.  Ilic  Oft  .•Hindus  ti?  pacoiii  ilc  toiia  fi'f)It   in   II 

28  liic  fc()tt  in  Cfl.  Kilaiig.  :in  pro  cadciii  II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  ISig.  505 

apta  coiiRortio,  invitans  ad  fainiliaritatom  sui,  diilois  alloqiiio,  morilnis  toin- 
perata.  l^ntle  heatu-s  Amln-osius  liuhet  'Iciiitas'.  Hacc  pas.siiii  et  harbare 
vocatur  amicabilitas,  vernacula  ireuiitlicli,  luikkelig,  leudselig,  graece  clirestotfs, 
quam  ij.  Coriiit.  vi.  suavitatem  iiitcriirctatiir   dicens:    In  suavitate,   in   spiritu  2.  Gor.  n,  n. 

i   sancto,  et  liinc  Elio.  ultimo  elircstulogias   dulcos  scrmoncs  dixit.     Et  rcctinsmöm.  ir„  18. 
suavitas  quam  hcnionitas  mihi  dioorotur,  quod  nialignitas  contrariuni  \itiuin 
atrocius  est  quam    ut  difficiles   illos  et  insuaves   signifieet.     Dicitur  enim  de 
insuavibus  'bonus  lionio  est,  sed  noscit  boniimmi  so  moribus  attomperare,  er 
ist  frum,  aber  gar  tzu   unfreuntlicli  und   nit  leudselig'.     Jkmitas   ergo   potest 

10  e.sse  tristior  et  fronte  severis  moribus  irrngata,  ad  benefaciendum  tanieu 
exposita,  nemini  noect,  omnil)Us  prodest,  sed  limnanitatis  ali(iuid  ei  deost. 

Septimus  f'ides,  quam  d.  Hieronynnis  eam   intelligit,  (piae  ab  Apostolo 
snbstantia  renim  sperandamm  Heb.  xi.  scribitur.     Nam  siibstantiam  cxponitt'rt'r.  n,  1. 
pro  possessione,  dicens:  Quia  quod  fide  ])ossidemus,  speramus  esse  venturum. 

»:•  In  qua  sententia  et  ego  diu  fui,  (juod  observasseni  substantiam  in  sacris 
literis  fere  ubique  pro  faeultatibus  et  possessione  usurpari,  niaxime  cuni  ad 
hoc  Hieron\nni  huius  loci  tenereni  autoritatem.  iXam  quae  de  snbstantia 
sententionarii  comportarnnt,  quid  est  recensere?  At  postquam  Pliilippns 
mens  Mehuu^hthon,  adolescens  corpore,  senex  venerabili  mentis  canicie,  quo 

:'o   in   gracciis    utor   praeceptore,   me  sie   sapere   non    pennisit,   ostenditque  sul>- 
stantiam,  (juando  faeultatem  signifleal,  non  hypostasin  (quo  verbo  Apostolus 
Heb.  xi.    utilur)   sed    vel    l'sian'    vd    JJroton'^    vcl   Hvparxin'    graeee    diei,.oci)v.  11, 1. 
mutavi  sententiam  cedoqne  sensu  nieo,  hypo.stasin  seu  substantiam  signifieare 
proprio    subsistentiam    et    substantiam,    qua    (piodlibet    in    se    subsistit,    ut 

25  Chrisostonuis  sapit,  vel  etiam  promissioncm,  pactum,  de  quo  non  est  nunc 
tempus  latius  disputaudi,  expectationem,  quac  verbi,  unde  descendit  h\-]wstasis, 
vis  et  proprietas  admittit.  Potost  autem  'fides'  hoc  loco  non  absurde  accipi 
pro  veritatc  seu  fidditate  scu  simi)licitate,  quac  neminem  fallit,  quae  in 
negotiis  et  eommuni  mortalium  vita  summe  est  necessaria,  ut  etiam  duj)licem 

30  sie  fidem  invcniamus,  unam  erga  deum,  cui  fidelcs  sumus,  non  tantum  quod 
servamus  nostra  promissa,  (juantum  (|uod  credimus  illius  promissis,  alteram 
erga  hominem,  cui  sumus  fidelcs,  scrvautes  et  tenaces  ])actonmi  ac  pro- 
missorum. 

Octavus  mansuctudo,   quani  Hicronymus  opponit  irae  et  rixis,  quae 

35  a  longanimitate  forte  dilficult<T  distingiiitur.  At  nota  est  mansuctudo  et 
mitita.s,  quod  sit  virtus,  (|uac  non  irritatiu-  ad  iram,  non  vindicat,  ultra  (|uain 
longanimitas  est,  quae  cxpectat  emcndationem  malornm,  (|ui  etiam  ikhi 
irritarunt. 


3  holdselig  ff^lt  in  H       /pj,<iror>;i:  II  8  er  ist  wol  frum  II         13—27  Son  Nam 

substantiam  6i§  proprietas  admittit  fcljtt  in  II  24  quam  quodliliet  A  :i7  qui  otiam  11011 
irritarunt  fe^tt  in  II 

')  =-T  nvalai:             -)  =  liotorui'.  ')  =  vnuqiiv- 

:38* 


506  Ii  eiiistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

Nonu8  conti aeiitia  seu  rectiiis  tempcrantia,  quam  non  tantiim  in 
castitate  dobeniiis  accipere  sed  et  in  potu  et  cilio,  (juare  i'ius  seutentia  easti- 
tatem  et  modestiani  complectitur.  Itaqiie  et  ooniiiginu  hie  frenat  licentiani, 
nt  eontinenter  vivant,  niodestia  teniperantes  carnis  lihidineni. 

otoi. -., 23.  Adversus  hniusniodi  non  est  lex.  5 

Memor  argnmeuti   suscepti  seiuper  inculcat  legem,   quae  non   iustifieat 

1.  Tim.  1,  9.  eonfideutes  in  eam:  .sie  Timot.  i.  Lex  non  est  iusto  pcsita,  8ed  rehellibu.s  et 

jKirricidis  <S:c.     Non  indigeut  lege,   qui  tales  .sunt:   ut  quid  ergo  Galatae  ad 

legem  revertuntnr  non  modo  decalogi  sed  etiam  ceremoniarum ?    Vides  cnini, 

Apostolum  non  de  eeremoniali  tantum  lege,  sed  maximeet  de  morali  hnjni.   m 

Itermn  autem  suo  tropo  theologi.ssat  Apostolus:  quare  cavendum  est 
a  stulta  intelligentia,  (juasi  iustus  non  debeat  beue  vivere  bonaque  faeere 
(nam  hoc  rüdes  intelligunt  non  esse  sub  lege),  .sed  ideo  iustus  non  liabet 
legem,  fjuia  nihil  debet  legi,  ut  qui  habet  charitatem  (juac  facit  et  inijilet 
legem.  Sicut  iij  et  vij  (paradigma  est  Augustini)  non  debent  esse  decem,  i.'. 
.sed  sunt  decem,  nee  ad  hoc,  ut  decem  tiant,  quaercnda  est  ulla  lex  aut  regula. 
8ic  domus  aedificata  non  debet  aedificari:  est  enim,  quod  ars  aedificatoi'is 
velut  lex  quaerebat.  Ita  iustus  non  debet  bene  vivere,  sed  bene  vivit,  nee 
indiget  lege  quae  doceat  eum  bene  vivere.  Sic  virgo  non  debet  esse  virgo: 
(juod  si  per  aliquam  legem  quaereret  fieri  virgo,  nonne  insaniret?  Iniustns  o» 
autem  debet  bene  vivere,  (piia  non  bene  vivit,  quod  lex  requirit.  Hoc  totum 
lU'get,  ne  ex  lege  et  operibus  iusti  fieri  praesumant,  sed  per  fidem  accipiant 
spiritum  sine  lege  et  operibus,  ((uo  legi  satisfaciant,  ut  al)undc  satis  dictum 
est   in  superioril)us. 

©Ol.  .'.,34.  (|ni  autem  sunt  Christi,    carnem  crucifixerunt  cum  vitii.s  et  m 

C(iiicu|)iscentiis. 

Ad  occultam  rcspondet  quaestionem,  (jua  ex  jiraedictis  f|uis]Mam  motus 
quaereret  'Si  adversus  hniusniodi  non  est  lex  et  sunt  iusti  nee  debitorcs 
legis,  ut  (|uid  jiraiH'ipis,  ut  opera  cai'nis  non  faciant,  spiritu  ambulent  et  alia 
f'aciant?  Nonne  debitmn  ab  eis  exigis?  Nonne  legem  praescribis?  Nonne  m 
adversus  eos  tua  praeeepta  .sunt".'  C^uid  tibi  ii)si  confradicis?'  Qidd,  putas, 
aliud  responderet  (|uam  quod  supra  didicinnis,  (|nod  ii,  (|ui  ])erfecti  in  iis 
sunt,  sub  lege  non  sunt:  legem  imjilent  plene ,  ideo  lex  nihil  adversus  eos. 
verum  dum  in  carne  nemo  est,  qui  haue  nutaiii  pericctc  attingit,  in  hoc- 
saltem  servantur  qui  Christi  sunt,  (piod  carnem  suani  crucifiguut  i't  ])Ugnant  :ir, 
iHüm.  7, -.'i.  cum  de.syderiis  eiu.s,  et  sie  s])iritu  inqilcnt  legem  dci,  licet  caruc  (ut  Klio.  vij. 
dielt)  serviant  legi  peccati.  (^uare  i'ructuuiii  spirilus  descrij)tio,  contra  <|Uos 
lex  non  est,    jiotins  |iraelixa  meta  est,    ad   quam    iiitcndum  est   spii'itualibus, 


2   ciljo,  (|U.a  spiitoiil!;»  II  7   sie    1,  'l'liiKi.  1.    II  '2'j   Qui  riiiiii  II  :I4   iiüiiigat  II 


In  ('iiistolain  Piiuli  ad  (iiil.itas  coiuiiiL'ntarius.  1511).  597 

»jiiani  ((iiod  ;ili(|iu)s  illuc  juTvenissc  si'utiat:  taiituiu  t'r<j;(>  illis  iioii  advcrsatiir 
lex  (jiiaiitiim  spiritii  vi\-iint,  tautuin  adversatur  (juaiitnni  carnis  moventur 
desyderüs. 

Et  liiinc  canonL'in  esse  intdligondi  oninia  alia,  in  (|nil)iis  iiisti  ot  .saucti 

5   in    terra   coiuiiieiKlantur,   piilcliiv    et    copioso    probat    hcatiis    Augustinus    de 

natura  et  gratia.     Sie    Rlio.  vi.  vetus  lionio   uoster  siinui  erueifixus    est  cum  ^i'»"'- 1>- «• 
Christo,  et  supra  ij.  ("Iiristo  eonerueitixus  suui:  vivo  iam  iiou  ego,  vivit  vero  *>'• -.  i'J  i- 
in  me  Ciiristus.    Traiiseo,  (piae  liie  d.  Hieronynms  ex  Origene  reeenset  neque 
satis  placent.     Dixerat  Apostolus,   non  e.sse   Icgcni   adver.su.s    spirituin,  (|ui 

1»  fruetifieat  fruetus  lege  ])raeeejitos :  ita  eontra  non  o])(>rantur  ojiei'a  earnis, 
faeiuut  bonuni  et  deelinant  a  nialo.  Quare?  (juia  sunt  Christi,  pertinent  ad 
Christum,  nou  ad  Mosen,  non  ad  legem.  Si  autem  sunt  C-hristi,  sine  dubio 
carnem  erueifixam  habent,  non  per  legem,  quae  earneni  magis  irritabat,  scd 
per  Christum,  quasi  dieat  'Christi  esse  non  potestis,  si  legis  esse  vultis.    Si 

i")  legis  e.stis,  earnem  non  erueifigetis,  erit(jue  adversus  vos  lex'.  Ideo  ii,  qui 
smit  Christi,  snb  lege  non  sunt  et  simul  <;n'iieni  eruoitigunt  cum  vitiis  et 
desyderüs. 

'Vitia'   seu   graece    'passiones'   Hieronyiiuis   putat   geuiu'alius    dictum, 
ideo  additnm  'concupisceiitiis',  (piia  passiones  etiam  ad  dolorem  rcfcruntiu-. 

?u  Quid  autem,  si  per  vitia  scu  passiones  int<'lligat  |>crturbationes  irascibilis 
virtutLs,  in  amarulentia  cordis  l'urenles,  et  per  concupiscentias  atl'eetus  eon- 
cupiscibilis,  iu  titillatione  carnis  blandientes?  qnisque  suo  sensu  abundct. 

Nota   est  forma   huius   crueifixionis:    nam   elavi  sunt  verbum  dci 
per  impulsimi  gratiae  dei  penetrantes  et  earnem  prohibentcs,  nv.  setpiatin-  sua 

ih   desvderia.      Sic    Eeelesi.   ultimo:   Verba    sapientium    sicnt   Stimuli   et   quasi *"i).  i;;,  ii. 
clavi  in  altnni  defixi,   quae  per  magistrorum  consilimn   data  sunt   a  pastore 
uno.  id  est  jier  Apostolos  et  ])rophetas  a  Christo. 

CAPITVLVM  SEXTVM. 

Si  spiritu  vivimus,   spiritu  et  ambulemus.  «m.  5,25. 

30  Xon  referre  multum  credo,   quod  nostri  Codices  liic  Cai)itulum  >c.\liuu 

ordiuutur,  (piod  Hierouymus  et  graeei  inf'ra  ineipiunt  'Fratres,  et  si  lunno 
praeoecupatus  &c.' 

Eundem  servat  ordiuem  in  \vm;  Epistola,  (juem  ad   Khomanos:  nam  et 
illie  primo  fidem  docet  per  undecim  eapitula,  duodeeimo  eharitatcm  et  f'ructus 

35  Spiritus  tractat,  tertiodeeimo  et  relitpiis  pro  suscipiendis  infirmis  in  fide 
laborat.  Ita  et  hie  institutis  in  fide  et  eharitate  iuter  alios  mores  id  curat 
quoque,  ut  infirmos  ant  lapsos  non  f'astidiant.  Sic  enim  beatus  Augustinus 
recte,  meo  iudicio,   jMitat  haec  die!  in  cos,   ipu  de  litera  rcdncti  in  spiritiun 

6  erueifixus  sum  F  8  f.  Transeo  iis  pliR-ent  fcl)lt  in  11  :!•'!  (juani  AH 


598  In  epistolam  Piiuli  ;ul  Hakitas  coiuiueutariiis.  IbVJ. 

iiifinuiores  despiciunt,  de  seipsis  vaiif  gloriautes,  ideo  luoiieri,  iit,  si  ^iiiit  spiri- 
9Ji)m.  u.  tuiiles,  nou  sibi  placeaut,  sed  iufirmitates  imbecillium  sustiiieaut,  ut  Rlio.  xiiij. 
9iBm.  15.  et  XV.  dlcit:  nain  nisi  lioc  f'accivnt,  spiritu  tjuidem  iucepi.s.sent ,  sed  iion  am- 
bularent  .spii'itu,  facti  superbi  f'ratnmi  couteiuptores. 

Est  ergo  seiisus:  Certu.s  siim,  (pK)d  sive  ex  hac  sive  priore  niea  doetriua 
in  spiritu  edocti  fiieritis,  aliquut  inter  vos  relinqui,  qui  scnipiilosi  siuit,  luiudum 
tidei  .sauaoi  opiiiiunem  ab  operibus  legis  potentes  diseeniere,  ut  qui  tiniore 
couscieutiae  iiohiut  ab  operibus  legis  desistere,  nou  satis  tideutes  iiisticiae 
sülius  fidei:  hos,  iuquani,  ojiortet  uon  despicere  sed  blande  fbvere,  donec  usu 
et  exeniplo  f'ortiuni  roborentur  firmentiu-qne.  Nam  ad  hoc  illi  seniper  reliu- 
quuntur  velut  pauperes  in  niedio  populi,  ut  siut,  in  quos  charitatis  ot'ticia 
))ossitis  exercere,  ideoque  'si  spiritu  vivinius  spiritu  iueedamus',  hoc 
est,  perseveremus  et  procedainus.  quod  fiet,  si  infirnioruni  inibecillitate  non 
siuamus  uos  tentari  ad  fastidiuui  eorum  et  nostri  propriaui  complacentiain : 
iioc  euiiu  esset  de  spiritu  declinare,  nobis  placere,  non  per  charitatem  aliis 
servire,  sicut  hodie  (|U()(|ue  abundat  infirnioruni  vulgus,  etiam  inter  doctissimos, 
(jui  misere  tor(pientur  couscientia  legum  hunuinaruin ,  uee  audcnt  fidere  soli 
fidei  in  Christum.  Et  pucri  ac  eifeminati,  qui  reguant  in  ecclesia,  nihil 
prorsus  cedunt  iufirmitatibus  iiostris,  sed  in  turbine  et  violentia  robustas 
ofias  opiniouum  suarum  nobis  proponunt,  modo  tyrannidem  stabiliaut,  statim 
ut  non  responderis  quod  volunt.  'Ergo  tu  es  haereticus,  ethuicus,  scliis- 
maticus',  iuquiunt.     Sed  haec  alias. 

Bai.  ),25.  'Ambulemus'   idem   verbum    est   quod    supra   iiij.   c.    'coninnctns   est 

ei  &e.'  ut  sit  sensus:    Sina  nums   est  in  Arabia,   qui  couiunctus  est,  id  est, 
qui  pertingit,    ambulat,   iucedit  usque  ad  Hierusaleni,   sicut  dictum  est  illie, 

öai.  6, 16.  et  infra  'Qnicuiique  haue  regulam  secuti  fuerint',  id  est,  incesseriut,  lunbula- 
verint.  Est  eniiii  vis  huius  verbi  et  ]iro)iria  significatio  ordine  incedere, 
recta  via  gradi,  procedere,  ut  Erasmus  dcdit.  Utitur  autem  eo  verbo  Apostolus 
coniini)d('  hoc  loco,  ut  non  dccliiient,  iu'(jue  ad  sinistrain  iu'(|UO  ad  dextram, 
seil  ordine  rectc  iucedaiit  et  ambiilent  s|)iritu  accepto. 

Nam  in  ])opulo,  (-um  sint  firmi  et  infirmi,  dujilcx  oiitur  scan(hi!uni, 
nnum  a  siiiistris  iufirmorum,  altcnun  a  dextris  firiiiorum,  tjuos  in  niedio 
retinere  nititur  Apostolus  et  scaudala  atraque  prohibere.  Scandalum  iiifir- 
tuoruni  est,  (juando  ea  fiunt,  (piac  infirmi  nou  (;apiunt  et  speciem  iiialain 
mim.  14.  distinguere  uon  possunt,  de  quo  Rho.  xiiij.  latissinie.  Excmpli  gratia,  (jiiando 
infirmi  videbaut  alios  vosci  cibis  omuibus,  <pii  in  lege  ])rohibiti  crant  ceu 
iiiiiuundi  et  urgente  conscientia  non  audebant  et  ipsi  mandiicare  et  tameu 
nee  exemplum  aliorum  iiii]inil)are:  liic  cum  ludacis  ludacus  fiebat  Paulus, 
cum    infirmis  infirnius,   ut  scrvirct   eis   per  charitatem,    donec  firmarcutur  in 


IG— 22  SSon  sicut  licidic,  tuij  Seil  liae«  ali;is  fc[)U  in  II  24   Kt  sit  sensus  .\I''         28  ut 

Krasmus  deilit   fcl)lt   in   II         :;u  spiritu  ce|)t(j  AI-'    spiritu  crptn  II    spiritu  cocptu  ed.  Krlaug. 


In  epistolain  Pauli  ml  Galatas  couiniontiirius.  1519.  5f|f) 

Christo.  Unde  Rho.  xiiij.  Si  proj)ter  cibuin  tiniin  trator  tiiu.s  cimtristatiir, aftim.  ii,  15. 
iain  nou  seciiiuliun  cliiiritatem  smibuhus.  8ic  de  ouiuibns  aliis  ceromouiis, 
dicnim,  festonim,  vestiiini  &v.  seiitieiuluni.  Aliud  est  .«iij>erboriini,  (|iii  nirsuni 
ufil'iidimtiir  in  infinuis  iinpatioutos  coruiii  tarditatis  et  crassitudinis.  Ita 
.">  niiUa  habita  ratioue  iiitirnioriini,  nimis  libere  utebantiu-  libertate  Christi  contra 
lejjeui,  qnod  ciini  scandalo  infinn<irniii  haec  ajjebaut,  cum  jiotiiis  onmciii 
legem  debiiissent  servare,  antetjiiam  iinum  scandalisareut:  sie  euini  anibiilatnr 
spiritn.  (Juid  eiiini  prodest  spiritu  libeilatis  contra  spiritimi  et  eharitatem 
nti?     "Licet',  inquiiint.    Ita  saue:  sed  tua  liceutia  debet  postliaberi  fratcruae 

1"  intirmitati,  quod  tibi  non  iioceat  iuipedita  tua  licentia,  uocct  autem  fratri 
oifensa  sua  per  tuam  libertatcm  iufiruiitjis.  Charitatis  autcm  est,  ut  ea  qiiac 
alteriiis  sunt  cousyderes,  non  tarn  quantum  liber  tibi  sis  quam  quantiiiu 
fratri  prosis.  Huic  enim  servituti  tc  charitas  subiicit,  dum  te  a  Servitute 
legis  liberat     At  hodie,  deus  bone,  quanta  monstra  pessimae  speciei  perpe- 

i"'  trantiu"  et  relincjuuntur  postea  infirmis  haec  oronia  portanda  et  ])ie  iuter- 
pretan<la,  quae  vix  robustissimi  ferre  possunti  sed  sine  pastore  hcidic  |)astores 
non  sunt,  uuinia  sunt  alia  in  specie,  alia  in  vh'tute  et  reipsa. 

Non  efficiainur  iuanis  gloriae  cupidi,  iuvicein  provucantes,©ni- i,26. 
invicem  invideutes. 

3u  Exponit  latius,    quod  dixerat.     'Tunc,   intpiit,  anil)ulal)itis  et  incedetis 

recte  in  spiritu,    si  vos  qui  fimii  estis  non  infiemini  adversus  infirmos,   non 
vobis  placciitis  et  gloriemini  contrü  illos,    quod    non  sunt   sicut  vos,    queni- 
admodum  Phariseus  ille  in  gloria  sua  deum  glorificavit  et  publicanimi  con-2uc.  is,  n  t. 
fudit.     8i    enim    hoc    feceritis,    ])rov()cabitis    et    irritabitis    vanissinia    gloria 

i'^  infirmiores  ad  invidiam,  et  ita  invicem  eritis  vus  provocantes  et  ilii  invi- 
deutes, neutri  in  recto  Spiritus  ordine  incedentes:  vos  ad  dcxtram,  hos  ad 
sinistram  deturbat  diabolus,  vos  per  gloriam,  hos  per  invidiam.  Quin  exi'mpio 
Christi  vestra  firniitas  jxirti't  sui)cr  sc  infirmitatein  illoruni,  doncc  et  ipsi 
tirnientur.     Xon  enim    no])is  sed  fVatribus  vivinnis,  si  in  s])iritu  et  charitate 

30  vivimus:    ideo    ijuid    illis   conveniat    et    necessarium    sit,    faciemus'.     'Nu!li,3!öm.  13,  s. 
in(juit,  dcbeatis,  nisi  ut  invicem  diligatis.    Si  esca  sc-andalisat  fratrem  nieum,  i.  Gor.  s,  13. 
nun  manducabo  carues  inaetenmm.'    Quare?  quia  Iratrem  diligo,  cuius  salus 
mihi  incomparabiliter  praeferenda  est  meae  libertati,  qua  mihi  licet  quod  ille 
nondum  oapit  esse  licitum.     Sic,    si  scandalisat  frati-em    meuni  mea  insticia, 

3.'>  sapientia,  potentia  aut  <|U0<llibet  opus,  quod  mihi  licitissinunu  sit,  omittendum 
est  et  serviendum  charitati. 

At  nunc  vide,  (piid  faciaut  exemptioues,  privilegia,  indulta,  confessio- 
nalia.     Nonne   leges   pontiticum    factac    sunt    non  nisi    rhctia  pcciuiiaruni    et 

9  Licet  (Inquiunt)   ita  sane,  AF  Licet  lin(|uiuiit),  ita  saue,  eil.  Erlang.  14  —  17   At 

bodie  bii    et  reipsa  fc^U  iit  II  20  incetlitis  AK  ed.  Krlaiig.  :j7    Söoil   At   nunc  vide 

Bi§  Christum  crucifixerunt  ©.  601  3.  29  fc^tt  in  II 


(jyO  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  comnientarius.  1519. 

sciiudula  eunscieutianiin  ■?  Xouoc  tota  Germania  rejileta  est  queriniouia 
assidua,  <iuocl  Ijutyrum  et  lacticinia  permittuntur  in  diebus  ieiiinii  iis,  (|ui 
ciiienuit  plunilniin  et  caeram  Eliomanae  curiae,  eaeteris  pro  sua  riulitate 
iuteriui  e^edeutibu.■^ ,  haec  nou  iioere  tieri,  etiaiu  si  pontifex  s^iuumus  «)ii- 
cederet?  adeo  leges  hiinianae  Ulis  insederunt.  Xam  homicidia  et  foruieationes  s 
et  ebrietates  et  iuvidias  et  omuia  opera  cai'nis  louge  miuora  duoimt  (|iiain 
butvruni  istiid  privilegiatum  comedere,  iiec  est  ulliis  hie  poutiticiiiu  aut  pri- 
vilegiatoriuu,  qiii  Imiu?  turbae  misereatur,  sed  nuiltiplicat  avaricia  incredibilis 
haec  privilegia  sine  fiue,  sine  modo,  quibus  nou  nisi  provocautur  infirmi  ad 
detrahendum,  maledicendum,  iudicandnm.  At  iios  rursnm  illi  firnii  et  legum  w 
robnstissinii  eontemptores,  fVirtitor  iuflati,  contennumt  et  appelhuit  'bon  Christian', 
lioc  est  semifatnos.  Iste  est  mos  et  modus  implendae  charitatis  hodiernus. 
Qnanto  rectius  facerent  snmnii  ]wntifices,  nt  aut  in  totmn  abmgarent  leges, 
(juo  scirent  omnes  lil)ertatem  snam,  (juam  liabent  in  Christo,  aut  nullis  cum 
tanto  tot  infirmarum  conscientiarum  barathro  privilegia  concederenti  (pio-  i' 
modo  reddent  rationem  Clu'isto  pro  tot  ofiensis  fratribus  suis,  pro  quibus 
Christus  mortuus  est?  Sed  fm-or  avariciae  haue  charitateni  ue  a  longa 
(piidem  audire  perniittit. 

A^erum  haec  adhuc  pueriliu  et  levissima.     A'eniamus  ad  ea,   in  quibus 
scaudalisantur  etiam  doctissimi  et  robustissimi :    tanta  est  diaboli  victoria  in   20 
ecclesia. 

Obsecro,  quantus  tmuultu.s,  quantus  rumor,  quantus  foetor  Rhomanae 
curiae  de  paUiis  et  annatis,  quibus  eviscerantur  fnnditus  Episcopatus  et  sacer- 
dotia  Germaniael  Quid  de  rapina  omnimu  sacerdotiornm  comedendis  et 
devorandis  monasteriis  ecelesüsque?  ita  ut  non  sit  altare,  vel  sub  terra,  quod  25 
uon  Rhomanorum  mulionum  ^  avariciae  totmn  serviat,  Interim  doctis,  bonis  et 
populo  salutaribus  viris  fame  et  inopia  pereuntil)us.  Vere  metunt  Rhomani 
carntdia  uostra  et  seminant  nobis  spii'itualia ,  hoc  est  ventosa,  ut  de  sjiiritu 
$oj.  12, 2.  et  vento  vivamus:  sj)iritus  enim  ventus  est,  sicut  Epin-aim  apud  Oscam  pascit 

ventos.    Non  mirum,  inquam,  si  robustissimi  haec  ferre  ni'(jueant:  simt  enim   so 
ultra  modum,  etiam  Apostolicae  perfectioni  difficilia  ad  portandum.    At  haec 
adeo  nemo  curat  pontiticum,  ut  videantur  gaudere  de  provocatione  nostri  et 
invidia  sui  et  iUud  Caesaris^  j)raetendere  'oderint,  dum  metuant'.    Xam  non 
desunt  iuflatae  ciusmodi  vesieae  de  potestate  tantummodo  gloriantes. 

Deinde  quis    ikjii   amarissimc  provocatur   primis    onniium   scandaloruni   -'s 
(nam  ea,   quae  dicta  sunt,   temporalia   simt),   quot  compositioues   ra]nnarmn, 
usurarum,    haercditatmn,    testamciitorum,    plane    onmium    rcstitutiomun    tarn 
vagarum  quam  certarum,  sivc  liaec  pupillis  sive  paupcribus  dcbcaiitur,  inun- 
dant  et  reraissioues  horrendorum  peccatorum  etiam  obti-mluiit,  ncdum  Icvissime 


27   Verum  metunt   F 

')  yuK)et  meint  päp|"tUcf)c  Coifdjrnitjcn,  itiäbcfonbctc  .Harbiitätc.  -)  Gnligula. 


In  epistolam  Pauli  iid  Galatiis  conimcntarius.  1519.  601 

vendimt  taiii  iiiviti,-^  (jiuiiu  vnKntibus,  pnictcxtu  iiiiiu,'^  mortiuio  i'abricae  saucti 
Petri  aut  alicuius  levioris  causae? 

Fatcor,  haec  ferenda  sunt:  nou  licet  invidcre,  non  raordcre.  At  ciiiis 
dabit  nobis   tarn   robusta   ossa,   quac   haec   j)ortent?    an    non    licet  quenilari 

5  infinnitatem  uostram?  nou  licet  dicere  'ferenda  sunt,  sed  non  possumus'? 
Utique  non  est  detractio  ue(iue  inv-idia,  si  onus  importabile  ferendum  imponitur 
et  ego  vires  mihi  deessc  clanieni.  Deindc,  quando  sacras  litera.s  tractamus, 
haec  et  similia  si  arjruantur,  si  niordeantur,  si  proscindantur,  siuicte  et  pro 
officio  agitur.     Aut  cur  Uli   proceres  tarn  docti  et   robusti  exiguut   a  uobis 

1»  horuni  tolerantiam,  non  inulto  niagis  etiam  ipsi  a  sc  cxigunf,  ue  nos  pro- 
vocent?  praesertini,  cum  prius  ducere  debeant  nou  provocari  quam  nun 
invidere,  tum  maiori  chai'itati  debitores  pro  statu  suo  loiige  diligentius  cavcrc, 
ne  provocent,  quam  nos,  ne  invideanms,  ut  sie  ue('  nos  provocati  ncc  ipsi 
invisi  spiritu  incederemus,  qui  spiritu  vivere  debemus. 

!■>  Dices  forte,  mi  lector,  nie  semper  in  Rhomanam  ciuiam  gi-assari,  (|inid 

hucusquc  nimis  insolitum  ftiit.  Rcspoudeo:  Testis  mihi  dominus  est,  nou 
studio  aut  libidine  mea  mc  hoc  facere,  qui  nihil  optem  ardentius  (|uam  in 
angulo  latere:  sed  (piando  omnino  sacras  literas  publice  tractiu-c  dcbeo, 
domino  Ihesu   Christo  volo  pure   servire   ((uantum    jjossum.     A'am   si  literae 

20  fliviuae  sie  tractantur,  ut  tantuni  de  praetcritis  iutelligantnr  a<'  non  nostris 
moribus  quoque  accommodcntur,  quid  proderunf.'  i'rigidae,  mortuae  et  ne 
divinae  quidem  tunc  sunt,  vides  enim,  quam  apte  et  vivaciter  hie  locus,  immo 
quam  necessario  in  nostrum  seculura  cedat.  Quod  (|uia  alii  vel  non  sunt 
ausi  vel  nou  intellexeruut ,   (juid  mirum,  si  citra  inviiliam  fuerunt  tlieologiae 

2S  magistri?  Mihi  certum  est,  verbum  dei  nou  posse  sine  iuvidia  et  mortis 
l)ericulo  recte  tractari,  atque  hoc  esse  unicum  signimi,  recte  fuisse  tractafum, 
si  offeudat,  maxime  principes  et  optimates  populi:  petra  est  scaudidi,  iuxta 
(|uam  absorbentur  iudices  populorum.  Deni([ue  ecclesia  clamat,  quod  prin- 
cij)es  eam  persequantur ,  et  jirincipes  Christimi  crucifixerunt. 

Fratres,  et  si  praeoccupatus  houio  fuerit  in  aliquo  delicto,®.)i.  6,  i. 
vos,   qui  spirituales   estis,   huiusmodi  instruite   in   spiritu  Icni- 
tatis,  consyderans  teipsum,  ue  et  tu  tenteris. 

Erasmiim  lege,  cur  Apostolus   repente   numenmi  mutarit  ac  nou  con- 

tinenter  dixerit  'consyderantes  vosipsos,  ne  et  vos  tentemini'.    Maiorem  enim 

35   vim  habet,  si  ad  unum  vertatur  siugulariter   et  quemque  seorsiun  couvcniat. 

Plane  et  haec  docti-ina  dignissima  est  et  ai-te  mira  ab  Apostolo  tcm- 
perata  ad  formandam  in  illis  charitatem.  Primum  'fratres'  appcllat,  magis 
exliortatione  blanda  velut  ab  aequalibus  pet<'ns  quam  autoritatc  exigeus  velut 


3» 


5  3n  ^VF  ed.  Erlang,  fte^t  hinter  possumus  ein  ^simtt         33  Erasmum  lege,  cur  fc^U 
in  H       mutat  H  34  dicit  H 


602  In  epistolain  Pauli  iul  Galatas  commentarius.   1519. 

ab  ini'eriurihuj.  Deindf  'si  liomo':  uou  ait  'si  fratt'r',  quasi  clicat  'si  thittn-  j)ro 
hutuana  iufirmitate,  qiiia  honiines  sumus,  ceciderit',  hoc  ipso  verbo  ostendens, 
quo  oculo  videre  debeamus  aliorum  casus ,  uempe  comniiserationis ,  et  ut 
pronii)tiores  simus  exteuuare  quam  aggravare:  hoc  enim  diaboli  et  detractoruni 
est,  ilkid  paracleti  et  spiritualiuni.  Et  'praeoccupatus,  praeventus,  im-  s 
provide  lapsus',  in  quo  simihter  docet  peccatum  fratris  extemiare,  quia,  nisi 
manifeste  indurata  maliiia  et  incorrigibiliter  peccarit,  nostrum  est  ilhid  non 
maheiae  sed  imjirovidentiae  deputare  seu  etiani  iufirmitati,  sicut  divus  Bern- 
hardus  suos  docuit,  ut  si  quis  peccatum  fratris  nidlo  modo  potuerit  excusare, 
saltem  dicere  debet,  magnam  fuisse  eani  et  insuperabilem  tentationem,  q\ia  m 
praeventus  et  phisquam  fcrre  posset  occupatus  sit.  'In  aliquo  delicto, 
in  aliquo  casu'  (uam  cadere  facillinumi  est),  non  ait  'in  aliqua  malicia',  iterum 
verbo  extenuationis  usus :  nam  peccatum  levius  et  tenuius  uominare  uou 
possumus  quam  lapsimi  seu  casum,  quod  delictum  hie  vocat. 

'Vos,  qui   spirituales    estis':   mirum  verbum,   quod  simid  moneat  »^ 
officiiun  et  doceat  officium:   docet  officiiuu,   quod   esse  debent  spirituales:   si 
simt  spirituales,   faciant   quod  est  spiritualium.     Quid    autera  est  esse  spiri- 
tualem  uisi  filium  Spiritus  sancti   et  habere  spiritum  sanctum?     At  spiritus- 
sauctiis  paracletus  est,  advocatus,  consolator,  qui  accusante  nos  conscientia 
nostra  coram  deo  patrocinatur  nobis  et  cousolatur,  reddens  bonum  testimonium  2u 
conscientiae  et  fiduciae  in  dei  misericordiam,  excusans,  extenuans  onminoque 
tegens  peccata  nostra,  rursus  magnificans  fidem  et  bona  opera  nosti-a.    Hunc 
imitantes    in   peccatis   hominuni    c(jram    hominilnis    sunt  spmtuales.     Contra 
Satan  vocatur  diabolus,  deti'actor  et  calumniator,  quia  non  solum  accusat  nos 
et  couscientiam  malam  äuget  coram  deo,  sed  etiam  bonis  detrahit  et  raerita  ss 
nostra   fidemque   conscientiae  calumniatur.     Hunc   imitantur  in   peccatis   aut 
etiam  bonis  operibus  hominum   coram  homlnibus,  qui  ag^ravant,  incrassant, 
dilatiuit  })eccata  hominum,  rursus  extenuaut,  accusant,  ci-iminantur  bona  opera 
eorum.     Unde    beatus   Augustinus   hoc    loco:    Nihil    ita    probat    spiritualem 
virum  quam  peccati  alieni  tractatio,  cum  libcrationem  eins  potius  quam  sub-   30 
sannationem   potiuscjue  auxilia    (juam    convitia    meditatur.      Contra   carnalem 
hominem  ))robabis,   qui   alienum  peccatum    tractat,   tantum    ut  iudicet  atque 
Suc.  IS,  11.  vituperet  sicut  Phariseus  ille  pul)]icano  insultavit,  non  autem  inisertus  est. 

'Instruite  in  spiritu  li'uitatis.'  Vera  est  enim  divi  Gregorii 
sententia:  Vera  iusticia  comiiassionoiii  liabct,  falsa  indignationem.  Ita  et  35 
Suc.  9, 51  ff.  Christus  Ijucae  ix.  cum  loannes  et  lacobus  e.xemplo  Heliae  vellent  ignem 
de  coelo  super  Samaritanos  vocare,  prohibuit  eos  dii'ens:  Nescitis,  cuius 
Spiritus  filii  estis?  Filius  hominis  non  venit  auimas  perdere  sed  salvare  &c. 
Ita  et  non  quomodo  perdannis  sed  quomodo  salvenuis  tratrem  peccatorem, 
cogitare  debemus.  40 


11  occupatus  sit  in  aliiiuo  delictu  AI'  17  C^uid  est  autem  I" 


In  epistoliun  l'auli  ad  tiiilaUs  commentarius.  1519.  603 

Huuc   lociim    Kill).  XV.   traftau.-;    dich:    Dcheiiw^   aiitein    nus    tirinioii's  Miim.  15,  i. 
iinlK'cillitate,>i  iufiruionuu  sustiiR'ir  et  11011  uobi.s  placere.     Nota  verecundiani 
et  niodestiam  spiritus  raiilini :  iiulict'illitates  et  infirmu.s  vocat,  quae  siiperbu.s 
aliquis  iasticiariu.s  aut  haeretii-ac  pravitati.s  iiKjiii.-iitor  dixisset  (ut  .sunt  jiromjiti 

5  (lamuare  et  e.xiu're  lunuiucs)  haeiv.'^iin  aut  criniina  iu  saiictani  Rlioiiiaiiani 
ucclesiam:  sie  euim  lotjuuiitur,  (|uaiuli)  de  nuiximis  peeeatis  loquiiutur. 
Paiilu.s  auteiu  quaecuiKjue  illa  .<iiit  peecata  intinnitates  appellat  et  peccatores 
iutiruiüs,  quia  uuii  diaboli  seil  paraeleti  lingna  Impiitur.  Denitiue  .-iubiunj^it 
excmplum:  Etenim  Christus  non  sibi  placuit,  sed  sicut  scriptum  est  'impro- if''"'  iv^. 

10   peria  improperaiitium  tibi  eecidernnt  super  nie',  hoe  est  iuxta  Isaiam,  J'eceata  ^'Jj^*; 'J'i. 
nostra  portavit,  uedum  uos  euiii  et    in  illis    dereliquit,   accusavit,   daiunavit, 
uon  secus  uobiscum  ageus  quam  si  ipse  ea  fecisset,  quae  nos  fecersuuus,  quae 
non    rapuit   exolvens.     Sic  et   Phil.  ij.    idem   exemphim  inducens    dicit:   hoc  %"«!.  2,  ■.  ff. 
sentite  iu  vobis,  quod  et  in  Cliristo  lesu,  qui,  cum  in  Ibrnia  dei  esset,  non 

ü  rapinam  arbitratus  est  esse  se  ae(|ualeui  deo,  sed  exinanivit  seinetip.sum, 
fonuam  sen'i  aecipiens,  in  similitudiueni  lioniinum  factus  et  habitu  invcntus 
ut  JKinio  &c  Ecce  similis  Christus  huminibus,  id  est  peccatoribus  et  iufirniis, 
nee  aliuni  habitiuii  nee  aliani  ibrni:un  prae  se  fert  quam  hominis  et  scrvi, 
tkun  nos  non  despicit  in  forma  dei,  sed  formam  nostram  gerit,  portans  pec- 

•ju  cata  nostra  in  corpore  suo.  Sed  digiiior  est  liaee  autoritas  (piam  ut  paucis 
verbis  traetetur:  iieque  enini  eins  intelligentiani  habent  Magistri  theoh)giae: 
difFeremus  eam  interim. 

Igitur  in  hac  vita  sie  ecclesiam  Ciiristus  adniinistrat,  ut  sicut  in  veteri 
testamento  praedixit,  .semper   fore  pauperes  in  popiilo,   ut   eis   oeca.sio  fieret  s-aföi-KSii- 

25  charitatis  fraternae  exercendae,  ita  in  novo  semper  relinquit  aliquos  pecca- 
tores, sinit  aliquos  labi,  ut  habeaut  finniores  causam,  qua  euangeliciun  et 
cluistianam  fraternitatem  exerceaut,  ne  eliaritas  otiosa  sit  ruat(iue  et  ipsa. 
At  haue  divinae  vohintatis  dispensationem  non  intelligentes  hypocritae,  per- 
versissimi  omuium  hominum,  ad  suani  invidiam  exercendam  arripiunt,  lapsus 

30   fnvtrum  tantuin  ad  acensanduni.  mordendun),  perseqncndnm  con.syderant,  nee 

aliud  agere  possuiit  quam    quod  SinKui  lejirosus   super  Mariani  Magdalenani  ijiic.  7, 33. 
et  Phariseus  super  publicanum.  "'"  "*• " 

Denique  addit  'Cons yderans  teipsnni,  ue  et  tntenteris\    Etiani 
hie  modeste  loquitur,    uou  ait  'ne  et  tu  cadas'  sicut  alibi  'Qui  stat,    videat,  i^Soiiu.is- 

3'  ne  cadat',  sed  'ne  tenteris',  tentationem  voeans  eiits  casum,  quasi  dicat  'Si 
cecideris,  dieerem  fuisse  tentationem  inagis  tiuam  crimen  tuum,  eadem  leni- 
tate  et  tu  puta  tentationem  liiisse,  (pioties  lapsiun  vides,  ac  non  atrocibus 
nominibus   ciusiuu  frateruum   persequaris'.    Ecce   verba  Apostoli   non  soluiu 


5   Romani   ecclesiam   H  20  —  22   Kcd    dignior    est  bi§    eam   interim    fc^tl  in    H 

2:5  Igitur  in  hoc  sie  H         29  arripiunt  lapsus  tiatrum,  tautum  11  unb  ed.  Erlang.        :ii  Deniiiue 
addit  fc^U  in  H 


g()4  In  epistolaiu  Pauli  ad  Galatas  commentariu.s.  1519. 

documento  sed  simul  exeniplo  suut.  Apud  Rhetores  scciili  gloriosi.s.sinium 
est  verba  ita  ponere,  iit  iu  eis  rem  ipsam  simul  ubservari  et  geri  vldeas, 
quod  Paulus,  imnio  spirilussanctus  propriiun  habet.  Optiiue  itaque  dieit 
d.  Gregorius:  Quoties  peccatores  couspiciiuus,  uecesse  est,  ut  nosipsos  primum 
in  eis  defleamus,  quia  vel  iu  simüia  lapsi  sumus  aut  labi  possiuiius.  Necjue  5 
euim  est  peccatuni,  ait  Augustiuus,  ipiod  feeit  homo,  quod  uou  liicere  possit 
et  alter  honio,  si  deus  desei-at.  Non  etiaui  reiicio  versieuluiu,  quem  sibi 
quidam  in  huius  rei  memoriam  fecit:  Aut  sumus  aut  fuimus  aut  possumus 
esse  quod  hie  est.  Atque  utinam  Thomistae,  Scotistae,  Moderni  hue  referrent 
suum  universale  reale  et  naturam  indifferentem !  Homo  est  homo,  earo  caro:  w 
nunfpiam  fecit  caro,  quod  similis  caro  uou  faceret,  ubi  deus  nou  discemei'et. 

(9.11.6,1'.  Alter  alterius  ouera  portate,  Et  sie  implebitis  legem  Christi. 

Pulcherrimo     et    penitus     aurco    Epiphouemate     utrauque    praedictam 
doctriuam  coucludit.    Sunt,  intpiit,  (piidam  scrupulosi,  non  discerneutes  inter 
legem  fidei  et  legem   hominum:    ferendi    smit  et    a  scaudalis   eoruni   omnino   i^ 
temperandum.    Sunt  alii,  qui  etiain  in  legem  dei  peccent,  nee  lii  stulto  zelo 
dei  sunt  coutenmeudi ,    sed    utrique  christiana   charitate  ferendi,  illi  docendi, 
hi  instaurandi,  illi  quid  scire,  hi  (juid  facere  debeant,   et  ita  eorum  et  fidei 
et  operibus  forraandis  servieudum :  uam  prinii  indigent  fidei  doctrina,  secundi 
bonae  vitae  institutione.    Sic  ubique  iuveuit  charitas  quod  ferat,  quod  faciat    20 
Charitas    autem    est    lex  Christi.      Diligere    autem  est   ex   animo   alteri  vclle 
bouum    seu  quaerere   quae   sunt  alterius.     lam    si   nullus   sit   (|ui  erret,   (|ui 
ruat,  id  est  qui  bono  indigeat,  quem  diliges?  cui  bonmn  voles?  cui  bonum 
(juaeres?     Ne    potest   (juidcm   eharitiis  cousistere,   uisi   sint  errantes    et   pec- 
cantes,   qui,   ut   philosoplii    dicunt,   proprium    et    adequatum    obiectum   sunt   -'■> 
charitatis    seu    materia    dilectionis.       Carnalitas    vero    seu    amor    cupiditatis 
(juaerit,    ut   alii   sibi   optcnt    bonmn,    sibi    veHut  quae  cupit,    lioc  est,    siia 
quaerit,  et  materia  sua  est  iustus,   sanctus,   pius,  bonus  &c.     Hi  sane  per- 
vertunt  haue  doctrinam,    (piia  volunt    sua  onera  portari  et  solum  connnodis 
aliorum  frui  et  vehi,    ut  (jui  indoctos,  inutiles,  iracundos ,  incptos,  dilficiles,   ^" 
morosos    dedignantur    habere    sotios    vitae,   sed    (juacrunt   hinnauos,    suaves, 
beniguos,   quietos  et  sanctos  jioniincs,    hoc  est,    vohint    nun    in  terra  sed  in 
jiaradiso,  non  inter  pcccalorcs  sed  inter  angelos,  non  in  mundo  sed  in  cocio 
viv(!re,  qnibus  (piocjue  timcnduni  est,   ne  et  hie  recipiant  merccdeni  suani  et 
in  hac  vita  suum   regiuun   coeloruni   possederint.     Nam   cum   sponsa   nolunl    •'^ 
■lioiici.  2, 2.  esse    liliuni    intci'   spinas  uec^  cum  Hierusaleni    iu  nicdio   gentium   j)osita  uec 


1  —  3  .\pu(l  Klietorcs  ti-j  |irc>|iriiMn   li:ilii't   fcl)U  in   II  ö  vel  labi  possuiiius,  si  hipsl 

noudum  sumus.    Neque    eiiim   II  Dil    .\l(|no    iitiiiam    l)i§    non   discerneret   fcl)U   iu  H 

24  quaeris  !•"  25  f.  SBon  qui,  ut  plillnsupln  Hi  ililectimiitj  fcljlt  in  II  2!)  qui  volunt  II 

30  l'erri  et  vehi  11  ;!6  posita  fEl)U  in  II 


In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentariiis.  1519.  605 

cum  Christo  dominari  iu  medio  iniiuiconiin.  Evacuaiit  eiiiin  oriioem  C'liiisti  *i.  uo. a. 
in  seipsis  et  otiosam  ac  stcrteutom  aliisque  inuiieris  vectataiii  ciiai'itatfin  iiabent. 
Proinde  qui  fugiiiut  taliuni  societatem,  ut  boui  fiant,  nihil  aliud  faoiiuit 
quam  ut  pcssinii  omnium  fiant,  (]Uod  tanien  iKin  crcdnnt,  (|uia  pru])ter  cliari- 
'•>  tateni  fugiuut  gennaiiuni  (itliciuin  charitatis,  pruptcr  salutcni  tugiiuit  vcnua 
couipendiimi  salutis.  Ecdesia  enini  tunc  semper  fuit  optima,  qiiando  agebat 
inter  pessinios:  herum  enim  iinonim  tolerantia  miro  rntilavit  eins  charitas, 
sicnt  psal.  Ixvij.  dicit:  Po.steriora  dorsi  in  pallore  auri,  hoc  est,  tolcrantia -üi  es,  u. 
columbae    christianae,   (juae  per  dorsi   posteriora   significatur,   tota  est  ruti- 

10  lantissima  iu  am-ea  eharitate.  Aliotiuin  cur  non  Muses  quuque  relicpiit  durae 
eervicis  popuhmi?    ciir  non  Heliseus  et  prophetae  reges  Israel  idulatras? 

Consequeus  est,  quod  Boemorum  diseidiimi  a  llhomana  ecelesia  nulla 
possit  excusatione  defendi,  quin  sit  impiuni  et  Christi  omnibus  legibus  eon- 
trarium,   quia   conti-a   eharitatem,    in    (jua    onines   leges  sumniantur,    {lerstat. 

i-'  Xam  hoc,  quod  uniet;  allegant,  sese  timore  dci  et  <;onseientiae  defecisse,  nt' 
inter  malos  sacerdotes  et  pontifiees  viverent,  hoc  eos  maxinie  omniuni  acciisat, 
Si  enim  sunt  mali  jiontifiees,  sacerdotes  aut  (|uicunque  et  tu  vera  charitafe 
fei-veres,  non  diffugeres,  sed  etiani,  si  in  extremis  maris  esses,  accurrcres, 
fleres,  moneres,  argueres,  prorsus  omnia  faceres,  et  hanc  Apostoli  doctriuam 

2«  secutus  non  commoda  sed  oiK>ra  ferenda  tibi  esse  seires.  Itacjue  elaret,  totam 
Boemicae  istius  charitatis  gloriam  esse  meriun  speciem  et  lucera,  iu  quam  se 
angelus  Satanae  transfigiu^t. 

Nimquid  et  nos,  qui  ferimus  onera  et  vere  importal)ilia  nionstra  Tiho- 
manae    eiu-iae    ideo   fuginnis    et    diseedimus'.'     Absit,   absit.     lleprehcndinuis 

2i  quideni,  detestanuir,  oramus,  monenius,  sed  non  scindimus  ob  hoc  imitatem 
spiritiLs,  non  inflamur  adversus  eam,  scientes,  quod  charitas  super  omnia 
eminet,  non  tantum  super  reruni  coi-jioralium  damna,  sed  etiam  sujier  onuiia 
monstra  peccatorum:  fictii  charitas  est,  quae  non  uisi  commoda  alterius  ferre 
potest.     Vulgus  Sana  nostrum  (sicuti  videmus)  ut  est  infimum  in  urdinc,  ita 

30  supremum  in  charitate.     Xani    jiatientissime   suffert  sese  a  ])ast(irii)us  us(|ne 
ad  ossa  deglul)i  et  excoriari.     Jiursiim  (pii  sunuuo  ordiue  inHantur,    prorsus 
nee  obulo  suo  cai'ere  possunt,   neduni  verl)um  aut  factum    in   sua  prixilegia 
commissum   purtant,    et  iustus  es,    domine,   et   rectum   iudicium    tnnni.     Sic  iM.  119,137. 
erunt  novissimi  primi  et  primi  novissimi.  «Wniiii.  20,1c. 

3i  Nani  si  quis   existimat   se  alicpiid  esse,   cum  niliil    sit,    ipscöni.  c,3. 

se  seducit. 

Pulcherrimam  et  eflficacissiniam  rcddit  rationem  utriusque  doctrinae, 
quae  est  haee,  omnes  nos  aequales  esse  omnesque  nihil  es.sc:  ut   ijuitl  ergo 


2  alioninnjue    Imincris  II  11    i(l(ili)latr;is  ed.  Erl.ing.  12  — "4  SBon  Coiisetiueiis 

est  Bi#  primi  novissimi  feljtt  in  II  14  .sumantiir  A  19  niovcrcs  .\  unb  eJ.  Krlaiig. 


606  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  coninipntarius.  1519. 

inflatiir  nmis  adversiis  altenim,  ac  non  potius  mntunm  iuvamns?  Si  aiitcm 
aliqiiid  in  nobis  est,  non  nostrum  sed  de!  doniini  est:  si  auteni  dei  donuni 
est,  iam  charitati  totuni  dcbetur,  id  est  legi  Ciiristi :  si  charitati  dehetur,  iani 
U()u  mihi  sed  aliis  per  ipsiini  ser\'iendnni  est.  Ita  niea  eruditio  non  est  niea, 
sed  ineruditoruni,  quibiis  eam  debeo:  mea  castitas  non  est  mea,  sed  came  r, 
l^eccantinm,  quibus  per  eam  ser\ire  debeo,  eam  deo  oiferendo  pro  illis,  eos 
suscipiendo,  escusando,  ac  sie  mea  iionestate  eorum  turpitudinem  velando 
i.u'or.  i->,23.coram  deo  et  homiuibns,  sieut  i.  Cor.  xij.  seribit,  quod  inhonesta  meml)ra  per 
honestiora  membra  tegnntur:  sie  sapientia  mea  stiiltis,  sie  poteutia  oppressis, 
sie  divitiae  pauperibns,  sie  iusticia  peccatoribus.  hae  enim  sunt  fonnae  dei,  lo 
quas  exinaniri  oportet,  ut  f'ormae  servi  in  nobis  siut,  quia  his  omnibus  eoram 
deo  Stare  et  mediare  debemus  pro  iis,  qui  ea  non  habent,  tauquam  aliena 
veste  induti,  non  seeus  ac  sacerdos  in  sacro  ornatu  sibi  alieno  pro  circum- 
st:intil)us  saorificat,  sed  et  coram  iiominibns  adversus  detractores  ant  violentos 
eadem  charitate  illis  servire  debemu.s.  Sic  enim  Ciiristns  ])r<)  nobis  fecit.  is 
Hie  est  ille  eaminus  domini  in  Zion,  diilcis  illa  miserieordia  patris,  qui  tarn 
inaestimabili  virtnte  nos  copulare  volnit.  Hac  tessera,  hoc  symlxilo,  hac 
nota  discerninun-  C'hristiani  ab  onmil)us  popnlis,  ut  essemus  deo  in  peculiura 
et  genus  sacerdotale  et  regale  sacerdotium.  • 

Dupliciter  beatus  Hieronynuis  hunc  locum  edisserit:  Primnm,  'qui  se  2» 
aliquid  esse  existimat,  cum  sit  nihil',  id  est,  cum  omnes  nihil  simus 
coram  deo,  ut  dictum  est.  Secundo,  'qui  se  existimat  aliquid  esse, 
et  tamen  nihil  est,  ipsc  sc  seducit",  hoc  est,  si  quis  sentit  se  esse 
aliquid  et  vere  altero  praestantior  est  et  in  hoc  sibi  placct,  se  tantum  existi- 
mans,  sua  tantimi  consyderans,  non  quomodo  aliis  per  hoc  serviat,  hie  vere  2'i 
se  decipit,  quia  hoc  ipso  suo  superbiae  sensu  facit,  ut  nihil  sit,  quia  tunc 
doinnn  dei  in  eo  frustra  est  et  similis  ipse  ei,  qui  non  habet,  sicut  avarus 
ctiam  habens  non  habet,  quia  iion  in  usu  habet,  (pio  habcri  divitiae  natae 
sunt:  ut  ergo  hie  dives  non  dives  est,  sed  pauper,  ita  ille  existimans,  se 
esse  aliquid,  nihil  est.  Hunc  sensnni  sequitur  d.  Hieronymus,  et  hoc  sensu  'm 
aliter  redditur  ratio  doctrinarum  praedictarum,  quia  nisi  portet  onera  alterius, 
inflatus  suo  sensu,  iam  nihil  fit  et  idem  est,  ac  si  non  habeat,  immo  in 
dannunn  suum  habet.  IJtrunque  mihi  j^lacet.  Addit  autem  et  notat  pro- 
prietatcm  verbi  'seducit',  quod  graece  'mentum  scducit'  significat,  (|uia 
alius  est  quam  opinatur  se  esse.  •'■'> 

Will,  r,,  I.  Opus  autcni  suum    probet  u nus(|u is(|ue,    et   sie   iu  semeti])so 

habebit  gloriam  et  non  in  altero. 

Vanae  gloriae  haec  est  natura,  ut  conferat  se  cum  iis,  (pii  inipares  sibi 
sunt,    ex  qua  collationc   sequitur  fastidium    inferioris   et   vesicca   ista  iuflata 

3  si  charitate  II  ■>  cum  docco  eil.  JM-laiig.  (>  oani  ilcn  ofleiciuld  pio  illis  fcl)lt 

in  II  10  sicut   (liviti.ic   All   oil.  Kilaiig.  l'i  f.    nun    seciis   l)i<j  SiuiilUril    fohlt    in  II 

37  non  altem  AK  od.  Erlang.  38  se  fcl)lt  in  AV  eil.  ICrIang. 


In  epistolam  Fuuli  ad  Galatiis  commentarius.  1519.  607 

de  suis  bonis.    Nee  oiiim  vana  sjloria  tarn  «jaiidet,  (jnia  aliiniid  est  aut  habet, 
quam    (juod   alii   nihil  sunt    aut    niliil    lialient.     Ita  l'liansaous   illo   nou    tain  vm.  is,  n. 
gloriabatur  de  sua  sauctitate  (|uaiii  (|U<i(l  caetcri    lunuines   sihi   iiiijiart's  \iil(- 
bantur,  praesertini  ])ublicanus.    Nollet  cuiui  caeteros  iieri  uiohores  aut  acMjualfs 

s  sibi:  idco  sua  i;h)na  est  gloria  iu  altero  et  extra  seipsuni,  seilioet  iu  viHore 
et  minoiv.  Haec  est  nialevolentia ,  semper  comes  vanae  gloriae,  gaudere 
de  alieuis  malis  ae  tristari  de  aiii'uis  bonis.  Hoe  proliibet  Apostolus,  ut 
haue  gloriam  iu  altero  nemo  liabeat,  quae  lougissime  a  ehaiitate  abest  et 
abesse  debet. 

lu  'Probet    auteiu   opus   suuni',    id    est,    oiuittat  opus   aJieuuni,    mm 

quaercus  quam  malus  ille  sit  sed  (piam  bouus  ipse  sit,  studeat  ipse  bonis 
operil)us  probatus  inveuirl,  nou  autem  alterius  operae  oeeasione  securus  et 
.sterteus  fiat,  quasi  ideo  bonus  sit  (^oraiu  doo  habendus,  (jula  melior  sit  isto 
malo,  ut  sie  de  altt-rius  iiialicia  plus  praesniiiat  <|uam  iu  sua  opera  siue  illius 

15   mtdicia.     Nou  fiunt   tua  opera   melicira    illius  malicia.  ideo  sie  vive,  sie  age 
ut  opus  tuum  probes,  quatenus  in  teipso  in  tua(jue  conscientia  gloriari  possis, 
sicut  ij.  Cor.  i.   dieit:   Nam  gloria   nostra  haec  est,   testimouium   eonscientiae-'  iSor.  i,  iv. 
nostrae,  non  utique  speetiieulum  opi^ris  alieni.    Ojtus  autein  probat,  si  videat 
quam  diligens  sit  in  eharitate  ad  portandum   alienas   infirmitates.     Et  eerte, 

■>o  qui  hoc  observaret,  faeile  sibi  a  temerariis  iudieiis  et  detraetionibus  tiMupc- 
raret,  ut  qui  inveniret  se  aut  diligere  aut  non  diligere  ]iniximuin. 

Unusqiiisque  euim  siiuni  onus  p(irtal)it.  Wni.  c, j. 

Hoe  ad    praecedens    ita   pei-tinet:    (^uid    in    altero   gloriaris?   quid   de 
alieno  peceato  vel  infirmitate  inflaris?    Nim<|uid  tu  pro  eo  reddes  rationem? 

25  aut  sicut  Rho.  xiiij.  cadem   sententia  dieit:   Tu  (jui  es,    qui   iudicas   alienuniaüim.  i4,4. 
servum?  domino  suo  stat  aut  eadit,  etsequitur:  Unusquisque  pro  se  rationem  siöm.  i4,  i:-. 
reddet,  quod  liic  tropo  scripturae  onus  portare  et  supra  iudiciiuu  suuni  por-  mi :,.  lo. 
tare  dixit.     Unde  et  illud  'Probet  autem  unusquisque  opus  sunm'  aeeiperem 
paulo  aliter   ad    eaudem    senteutiam,    qua    Rho.  xiiij.  dieit:    Tu  fidem,  (juam  iHüin.  u,2a. 

30  habes,  penes  temetipsum  habe  eoram  deo,  id  est,  quod  seis  lieita  omnia,  o))iis 
tuum  est,  sed  in  hoc  eorain  deo  et  iu  tei])so  gloriare,  non  utere  foris  hae 
libertate,  ut  glorieris  de  hae  fide  tua  in  proxiiiii  infirmitate,  niliil  enrans 
scaudaliuu  eins.  Verum  iiic  sensus  generalis  de  omnibus  seandalis  non  ( lit, 
sed  tautum  de  üs,    quae    in   lege  liominum  fiunt,    ut  nunc  sunt,   sieut   dixi, 

35  Confessioualia  et  aliae  faeidtates,  idiis  pro  peeuniis  venditae,  aliis  vero  reser- 
vatae,  ut  scaudalisentiu". 


5  est  gloria  fcfttt   in  H,   bafiir  ift  liintcr  miiinre  3-  <">  cr.-u  ^injiigcfiigt  12  operae 

fc^U  in  H  14  quam  in  sua  oppia.  (inaiii  sine  illius  AK  »1.  Kilung.  22  suum  opus  F 

34  de  iis,  qui   II  :J4  — 3G  ut  lume  6iv  ut  scaiiilalisCMtin-  fehlt  in   11 


gQ8  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentarius.  1519. 

(«ai.  fi,G.  Conimuiiioet   autera   is,    qui    catechisatiir    vcvbo,   ei,   qni    se 

catechisat,  iu  omnibiis  bouis. 

Aliam   doctrinam  Apostolus   nioralem    et   novi.ssimani  praescribit:   haec 
est,  iit  praesb}-teris  verbuni  clei  docentibns,  seniiuautibus  spiritualia,  pracbeant 
Sur.  10, 7.  oarnalia   et  vitac   nccessaria.     Digmis   est   euim    operarius   mercedc   sua,    ait     •. 
'i^ü'or '»,'9.'  Christus ,  ut  latins  haec  i.  Timoth.  v.  et  i.  Cor.  ix.  prosequitur. 

Mirum  autem,  quid  interpretem  delectarit  graeeas  voces  integras  miscere. 
'Cateehiso'  doceo  iiistruoque  siguifieat:  iude 'eateehumeni',  qui  instruuutur 
rcligioue  Christi. 

Stoicam  philosophiam  Paulus  liic  contemnit ,  ii  o  u  a  voeans  ea  (juae  10 
oorpori  necessaria  sunt,  euni  illi  verlioruni  tortores  et  \-iolenti  ooaetores  non 
nisi  sapieutiani  et  virtutein  (hoc  est  superbiam  de  vauitate)  inter  bona  nunie- 
i.Woj.  i,.Ti.  rent.  Nos  sciiiuis,  quod  cuncta  qnae  fecit  deus  erant  valde  bona  et  omuis 
creatura  dei  bona  est,  usu  vero  malo  mala  sunt,  non  vitio  suo,  quo  usu 
maxinie  onininm  sapieutia  et  virtus  (Stoiconmi  bona)  mala  sunt,  cum  uoii  i'' 
nisi  inflent,  si  charitas  dcsit. 

Vide  pondus  verborum.  Eruditori  in  verbo  debetur  commimio 
omnium  lionorum :  qui  vero  verbum  non  traetaiit  neque  docent,  nihil  ad  eos 
haec  doetriua.  Primum  sane  et  maxinuun  o[)us  in  ecclesia  est  verbi  trac- 
Soii.-'i.i.'.ff.  tatio,  quod  dominus  Petro  ter  imposuit  et  contentiosissime  ab  omnibus  exegit,  20 
(pio  nunc  niliii  postremius  et  abiectius  est.  Tot  sunt  officia  iuristarum, 
iudicum,  officialium,  tot  cantus  et  ceremoniae  sacerdotmu  et  religiosorum :  at 
3ä  411,  s.  yf,x  clamantis  in  deserto  rara  est,  adeo  ut  fere  nihil  eecle.siae  dissimilius  sit 

iDinttli.  :i,  3.  _ 

quam  ipsamet  ecclesia. 

Nee  supei-fluo  addit'vcrbo'  seu  (ut  graecus  habet)  'verbum'.    8unt,   2'. 

fuerunt,  ernnt  multi,    qui  multa  fabuleutiu-  de  suo  capitc  aut  homimmi  opi- 

niones  et   traditiones,   sicnt  hodie  cernimus  cum  dolore.     At  ipsnm  verbum, 

C|Uod    utique   enaugclium  Christi    significat,    ulii   qnacso  sonat?  aut  si  .sonat, 

W  Gti,  4- eontaunnatum   glossis    hominum    dicit   'raucac   sunt   factae    fauces   meae',   nt 

etiam  sie  sonans    audiri  non  possit.     Nc   ergo   et  iii  sperent    ad  se  pertinerc  ;w 
counnunionem  omnium  l)oiiorum. 

Dciude  notii:  '  Communicct ',  iiKpiit.  Nunc  cnim  non  contenti  sunt 
conununione ,  etiam  si  vcrlium  nun  doceant,  sed  omnimodam  ditionem  ac 
])()ss('ssionem  omnium  rerum  vendicant,  et  iam  instructus  ab  instructorc  jiene 
mcndicat.  Crcvit  euim  ecclesia,  donec  et  impcria  transfcrrc  et  principatus  35 
nnnidi  eonfeiTC  coepit.  H^uid  cnini  ad  verbum".'  Fratribus  lioc  reliuquamus'. 
Atque   hoc  e.st,   quod   Sylvester^  mens    papam    dicit   gcminum   impcratorem 


4  soiniiiaiitibnsquc  spiritimliii  II  I)  rcligioneni  11  12  mimuraroiit  II  20  fer 

fcf)U   in   II  21    quo  tunc  II  22   iiuliciuni   U  2.')  sii|)L'illiie  II  20  (lo  cuiiltü  suo  H 

■M  ä'on  Att|ue  hoc  ost  tiS  succurri  potest  S.  009  3-  l"*  ft')!'  i"  " 

')  SilUfftcr  'l'tifra?. 


In  epistolani  Piiiili  ad  Galatiis  commentarius.  1519.  C09 

totius  niundi  ac  doiniuuni  uuuiiuni  rcniiu.  Xeo  ininim,  (jiiia  scUicet  Paulus 
Apostolus,  ignarus  grarainaticao,  quando  voluit  dicero  'tribuaut  ouiiies  oiuuia 
sua  l)()na  Kliomano  poiitifici  et  faciant  iiiii)orat()r(in\  parcissimuni  voeahuluiii 
ei  in  l)iu'<'am  venit,  ut  dieerot  'Conimuiiicft  autem  iustructus  instructori  \orl)i 

5  oiiinihu.s  boiiis'.  Ci-edo  autem,  si  scissot,  per  comnuinionem  ditionein  et  ])cr 
instruptionein  verbi  potestateni  doniinandi  et  per  instructum  totuiii  inuiidiiiii 
intelligcnda  esse  aliquando,  sine  dubio  luuic  doctriiiani  obticuisset. 

'Iteruni  niordes?'     Non  niordeo,   sed  neeessitate  scripturae  ehieidiuidae 
nostri  seculi  mores  commonstro,  ut  videamus,  quo  perveuerit  gloria  eec^lesiae 

10  et  quae  sit  vera  aut  fieta  ecelesia.  Et,  ut  dieain  iibere,  im])ossibile  est, 
scriptura.s  posse  elucidari  et  alias  ecelesias  rcfornuui,  nisi  universale  ilbid 
i'eale,  Rhomana  eiiria,  quam  j>rinuuu  reformetui'.  Haee  enim  verbuni  dei 
audire  non  potest  nee  sustinere  ut  pure  tractetur:  verbo  autem  dei  nou 
traetato  neque  caeteris  ecclesüs  suecurri  potest. 

!'■  'Omnibus   bonis',    inquit,      Magna    quaestio,  quid   velit   Apostolus: 

nam  hie  Sylvestrascere  ^  videtm*,  ut  qui  in  omnibus  bonis  communioneiu 
praescribat,  nisi  quod  hoe  (ut  dixi)  solis  verbi  traetatoribus  tribuit.  Quorum 
eum  sint  et  fueriut  infiniti  et  unieuique  omnes  oninia  bona  debuerint,  multos 
mun<los  reperiri  oportuit,  ut  quilibet  omnibus  bonis  potiretur.    Sed  facessant 

20  ista.  Omnia  bona  voeat  ea  quibus  instructor  eget,  hoe  est,  ut  temporalia 
bona,  quibus  hie  vivitur,  eimi  verbo  intentus  proprio  opcre  acquirere  nequeat, 
onniia  ab  instructo  suo  aceipiat.  Quo  simul  verbo  pracstruit,  ne  m  gravamen 
fidelium  instructor  ab  alüs  quam  ab  iis,  quos  instniit,  bcma  aecipiat,  ne(|ue 
permittere   debet    instructus,    ut   hoe   i])sun\    instructori   sit  necessariuiu,   sed 

25  'eommunicet,  inquit,  ei  in  omnibus  bonis',  de  suis  ti-ibuat,  quocunque 
ille  opus  habnorit.  Quae  regula  si  servanda  est,  non  aliud  sunniio,  non 
aliud  niediis  pontificibus,  non  aliud  plebanis  dabitur  de  nno  eodemque  populo. 
Dcinde  nu'iidicaticj  aliud  erit  (juam  (piod  hie  praeseribitur.  Verum  alia  nunc 
tempora:  tunc  enmi,  cum  ecelesiastici  pastores  non  essent  reditibus  et  opibns 

30  provisi,  haee  praecepta  sunt.    Et  neseio  an  melior  fuerit  haee  spiritus  doetrina 

quam   mos    qui    nunc    regnat.      Xuix,'    enim    illud   Provcrbii  xxviij.    vidcmus  sm.  m,  2. 
'propter  pcecata  terrae  multi  principes  eins'',  et  haee  nuiltitudo  vocatur  liodic 
Iherarehia  et  ordo  eeelesiae  secundum  sub  et  sui)ra. 

Nolite  errare,  deus  non  irridefur.  m»i.  c.i. 

3f.  Avarieiam  taxat,  quae  vaf'ra  est  seniper  in  excnsationibus,  qnoties  dandiun 

aliquid  est.    Quas  Apostolus  non  ('xpriniit,  necjue  sane  omnes  posset:  multas 


4  instructori  verbo  AF  ed.  Erlang.  \('>  luim  liic  Sylvcstra-scere  viilctiir  fehlt   in  U 

29  non  erant  II  30  Et  ccrtc  melior  cs.scf  II  31—3:!  SSon  Nunc  ouini  bi?  spcundum 

snb  et  snpra  fef)lt  in  II 

')  Sylvestrascere  =  ttad)  "Hxt  bc§  SilDeftcr  '•^tvifTnä  rrbni. 
ßut^et?  Wtxte.  II.  39 


610  In  epistolam  Pauli  ad  Galatas  oommentarius.  1519. 

conimemorat  d.  Hierouvmiis.  Eadeni  pura  in  -s-otori  (jiioque  testamento  oavit, 
iie  ullö  iiKxIrt  I^vitaruiu  oblivisoereiitur,  ([ui  alitid  mm  lialx'hant  (iiiam  (|U<k1 
de  popiilo  acoipicl)aiit. 

Accedlt  ad  linc,  quod  vorbi  tractatdr  nceesse  est  iit  ninltus  (itt'ondat  ot 
invidiae  pateat,  iit  sit  summe  necessarinm  hoc  praeeo])tiini  Pauli  tum  proptcr  .'■ 
avaros,  invidos,  sed  et  propter  iiegligent^s.  Sunt  cnini  ot  cinsnindi,  (pii  ideo 
uon  tribuunt,  quod  praesumant  hoc  al»  aiiis  abunde  fiori.  X'^eruin  f'rivolas 
istas  evasiones  Paulus  egregie  praeoecupat  et  dicit,  ne  erinnit,  dfiini  imn 
ii'iidcri,  etiam  si  hominem  fallere  et  ludere  jiossint, 

«ni.  c, ;.  Quae  enim  seminaverit  liomo,  haee  et  metct,  •" 

MJüv.  9,  fi.  Generalem  sententiam  particulari  causae  adaptat,  quam  et  ad  Corintlnos 

j)onit  velut  sibi  familiärem:  est  enim  prnverbialis  et  pulcln'e  alleguriea. 
Seminat  avariciae  (ipus,  (jui  negat  eommunionem  l)()norum  dcx'tm-i:  idt'o  nietet 
et  premium  avariciae.  sie  in  oninibus  aliis  operibus  bonis  et  maus.  IVam 
hac  generali  sententia  nmnia  jiraecepta  moralia  et  ipsam  epistolam  eouejudit.   '■■ 

»iii.  c,  8.  Quouiam  qui  seminat    in  carne  sua,    de  earne   et   nietet  cor- 

ruptiüucm.  Qui  anteni  seminat  in  spiritu,  de  spiritu  metet  vitam 
aoternam. 

Itermu  liic  carncni  non  tantum  pro  libidine  aeeipi  oportet,  sed  trojio 
Apostolico,  ut  et  textus  ipse  eogit,  pro  onmi  eo  quod  non  est  Spiritus,  id  m 
est  pro  toto  homine.  Nam  falsus  verborum  intelleetus  Taeiano  haeretieo 
causam  dedit,  ut  copulam  viri  et  midieris  damnaret  ex  hoc  Apostoli  loeo, 
(piem  doete  coufutat  d.  Hieronymus.  Igitur  caro  et  spiritus  duo  agri  finguntur 
ab  Apostolo  allegorisante ,  duo  semina  duo  opera,  quorum  unum  est  ehari- 
tatis,  (juod  superius  in  novem  fruetibus  satis  deseripsit,  alterum  earnis,  quod  2;. 
in  operibus  camis  vidimus,  messes  duae  eoiTuptio  et  aeterna  vita.  Erasmus 
corruptionem  intelligit  coiTuptibilem  et  periturum  fructnm,  qui  idem  est 
et  null  US,  postquam  corruptus  fuerit. 

'In  sna  earne^  additum  videtur  dedita  opera  al)  A])ostolo,  et  non 
'in  spiritu  suo',  ut  removeret  eogitatiouem  de  seminatione  maseuli  in  carnem  «' 
feniinae,  ne  de  hac  loipii  putaretur,  (|uanquam  verum  est,  etiam  corruptibilem 
fructum,  quia  mortalem  hominem,  iiasei  ex  senu'ue  viri,  nee  ideo  se(|uilin-, 
copulam  sexuum  esse  malam.  Sed  (juid  tandeni  scminatur  et  melltui-  in 
uuivcrsa  terra,  cpiod  non  sit  corruittibileV  quarc^  allcgoricum  Apostolnm 
intelligi  oportet  omnino,  per  'seminarc'  non  nisi  'operari^  accipieiido ,  ut  ;!■• 
expresse  ex  sequentibus  patct. 


4  tractator  ut  multoa  offoiulut  uocesse  est  ot,  iiiviiliae  11  II   adoplut  AF  od.  Krlaiig. 

12  allogoria  H  l:i  iSeniiuaiit   il     luetont  II  'J(l — 2S  Krasnms  h\v  coniipliis  l'ncrit  ffljlt 

in  II  ;i2  iiof  tanicii  idon  II  :J:!  iiuiliiiii  II 


In  ppistolam  Pauli  ad  Galatas  commcntariiis.  1519.  611 

Boninn  autem  facientos  iion  ilol'iciaimis.    Tompdro  ciiini  snooi.ii.  «,9. 
nietcmiis  iioii  deficientes. 

Allcgoriain  .suaiii  iiisomct  ajiorit:  iioii  ait  'in  spiiitii  ant<in  spminanfos' 
scd  'l)nnum  aiitcni  facientos',  et  tanion  addit  'tempore  sno  nieteiniis', 

5  altoram  paitein  allegoriae  servans.  Adeo  enrandnni  fiiit,  ne  liaeifticis  oeeasio 
praestita  videretnr  calnmniandi  niatrinionii.  Isi'itnr  Seminare  in  spiritii  est 
honinn  operari,  Seminare  in  earne  malnm  operari.  Qnam  doetrinam  nunc 
extendit  in  Idnjiitndinem  et  ad  perseverantiam  hortatnr  per  consolatidncin 
fiitnrae   retril)uticinis.     N<mi    enim    ([iii    ineeperit,   sed   fpii  perseveraverit ,  iiic 

lu  saivns  erit.  Facile  est  nno  (ipere  incepisse,  sed  ardnnm  et  multis  impedi- 
mentis  contra  nitentihiis  obnoxinin  pei-ficero  et  ])erseverare.  Qnale  est,  inipiit 
Hieronynnis,  nt,  cnm  peccatores  cotidic  iu  malis  operibus  angeantur,  nos  in 
bono  opere  lassemur. 

Ergo    dum    tempns    habemns,    o])eremnr    l)(>nnm    ad    omnes,  Wni.  n,  m. 
15  maxime  aiitcm  ad  domesticos  fidei. 

Tcndit  doetrinam  iu  latitndinom,  non  minns  difficilem  longilndine: 
'operemnr  bonnm  crga  omnes',  geintes,  Indaeos,  <fratos,  ingratos,  aniicns, 
inimicos,  proximos,  alienos,  onuiinoque,  siout  de  charitate  dictum,  (|U(i(l  nulhi 
persona  ducitur.    Yidote,  quanta  latitndo  benevolentiac  christianac.    Uotiuida  «i 

20  enim  esse  debet,  sicut  et  Cin-istus  Matt,  v.  Si  diligitis  eos,  qui  vos  diligunt,  M'Hi'i-  s.  4«- 
quam  mcrcedem  habebitis?   nonne  et  publicani   boc  faciunt?    Domesticos 
fidei   tarnen   praefert,   qiiia  iis   arctiori   vinculo  coUigati   sumus,    nt  qui  de 
eadem  domo,  ecclesia,  de  eadem  faniilia  Cbristi  smit,  quonun  nna  fides,  unum 
baptisma,  nna  spes,  nnns  dominus  et  onmia  eadem.     Pntat   antem  d.  Hiero- 

25  nymus,  ipsos  magisti'os  etiam  intelligi,  propter  quos  hanc  doetrinam  ceperat, 
nt  eam  in  eisdem  concluderet,  fpiasi  domesticos  fidei  sen-os  Cln-isti  in  domo 
eins  fidem  docentes  vohierit  intelligi. 

Monet  idem,  quod  Apostolns  dieit  'dum  tem|uis  liabemns',  vitam 
praeseutem   esse   tem])us  sementis,   sicnt   et  Clu-istns  dieit:   OjHTcmini,  dum^Mid.  9,4 

30  dies  est:  venit  nox,  quando  nemo  potest  operari.  (^uae  contra  purgatorium 
videntnr  pugnare.  Licet  enim  dicant  doetorcs  in  iilo  non  nisi  satisfactionem 
sen  novo  rejicrto  v(ical)nlo  satispassionem  esse,  ego  tamen  non  video,  qno- 
modo  satisfactio  vel  satispassio  non  sit  operatio  bona.  Idco  A])ostolum  de 
operibus  buius  vitae  lo(]ui  inteliigo  et  vcrbum  eins  niliil  de  ))nrgatorio  loqui, 

35   sicut  alias  dixi. 

Videte,  qualibus  literis  scripsi  vobis  mca  manu.  »ii.  r„ii. 

D.  Hicriiuymus  'qualibus  literis'  intelligit  de  grandibus  literis  (ita 
cuim  'pilicis'   graccc  magnitudinem   magis   quam   qnalitatem  sonat),    volens, 

17  erga  omnes  gcntcs   aüe  *Jlii?9abcn  23  domo  ot   Kcclesia  II  2(;   in  doiniiio 

eius  K  -JS  nirtgiiifM(tineni  vel  iimhitiKliuoni   magis  II 

39* 


612  In  ppistolam  Pauli  nd  Oalatas  commentai-ius.    Ifil9. 

fjiiod  Epistolam  ad  limic  iisqne  locnm  alias  se  diotante  sei'ipserit,  \-elnt  literis 
iiiiiKjribus,  et  Paulus  ab  hoe  loco  usqiie  iu  finem  maioribus  conipleverit ,  ut 
mauum  suaiu  manifeste  interuosoentes  iutelligerent,  quantam  solicitudineni 
pro  eis  gereret,  sinml  ut  superstitiouem  falsarum  litcrarnin,  quas  sub  noniiiip 
eius  ferebaii4  falsi  doctores,  tollerct.  Nam  et  in  aliis  epistolis  solct  signare  .', 
a.'jifl.jj  .■i'Jy^'Salutatio  mea  manu  Pauli'. 

Verum  ego  Erasmum  sequor,  qui  totam  JCjiistolam  sentit  ab  Apostolo 
propria  mann  exaratam,  in  quo  commendat  suum  aestnm,  quasi  dicat  'mm- 
qnam  soleo  prcipria  manu  scribere,  sed  vestrae  salutis  gratia,  videte,  quam 
magnam  Epistolam  propria  manu  scripsi.  Alias  (juidem  maiores  seripsi,  sed  m 
niauu  aliena,  ut  et  vos  rem  tauto  serio  percipiatis,  quanto  ego  persoripsi. 
O  Apostolicum  virum,  eui  tanta  est  cura  aniraarum! 


,1 


®oi.  r.,12.  Quieunque  enim  voluut  placere  in  caruo,  hi  cogunt  vos  cir- 

eumcidi,   tautum  ut  erucis  Christi  persecutionem  non  jiatiantur. 

®ni.  1,10.  Breviter   replicat  qnae    scripsit:    dbcit   enim   in   exordio   'si   hominibus   i'- 

placerem,  Cbristi  servus  non  ossem:  an  qnaero  liominibus  placere?'  Indaeis 
enim  summe  displicebat  ista  libertatis  Christianao  j>raedieatio,  cum  per 
cii'curacisionem  ut  necessariam  iustificari  praesumereut :  quiirum  l'urorem  ut 
♦  declinarent  atque  mitigarent,  docebant,  quod  illis  jilaceliat,  necessitatem  circum- 
cisionis.  Xon  ergo  ex  iudaismo  fnisse  certum  est  hos  pseudoapostolos,  sed  ao 
ex  christianismo,  quia  erucis,  quam  professi  erant,  persecutionem  exhorrebant, 
magis  amantes  vitam  suam  et  pacem  quam  Christum. 

'In  carne'   refcrtm-  contra   spiritimi,    et   verbum   'placere'   absolute 
accipitur  ut  supra,  ut  sit  sensus:  'volunt  placere  in  carne',  id  est,  voluut 
esse  placentes  oai-naliter,  non  spiritualiter,   (juia   placentes   carnaliter  placent   sr. 
hominibus,  placentes  in  spiritu  seu  spiritualiter  placent  deo. 

Et  nota  'cogunt  vos  eircumcidi'.    Circunuüsio  per  sc  niiiil  nocel)at, 
verum  coactio  et  necessitas,  tanquam  fides  non  sufficeret  ad  iiisticiam,  dam- 
önf.  2, 14. nabiiis  erat,  sie  supra:  Quare  tu  cogis  gentes  iudaissare? 

Ciuaeras,  an  Apostolus  detrahat  et  temere  iudicet  pseudoajiostolos,  so 
(|Uod  erucis  Cluisti  persecutionem  timueriut  et  gloriam  suam  in  carne  Gala- 
tarum  (ut  infhi  dicit)  quaesierint.  Quis  ci  di.xit,  esse  eos  formidolosos  et 
gloriosos?  JS'am  de  absentibus  et  praesertim  negantibus  vitia  divinare  nou 
est  sine  peccato :  negassent  forte,  nee  potuissent  oouvinci.  Verum  Apostolus, 
in  spiritu  ernditus,  seit  honn'nem,  qui  Chiistum  non  recte  praedicat  aut  3.'. 
sapit,  non  posse  sine  timore  crutüs  et  vana  gloria  esse.  Amet  vitam  suam 
plusquam  Christum,  uecesse  est,  qui  spiritum  Clu'isti  non  habet:  tum  inflctur 
seientia,  aeque  neccsse  est:  ita  in  adversis  ruul,  in  ])rospci'is  elevetui-,  ojjortet, 
in  ncntris  sc  rectum    et  ae((uabil('m  jiraestarc  potcns.     Proinde  sine  pcrienlo 

:!  iiitor  iiosceiitcs  APIl  7  ogo  oos  sP(|Uiir,  i|iil  tiit:iiii   Kplstulaiii  sciiliinil   II 


In  epistolam  l'auli  ad  Galatas  conuiiontarius.  1519.  ßl3 

goiierak'iu  pioniiiK'iurc  pu.ssiiinu.s  .sentciitiaiii  siipcr  ([iu).si'un(|Uc',  s'i  otjs  vidc- 
riiiuis  Cliristiun  iguonu'e,  esse  eos  forinidolosos  in  adversis  et  gloriosos  in 
(H-osperis,  intempcstive  deiectos  et  elevatos.  Contra  vere  Clu'istianiis  orectus 
est  in  adversis  eonfidens  in  deuin,  deieetus  in  prosperis  timcus  deuni,  non 
6  coiifunditur  dum  patitiu-,  uec  gloriatiu-  dum  honoratiu',  ubique  rcctus  et 
ae(juabilis. 

Neque    ciiini,    (jui    cireiuncldun  t  ur,    legem    eustodiiiiit,    sed  ©"i- •'•.  i^t- 
volunt  vos  cireumcidi,  nt  in  carne  vestra  gloricntur. 

Idem  superius  e.  v.  dixit,  esse  debitorem  faeiendae  uiiiversae  legis  eum,  «ai.  .s,  3. 

i'j  f|iii  se  cireiuueidit,  miia,  etsi  l'oris  oarneni  eircumeiduiit,  ne<jue  tanien  vel 
iianc  eireimicisionis  vel  uUani  idiani  im])lt'nt  legem,  quia  nun  hilaritate  Spi- 
ritus sed  timore  minantis  legis  onmia  faeiuiit.  Dictum  est  autem  iam  saepius, 
legem  sine  affeetu  gi'atuito  implere  idem  est  quod  non  implerc,  sed  simulare 
opera  legis.    Quod  enim  voluutate  non  fit,  eoram  deo  et  in  veritate  non  fit, 

15  sed  apparet  coram  hominibus  fieri.  Iterum  pronunciat  cum  fidueia,  esse  eos 
i)innes  trausgressores  legis,  (jui  eircmmeiduntur  et  legem  suis  viribus  quam- 
i'unque  laciunt.  Iterum  eonl'utans  nostros  tlieologos,  qui  opera  sine  gratia 
spiritas  facta  nioraliter  bona  et  legem  quo  ad  substantiam  facti  implentia 
non    esse   peccata   nee   contra   legem    ai'liitrantur.     Sed    stat    finna   sentenlia, 

i'(i  voluiitatem  et  hiliu'itatem  Spiritus,  qui  legem  imjjleat,  non  nisi  ex  fide  accipi 
in  Christo,  caeteros  omnes  legis  osores  esse  et  ideo  praevaricationis  reos. 

'Tn  carne  vestra  gloricntur',  id  est,  ut  cariuilitcr  de  vobis  glori- 
cntur, quod  magistri  vcstri  fuerint,  vos  bona  docuerint,  sapieutes  siut  et 
religiosi.      Impossibilc    est    enim,    ut    doctor    cuiuscunqne    professionis   non 

25  glorietur,   nisi  sit  in  Christo   bcne    institutus,   sciens   illud   cum   aifectu  'non  Woitf).  lu/jo. 
estis  vos  qui  lociuiniini'  et  'uuus  est  magister  vester,  Christus':  adet)  viseosa ffliattf).  23, 8. 
est  libido  laudis   et  gloriae,    praesertim    in  rebus   ac  donis  spiritualibus ,    ut 
sunt  scientiae  et  virtutes. 

Mihi  autem  absit  gloriari,  nisi  in  cruce  doniini  nosl  ri  Ihesn  Wui.  c,  u. 
30  Christi,  i)cr  (jucni  mihi  mundus  crucifixus  est  et  ego  mundn. 

Sensus  est:  (jclorieiitur  iüi  in  sapicntia,  virtutc,  iusticia,  opcrilius, 
düctrina,  lege  aut  etiam  in  vobis  et  quil)uscun(|iic  iioniinibus.  ülgo  giorior, 
me  esse  stultum,  peccatorem,  infirmiun,  passum  et  inventum  sine  lege,  sine 
operibus,  sine  iusticia  quae  est  ex  lege,  dcniquc  sine  onuiibus  praeter  Christtun. 
35  Yolo  et  gaudeo,  n)e  esse  coram  mundo  insipientem,  nialinn  et  omnium  cri- 
minum reum,  sicut  ij.  Cor.  xij.  Libenter  gloriabor  in  infirmitatibus  meis,  ut2.  lidi.  12,9. 
inhabitet   in   mc    virtus  Christi.     Nani   crnx    Christi    oinnia    cianuiavit,   (juae 


2  forraidulüsus  alle  ?luSflaticn         U  deiecti  et  elevati  alle  'Jtui:(jabcn         9  c.  i.  dixit  AF 
ed.  Erlang. 


(jl4  lii  oiiistoliuu  Pauli  ;ut  Galatas  ('oimuontarius.   1")19. 

i.iioi.  1. 1;>.  muiRlii.'?  probat,   etiaiii  sapientiani  et   iusticiaiu ,    sicut  i.  Cur.  i.  Perdaiii  sapi- 
sJiattfi.  5,  n.  eutiam  sapieutium,  et  prucleutiaiii  prudentiiim  reprobabo.    Et  Christus  Mat.v. 
Beati  estis,    cum    lualedixerhit  vobis    homiues,   et    eieeerint    uonien    vestrum 
tau(]uaui  njalum,  et  ex])robraverint  vobis  &(\ 

Eeee  lioc  est  nou  modo  coucrucifigi  Clu'isto  et  eruci  passi<iuibus(jue  5 
sipgicf).  5. 41.  eius  eommimicare,  sed  etiam  in  iis  gloriari  et  cum  Apostolis  irc  gaudenter, 
(piod  digui  habeamur  pro  nomine  eins  eontunieliam  pati.  At  (jui  pr<i  nomine 
liiesu  lionores,  divitias,  voluptates  att'eetant  et  aeeojitant,  deinde  eontemptuni, 
paupertatem,  passiones  fugiunt ,  nuu((uid  gloriantur  in  cruee  Cln-isti?  inuno 
gloriautur  in  mundi),  ])raetexentes  uiliilominus  nomen  Christi,  ludibrium  ex  10 
eo  l'acieutes. 

öai.  L'.'.u  Esse  ergo   erueit'ixum    mundo   est   (ut   supra  c.  ij.   dixit)   iam   non 

ipsiuu  sed  C'hristiun  in  ipso  vivere,  liabere  caruem  cum  suis  vitüs  crucifixam 
et  s})iritiii  subiectani,  qui  non  sapiat  ea  (juae  super  terram  sunt  et  huius 
mundi,  ne  iusticias  ipiidem  aut  sa})ieutias,  sed  glorietm-  se  iis  onmibus  carere  is 
et  non  affici,  in  solo  Christo  iiducia  sahitis  posita.  Esse  mnndum  cruci- 
t'ixum  ei  est  non  Christum  sed  muudum  vivere  in  hominiljus,  habere  carnem 
<ioi.  3,  ü.  cum  vitüs  floreutem  et  regnantem  in  peceatis,  non  sapere  cum  apostolo  quae 
sursum  sunt,  sed  gloriari  sese  abimdare  in  hoc  seculo,  obtinere  divitias  et 
ponere  speni  in  iiomine.  Itatine  nee  Paulus  l'acit  et  sapit,  quae  numdo  pla-  ju 
Cent,  uec  numdus  facit  et  sapit,  (juae  Paulo  placent:  utenpie  utrique  mortuus, 
ciiicifixus,  coutemptus  et  abominatus. 

»ai.  fi,  15.  lu  Christo  enim  Ihesu  neque  cireumcisio  alicjuid  valet  ne(|ue 

praeputium,  sed  nova  creatura. 
©ni.  5, ü.  Hoc  c.  V.  satis  est  e.xpositum,  esse  scilicet  utiuiKpie  licitum,  sed  iieulriim   is 

uecessariuui  ad  salutem,    ideocpio  nihil   ad   rem    seu  ])raei)utiuin  seu  circum- 
cisio,  non  niagis  quam  divitiae  et  inopia. 

Gpi:.  t,24.  'Nova  creatura',  id  est  novus  honio,  (jui  (Eph.  iiij.)  secundum  diiiiu 

■51. 51,  IL',  creatus  est  in  iusticia  et  sani;titate  veritatis,  iuxta  psal.  1.  Cor  mundum  crea 

in  me,  deus.     Et  observa:    iusticia   vcritutis  ud   spiritiun   |)ertinet,   sanctitas   so 
veritatis  ad  caruis  muudiciam,    ut    iustus  in  spiritu  jier  fidem  et  nnindus  in 
carne  per  castitatem  vivat.     Nam  'veritatis'   dicit  contra  iiisticiani  et  sancti- 
tatem  spceiei  et  simulationis,  (piac  ex  lege  sunt  uec  facinnt  uovuiii  iiominciii, 
nee   secundum    deum   sed    secundum    hominem    vivit   et    (brmatnr    quicuiKpie 

Joe.  1, 18.  jiniusmodi:  sie  lacobi  i.  A'ohintarie  enim  genuit  nos  verbo  veritatis,  ut  essemus  30 
initinin  ali(juod  creatni'ac  eins. 

»111.0,16.  Et  quicuuque  haue  regulam   secuti  i'ucrint,    jiax    super  illos 

et  misericordia  et  super  Israel  dei. 

öai.  5,'J5.  'Secuti    fuerint',    idem    verbum    <|Uod    supra    "ambiilcmus':     '.secuti 

fiicrint\  id  est,  liac  regula  mcesserint.  i|iia  regulaV  neiiipe  ut  nova  sint  crea-  40 

5  crucifigi  II  Vi  c.  i.  di.xit  alle  '.Uuvflalicil  'J'J  |)«il.  i.  AKII 


In  eiiistolam  Pauli  ad  Galiitas  i-otnmenfciirius.   1519.  (515 

tum  iu  Cliri.siu,  iiisticia  et  .sauctitato  vcritutis  liiliicunt  (jiiac  est  ex  tide,  iioii 
iusticia  et  saiictitat«  quae  est  ex  lege,   siinulatis  set^e  et  alios  fallant,  super 
t|Uos   ira  et  tribulatio  erit,    super  illos   autem    pax  et  miserieurdia 
recpiiescet. 
5  Aiklit  'super  Israel  dei',  diseerneus  ab  Israel  secimduiu  carneni,  ul 

ad  Coriutliios  appellat  ijui  sunt  Israel  earnis,  uoudel:  igitur  })ax  super  geutes  i.aoi.  lo,  is. 
et  ludaeos,  modo  iueesseriut  regula  fidei  et  spiritus. 

De   caetero    uemo   mihi   niolestus   sit.     Ego   enim   stigiuataöiu.  c, i?. 
duiniui  Ihesu  iu  corpore  meo  porto. 

IU  Graeee  'de  eaetero  nemo  mihi   labores  exliibeat',  (juud  d.  Hieronymus 

dupliciter  intelligit :  primum  (piod  l'auhis  solicilus  sit,  ue  rursuiu  ei  laborcm 
pracbeaut  iu  Galatis  deuuo  refbrmaudis,  secuudü  quod  conteutioueui  vuluil 
praevenire  eoruni,  (pii  eoutradicere  voluerint,  quasi  dicat  'Ego  dixi  quae 
re(^ta   et   vera    sunt:    si(iuis   autem   uolens    acquiesoere  veritati    quaerat    »piid 

15   respondeat,    magis   contcndere   ipumi  doceri    pai'atus,   sciat    sese  respniisii)iie 

iudignum',  sicut  ad  Coriuthios   scribit:   Si  quis   autem  videtur  contentiosusiüoi.  n.ifi. 
esse,  DOS  talem  consuetudinem  non  halienuis  necjuc  ecclesia  dci.    Hie  sensus 
mihi  placet,  (juod  contentiosos  reliuqucndüs  esse  docet  etiam  beatus  Augustinus, 
(jui  et  ipse   in  libris  de  civitate   dei  demmciat,    sese  nolle  dcnuo  respondere 

00  vauissimae  loquaeitati.     Ita  et  Apostolus   abiicit  contentionis  studiosos,  ne 
frustni  eimi  iUis  laboret,  quia  verc  uou  fructum  sed  labores  tantnm  exliibent. 
(iuid,   si  et  is  sensus  non  abhorreat  'nemo  mihi  rursus  legem  rosuscitet,  in 
quo  sunt  labores  stidti  operum,  nee  tarnen  uisi  peccata'?  sicut  psal.  ix.  sub ';'j.  m.  7. 
lingua  eins   labor  et  dolor.     Quos   Christus  vocat   ad   sc  dicens:    Venite  ad  Matm.  n.ss. 

'.'5  me  omnes,  qui  laburatis.  Quos  labores  in  Aegypto  figm'averunt  filii  Israel. 
Sed  cedo. 

'Stigmata',  qiiod  latine  uotas  inq)ressas  siguifieat,  licet  possit  liic 
pro  passionibus  I*auli  accipi,  tarnen,  (juia  libeutcr  allegoriis  et  metaphoris 
mUltaribus  utitur,  onmino  pro  insignibus  vitae  christiauac  accipit,  <juae  sunt 

30  carnis  crucifixioues  et  subiectiones ,  tum  fnictus  spiritus.  Sicut  enim  servi 
domiuonun  suorum  bisignia  et  arma  et  colorcs  gcnmt,  ita  Paulus  et  Christi- 
anus quisque  cruccm  eoncupisccntiiu'um  et  vitionmi  in  corpore  suo  portal, 
non  sane  eo  modo,  (|uo  nunc  insignia  Christi  in  cl}'peum  coUecta  illiniunt 
parieti  aut  tabulis  et  lilx'llis,    sed  in  (•or])orc',    non  alicno    sed  meo  ])roprio. 

35  Quid  proderit,  si  etiam  in  auro  et  sniaragdo  non  tiuitum  insignia,  sed  ipsos 
etiam  clavos,  immo  ipsa  vulncra  et  sanguinem  Christi  ))ortaris  et  nunquam 
in  corpore  tuo  imagineni  vivam  expresscris?  Porro  stiginata  Mosi  et  Pon- 
tificum  et  Cacsarum  sunt  circumcisio  et  opera  legum  luuuauarum,  quae  iam 
sola  visuntur,  eaque  infiuitis   modis   variata,    ut   vix  tot  insignium   geuera 

40  Imperator  cum  omnibns  suis  nobililjus  liabeat. 


18  doceat  II  2U  Sed  cedo  fct)tt  in  II  yö  ipsos  olavos  II 


()l(j  In  epis-tolani  Pauli  ad  Gulatas  coiiiiuL'ntarius.  1519. 

©ni.  6,  IS.  Gratia    iluiuiui    uo.'itri    lliesu    Chrifiti    cum    .spiritu    vo^tro, 

Iratres,  Ameu. 

Hie  eiiim  mos  est  Epistolae  elaiideudae   apud  A[)ostolo.s,    ubi  lioraiiiei? 
'vale'  dieimt. 

'Gratia,    iucjuit,   domiiii  uo.stri',    uoii  ira  legis,    imn    servitas  legi.s,    s 
(juae  per  sen-iim   Moseii   data  est,    sed  gratia  et  veritas,    (juae  ))er  le.siim 
Cliristum  laeta  est. 

lu  tiiie  certus  smn,  eos  ijuibus  meuin  sai)ei'e  mors  est  etiaiu  liaiie  salivaiu 
meam  vehementer  abomiuaturos  esse,  ([uod  et  liberius  omuia  et  loiige  aliter 
(juam  ijjsi  sapiant  iianc  Epistolam  traetarim.    Et  ubi  ego  legiim  jioiititieiarum    lo 
oneiti  et  scaiidala  (|uestus  siim,   ipsi   me  rebellem   ecelesiae  sibi  tingent:    ubi 
decretis  praetuli  Euangelium,  damnata  decreta  fabulabuntur:  ubi  summi  pon- 
tifieis    potestatcm    et    diguitatem    eliaritati    et    uece.ssitati    fraternae    subieei 
l)laspliemmii  et  bis  septies  haeretiemn  clamabunt.    Quos  rogo  i)er  coinmuuem 
(lominum  lesum  Christum,   ut,  si  oinuhio  non  possunt  sibi  temperare,   quin    i"' 
mc  sujierbum,  temerarium,  arrogaiiteui,  irrevercntem,  scaudalosum,  seditiosmii, 
sanguinarium,    schismaticum    et    (|Uoeun<jue    libituui    hueusijue    iuit    nomine 
lionorent,  age  fiat,  et  .si  non  haee  benevolentissime  eis  iguovero,  non  agnoscat 
me   dominus   Ihesus   inaetemum.     Qnin  si  doctriuae   a  me   tractatae   puritas 
e.xtra   pericuhnn  esse  possit,    liben.s  et   gratus    haeretici  nominis  opjirobrium   •-•n 
li'rrem.     Deuique  maledictum  nomen  Martini,  maledieta  gloria  Martini  inae- 
ternum,  ut  solius  j)atris  nostri  nomen  sanctificetur ,  qui  in  eoeli.s,  Amen. 

Tuneo  enim  superbissimus  eontemptor,  ne  iis  nominibus  pessimis  inflatus 
phis  de  meo  hicro  gaudeam  quam  de  eorum  malo  doleara.  Id  sidtem  unieurn 
niilii,  immo  sibi  coneedant,  ut  pauhdum  seposita  Martini  odio.sissinia  larva  -■i 
Apostohuu  Paulmn  libere  et  .sokim  con.syderent,  et  huuc  tum  cum  eeclesiae, 
(|uae  hodie  est  niiserrima,  facie  eonferant:  neque  enim  tam  erassieordes  eos 
e.xistimo,  nt  non  sen.serint  un([uam,  (juid  legum  nndtitudo  hodie  feeerit.  Nam 
(juot  indies  iugidantm-  et  pereunt  animae  propter  unam  haue  traditionem, 
(jUae  citra  ulhnn  deleetum  omnibus  saeerdotibus  interdicit  u.\oril)usI  iiorror  au 
est  intendere  tam  in  seanthda  cjuam  pericula  huius  unius  legis.  Similes  luiie 
sunt  et  aliae  nniltae  peecati ,  mortis,  inferni  dumtaxat  ministrae,  ut  iutcriin 
taeeani  iacturam  syneerae  pietatis,  (juae  sub  harum  tyrannide  iiaulatim 
e.xpiravit.  Si  tautis  laehrymis  res  digua  eensetur,  propter  unius  imperatoris 
voluntatem  tot  milium  sauguiuem  f'iuidi,  Quid  esse  putas  (oculos  ajteri)  propter  ^s 
imius  hominis  aut  unius  Rhomanae  ecelesiae  voluntatem  tot  milia  perirc^ 
animarum  inaetemum?  Denique  si  vim  charitatis  e.xpendinnis,  proclive 
i'uerit  intelligere  ilduciani  illam  condeudaruni   legum   esse  potestatem   non  in 


■1  valediciuit  u(l.  Erlang.  liod)  ;}.  7  iit  II   miv  nod):  I'INIS. 


In  epistolam  i'auli  ad  Galataa  comniontarius.  1519.  617 

aedififationciu  sccl  in  ile.«triictiüncm  totius  ecclesiae.  Res  i)iil)lica  (|uanto 
piUR'ioribüs  legibus  adiuiiiistiatiir,  taiito  tbelieior  est:  at  eeelesiastiea  imstra, 
unica  lege  charitatis  iustituta,  ut  esset  iiua  (uniiiimi  fbelicissima,  quanto  l'nnvic 
oiiinipoteiitis  dei   pro  iina  illa  extiiicta  iiubcs,  sylvas,   maria    legum  sustiiK't, 

5   ut  etiam  titulos  earuiu  vix  sulKcias  edisreiel    I)eiii(|ue,  (|uasi  lioe  paruni  sit, 
iiullo    alio    remedio   peccati   etianuuun  curant    oecurrere,    quam    novas   leges 
Miultiplieaudd,  peeeata  peecatis  accuinulando  et,  ut  propheta  ait,  densum  iuttun  CSci.  ;w,  i. 
coutiii  se  ixggravando. 

Alius   suo    scusu    abundet,    Tureas   uoceutissimos    oninium    K'ges    has 

III  liouiiuum  iutclligo,  nee  debuit  bac  plaga  insustcntabilis  irae  dei  j)ei'euti,  nisi 
popiilus  ipse  peeuliaris  dei,  ut  cuius  ingratitudo  prae  ouuiibus  populis  terrae 
gi-avissinia  meruerit  etiani  poeiiaiu  prae  oiuuibus  populis  terrae  longe  atro- 
eissimam.  Neque  eniin  est  gens  in  orbe  terrarum,  cuius  miscria  possit  in 
liae  plaga  uobiscimi  eonferri.    O  deus,  quam  diu  eontinebis  in  ira  tua  mise- 

i'  rieordia.s  tuas? 

Sed  cum  Esaia  gemebundo  et  plorabuudo  eom-ludam:  Adduxisti  populum  3n. /•'.  h 
tunm,  domine,  ut  fac^eres  tibi  nomen  gloriae.  Atteude  de  coclo  et  vide  de 
habitacidü  sancto  tuo  et  solio  gloriae  tuae.  Ubi  est  zehis  tuus?  tbitituilo 
tua?  miiltitudo  viscerum  tuorum  et  miscrationum  tuarum?  super  me  Con- 
en tinueruut  se.  Tu  enim  pater  uoster  es,  et  Abraham  nescivit  nos  et  Israel 
ignoravit  nos.  Tu,  domine,  pater  uoster  et  redemptor  nostei",  a  seeulo  nomen 
tuuni:  (juare  en-are  fecisti  nos  de  viis  tuis,  domine,  indurasti  cor  nostrum, 
ne  timeremus  te?  Couvertere  jiropter  servos  tuos,  tril)us  haereditatis  tuae: 
(juasi  nibilum  possederunt  ])Oj)ulum  sanctum  tunm:  hostes  nostri  conenlcave- 

25  runt  sanctifieatiouem  tuam:  facti  sumus  (juasi  in  principio,  cum  non  domi- 
nareris  nostri  neque  invocaretur  nomen  tuum  super  nos.  Utiuam  coelos 
dirumperes  et  descenderes,  a  iiicie  tua  montcs  dcflncrent,  sicut  cxustio  igiiis 
tabeseerent,  aquae  arderent  igni,  ut  notum  tieret  nomen  tuum  inimicis  tuis, 
a  facie  tua   gentes  turbarentur!     Ecce  tu  iratus  es,    et  peceavinuis:  in  ipsis3nM,.s   12. 

3t)  l'uimus  semper,  et  salvabimur.  Et  facti  sumus  ut  inunundi  omnes  nos  et 
iusticiae  nostrae  universae  (juasi  jnuuuis  menstruatae.  Et  ceeidimus  <juasi 
folium  et  iniquitates  nostrae  (juasi  ventiis  abstulenmt  nos.  Non  est  (pii 
invocet  nomen  tuum,  (jui  cousurgat  et  teneat  te.  Abscondisti  faciem  tuam 
a  nol)is  et  allisisti  nos  in  manu  iniquitatis  nostrae.    Et  nunc,  domine,  |)ater 

ä'i  noster  es  tu,  nos  vero  lutum,  et  fietor  nostcr  tu,  et  opera  maiuumi  tuarum 
omnes  nos.  Ne  inusciaris,  domine,  satis  et  ne  ultra  memineris  ini<piitatis 
uostrae.  Ecec  respice,  popuhis  tuus  onincs  nos:  eivitas  sancti  tui  facta  est 
deserta,  Ziou  facta  est  dcserta,  Hierusalcm  desolata  est:  donuis  sanctificationis 
nostrae  et   gloriae   nostrae,   ubi    ti'    laudavcnuit    j)atres   nostri,   facta   est    in 

40  exustionem  ignis,  et  omnia  desyderal)ilia  nostra  versa  sunt  in  ruiuiis.  Nim- 
«juid  super  iis  eontinebis  te,  domine?  tacebis  et  afHiges  uos  vehementer? 
Haec  Esaias  Ixiij.   et    kiiij.     Qua   oratione    ecclesiae   hodiemae   faciem    ita 


(318  lu  opisfcolam  l\iuli  ad  GalaUis  commcntarius.  1519. 

(lepinxit,  iit  aptiiLs  tk'pingi    iion  pussit.     Et  utmmii   luiiiis  urationis  aHedum 
deus  in  cor  Uüstriuu  infüuderet,  ijuo  ir.im  uiu:^  (juaiupriiniiiii  uiitigarcuiu:?! 

F  i  11  i  s. 


PAVLVS  COMMODVS  BRETANNVS  LECTORI  S. 

Suscipe,   candide   lector,    in    Epistolain    (S.  l'auli    ad    Galatas    Fratris     =' 
Älartini  Augustiuiani  (juircjuid  est  conimentarii,  instituti  potiu.-;  <juam  pcrfocti, 
cum    propter    aiiiicorum    (jiKirundain    j)lus    aeijuo    efflagitaiitiuui   jircccs   tum 
propter  iiiipurtuiiaiii   et    inicjuam    utiosurum  liomiiium  uialitiaiii,   cotidie   t'iu,-^ 
Aiitorem  citra    nllani    causam  vexautium    ac   uugis    subüide   uescio  (juil)us  a 
seriis  gravibuscpic   studiis  alio  rapieutium,   per   quos   stetit  ut  uec  coiiimen-   i^' 
tarium  sati.s  ipse  coguosceret  neo  pro  diguitate  elaboi'aret.    In  quo  tarnen  si 
quid   fiierit,   quod   ad   Clirisliauam    pietatem   faeit   proiuovendani ,    soli   deo, 
niiiversae  bouitatis  autori,  gratias  age  atque  ad  tnam  spectante  coninioditatem 
pro    volimtate   utere:   sin   (juijipiam  offeuderit,   eaudide   pro   Christiaua   pro- 
fessione  submone,   (pia   re  Martiiio   ueque  quicqnam  fuerit  gratius   ueque  te,   is 
ipsius  fratre  ac  Chiistiano,  dignius,  praemiiuu  a  Christo  ceutuplum  receptimis. 
Quid  eiiim  iuiquius    quam    pro   beiicficio   inaleficium    reponere?   contra    quid 
accjuius   (juaui   studio   bene  merendi    cum   co  certare,    cui  unicus  scopus  est, 
(luorumcuuque   vel   gratia   vel    iiividia   eontempta,   de   te  totoque    Christiano 
noiuiue  ojitime  mereri?    I'orro,  id  imuui  Martinus  sempcr  s]>ectavit,  ut  deliriis   20 
(juorundam  reiectis  sacras  literas  jiure  traetares   at(jue  ad   id  post  Erasmum 
unus  omnium  maxime  contendit.     lam  si  forte  alicubi,  ut  honu)  est,  a  recto 
itinere   deflexit,   tuae    est   linmaiiitatis  deerrantem   ad   rectam  viaiii    revocare. 
Quod  si   pro   tuo  Cliristianismo   et   coimnimi   omnium   utilitate  et   in   deum 
sunore  feceris,  Lutherum  tuuiu   ad  hos  eomiueutarios   accuratius  retractaudos   -0 
et  iu  reliquas  quoque  d.  Pauli  epistolas  dihgentius  scribenduin  iion  mediocriter 
animabis.     At(|ui    id  te   in  priniis   velim   spectai'e,   orationeni  veritatis    taiito 
esse   ineliorein   (piauto   smiplicioreni.     Tu    iu   nomine  Ihesu   Clu-isti    vide   ac 
vita  potius  Christum,  a  quo  uomeii  liabes,    quam  verbis  exprime.     Data  in 
Acadeniia  Viuttenbergensi,  ul)i  i)rud(iitissiini  (imnium  studiosorum  Moccenatis   m 
Friderici  l'riiici|)is  et  EIcctoris  <tc.  muniliccntia  recta  studia  in  tribus  Unguis, 
Latina,  Gracca  et  Hel)raica,  gratis  diiccntur.    Ttcrunniuc  valc.    Anno  a  natali 
Christiano  supra  sesquimillcsimuni  xix. 


rrotc^statio. 

^iadjltcljciibc  ,Piütetitatio"'  Infjt  fiel)  djvcmütogifd)  iud;t  mit  Sid)cvt)cit  Iic= 
fttmmeii.  oi'i^i-'f'  fiubi'u  linv  fic  im  'roinus  1.  (uiiniiiin  opunim  M.  Lulliuri, 
Wituhorgau  1545,  5öt.  cx(jv'':  I;ii'r  ftcT^t  fie  ()tutor  bcö  SitOcftcv  ^lU'icraä  Epitoma 
rcsponsioiiis  lul  M.  Luther  üoii  1520  uiib  t)üv  !L'utI;erö  fntfc^lid)  ins  3al)V  1518 
ücvtcgtcv  Sclieda  adversus  lacobiiin  Hochstraten  (f.  ©.  384  ff-),"  füi-'  ^^)^^  'J^= 
fafiiings.^cit  folgt  bavaus  uid)t^.  3m  Tomus  I.  uniniuin  openini  H.  M.  L., 
Iciiiie  155Ü,  il^l.  V''  ift  fie  beu  95  Siitjcn  üom  31.  Cftobcv  1517  aiigeljiingt;  aber 
naä)  bcm  3nf)attsücr5eid)ni|  bcsfclben  foll  fie  ,5Hiifd)cu  Ailiculi  15  a  I"rati-ibus 
Minoritanis  Iuttei-bo(ceiisil)us  D.  M.  Lutlim'o  asciipti  uiib  Contra  lualigiiiiiii 
lohannis  Eciii  iudiciiiai  M.  Lutlieri  ddcn^io  (f.  (5.  621  ff.)  cingcfc^altt't  ipevbcii,  iiiib 
feine  Stelle  l^intev  ben  2tb(a|fä^en  füll  bie  bcn  Resolutiones  disputatiomiui  de 
indLdgciitianini  virtute  Uoraiifgebenbc  (h-flnvimg  (f.  33b.  I  ©.  529  f.)  cinncljmen. 
S)avaiif^iu  f)Qt  bcnn  bic  *Jllteiibuvgev  Oiefnmnitauägabe  21).  1  £.  17  f.  Icljteve  mit 
beu  i)5  2I)cfcii  uevbuiibeii,  unfcre  I'rotcslalio  ober  überf)aupt  nid)t  nufgeiuinimeu. 
,l'öfd)cr  1  S.  457  ff.  ftcigert  bic  üevUMvniug  iioel)  babiivel),  baB  cv  biefe  bcm  lütci= 
uifdjcn,  iene  bcm  bcutfc^en  Xert  bcv  Vlblafjfnlie  anfügt.  2BaId)  IT).  XVIII  ep.  265  f. 
l)nt  fic()  ,5imnri)ft  bev  Sciuict  '•[Hiic-gabe  iil)ne  ^)iürffiri)t  niif  iftvcn  mu1)tviig(ict)en  51U'v= 
mevf  ougcfd)Uiffeii;  bod)  in  bev  „.Oiftcivifd)en  t<-inleitnug"  ba^^u  £.  •■><)  äufjevt  cv 
feine  ajlcinung  bQ{)in,  „bafe  ju  l'ntl)cv5  Sä^en  Wibcv  bcn  lUblof;  gar  feine  5pvo= 
tcftation  geT)ih-e".  .Cticvfüv  ftütjt  cv  fid)  auf  Don  bev  .^ai-bt,  bev  es  in  bcv  iicwcbe 
,3Um  Bicvtcn  2t)ei[  fcincv  Historia  litcraria  ruroniiationis  <B.  13  „bcfvcmbcnb" 
finbet,  bog  man  ben  95  liefen  eine  ^.pvoteftation  anf)ängc,  bic  beven  Uvbvurf  nid)t 
tcnne,  nnb  bevcn  gan,5cv  Snbalt  auf  einen  uicitevcn  i^cvlauf  bcs  3lb(a§ftvcitc5  I)in= 
weife.  Ivotjaücbcm  cvfd)eiid  unfcv  £d)viftftüd  in  Lutheri  opp.  lat.  var.  arg. 
ed.  Erlang.  I  £.  293  uod)  als  lUn()aug  ,5U  beu  95  Sötten,  nnb  ade  fid)  auf- 
bvängcubcn  iöcbcutcn  bagcgen  Ricrbcn  l)iev  niebcvgcfd)lagcn  mit  bcv  iBcmcvfung: 
,Redditur  hie  ex  cd.  lenensi"! 


620 


Protestatio.  1311*. 


-Jhir  bic  ^crid)tignng  in  bi-r  Smiacv  IHiic-gaBe  Bietet  iiii<j  einen  ?[iit)alt  ^uv 
Söfimg  unievfv  is-vage:  fic  fetU  uuieve  Piotestatio  in  ciigfte  23e(iel)ung  ,^i  V.'iitt)ev-3 
m'fibc  mit  ben  ^ütt-'vtiogfcr  (Vvaii.^iefaucvn.  3öiv  iperbeii  in  bcv  (*inkitnng  ,^uv 
ndel))"tcn  Sdjrift  fel)cn,  mie  bal)inein  and)  ber  Ü?ifd)of  Bon  iJ3vanbenbnvg  üevflodjten 
U'üvb,  unb  bei  ber  Stelinng  ber  Uniuevfität  Söittenberg  .jn  benifelben  (f.  Ü?b.  I 
£.  .522)  nuiBtc  bcm  'Hefüvinatnr  aU  beven  liHtglicb  baran  liegen,  fid)  gegen  bic 
i<c)d)ulbignng  ber  .«etjcrei  luibev  il;n  jn  üeviüat)rcn :  er  ttjat  a  —  )o  netjinen  mx 
an  —  in  unfcrev  , Protestatio". 

Scn  2ert  geben  U'iv  nad)  bev  ed.  Witeherg.   1545. 


PROTESTATIO. 


^rartimis  LiitluTus  Doctcir,  Onlini.';  Erciiiitnriim  Vuiten- 
)erg:ie,  jtubliee  teslatum  volo,  Propüsitiones  alicjiiot  contra 
pontificalcs,  ut  vocaut,  Iiidiilgeutias  a  nie  edita.s  esse.  Et.si 
aiitcm  me  liactenus  ueque  celeberrinia  haec  et  lau(latit;.siiiia 
Scliola  uostra,  iiecjiie  civilis  aiit  ecclesiastica  jiotestas  con- 
(Icnuiaverit,  suut  tameu,  ut  audio,  (juidam  praecipiti.s  atcpie  audacis  iiigenii 
liinuiues,  qui  re  (imisi  bene  coguita  et  perspecta  haereticum  nie  pronunciare 
audeut.  Ego  vero,  ut  ante  saepe,  ita  muic  quoque  per  lidcni  Clu'istiauiun 
obtestor  singulu.«,  vel  nt  niclioreni  niilii  nionstrent  viam,  .si  (|uibu.<  liacc  divi- 
iiitus  e.-iset  revelata,  vel  certe  suani  sentcntiaui  Dei  et  Ecclesiae  iudicio  snl)- 
niittant.  Non  enim  adeo  tenierai'iu.s  suiii,  nt  nieaiu  solius  opinioneni  caeteris 
onuiiluis  antef'en'i,  necpie  tani  stuj)idns  etiani,  ut  verbum  Dei  l'abulis  luiniana 
ratiuue  exeugitatis  po.stpoui  velim. 


ß|^^^S$?^$S^$^$?^^S;|il$^t$&$&$Ä^ 


Contra  iiialiiiiiiiiii  loliamüs  Eccii  iiKlicniin 

super  ali(iu<)t  articiilis  a  fratriluis  (|uil)iis(lani 

ei  suppositis  3Iartiiii  Lutheri  defeiisiü. 

1519. 


^n  Sütcrbogt  tt>ir!tc  feit  einiger  3cit  ali  iprebiger  au  2.  Tiifotni  jener 
Jvran}  (>)üntf}er,  ivic(ci}er  nni  4.  September  1517  Sut^ere  cälje  linbev  bie  icfjoloi'tifdje 
Ifjeologie  ju  öer-treten  geljobt.  Um  Cftern  1019  n?arb  er  6crüri)tigt,  ale  liütte  er 
gegen  ba»  haften,  33ctcn,  3lnmfcn  bcr  .öciliG™  geeifert  unb  bie  2?öl;men  für  befferc 
OT^riften  crflärt  benn  bie  Äotl^olifen.  'i'on  bem  QJarbian  bcr  Jyran^istaner  bnfefbft 
jnr  2.>erantniortung  gebogen,  fteüte  er  bie  2ad)c  in  ?(brebc.  ;^u  SfuS''"  I)ftte  er 
babei  ben  ^*rior  ber  3Bittenbcrger  3lngnftincr  ^  unb  einen  t'ettor  berfelbcn.-  l'ctjterer 
aber  fprad)  fid)  iiiter  collalioiiandum  ox  aiiinii  sententia  nieitcr  a«5,  line  es  bie 
'Jlnftagc  in  bcn  Oier.iefin  crften  3trtifcln  nadjfolgenber  £d)rift  l'utl^ere  fnmmarifd) 
nnebcrgegeben.  '"Jtad^  beftigcm  Sispnt  barüber  fd)ieb  man  Bon  einanber.  33alb 
baranf  tt?arb  ßünt^er  in  iyolge  einer  in  Segenn^art  bee  9lbte5  üdu  ^^inna  getljanen 
9infecrung  abermats  üorgef orbert :  er  befanntc  fi^  nun  uMif^ien'  Don  bcn  >jicrjcT}n 
Sä^en.  5Jid^t  lange  nad)t)er  bcfc^nlbigtc  man  ibn  beim  IMfc^of  bon  '^ronbcnburg, 
er  l^abe  öffentlid)  auf  ber  .ftan,5et  bie  C'lbtiffin  bes  .ttlofter^  2.  *J}iarien  befdjiinpft. 
Sarob  mit  einem  licrmcie  beftraft,  tiefe  er  l^infort  einen  gennffen  M.  Ibomoe*  für 
fic^  prebigen.  Smmer  bitterer  Uiarb  bcr  Streit.  CbmoT)!  ftüntljer  jene  äufeernngcn 
iriber  (Vaften,  33cid)ten,  .C")ciligcnöeret)rung  foUne  über  bie  iuitjmen  nid}t  jugeftanben, 
beutete  bcr  6arbian  in  einer  5pQfftonäanbad)t  bod)  n?icber  barauf  I)in,  inbem  er 
auefü^iic,  n^ic  ber  ungenäl^te  9{Dcf  Gfjrifti  je^t  öielfac^  icn-iffen  trcrbe;  in  einer 
Cftcrprcbigt  banbelte  er  bonn  Pon  bem  föcf)orfam  gegen  bie  (jeilige  rbmifdjc  Äirdje 
unb  tjon  ben  2d)riften  ber  approbirten  i.'eT)rer  2.  23onaDentnra  unb  2.  If)oma«. 
Siel  gab  bem  M.  Iljomae  %nla%,  am  2(5.  3lprit  5papft  unb  ¥ifri)öfe  ber  ^|!flid)t- 
Pciiäumnife  ju  be3id)tigen,  bie  .ffanonifation  bc§  58onaPentura  unb  3:i|omai  für 
ungültig  ju  crftärcn  k.    .^ieranf  h.ianbten  fid)  bcr  ßarbian  ber  (Jranjietancr  unb 


')  gontab  §flb,  ögl.  Se  5£B.  I  <B.  280.       "-)  ©ein  9famc  ift  iin§  imbcfonnt.        'j  ^n 
Sut^tt?  ed^rift  9trtifel  13.  G.  8.  10.  11.  5.  7.  *)  SebcnfoU?  If)Dinal  ^Jiün^er. 


(322  Contra  maligmim  I.  Eccii  imliciinii  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

il)V  Vicftov  'J?rai()ovb  Sappen  oit  bcn  bi)d}öilid)cn  iüfav  3'itob  Wvoppcv  «üb  tniflcu 
i()m  am  29.  9(pri(  i[)ve  33cJd)lmTbm  wx.  Willem  bii'fer  uuiUte  in  bcv  Sadjc  nid)t5 
o[}nc  3.1>ifl'cn  bc-j  53ifd)LifÄ  t()nn,  nnb  ba  bevtelbe  in  ber  Jfvnc  luoilte,  fo  mn^tm 
fie  id)riftlid)  i'intoinincn.  So  ücvfa^te  bmn  bcv  i'fftot  am  4.  '•Blai  ein  Sdjieibi'n 
an  bcn  i*ifar,  in  ircldjcm  cv  bic  C)cfd)id)te  bcö  Streite?  cntmirfelte, '  nnb  am  5.  ein 
anbi-rc'j  an  beu  3>ifd)iif  .Oicvonpmu'5  Scnltctn^,  baö,  im  'Dülmen  beö  .ß'DnPcnt?^ 
cv'ftelU,  ,yi  bcn  übrigen  i^eidjnlbit^nngrn  gegen  Kiinttjev  nod)  Ijin.jnfügte,  er  Ijabe 
beu  (Vvanen,  n'cld)c  '-i^cidjtbviefc  gefanft  fjcitten,  gcvotljen,  fic  jüUteii  bamit  Jylnd)« 
über  Sin'rg  am  Spinnroifcn  nniuncfeln,  bamit  fic  i()v  Öclb  bafüv  nidjt  ganj  unnülj 
anegegeben  ^iittcn.     5Beibe  ^-Briefe  evfdjiencn  alsbalb  gcbvncft  unter  bem  litel: 

,ARTIGVL1  PER  FRATRES  MINORES  DE  ||  obfeniantia  proponii 
Reuereniliffimo  ddinino  |1  E|)ifcopo  Braiulenlnirgeü  conti-a  ||  LYTERA- 
NOS.  II  [■'pol,5id;nitt I  ]1  REVERENDO  ilomino  lacoLo  Giopper  Reue- 
rendiffimi  doiiii  ||  iii  Prefiilis  ccclefi^  Brandenburgen  Vicario.  beiio 
merito.  |j  at(j  femper  digno  in  Glirifto  femper  fibi  colnndo  ||  Frater 
Bernliardus  Dappen  Ordinis  ||  Minorum.  ||"  (!  33(ättcr  in  Cnart,  Ic^tci 
33(att  (ccr.ä 

Iitelfiol,5irt)iütt:  tM)riftuä  mit   feiner  'JJinttcv  nnb  liier  ^iiiiiifm   In-i  Iifd)e. 
Sritct  jci)r  fcf)U'rl)oft. 

Um  9Jiittc  5)Jai  getaugte  bie  Sd)rift  fo  in  Suttjevs  .&cinbe,  iinb  ba  er  in  beut 
'£e()reiben  an  bcn  33ifd)of  fid)  an>jbrücf(id)  al«  Urtjclicv  „bcv  öerbevl>lid)en  3rrt()ümev" 
be,ieid)uet  faub,  fo  richtete  er  unter  bem  l-S.  bc'j  ■JJIonatc-  an  bic  Siitevbogtev  <vvau,ji'-'= 
fanev  einen  5Prief,  barin  er  bie  fieben  'Jlvtifel,  ,^u  beneu  Wüntber  fid)  befannt  Ijatte, 
t)ertf)cibigtc,  M.  l'^omaS  unb  bcn  äßittenberger  !i'eftor  red)tfertigte,  beu  ;Senuneiantcn 
aber  broI)tc,  faKö  fie  nid)t  luibcvricfen,  „ifjre  umnbcvlidje  SBciÄl^eit  an  bcn  '4.»vnngev 
^yi  ftellcn". 

Über  ber  Vcip,5iger  2)i'jpntation  mag  \.'utl)er  bie  ^higelcgenljeit  au-J  beu  Vüigeu 
oerloren  t;abcn:  mir  T;ören  pnädjft  nidjts  meljr  baüon.  S'lpi'ifrf)''"  i^'ni-'  bie 
£d)vift  ber  m'an,^i5fancr  bem  'i'ifdjof  rum  iBranbenburg  .yigegangen,  nnb  aU  bcr= 
felbe  mit  .Üurfürft  ^oarijini  I.  auf  ber  iliürfteljv  Don  m'antfuvt  burd)  .Veip,(ig  fani, 
legte  er  fic  bem  bort  nod)  locilcnben  (vrf  .yiv  ix-gutadjtung  Por.  3n  etuui  jU'ci 
Stunben  loav  O'cf  mit  feiner 'i'lvbeit  fertig:  er  bntte  feri)5U't)ii  Säi.ic  au'jgc.^ogcn  nnb, 
il)ren  Sinn  nari)  beut  i)iif;oevftanb  ber  ^•vau,ii'5tanev  faffeub,  in  feiner  bcvüdjtigteu 
aUeife  mit  iü-mertungen  begtcitet.  Sd)on  am  15.  3lugnft  tannte  .i.'utf)er  bicj  Wiit-- 
atbten:  ber  i>ifd)of  fclbft  fovgtc  für  bcffen  i'erbreitung.  Gs  empörte  bcn  3{efov= 
mator,  fiel)  fo  Bon  einem  inirgefeljten  bcl)anbclt  ,yi  fel)en,  ber  bic-ljcr  einige«:  3LL>oI)U 
loolten  gegen  ilju  ,inv  £d)au  getragen.  Sofort  entloarf  er  eine  SBibcrlegnug  beo 
(ntfd)en  9Jiad)njerty.  „9inl)ig  nnb  tlav,  fagt  Atöftlin,  luenn  and)  mit  nuind)ev 
fd)arfen  äBenbung  gegen  Pcf,  legt  er  bariu  bar,  was  er  luirtlid)  let)re,  unb  bcgrünbet 
C5."  ,')ngleid)  febvtc  ev  bie  neuen  Spiefid)en  bc'i  Cbeti-stenfdjuiicb'J  um  unb  rid)tcte 
fic  gegen  ilju  fclbft  unb  feine  WefeUen:   er  Ijäiigtc  bcv  'iH'vtljcibignng  bcv  nngcfüd)^ 


')  Tnviii  (lel'rcmrfjte  er  inf()vfnrl)  bcn  9lii->briirl  hinica  inconsutilis  Icsu.        '-')  .(feiUifiit 
f)ifr  f.  «.  n.  .(Moftrr  b.  i.  bio  ,^\iii(iiii'ii  bc«icIlH'n.  ^)  .<jifr  lietioflnen  loir  jiim  erftcn  'JJioU' 

brr  ^i^Moiitiniiiifl  .A'iitbevniicr"  für  bio  'Jliibäinv'v  \.'iitl)fr5. 


Contra  nialignum  I.  Eccii  iiuliiium  M.  Lutheri  defensio.  1519.  (323 

tenen  ©nljc  üicvuubjumiijiii  fi'ljcvifcl)c  v'lvtifel  ^cfs  iiiib  bcv  ("yran^iisfancv  mit  tiivini 
^toten  an.  'ilm  3.  Scptcmbn-  foniite  ex  feinem  JTveunbe  ^oljann  Van^  bcvidjten, 
bafe  feine  Sdjrift  in  Seip^if!  imu  Wctdnor  i'ottfiev  flcbniÄt  lucrbe:  bic  aBittenlu'Vflev 
'4.'reffcn  ifnven  ju  fei)!'  be)cl)(iftiflt  (^elrefcu.  l'iit  Sdjvcrfcn  ucvunljnifu  bie  Cvben5= 
brüber  bev  iCiütcvbin^fcr  baüpu:  il)v  ^4h-ooin,^iat  fnri)te  ben  iJicfin-mntov  .ju  beftimmen, 
öon  bev  .ipevaneivibe  ab(ii|"tct)en.  Sjntfjev  \vax  bn,(u  bereit,  luenn  |ie  ben  Svnrfev 
bnju  3U  beluegeu  üevmödjten,  unb  fcf)vieb  felbft  beeljalb  an  .l'otttjev ;  aber  bie  Sdjrijt 
crjc^ien,  am  30.  ©eptember  marb  fie  {djon  Uerfanbt. 

llnffrc  C'^nttnirfluiig  bei-  ©ttcitc-j  bcnidt  hificnHid)  aitf  bcv  otcn  tii'fdjtiedfncn  CiioIIf, 
bie  bisi)CT  nie  bciiulit  iDovbcn;  fie  lufid)t  bnl)er  Buii  nllcii  itln-if!Cii  Xnrftelliincjcii  bebeiiteiib  nli, 
locldjo  nu->  i.'utf)frs  unb  i^di  .jiiiii  Iljcil  fonbctbnr  iiüfiiH'iftnnbcncn  '•^liibciitmiiion  gcjdjbpft  finb. 
Vlm  t)ovfid)ti(ifteu  Ijnt  fidj  ■lioftliii  I  £.272  unb  S.  270  f.  gel)nUou;  nufjcr  iljin  fiil)icu  luir 
feinen  neueren  ivorid)er  nn.  ©onft  Ugt.  unfere  'ÜluSgnbe  ä<b.  I  ®.  221  f.  2c  SB.  I  S.  2().'iff. 
(9di  6Jcgcnfd)tift,  f.  unten,    le  W.  I  "©.  303  (=  ©.  401  l)icr).  323  f.  328.  337.  338. 


• 


5lu§gabcn. 

A.  , CONTRA  MALinxVM   IG  1]  HAWIS  ECCII   IVniCI--  ||  VM,    SVPER 

ALIQVOT  II  AMTICVEIS,  A  FRA  H  TRIBVS  OVIBVS  ||  DAM  El 
SVPPO=  II  SITIS,  MAR  II  TINI  LV=  ||  THERI  ||  DEFEN  ||  SIO.  ||  ER- 
RORES  ITEM  HAERETICI.  XXIIII.  ||  EX  ECCII  ERATRVMOVE  || 
DOGMATIBVS  CON- 1|  SEGTANEI.  ,"  ^JJtit  liteleinfaffnug.  l(i  ^Matter 
in  Dimrt,  bie  brei  legten  Seiten  leer. 
Jtud  uon  '•JJIcldjiov  iJütttjcr  in  Scip.yg. 

B.  , CONTRA  MA  ||  LIGNVM  lOIIAN  ||  NIS  ECCII  IVDICIVM^  SV--  ||  PER 

ALIQVOT  ARTU  ||  GVLIS  A  FRATRU  ||  BVS  QVIBVSDAM  El  SVPjj 
POSITIS,   MARTINI  ||  LVTHERI  DE  ||  FENSIO.  ||  ERRORES  ITEM 
HAERETICI.  XXIIII.    EX   ECCII  ||  FRATRVMQVE    DOGMATIBVS  |j 
GONSEGTANEI.  |i"     18  a3lätter  in  Cnart,  letztes  ^-IMatt  leer. 
6?  fc^cint  ein  ?lug§bnrget  Sturf  .yi  fein. 

2Bie  ben  ^üterbocifer  i^nrfüfjern  ibr  ^iUirgeben  gegen  ben  ^Reformator  be= 
fommen,  U'iffen  irir  ntd)t;  ifjr  '|!rLnnii,iial  li'uHte  fie  ,]ur  Strafe  Uerfetjen.  (vrf 
aber  na(;m  fidj  il)rer  Leiter  an:  er  rül)mte  fie  alö  „in  aller  Süelt  gut  beleumbete 
^.yriiber".  £id)  felbft  fndjte  er  in  feiner  Vlntluort  anf  ^'ntljere  £d)rift  ^n  red)t= 
fertigen,  bie  er  „in  einem  läge"  üerfertigt  Ijabcn  iiiiü:  fie  ift  freilid)  aucb  banad); 
er  üertrbftet  feine  Sefer  meiftcn-:-.  auf  fein  fpätere^  2Sert  de  prinuitu  PcHi-i,  iinb 
bei  ber  2?efpred)nng  ber  24  it)m  fd;ulbgegcbenen  Si'rtbümer  befleifjigt  er  fid;  mit 
ben  Sd)imVfHHh-tern  gegen  ben  ilieformator  ju  njedjfeln;  bie  äüibmung  Ijat  bao 
!Xntnm  ,Ex  lugulstaL  Boiuriac  xix.  octohris.  M.  D.  xix.''  l'utber  Unirbigte  bie 
Sd;rift  feiner  Chli'iberung.     2i5ir  üer.jcic^ncn  üon  il^r  nur  bie  llrausgabe: 

„3tb  criminatriccm  ||  ^Ulartini  üiberä  Uittcber  ||  gen.  offenfione.  fuper 
iubi=  II  cio  iuftiffimo  facto :  ab  articu=  ||  los  guofbam  per  minoritai  ,| 
be  obferuätia  iKeuerebiffi  ||  mo  ßpifcopo  3?ran  ||  benburgen.  obta  ||  to^ 
Cnfiana  ||  refpon--  ||  fio.  ||  OVIA  IIACTENVS  ||  AI'.VSVS  EST  MAR. 
LVDP;RVS   MODESTIA  ll  Er-kiana:    taiiil.'  .■xloilil.   vi   iiididaci.   iiior- 


(524  Contra  malignum  T.  Eecii  iudiciuni  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

(laciter  rfiiocj  ||  refponderem :  fed  cumni  vellem  Lntteruni.  ||  liumiliter 
mecum  expectare  Parrlii=  ||  fiiium  iiuiirium :  &  fratrem  iiii=  ||  meritum 
iion  tantis  affice=  ||  ret  iniurij«.  ofTero  |1  me  ad  iudiciü  ||  vt  in  fine  || 
leges.  II  Tu  vero  can  ||  dide  leotor  boni  con  ||  fule:  et  cogita  diuü 
t|uocj  Hie  II  rony.  Cyprianuiii  &  Augiillinum,  ||  concitatiores  interdiim 
fiiilTe:  dum  ab  aduer  ||  farijs  immodice  mendacijs  &  iniurijs  vrge- 
liantur.  jj'    Sitclrücticitc  brbnutt.    14  ißlättcv  in  Quart,  le^tc  Seite  (eer. 

l'gt.  St  2B.  I  S.  3o7.  Siitbcxcr,  9iad)rid)tcn  511t  .ffitt^fti:,  6iclef)rtcn=  luib  a3üd)ft=G}c: 
id)i(i)tc,  ?Utborf  1766  III  S.  448  ff.    amcbemaim,  Ix.  3ol).  (5cf,  9{cgciiÄlnirg  1865  S.  .507  f. 

Slbgebviiift  treffen  Itjir  ßnt^ere  Defensio  lateinifrf)  an  in  ber  i^afeler  Sammlung 
l'utr)er)d)er  Schriften  Dom  Wax^  1520  3?1.  II  ■)''  — qq  o^,  in  M.  Lutlierii  hic-ubrationuni 
pars  una,  Basileae  in  aedibus  Adae  Petri  M.D.  XX.  Mense  lulio  iSI.  Ee  (i''  — Gg  5^', 
in  bcn  Sefanimtan§gaben  Witeberg.  1545  I  331.  r.ccLvi'' —  ccclxviii'',  len.  155G 
1  931.  ccxxvi'' —  cc.xxxviii''  unb  I']rlang..  opp.  lat.  var.  arg.  II  S.  472  —  514, 
fomie  bei  Söfd^er  III  6.  856-890,  inä  Seutfc^e  übcrfc^t  bei  SÖaldj  XVIII 
©p.  1679-1737. 

SBir  folgen  in  unfereni  Acyt  bcm  Ilrbrnct  A  unb  berüiffidjtigen  bie  ed.  Wite- 
berg. 1545;'  bie  Siiije,  Uu-Wje  t'ntljer  bcfjanbelt,  bringen  nnr  nid)t  befonberS,  ba 
fie  in   ben  ©efammtanägaben   nnr  auä  feiner  Sdjvift   felbft  ^niamniengeftcUt  finb. 


')  Sic  frijrcilit  mit  fiiifr  ciii.ygcii  '•.'lu-r-miljnif  iiiiiiiov  Ri-kiiis  inib  Eikiaiius.  iiiinifr  niid) 
Bohenius,  lua?  hiir  iiid;t  nie-  ^i'snvtcii  lui'iti'v  iiotiveti. 


Conti-a  maligniim  I.  Eccii  imlioiuni  AI.  T/uthoii  dofonsio.  1519. 


025 


CONTRA  MALIGNYM  lOHANNIS  ECCII 

IVDICIVM    SVPER    AL1(}V0T    AKTICVLIS 

A  FRATRJ15VS  QVIBVSDAM  EI  SVPPOSITIS 

MARTINI  L\  THERI  DEFENSIO. 

F.  MARTINVS  LVTHERVS  BONO  LECTORI  S. 


(■(^imus    in    Enangelio,   Lulaoo.«,    qnaiulo    Christum  Wiattri.  er,, 

perdcrc  quaorebant,  nee  hal)eront  in  quo  acensarent, 

verba  eins  captasse   atque  (lcprava.sse  et  erimina 

adversus  cum  niendaoiis   suis  composuisse,  (juale 

est,    cum    re<ld('n(la    quue    sunt    Caesaris    Caesari  Wittiii.aa.s». 

docnisset,    quod    Iiomicidae   illi    in    aliani    partem 

ra])iont<'s  eriminati  sunt,   i'uni  pmliiluiisse  triliuta  i'uc.  23, 2. 

(lari  Caesar!.    Jta,  cum  illos  temj)lnin  snum  solu- 3oii.  2, 19. 

tnros  praedieeret  in  sigmnn,   illi  templum  dci  ah9nniiii.i>r,,i;i. 

•1   eo  solveudnni  et  in  triduo  reaedifieandum  interpretantes  tiuKjuam  blaspheininn 

accusarunt.    In  tales  et  ego,  mi  lector,  novos  quosdani  sanetos  nuper  iuipegi, 

qui  eadem  invidia  languentes,  cum  Christi  verbis  per  me  expositis  resistere 

non  posscnt,    coepcrunt   mendosos  ali(|Uot  artieidos  effingere  mihique  adsori- 

bcre,  ut   ipsos  veros   damnarent.     Et,  ut  totam  noseas  fabulam,   sunt   noliis 

2ü  finitiini  quidam  fi-atres,   qui  cum  auditoribus   meis  ad  se  vocati-s  familiariter 

congressi  privato   colloquio  super  doctrina   mea  contenderunt :   nam,  ut  sunt 

homines  de  deo  penitus  desperante.s,  fame  se  perituros  timent,  nisi  pojiuhnii 

suis  naeniis    ac   fabnlis  vel    a  se  vel   suac   farinao   fratribus   cxcdgitatis   sibi 

coneiliarent.     Quos   eiuii    neque   convmcere   neque   coruni    doctrinae  resistere 

2.".   jws.sent,    collegennit    artionlos,    quos    ex   eo   eollo([ui()   male   apprelienderant, 

sparserunt  eos  ubi  poterant,  obtulerunt  sub  meo  nomine  inagnatibus,  ac  iani 

vulgo    quoquc   me  traduxerunt.     Ego,   qui   eoi-nm    i'uditatem   miseratus   liaec 

floccifcci,  sciens,  quod  non  modo  citra  scd  contra  (|Uo(|ue  voluntatem  suonun 

tum   maiorum    tum    omninm,    qui    eiusdem   professionis   sunt,   id   tentarunt, 

30  scripsi   tarnen   eisdem,'    prinuini   benevole   monens,   nt  sibi   tcmperarent,   ne 

forte  incendium  novum  contra  seipsos  eonfiarent  aut,  si  fidcrent  suo  ingcnio 

et  .scientiae,  proximam  sibi  Vnittebcrgam  vcnirent  disjmtaturi  ac  confiitaturi 

1—4  Sie  ätictf(i&rift   ftc^jt  in  bcn  Sonbcrauf-gaicii  ni^t  :>  !•'.  fc^ft  ed.  Witeb.   I'IO 

LECTORI  cd.  Witeb.  2G  sub  nomine  nico  ed.  Witcb.  :!2  Vuittenbergani  cd.  Witeb. 

')  ßiitl)ct  meint  icincn  it<viff  nn  bic  ^iitctbogtor  3tn'M>^f''""'t  >-'oi"  l"'-  ^^J'"!  l"'l'*.  bi'fieii 
3itt)Qlt  fu'itirt)  nirfjt  uöUig  mit  jcinei:  'Jlnflnüf  f)ifv  ftimmt. 

Sut^ct?  aöette.  II.  40 


626  Contra  nialignum  I.  Eccii  iütlicium  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

errores  meos:  simid  addidi,  qui  esseut  falsi  et  qua  rationc  quiquc  intelligciidi. 
At  fratres,  non  lioc  qiiaercntes,  quo  veritatem  agnoscerent,  scd  quomodo  iiio 
detnvctiouibus  et  calumniis  opprimereut,  speraveruut  fore,  at  Ecciaua  autori- 
tate  ex  mendaciis  veritatem  facereut  et,  quod  male  ac  temerc  tentaraut,  illius 
nomiiio  publice  oruareiit.  Eceius  vero,  ocoasionem  adversns  nie  insaniendi  s 
lilK'iitissime  pro  niodestia  sua  amplexus,  inforniutiones  eftutivit  .super  eosdeni 
velut  gaudens  ae  gratidans,  quod  nie  proscindere  in  tergum  neque  mouitum 
iiec  eognitiuii  liceret.  Huc  euim  maligna  eins  iuvidia  ab  initio  nomini.s  mei 
semper  spectavit.  Similem  uaiique  ludum  et  in  virulentis  obeli.scis  suis  '  iani 
antea  in  nie  Inserat,  quem  ego  iam  diu  benevolentissime  nisi  ei  ignovissem,  ifi 
talcm  forte  orbis  Eccimn  spectaret,  ut  Sylvester^  mens  eins  conqiaratione  et 
doetissimus  et  speciosissimus  haberetur.  Nam  mihi  non  est  diffieile  Eccinm 
Ecciauamqne  scientiara  suis  pingere  coloribus,  qui  norim  hominem  intus  et 
iu  cute,  qui,  ut  lupus  ad  pliilomelam  dixit,  'vox  est  ac  praeterea  nihil'.  Ego 
vero,  etsi  iudignior  sum  quam  ut  Iiis  Christi  domini  mei  teutationibus  con-  v, 
ibnuer,  qui  inferna  millies  merui,  tamen,  quaudo  sie  plaeitum  est  in  oculis 
niisericordiae  dei,  non  abiiciam  gratiam  eins  et  cum  invidia  invidisque  ac 
malevolis  ealnmniatoril)us  libenter  negotium  habebo,  non  minore  fidncia  veri- 
tatem contra  mendacia  dcfeusurus  quam  illi  i)raesumpseruut  meudaeia  contra 
veritatem  producere.  20 

Quare  te,  lector  charissime,  rogo,  in  hac  re  nee  mihi  nee  Eecio  nee 
fratribus  illis  faveas  sed  purae  et  siuq^lici  \critati  piu'iun  et  a  studiis  ]iar- 
tium  alienum  animum  adverte,  solunique  id  specta,  non  <juam  multa  ilii  \(1 
ego  adduxerinuis,  sed  quam  apte,  quam  proprie  vel  ad  sacram  seripturam 
vel  ad  iustara  rationis  opmionem.  quod  a  te  hoc  nomine  quam  enixe  peto,  »;, 
quod  mei  moris  sit  non  adeo  multa  sed  eadem  proprie  et  (piantum  fiei-i 
jiotest  apte  ad  rem  adducere,  Eccii  contra  unicus  scopus  sit  (juam  plurima 
cademque  tum  ])eregrina  tum  pugnantia  producere,  solum  ut  multa  saliva 
coaeta  nmltiun  spuat,  nulla  pi'orsus  rationc  habita,  undc,  qua,  quid  aut  quo 
valeat  quod  loquitur.  Neque  enim  mihi  in  istis  sophistis  aliud  aeque  dis-  m 
plieet,  (juam  (juod  dedita  opera  a  verbis  sacrae  scrijtturae  fiigiunt.  (iuorum 
Soll,  s,  53.  uuus  mos  est  dicere  'sancti  sie  dixcnmt',  'nun(|uid  tu  niaior  es  patre  iiostro 
Abraham?'  Tu  vero,  lector,  illud  Augustini  utrhique  adiiilieto  fidelissiiuuiii 
documcntuni,  ipio  dicil :  Ego  solis  eis  libris,  qui  Canonici  ap|)ellantur,  nunc 
honorem  deCerre  didici,  ut  nulluni  scriptorem  eoruni  erfasse  tirmissimc  credam:  .t. 
caeteros  vero,  (juantalibet  sanctihile  doctriiKUinc  praepolleaiit,  ita  lego,  ut  non 
ideo  verum  existimein,  (|uia  i])si  sie  senserunt,  sed  si  canouieorum  librorum 
autoritute  vel  probabili  ratit)iic  mihi  persiiadere  potuerunt,  hoc  est  quod 
i.siic(i.;.,2i.beatus  Paulus   qnoque  dicit:   Omnia  probate,   (jiiod  bonum  est  tcnete.     Has 

.sanctispiritus  regulas  Eceius  mens  semper  et  egi'Cgie  contenqisit,  verba  textus   411 
in   sacris   literis    prorsus    pro   iabulis  habcns.     Quo  fit,   nt   ii('(|ne   scripluras 

<)  @.  »b.  I  e.  278  ff.  'i)  SKurftcv  %k\cxai. 


Contra  malignum  I.  Pxcii  iiulicium  M.  Luthcii  ilofensio.   1519.  027 

ipsas   neqiip    patmin    qiins    iaotat    sciitoiilias   reoto  jMissit   aiit    intclligore   aut 
aptare,   et   hac  ttnneritate    iinplcat    illiul   l\uili  i.  Timo.  i.  volentcs   esse  logisi.iii 
doctores,    oiini    ignorent   neqiie    quid    loquantiir  lu'qiu;   de   quil)UH   afiirment. 
Qiiae  oninia  an  vere  de  Eccio  dixcriin,  ium  ecce  tu  ipse,  leotor,  clare  vidcbis. 

5  Caetcnini  quod  in  Eccium  mihi  iuveiiendi  digna  esset  occasio,  quia  paotiuu, 
quod  tanto  tuuiultu  nohis  Ijijisiae  oxtorsit,  ipse  primus  hoc  malcdieao 
soriptionis  geuere  sine  causa  rupit,  interini  dissimuiabo,  contentus,  ipiod  iocdi- 
frago  et  maledico  cahunniatnri  roaetus  suni  respondere,  gaudons(|ue,  (|U(>d 
non    mihi    sed    suae   teniei-itati     iiiiputari^    cogitur    pacti   laesa   iura.       V'ale, 

10  optime  leotor. 

ARTICVLVS  PRIMVS. 
Nihil  tonet  de  conciliis  geueralibus,  quia  non  i-eprosentant 
universalem  ecclesiam. 

Hunc  non  esse  meuni,   crcdo,  iutelligit,   quiouuque  resolutiones  meas ' 

15  et  dialogum  contra  Sylvestrum^  legerit,  quando  id  uniee  deploro  ao  gemo, 
nos  dignos  non  esse  videre  legitiinuni  couciliuni,  ut  taoeani,  (juod  ipsa  fratcr- 
ualis  latinitas  a  tropo  moae  locutionis  abhorrens  satis  iutlioat,  iiiNidiae  coni- 
mentum  esse.  Sed  Eccius,  si  boni  viri  voluisset  officio  fungi,  fratres  compescere 
debuit   aut   fratruni   Meroiu-ios   et  sent<!ntiam    nioam   (((uam    uticpie  noverat) 

20  ostendere.  Nunc  vero,  ut  ostendat  se  gaudere  alienis  maus,  addit  super 
dolorem  vulucrimi  et  virulenta  mendacia  fratrum  coufirmat,  eoipso  quo  non 
corapescit,  praesertim  non  audita  parti;  siltcra.  Certus  enim  sum,  hoc  noUc 
ipsum  a  me  sibi  fieri,  quod  ipse  tacit  mihi.  Nequc  patiar  cum  se  expurgare, 
quod    lueam    personam   non   designatani    a    se    iurte   dicet.     Non  euini   alio 

2s  studio  nonien  meum  his  suis  larvis  ineptissimis  interseruisse  credi  potest, 
quam  ut  haec  monstra  niilii  inurcrct:  tantus  est  homini  ex  maledicta  gloria 
invidiae  morbus. 

Credo  autem,  auditores  meos  forte  dixisse,  Conciliiuu  generale  saepius 
errasse  et  errare  posse,   tum   (piod  rara   sunt  concilia    illa  legitime  generalia 

30   quäle  Nicenum  fuit:  hoc  enim  dicentes  verissime  dixeruut.    At  illi  pro  rusti- 
citate  sua  ex  particulari  mox  intulerunt  universalem,  omne  videlicet  concilium 
reprolmtum    assumentes.     IIoo   autem  co  f'acilius  credo,  quod    multa  similia    • 
mihi  ab  eisdem  impacta  sunt,  iiam   cum  docercm,  opera  quaedam  bona  male 
fieri,  mox  criminati  sunt,   quod  onmia   opera  bona  nogarim,  et  cum  sanctos 

35  invocari  pro  pecunia  et  re  temporali  paruni  christianum  esse  docuissem, 
statin!  invidia  magistra  iactaverunt,  me  cum  Pighardis  negai'O  sanotonun 
culturam.  adeo  his  Eocianis  theohigis  placet  error  et  populi  olu-istiaui  seductio, 

21  Fratrum  mendacia  ed.  WIteb. 

')  Resohitiones   disputationum   de  indulgentiarum  virtute,  f.  5Bb.  I   S.  5C8  bgt. 
ßolbe,   Silt1)cr?  StcUiiiifl   jit  6oncil   imb  .ftirdjc,   S.  22ff.  '')   Ad   dialogum   Silvrstri 

Prieratis  respon.sio,  ].  S^b.  I  £.  G.j(ii.,  ifll.  Jtolbc  a.  a.  £>.  S.  2Üff. 

40* 


628  Contra  maligniim  I.  Eccii  iudiciura  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

ut  cos  pro  venire  suo  nou  pufleat  etiain  apertae  veritati  resistere.  Ita  Cnn- 
eilium  quocUibet  negari  a  me  nieutiiiutur,  ubi  aliqurnl  umini  vel  erra.sse  N-el 
errare  posse  dixi,  digni  plane  discipuli  Eccio  magistro. 

SECVNDVS  ET  TERTIVS  ARTICVLVS. 

Papam  uegavit  vicarium  Cliristi.  s 

Petrum  uegavit  principem  Apostoloruni. 

Hie  vide,   quaeso   te,    lector,   an  Ecciinu  meum    debeas   thcolognni  an 
sophistam  exLstimaro. 

Primum  fratenialis  invidia  artieulos  non  integre  pnsnit,  omittens  liane 
partem    'iure  divino':    nani  si  lianc  addas,   catholici    snut  articuli.  »cd  Eirii    lu 
videamus  inaestiniabilem  et  vere  Eccianam  eruditiouem. 

Assumens  enini  artieulos  eonfutandos  iure   divino  niultani  sane  evomit 
probationnm  crapulani,  autoritates  scriptiu-ae  et  patrum  sie  tractans,  nt  appa- 
reat  a  con\'ivio  et  a  ealicibus  hanc  erapulam  ab  eo  eruetatam. 
Sftiittft.ir,,!«.  Primo   probat   ex   promissione  Petro    facta   Matthei  decimosexto :    Tu   is 

es  Petras,  et  super  hanc  petram  aedificabo  &c.  hoc  est  iuxta  Eccimn  'Tu  es 
vicarius  Christi  et  Apostolorimi  priuceps'.  Iste  est  eniiu  modus  scriptiu-ae 
intei-jiretandae  apud  Elcciuni.  Neque  enim  aliter  decet  euni,  qni  grammaticam 
insigni  fastidio  contenmens  grammatistas  et  pulverulentae  seholae  niagistros 
appellat,  qui  suas  lainias  in  sacris  literis  non  adorant.  Sed  videamus  so-  so 
phistae  impias  verboiinn  C^hristi  depravationes. 

Principio  hoc  verbum  Christi  'Tu  es  Petrus  &c.'  oportet  cjuod  habeat 
unum,  primum,  priucipalem  et  j)roprium  sensum,  in  quo  Christus  ipsum 
protulit.  Hie  autem  vel  est  iste,  quod  per  petram  intelligitur  Christus  ipsc 
vel  Apostolus  Petrus:  utcnpio  jiriucipulis  esse  non  potest,  (juia  ex  duobus  ^^ 
scnsibus  nihil  probari  potest.  >Si  utrunqne  Eccius  contitetur,  iam  prorsus 
nihil  probat,  qiiia,  qua  facilitate  ipse  per  petram  Petrimi,  eadem  ego  Cliristmn 
aecijtiam.  Immo  non  licet,  nisi  bono  moderamine,  quod  infra  dicani,  verinnn 
scriptiu-ae  de  Christo  dictum  alteri  tribuere.  Si  autem  alterum  tanlum  se- 
quitur,  scilicet  quod  petra  sit  Petrus,  nee  simid  pcrmittit  alinm  qnoquc  valere,  3„ 
i:un  impius  depravator  est  Eccius,  quod  demoustro: 

Primo,  quod  nusquam  in  sacris  literis  Petrus  petra  dicitur,  sed 
J^j,^,";  1"'^^;  Christu.s,  ut  i.  Corin.  x.  Petra  autem  erat  Christus,  et  Matt.  vij.  comparabitur 
viro  sapienti,  qui  aedificavit  doiiiuni  suani  supra  petram,  et  inlra:  l''undata 
enim  erat  su])er  petram.  Adducat  ergo  P^ceius  etiam  vel  umun  locum  ^i-, 
scripturac,  ubi  l'etrns  dicatin-  pdra.  I'his  mihi  valet  umis  locus  scriptm-ac 
(|uam  omnes  doctores  per  Ec-ciuiii  addudi,  (luaiiquaiii  nee  ipsos  rec(<>  adduxit, 
ut  vidcbimas. 


4   I".T  TKÜTIVS  fi'fjlt  in  nllcii  'iliioflntcil         .'>  iiogat  eil.  Wlteli.         (i  nogat  od.  Witcli. 


Contra  malignum  I.  Eccii  imlioium  M.  Lutlieri  clcfeiisio.  1519.  629 

Secimdü,  etiiun  in  praesenti  loco  Christus  manifeste  distiuguit  Petruiu 
a  pt'tra.  Nani  si  veliet  per  petrani  intellisri  Peti-iuu,  dixisset  'Tu  es  Petrus, 
et  super  te  aedificaho  eeelesiam  nieani'.  At  cum  reprtit  ))etram,  manifeste 
iudicat,  aliud  esse  Petrum  et  aliud  petrani,  quam  per  pronomen  'iiane'  secernit 
5  a  Peti-o,  demonstrat  et  exprimit.  Et  sie  ex  textu  praesenti  facile  prohibebo, 
ne  P^ecius  ])ossit  ostendere  Petrum  esse  petnun:  sed  et  textum  ipse  pessime 
sii)i  eonseius  ob  iioe  niaxiine  fugit,  ([uod  sentit  eum  eontra  se  stare  nee  possc 
(piicquam  ab  eo  jiromoveri  per  ipsum.  ideo  ad  doctores  fugit. 

Tertio,  «juaero,  an  Petrus  sit  pars  ecclesiae:  si  est  ])ars  ccclesiae,  ergo 

w  uüu  j)otest  esse  petra  in  hoc  loco,  quia  Christus  dicit  'super  haue  petrani 
acdificabo  eeelesiam  meam'.  Quai-e  Petrus  cimi  ecclesia  aedificatur  super 
petram,  et  non  est  petra  ipsa,  nisi  Eeciiuio  intoi'j)retandi  more  idem  super 
»eipsum  aedificari  giu'rias.  Vidcs  ne,  quid  sit  relictis  verbis  scripturae  patrum 
dieta    sine   iudicio   legere?     Aut   ergo   Petrus    non   est    petra,    super   quam 

IS  eeelesia  aedificatur,  aut  uon  est  pars  ecclesiae,  quae  aedificatur  super  petram. 

Quarto,   verbum  'aedificari'  verbum   sj^iritus   est,   significans   per  fidcm 

ineorjiorari   et    creseere   in  Christo,    ideo    non    sine   pravitate   eogi   potcst  ad 

jiotestatem  regendae  ecclesiae,  quae  sine  fide  geri  potest:   nam  potcst  tani 

Pa])a  quam  subditus  malus  esse.     Quare  ])rorsus  nihil  ad  rem  pertinet  tota 

20   istji  autoritas,   quae  nihil  de  prünatu  aut  jiotcstato  rcgiminis,  (juae  sine  fide 

haberi  possimt,  sed   de   fide  in   Cliristum  solum  sonat,  sicut  et  Matth.  vij.  !Uumfi.  7,  ss. 
Fundata  euim   erat  supra  petram ,   ubi  IcHiuitur  de  persecutionibus,  sed  con- 
stat,   quod  potestas  reginiinis,  qua   fundat  Eccius  eeelesiam,   niliil  jiotest  in 
jicrseeutionibus,   cum   et    ipsa    patiatur,    sed  fundatio   fidei    in   spiritu    super 

2J   Christum  servat.     Ita  i.  Petriij.  doeet  Petrus,  ut  super  Christum  aedifieemun.^cu.  :>, 5. 
donius  spiritualis.     Expostulo   ergo    ab   Eceio,  ut  mihi   nimm   etiani   locum 
ostendat  scripturae,    ubi   'aedificare'  signifieet   suum   soniniuiii    de    regimine: 
quod  ubi   non  fecerit,   nihil  est,  quod  i)atrum  dicta  sine  textu,  sine  iudicio 
jirofert.     Non   enim  licet   claro  textui   eontradieere   per   qnoruni('nn(|ue   auto- 

30  ritatem.  Sed  et  illam  seqiielam  qua  dialectiea  didicerit,  velleiii  seire:  'Ecclesia 
aedificatur  super  alifjuid  (ut  IVtrum),  ergo  illud  est  vicarius  Christi  et  ]iriii- 
ceps  Ai)ostolorunr.  Ergo,  si  supra  fidem  aedificabitur  (sicut  verum  est), 
fides  est  vicarius  Christi:  at  hunc  vicarium  (juis  videbit?  IS'on  i'rgo  Petro 
hie  regimen  promissura  est,   ut  depravator  caecus  errat,  sed  ecclesiae  con- 

3i  struetio  in  spiritu  fidei  dcseripta,  in  cuius  Petras  persona  confitctur  petitmi 
et  claves  accipit,  ut  unaniniiter  dicunt  saneti  patres. 

lam  secundo  probat,  Petrum  esse  iure  divino  vicarium  Christi,  aeque 
digno  Ecciana  sa])ientia  arguniento,  videlicet  ex  nominationc,  quia  prinius 
nomiuatur  iutor  Apostolos  Matth.  x.  Putas  ne  anxium  istum  sophistam  vehe-fflintifi.  lo.s. 

40  menter    gavisuruni    fuisse,    si    potuisset   invenire,    l'etnim    fuisse    primo    ad 


22  super  petram  ed.  Witcb.       2G  Postulo  ergo  ed.  Witeb.       35  petram,  claves  ed.  Witel). 


(530  Contiii  maligniini  1.  Eccii  iuclicium  M.  Lutlicri  ik'lensio.   1619. 

Apof^tolaiiun    vocatum?      ]\:un   qua    gloria    Ec-c-ius    ex    nominatioiiis  ordiiie 

Petro  primatum  tribuit,    eadem   alius    ipsum  Amlreae   tribuet   ex   voc^atioui.s 

5cf).  1, 35  ff.  «rdine,  cum  sit  prior  IVtru    in  vocationo,   praeKertiiii   cum   ad  lioc  autoritas 

©iii.  1, 17.  sit  Pauli    apost(.>li,   ipii    ideo    antecessores   et   iiiaguos   apostolds   voeat,   (juia 

2.eov.  u,  0.  ante  se  fuissent  vocati.     Surgat    itaipie   Audi-eae  alitjuis  tutor,  sieut  Eocius    s 

Petri,    et    nouiiiiatioui    Petrinae    obtendat   vocationem    Aiidreae,    et    videbiss 

apparere    Audreani   esse  primum.     Dulcu  tiieulogiae   titulos   iu  haec  ridicnia 

eominenta  et  auiles  nugas  desceudere,  (juasi  ideo  aliqiiis  sit  potestate  superior, 

(juia   uomiiuitur  prior,    cum    sie   quamlibet   rem   mundi   oporteat  esse   iiltera 

inaioreiu,   quia  potest   primo   nomiuari.     Nonne  inter  cardinales,   episcopos,   i« 

iuuiio,  ut  in  scriptura  maneamus,  Rüben  prior  est  inter  patriarchas  uominatus? 

et  tarnen  uou  iure  di\nno  eorinu  fuit  niaior.     Et  Stephauus  prior  nominatur 

int(T  diaconos,  ei'go  iure  divino  rcctor  eonun.     Et  Lucas  ante  loiiannem  in 

euaugeliis,    Marcus    ante   I^ucani    nominatur,  ergo   rector  eiusdem.     Sed   et 

lacobus   post   Petrum   ante   loiiannem    nominatur,    ergo   laeobiis   rector   erit  ** 

lohanuis   iure   divino.     Et   ultimus   A})ostolorum  a  penultimo   regetur,   quia, 

(juae   ratio   primi   ad   seeundmn,  eadem   erit  seeundi  ad  tei-tium.     Tum  vide 

caliüs  uiaguiim  quaestiouis :  Petrus,  lacobus,  loliannes  suo  ordine  noraiuantur 

2KQtir).io,2ff.  fre(juentissiine:     at    Matth.  x.    Andreas   locum    secimdum    hal)et,    Piiili])])us 

tertium,  Bartiiolomeus  quartmu.*     ISed   piget  pudetque  nie  tam  insulsae  dia-   -'i> 

lecticae  Eccii  ex  ordinis  piiinitate  potestatem  regüninis  infercntis.    Quid  tum 

©dl- 2, 9.  dicet    ad    Paulum    Gal.  ij.   qni    Petrum    postponit  lacobo   niinori,    Episco]«) 

Hierosolymitauo "/  'ergo  lacobus  ex  nominationc  erit  rector',  teuet  conscquentia 

3o().  1, 35ff.  ab    autoritate  Eccii    per  uovani    ditdecticam.      Sed    et  lolianuis  i.   Andreas 

prinius    et  nominatur   et  vocatur   ante   Petrum.     Itaquc   vides,    quam   soleat   -'s 
Eccius  ludere  iu  sacris  literis,  (juodvi.s  ibi  aliud  quam  vcritatem  quaerens. 

Tertio  probat  Eccius  egregius  eundem  iminatum  ex  solutionc  tributi 
fflinitii.  17.  Matth,  xvij.  Nisi  esset  sibi  de  errore  et  defectu  veritatis  conseius,  puta.s  ne, 
tam  auxie,  tarn  ridicule  quacrcret  sutfragia?  quantis  eget  mcndaciuui,  ut 
verum  videatur!  Ista  sanc  anxietas  satis  niagmnii  argumentum  est,  sc  teste  .w 
conscientia  suscepisse  mcndacii  patrocinium.  Nou  eget  veritas  simplicissinia 
et  ajwrta  tam  extortis  ac  violcntis  suft'ragiis:  seipsa  sibi  satis  est. 

Ad  rem. 

Gratias  Eccio,   quod   Petrum   soliuu  aequatiun  Cliristo  dicit  in  tributo 
dato:    nani  nunc  discimus   P<'trum  Christ«  ae(|nalcm,    cuius    ))rius  didicimus   35 
esse  iiili'riorcm  et  vicariiuii.  ila  in  ai'bitrio  est  Eccii,    ex  l'etro  l'acere  quod- 
cimquo  visiuii  est. 

Obsecro,  cur  non  vidit  (aut  oblitus  (>st),  (piod  ac(|ualitas  passior.is, 
acqualitas  miraculorum,  ac(|ualitas  verl)i  et  multa  aJia  l*etrum  non  l'ecit  prin- 
cipem,  quarum  (juaclibtit  multo  niaior  est  quam  ae(jualitas  tributi  dati?  sed  « 

24  lobaniiis  xx.  A  uilb  cd.  Witcl). 

')  ""Slaä)  bcr  latcinijdjcii  iöibclübctjc^mig. 


Contra  lualignuiii  I.  Eecii  iudiciuin  M.  Lutlieri  ilol'ensio.  1519.  (531 

et  omiie.s  homiues  aeqiialo.s  sunt  in  liuniauitjito,  (luao  est  omniiim  .suninui  et 
adniirautla  accjiialitas,  ox  (jua  omiii.s  dijruita.s  honiinibus ,  et  tarnen  uulli  ex 
hac  j^eijuitur  priiiiatus  reginiinis. 

C^uid  vero,  si  acqualitas  ista  censiis  iuclicct  minoritatera  Petri".'  ut,  (|uia 
.•>  Apostoli  alii  lil)en  a  oeusu  fueriuit,  ut  et  toxtus  indieat,  quod  censiini  dare 
sit  uou  tiliürimi  i-egis  sed  sen-orum  et  inierioriuii ,  ideo  Christus  cum  Petro 
se  subiecit  iuferiorihus,  quod  aliis  Apostolis  non  praccepit:  sed  et  Apostoli, 
cum  idem  argumentum  conciperent  quod  Eccius,  suspicantes,  l'etrum  ob 
id  primum  fore,  eeperunt  quaerere,  quis  esset  maior,  aeceperunt  autem  solu- 

lu  tionem   ai^nmeuti   eiusdem  per  interpretationeni ,    scquenti  eaj)itulo  prohibiti,  Maiiij.is.iff. 
ue  quis   maior  iut«r  eos  esse  cuperet     Apostoli  autem  Solutionen!   quideni 
accepeiimt:  sed  Eeeiiis,  forte  iiiaior  Apostolis  et  etiani  Cliristo,  inconclusibilis, 
uou  est  eontentus  solutione  Christi,  adhue  \x'rsat  quaestioiieni  et  dctcrminat 
])artem  coutrariam  Christo,  laudabili  more  scholasticoruni,  et  invenit  cum  suis 

15   niendaeibus    sophistis    novuni    genus     Ulusionis    ('distiiietionis'   vohii    diccre) 
saerae   scripturae,  dieens,    non    maioi'itatem    ibi  proliibitam    sed   anibitioncm, 
cum  eadem  ratione  dicendum  sit,  neu  servitutem  sed  cupiditatem  servitutis 
praeeeptam,    quando  dieit  Cliristus  'Qui  viilt  maior  esse,   sit  vester  scrvus'.anatiii. 33,11. 
Iste   eiiim  est  mos   impiorum    istonim  dei)ravatornm.     Itaque  autore  Eccio 

20  neu  est  necessarium,  ut  serviamas  invicem,  sed  sutiticit,  ut  cui)iamus  servire, 
sicut  opus  est  uon  ambire  maioritatem,  est  tarnen  maioritas  adeunda.  Sed 
facessant  larvae  lamiarnm  et  noeturni  Eccii  lemurcs.  Christus  occasionem 
ambitionis  aniputavit  tollens  niaiorltatcm  et  praebet  occasionem  iiumilitatis 
imponens  servitutem.    Ille  ergo  maior  est  in  ecclesia,  non  qui  multa  ditione 

25   donünatur,    sed  (pii  multa  Immilitate  servit.  iste  est  sensiis    purus  euangelii, 

si  veiieua  Eceiana  exeiuseris ,   cuius  ingcnimn  est  Abimcloch  üuitari  et  cesis  3iici)t.  9,  is. 
de  saltu  Zelmon  ramis  igneni  facere  seu,  ut  Isaias  xliiij.,  de  ligno  scripturae  3n.  44,  i.-.. 
sibi  idolnm  facere,  dum  unum  locum  apprehendit,  praeccdentia  et  sequentia 
peuitus  contemuens.     C^uis   vero   uon    rideat,   si   dominus  et  servus   aliquo 

M  casu  simul  ca])iantur,  sinud  solvant  censum  aecjualiter,  statim  hnnc  servum 
caeteris  onmibus  servis  dominum  fieri  lioc  ipso  casu?  Sed  ista  mendicita.s 
suft'ragioruui  indieat,  Eccianam  esse  causam  jiessimam. 

Quarto    j)robat    eundem    j)rimatum   ex   confirmatione  ei    commissa  et 
iudefectibili   fide  Lucae  xxij.  Rogavi  pro  te,  ut  non  deficiat  fides  tua,  et  tu  i;iic.  22, 32. 

SS  ali(Hiando  eoiivcrsus  eonfirma  fratres  tuos.  Xec  opus  est,  ut  Eccius  verl)a 
ista  ponderet  (piid  veliut ,  sed  iuxta  suam  dialecticam  inferat ,  (juodcunque 
voluerit,  quia  ad  necessarium  sequitur  quodlibet.  Quare  et  Iiic  syllogissat 
'Confirma  frativs  tuos,  ergo  Petrus  est  omniuni  princeps':  prima  pars  est 
uecessaria,  quare  quodlibet  sequitur,  nova  (ut  dixi)  dialcctica. 

w  Obsecro,  (juid  hoc  ad  primatum  Rhomanae  ecclesiae,  quod  Petri  fides 

non  sit  defectura?    An  fides  et  potestas  reginiinis  sunt  idem  apud  Eccium? 

10  per  interemptionem  A       sequenti  capite  ed.  Witeb. 


(3o2  Contra  malignum  I.  Eucii  iuiliciuin  M.  Lutlieri  ilefensio.  1519. 

Ergo  tjuicimtiue  bubeut  fidem   Fctri,    sunt  priiicij)es,  vicarii  Cbristi:   babcnt 

aiitem    omues   fidem   Petri,    quia  umues  creduut   quod   Petrus,   sicut  Paulus 

epf).  4, 5.  Ephe.  iüj.  dicit :    Uua  fides  &c.     Xou   euim   de  fide  Petri    persouali    locutus 

est  Cliristas,  quia  haec  cecidit,  sed  de  fide  ecclesiae,  quiuu  Petrus  teuebat: 

».iSoi.  4,  la.niuu  et  ego  Peti'i   fidem   habeo,   et  ut  ij.  Cor.  iüj.  habeutes  euudem  spiritum     s 
fidei.     Haec,  iuquum,  fides  uec  eadit  nee  deficit  uucjuam,  quia  in  Petro  defi- 

s;uc.23,4off.  ciens  orta  est  in  latrone. 

lam  'coufii'mare'  accipitnr  dupliciter  (ut  et  ego  distLuguam):  Uuu  modo, 
ut  cuüfiruiationem  potcstatis  siguificet,  ijua  bodie  E]>iscopi,  facta,  verba  cun- 
firniautur.  boc  modo  Ecciana  larva  accipit  lioc  loco.  Alio  modo  pro  'exbor-  m 
tari  et  cousolari  tribulatos  et  afflictos'.  ita  bic  Cbristus  accipit,  quod  ex 
verbo  Cbristi  liquet  'Et  tu  ali(juando  conversus  &c.'  ut  scilicct  hq)sos  corro- 
borai'et  verbo.  Hie  patet,  qut)d  nulla  ])otestas  traditur,  sed  otHcium  i'raternum 
et  cbaritatis  commeudatm*,  quod  nemo  illorum  quaerit,  qui  primatimi  regimiuis 
quaeruut,  (|Uod  sine  ]n'imatu  ipsum  impleri  potest  tarn  ad  inferiores  quam  l^ 
superiores  et  aequales.  Ergo  generali  sententia  uos  omnes  in  uno  Petro 
docemur  exhortari  infirmos  et  consolai'i  lapsos. 

Sed  age  retorqueamus  in  ipsum  autorem  ineptas  suas  nugas. 
i.'itc.  22, 32.  Si  pei-  verbum  'confii-mai-e'   datm*  primatus  Petro ,   iani  niillus  est  suc- 

eessor  l'etri,    nisi   confirmet  fratres  suos,    ipse  primo   conversus  et  indeiecti-  20 
bilem   fidem   babens.     Aut    ergo    necessaria   erit  Paj)ae   fides    et   exbortaudi 
officium,   aut    bis    verbis    prorsus   nibil    potest   gaudere   nee    successor    Pelri 
liaberi.     Et   ubi    timc    erunt  pontifices,    qui   iam   multis  annis  uou  confirma- 
verunt,  sed  fide  et  verbo  inanes  solum  fulminibus  confregerunt,  substautia.s 
fratrum  bellis,  dolis,  censiuüs  plus  (juam  tyranni  consumjiserunt?    Hos  neeesse   20 
est  Eccius  fateatiu-   uou  fuisse  successores,  (|uare   nee  pontifices.     Ita  fit,  ut 
iusto  dei  iudicio  excaeceutiu-  Eccius  et  sui  discipidi,  dum  diviuas  literas  de 
sjuritu    fidei   et    officio  loqucntes  trabunt  ad  dignitatis  pompam,   labantur  in 
pcstilentissimos    Donatistarum    et    Pigbardorum   errores,   ut,    si   non   vobnit 
negare  verba  Christi,  cogantur  affirmare,  malos  pontifices  non  fuisse  jioutifices  3u 
nee  successores  Petri. 

Arrigat  ergo  aures  granunaticae^contemptor.  Hie  Cbristus  apertis  verbis 
Petro  non  nisi  converso,  non  nisi  indcfcctibili  fide  credenti  iinponit  non 
dignitateni  sed  officium  conflrmandi.  An  nova  Eccii  granmiatica  docendi 
sumus,  fidem  non  dcficientem  significarc  pofcstatem  regimiuis?  (^uare  suc-  :t.) 
cessor  l'ctri  non  erit,  nisi  conversus  fidcque  pracstans  confirmet  lapsos.  At 
quis  bominiun  ab  bis  oiuribus  non  fugiat? 

Aliis  ergo  verljis  isle  otiosus  dignitatis  ac  potestiitis  primatus  statnendus 
est:  haec  vcrl)a  fidem  et  ofticiiun  Petri  expostulant:  (juod  si  i'etri,  et  suc- 
cessoris,   aut   nibil    ad   cum   })ertinent.     At  (püs    nos    eertos  faciet,   quisuam  « 

5  fidoin  I'etri  lul.  Wituli.  9  Episcuiii  laclii  alte  Vlllüailbcil  'JU  (it,  ul  iuslu  A  imb 

cd.  W'itel).  yj  pustuhtiit  til.  Witcli. 


Contra  lualignum  1.  Eccii  iiuliL-ium  M.  Lutheii  dcicnsio.  löl'J.  Ooo 

c'üuversius  fide  praestet?  Reliuiiiütiir  ergo,  liis  \erbi.s  generaleni  omnibus 
traili  doctriuani,  nihil  Petro  cxtenii  principatus  coufcrri.  Quare  textus  est 
i|iiaerrndus,  (jiii  iioii  de  fide  aut  coiiversioiio  i)ra('lat(inini,  sed  de  sola  potestale 
luquatiu',  (juae  sine  fide  esse  possit,    ([ludis  est  illa  lilio.  xiij.  oninis  potestasiKuiii- i3,  i- 

5  a  deo  &Q. 

Similiter   dieemiis  de  tributo,  quod  Petri   successor  uon  sit  uisi    <nii 
ae(|iialiter  Cliristo  et  l'eti'O  solverit   iniperatori   et  })nncipibus   nnindi  triijiita.  »''|"i|;  "■ 
iibi  ergo   inaueut    ecclesianiiu   privilogia?     Vides  ne,    quantiim   inipiae  Eeoii 
glossae   aperiant    Ibrameu    laicis    principatibus?     NaJii    si  tributi    aequalitas 

10  probat  priiiiatuiu  iu  l'etro,  debet  etiam  cimdeni  jtrobare  iu  suo  succcssore, 
ue  sit  Cliristo  inaeqiialis  et  Petro  dissiuiilis.  (^ua  sapieatia  Eccii  quid  aliud 
disciinus  quam  ouiues  ])outificcs  fuisse  imjiios  et  haereticos,  qui  statuerunt 
de  rebus  ecclesiae  nou  alieuaudis,  censu,  tributo,  veetigali  liberis"?  Deniquc, 
iiuiditus    haec    Eceiaua    seuteutia   subruit   ius    (.'auunieuin ,    aut    coulitebitur 

15  Khomanos  pontifices  Petro  iuaequales  et  per  hoc  non  Petri  nee  Christi  sed 
alioruin  potius  Apostoloruni  esse  successores,  (|ui  nou  solverunt. 

Ita  fit,  ut,  quandoquidem  tiibuti  peusio  honoris  et  dignitatis  fuisse  in 
Chiisto  et  Petro  asseritur,  succ«ssio  Petri  stai'e  nou  possit,  nisi  clerici  omnes 
subiiciantur   potestatibus   teni])oralibus,    raaxiuie   Khomanus    pontifex,    quem 

DU  prae  caetcris  convenit  aequali  houfire  et  dignitate  (uini  Petro  fulgere,  hoc  est 
onujium  maxime  subesse  in  temporalibus  pensionibus.  O  Eccium  tutorcm 
Rliomanae  ecclesiae,  quo  clamore  me  persequeretur,  si  hoc  calios  maloiiim 
fuissem  adortus  contra  privilegia  Rhomanae  ecclesiae!  Adeste  ergo,  ])rincipes 
terrae,   utimiui  iure  vestro:  euangelium  \obis  autore  Eccio  tribuit,  ul  jjonti- 

25  fices  Petri   successores  esse  non  possint,  uisi  vobis  peudcant  tributa,  imnio 

auxiliü  vestro  cooperemini:  augete  dignitatom  et  honorem  illcjrum,  id  est,  ut 

plus  quam  caeteri  Cliristo  et  Petro  aequales  sint,  plus  peudant  omnibus  aliis. 

Sed  hue  rotari   debet,  qui  spiritussancti  verba  in  suas  nugas  molitur 

transforinare.      Vides  iam,    liac   ratione   Eccium    omnes   luliculos   Vicleft'  et 

30  Husz  omuiimique  Boeniorum  asseruisse,  defendisse,  decreta  omuescjue  decre- 
tales  evacuasse,  concilium  Constantiense,  articuloruni  damnatorum  caput, 
daiuuasse  et  mirabili  circulo  id  lusisse,  ut,  dum  pro  ecclesia  contra  Boemos 
pugnat,  velut  insauus  contra  ecclesiam  pro  Boemis  triumphat. 

Tertio  et  illud  'Tu  es  Petrus  &c.'   Quando  verba   Christi  sunt  ajjerta,  Wmio.iii.is 

35  uon  cuilibet  sed  beato  Symoni  Bariona,  qui  revelante  patre  Clmstiuu  cog- 
noverat  et  confessus  fuerat,  dictum  est  'Tu  es  Petrus,  tibi  dabo'.  Non  por- 
niittam  hoc  Eccio  meo,  ut  hoc  verbuni  ulli  alteri  aptet  (juam  ei,  qui  simiiis 
sit  Petro,  liabens  Cliristi  revelationem  et  spiritumsanctum.  Ximi  talcm 
successorem  Petro  haec  verba  quaernnt,  ncc  quiccjuam  facinnt  ad  successorem 

*o  sine  fide  Petri,  qui  aliis  quam  istis  verbis  statui  debet.  Quare  itcTuni  Eccius 
Donatista  et  Pighardus  cogitiu-  dicere,  malos  pontifices  non  esse  pontifices, 
aut  hunc   textum   ad   malos   nou    pertiiiere   sed  tantuin    ad  bonos:   at  Ijonos 


634  Contra  malignum  1.  Eicii  iudiciuiu  M.  Lutlu'ri  Uel'onsio.  1519. 

certe  uunw  novit.    Quarc  in  persona  (^cdesiac  ipsa  jier  Petriun  dicta  oportet 
intellig;]. 

Nee  habet  Ecciib;,  quod  hie  obtemlat  uisi  forte  niaiores  insanias.  Cum 
enini  priniatus  pa})ae  sit  res  neutra,  potens  adniinistrari  tuni  a  bonis  tum  a 
lUidis,  textus  auteni  liic  non  de  re  neutra  sed  neeessaria,  scilieet  fide,  loquatur,  .-> 
deinde  primatus  res  teraporalis  et  externa,  fides  res  spiritualis  et  interna, 
eliU'um  jiutu  euivis,  quam  apte  Eeciana  temeritas  haee  verba  de  priniatu 
expouat.  Sed  et  ipse  sentiens  Chrysostomum  sibi  contrarium  addit,  ijuod 
Petrus  pro  Apostolis  respouderit,  tarnen  os  et  vertex  Apostolorum  dieitur. 
Hoc  enini  volui,  quod  Petrus  sit  os  Apostolorum  et  pro  Apostolis  respondet,  v< 
quod  et  Hieron^Tiius  hoc  loeo  dicit:  ergo  non  in  persona  sua  sed  onmium 
lo(^iiitur.  Au  non  Eccias  delyrat,  quod  haec  pro  persona  Petri  inducit  contra 
nie,  quae  ipse  met  fatetur  pro  me  in  persona  Apostolorani  cum  Petro  fuisse 
gesta?  Sed,  nt  dixi,  Eccio  non  fuit  cura,  (piam  bene,  sed  quam  multa  diceret, 
nee  rarum  illi  est  sinuü  pro  se  et  contra  se  dicere.  i'' 

3i'ii-2i.  T.  Quinto  probat  ex  Bernhardo,  quod  lohannis    ultimo   per   mare  totus 

ffliiuto.  14,29.  mundus  significatur,  subiiciendus  Petro,  (jui  in  niari  ambulavit. 

Quid  audio?   'mare  significat   mmidum    et  Petrus  super  mare  ambuhil, 
ergo  est  priuceps  Apostolorum   et  Vicai-ins  Christi,  immo',  (juo   sit  huius 
dialecticae    uovae  lestivior   consequentia,   'Petrus   amlndat   super  mare,   ergo  211 
successor  Petri  est  dominus  mnudi'. 

Primum,  docendus  est  Eccius  per  Augustinum,  (piod  fignra  niliil  probat. 
Quare  sive  mare  siguificet  mundiun   sive  coelum,   (i])oi-tet  mnndi  vocabulum 
expresse  poui   ad  literam   et  ibi  ostendere  Petrum   ambulare  super  nuuidum, 
nisi  forte  grammaticorum  contemptor   pro  arbitrio   suo  quodlibet   per  quod-  «j.s 
übet  intelligere  doceat. 

Secundo,  esto,  mare  mundiun  significet,  vide  dialecticum  insignem  'Petrus 
ambulat  .super  mun(hmi,  ergo  est  priuceps  apostolorum.  Ex  (jud  se(|uitui', 
quod  Apostoli  sunt  mare  et  mundus,  quia  Petrus  super  cos  ambulat,  id  est, 
])raelatus  est  eis'.  Si(!  Eccius.  Si  auteni  A])ostoli  simt  mare  et  mundus,  3o 
Petrus  (|uid  est?  nondum,  quaeso,  froiis  nicretricis  pudeseit  a  tain  insulsis 
(Iclyriis  suis? 

Tertio,  (|uid,  si  verius  per  niundum  significantur  vitiosi  aflPectns,  (piibus 
in(]nietamur  velut  marc?  At  lios  affectus,  hune  mundnm,  hoc  mare  cum 
quiliiiet  Christianus  caleet  et  suspenso  fidei  gradu  .superambulet  ad  Christum  in  :i'' 
littore  gloriae  stantcm,  Se(]uctnr,  (|uemlibet  Cliristianum  esse  papani.  Et  Eccius 
iternm  Donatissabit  ac  l'igiiardissabit,  papam  non  esse  (jui  marc  non  calcat, 
id  est  affectibns  muudanis  non  imperat,  (juia  Petrum  non  refert.  nee  .sequitur. 

Quod  si  marc  conciJcare  sit  aliud  niliil  (|uani  super  homini^s  dominari, 
sine  atlcctnnm  snorum  im])erio  tantum  externa  ])oinpa  fiilgere.  Quid  prohibet,   40 
etiani   impcratorem   tem])oralem   esse    Petri   successorem,   cum   et  ipse  super 

1  certos  A  IJ3  quid  sit  verius ,  per  A 


Contra  uialignuiu  I.  Eccii  iudifiuin  ^1.  Lutluni  dileusio.  1519.  l335 

niare  lioc  umbulet  potcstate  (Idiniuante?  Sic  Eccii  temeritas,  niiae  ad 
scripturas  }>ercleudas  nata  videtui-,  audet. 

Sexto  probat   ex  foniniissi.s  ovihus   lolumiii.s  iiltiiiio,    iil)i  pai)ani  c-on-3or).  21, 17. 
stitutuui  dielt  a  duiiiino,    secundiiiu  C'lirvsuytoiuuiu  et  Gref^urium.     Hoc  est 

s  seciindum  lemures  et  somiiia  Eccii,  cum  nee  uomen  papae  in  Clu-vsostonio 
et  Gregorio  facile  Lnvenias.  Sed  videamus:  liaee  enini  ultima  est  Keeii 
autoritär  ex  saeris  literis  perdita  ('producta'  volui  dicere). 

Est  enim   dialectica  cius  luiec:   Clmstus   dixit   ad  Peti'um  'Pasec  oves 
meas',  ergo  Petrus  est  priuceps  Apostolorum  et  vicarius  Christi.    Haec  enim 

in  cuthymemata  ai)ud  Eccium  vel  demonstrationihus  sunt  potiora.  Sylvcstrum 
et  Sylvestrinos  rudcs  passus  suni,  sed  erudito.s  cos  reddit  Eccius  cxccllcn- 
tissima  niditate  sua.  Dico  ergo:  pascere  oves  siguificat  idi<iuando  id  i|und 
doniinari,  pracessc,  regere  .secure  in  otio  et  oves  niiid  curare,  et  sie  Eccius 
gramuiatieae   novac  magister  aecipit.     Ita  uullus  est,   (jui  non    optet  j)asccre 

1''  omnes  oves  Christi,  sicut  videnuis  in  Khomaua  curia  ad  lioc  miris  artihus 
conteudi.  Ali(juaudo,  inuno  saepius  siguificat  vcrbum  dei  docere,  orare  pro 
ovibus,  exemplo  bono  praccsse,  ctiam  annuani  suam  ponere  j)ro  eis,  totuiu([uc 
se  imjjeudere  ut  oves  bene  habeaiit.  Hoc  modo  nuUus  est  hodie,  qui  non 
m  phu'huam  partcni  solicitudinis,  imnio  totam  solicitudiucm  velit  vocari  (|u;uii 

5u  plmiinos  et  totum  priniatum  lioc  modo  libentcr  cedcre:  ])ro  hoc  jn-inuitii 
nemo  certat,  nemo  ad  himc  aspirat,  quem  omncs  libentcr  athulttinius  cui- 
cimque,  et  non  invenimus  qui  admissionem  uostram  curet.  Qui  contra  lium 
scriberet,  bene  tutus  esset  a  censuris  ac  homicidis  istis  Klionianis  adulaturibus: 
iuuuo  uec  tautum  possiuuus,  ut  huius  priniatus  connnissioncni  vcl  super  trcs 

25  auimas  dignentui"  acceptare.  Ciu*  ergo  uos  persequimtiu'?  Asserimiis  priniatum, 
optaraus  petmiusquc,  ut  Rhomanus  })ontifex  pascat  omucs  oves:  tautum 
abest,  ut  uos  vel  uugueiii  latum  haue  potcstatem  ei  inuninuere  velinuis,  ut 
unice  plorenuis,  quod  ue  ungucin  quidem  latum  ipsi  dignautur  eam  acceptiU'c. 
Quare  itcrum  Eccius  dcpravat  vcrba  dei  aut,  si  integra  rclinquit,  Donatistaruni 

3u  haeresim  revocat,  statuens,  pontiticcm  non  pascentem  non  esse  pontificeni, 
quia  haec  verba  Christi  incorrupte  servata  officium  imjxmunt,  saue  oinuiuni 
raaximum  et  jjericiüosissimum,  scilicet  verbi  docendi  et  moriendi  pro  aiii- 
mabus,  aut  nihil  ad  ])ontificcni  faciuut.  lani  enim  erat  Petrus  (piod  erat, 
A|)Ostolus  scilicet  et  j)riuuis,  (juando  audivit  otKcium  pascendi  silii  impiisituiu. 

35  Addit   tandem  Eccius   coronidem   his   dictis,    dicens  'sie  sancta    niater 

ecclesia  canit:^  Tu  es  pastor  tiviuni,  ])rinccps  Apostolorum,  tibi  tradidit  dcus 
omnia  rcgua  mundi'.  Primam  paiticulam,  scilicet  'Tu  es  pastor  ovium', 
Eccius  satis  constanter  parvipendit,  sicut  et  ii,  quos  palpat:  (|uani  si  serva- 
rent,   primuni    (ut  dixi)    nemo   principatum    onmium    non   Iribucrct.     Verum 

■•n  neque  pastiu-am  neque  principatum  hunc  nctjuc  rcgua  mundi  hoc  modo  tradita 


')  Slm  läge  ©.  ^lietti,  2Ü.  3imi. 


(336  Contra  malignum  I.  Etcü  iinliciuiu  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

iillus  poiitift'x  aft'fctat,  sed  exhorrent  onmes.  Quarc  sicut  verba  Cliri.sti  .siiut 
spiritualia,  ita  et  ecelesiae:  Oinuia  regiia  inuiKli  tradita  .sunt  Petro,  ut  doeeat. 
Cui  Petro?     Nun  uui  persouae,  sed  ecelesiae  et  Ajiostolorum,   in  cuiu.s  per- 

OTiuii).  i6,i'.i.  sona  (ut  dixiniu?;)    andivit   'Tibi  dabo    claves  regiii    cocloruni'.      Ecclus  vero 

tradita  reg-na  muiidi  intellio-it  ad  doininaiiduin,  iioii  ad  servieuduin.  5 

Post  haee  iuducit  patrinii  dicta:  iiam  in  liae  aiateria  multuni  laborat. 
Prinio  Cxprianum  de  siniplicitate  praelatorum '  depravati:>siine  inducit, 
ita  nt  nialiciam  j)liis  quam  insoitiam  p]ccius  suam  prodat.  C\i)rianiis  ibi 
contra  Novatianos  haereticos  loquitur,  ubi  Eccius  malitiose  deceqiit,  quae 
pro  se  «dentur  stare,  caeteris  tacitis.  Verba  Cypriani  sunt  haec:  Quamvis  lo 
Ajiostolis    Omnibus    post   resurrectionem  suam   parera    potestatem  tribuat   et 

joij.L'u,2iiidi«it  'Sicut  luisit  me  pater,  et  ego  mitto  vos:  si  cui  remiseritis  peccata, 
remittentiu'  illi',  tarnen,  ut  unitatcm  nianifestaret,  nnitatis  eiusdem  originem 
ab  uno  iucipientem  sua  autoritate  disposuit.  lioc  erant  utique  et  caeteri 
Apostoli,  quod  l'etrus  fiiit,  pari  consortio  praediti  et  honoris  et  potestatis,  is 
Sed  exordium  ab  imitate  proficiscitur,  ut  ecclesia  una  monstretur.  Ubi  iiic 
Petrus  princeps  constituitur  Ajiostoloruni,  sicut  dej>ravator  infoelix  garrit, 
sua  noljis  pro  Cypriani  verbis  ineulcans?  C\-[>rianus  pareni  iionoris  et 
potestatis  gratiam  palam  asserit,  sed  quia  unitas  ab  imo  venit,  ideo  liane 
]vitestatis  parilitateni  dicit  inceptam  ab  uno  Petro,  quando  dixit  'Tu  es  m 
Petrus',  ut  luiitas  ecelesiae  monstraretur.  Vix  siniilem  et  pulchrioreni  inter- 
pretationem  vidi.  Ciaret  enim,  nientem  s.  martyns  esse,  nou  Peti'um  esse 
princijieni  Apostoloriuii  in  reginiine,  quia  clare  dicit  'hoc  erant  caeteri 
Apostoli  quod  Petrus',  sed  quod  potestas  haec  omnium  aequalis  sit  prinium 
data  Peti'o,  ut  ab  uno  Petro  non  potestas  Petri  (ut  Eccius  dehTat)  sed  unitas  25 
ecelesiae  monstraretur.  Non  vult  originem  potestatis  a  Petro  venire  in 
Apostolos,  sed  sicut  vmitas  multfinun  ab  uno  vcnit,  ita  exordium  a  Petro 
incijHTet,  licet  aequaliter  omnia  omnibus  donarentui-,  Meruni  ergo  et  fri- 
volinii  commeutum  est  Eccii,  Apostolos  omnes  f'uisse  pares  in  Apostolatu 
sed  non  in  reginiine.  Tunc  enini  caeteri  Apostoli  non  fuerunt  quod  Petrus,  s" 
uec  iiarem  habncn-unt  potestatem  et  honorem,  ut  CyprianiLS  dicit.  an  non  est 
aliud  regere  et  aliud  regi?  nonne  inaequalis  potestas  et  honor  recti  et  regentis? 
Etiani  erroueum  est,  A[)ostolatuin  esse  aliud  quam  rcgimeu,  quia  Ajiostolatus 
officium  rcgiininis  est  onmino.  Distinctio  ista  nata  est,  (juod  coepit  distingui 
inter  dignitatcm  et  officium,  quod  iuridicum  est,  non  theologicum.  Alio(jiiin  as 
Cvprianus  f'uisset  hacreticus,  (pii  sine  autoritate  Rhomaui  pontificis  f^piscopos 
creavit,  concilia  liabuit  et  ordinandorum  Episcoporuin  regulas  praescripsit. 
Quae  omnia  Eccius  nequissinie  facet  ad  statuenda  mendacia  sua  contra  veri- 
tatem.     Igitnr   vult    ('y|)rianus,    (|iind    haeretici    sunt    cavendi,    ((ui    scindunt 

S  inscitiaiii   Kcc.ii  A  9  contra   unvatioues    liaereticis  A  .3")  Alii)c|iü   fd.  Witcl). 

39  Vult  igitur  ed.  Wituli.       Cypriaims  fcl)lt  in  A 
')  aSgl.  S.  209  Sliim.  1. 


Contra  malignum  I.  Eecii  iiulicium  II.  Liitheri  defensio.  1519.  037 

unitatera  ecclesiac,  non  .sempcr  Itliomauao,  .seil  ciiiiislilict,  in  qua  «riuntnr: 
nam  quaelibet  e.st  una  et  tota  uiiiver.sali.s  est  uiia,  quam  totiu.s  et  particularis 
cuiuslibet  unitatem  dicit  monstratani  iu  uuitate  Petri,  qui  sua  unitate,  \-olnt 
origo  sit  cuiu.slibet  unitatis  et  totius  unitatLs,  non  disponens  autoritatc  sua 
s   .sed  Cl\risti,  inquit,  sie  disposuit. 

Veriun  legat  lector  Cvprianuin  et  \-idebit,  Eocium  esse  Cypriano  per 
oninia  eontrariuni.  Non  ei'go  fVprianiis  eontra  seissDres  priniatus  sed  unitalis 
eeelesia-sticae  loquitur,  quae  in  unaquaque  eeclesia  seindi  et  .servari  polest. 
Aut   si   per  unitatem  Eccius    omniiio  potestatem   intelligit   primatus,    eaecus 

III   iJle  natus  loaii.  ix.  etiani  jiajia  erit,  quia  sua  unitate  similiter  unitatem  eeele- SoO- s.  i  ff. 
siae  represeutavit,  et  quotijuot  alii  qui  singuli  a  Christo  .sunt  curati. 

Secundo  Augustinuni  inducit  super  lolianiiem: '  Cuius  oeelesiae  Petrus 
apostoliis  propter  ajiostolatus  stii  primatum  gerebat  porsonam.  ( )bseero, 
quanta  est  Eceii  liebetudo!    Augustinus  diitit  (quod  ego  scmper  volui),  l'etrum 

i-'  gessisse  personam  ecclesiae,  quod  Eeciiis  intelligit  i)riuei])atum  ccclesiae. 
Quis  enim  negat,  Ajjostolum  Petrum  primum  f'uisse,  i>riraatum  Apostolatns 
habuisse,  etiam  principem  Apostolorum  esse?  C^uid  haec  ad  rem?  non  per 
hoc  potestatem  super  cos  iiabuisse  probatur,  quos  paris  potestatis  l'uisse 
dictum  est  a  Cy|iriano.    Num]uid  ipsc  Augustinus  a  Rhomano  Episcopo  fuit 

■AI   ordinatus?  ergo  haereticus  Augustinus,   si    intellexit  primatum  potestatis,  et 

tamen  egit  in  vita,   ut  solum  primatum   honoris    deterret   Kliomauo  ])ontifiei. 

Eccius  dedita  opera  sicut  seri])turas  dejjravat,  ita  et  dicta  patrum:  uhi 

illi    Petro    tribuunt    primatum    honoris    et    ordinis,    hie    mo.x    suo    leviathan 

autore  addit  et  uobis  interpretatur  potestatem,  nee  advertere  ])rae  erassitudine 

■2i  cerebri  sui  potest,  quam  sancti  patres  hanc  potestatem  nun(|uara  agnoveruut. 

Simul   hoc   quoque   notaiidum,   quod    multa   dieuntur  in  iatidem  saneti 

Petri,  quae  nequiujuam    conveniunt  eius    successori    ulli.     Sic;  nonnulli  saneti 

patres  illud  'Tu  es  l'etrus'  et  'tibi  dabo'  Petro  tribuimt:   (juia  certum  erat,  üKntti).  is, 

ipsum   esse    .sanctum,   ideo    ea   verba   ei    aptari    possunt,    sed   non    mo.x  ad 

30  successorem  etiam  pertinent.  Neque  de  sueeessoribus  ca  nllus  patrum  intel- 
lexit, sicut  faciunt  uovissimi  scriptiirae  depravatores ,  omnia  sine  indicio 
Rhomanis  pontifieibus  inflectentes  quaeeunque  de  Petro  legere  possunt.  Sic 
Petrus  potest  petra  diei,  qucmadmodnm  scmel  Augustinus  facit  et  Ami)ri>sius, 
quia  revera,  quicqiiid  de  Christo  ij)so  dicitur,  niox  de  quolii)ot  eius  membro 

3''  vero  et  proprio  diei  potest.  Sic  quilibet  Christianus  est  agnus,  iu.stus,  sauctus, 
petra,  ftmdamentum  &c.  Vennn  haec,  (|uia  verba  sjiiritus  sunt,  non  mox 
successori  aut  Rhomanae  ecclesiae  aptanda  sunt,  cum  .successor  Petri  nesciatur 
an  sit  membrum  Christi.     Hie  tamen  sensus  non  est  primus  et  priucipalis. 


10  loan.  viij.  A  27  ullo  A  imb  od.  Witeb.  28  dabo  &c  retro  cd.  Witeb. 

')  Jic  StcUf  ift  fnljd)  nngcfü^tt,  fic  ftcl)t  in  ber  Sdjrift  ilo  a<,'ono  diri.^tiaiio  e.  :{0; 
bfr  5e()lfr  rüt)vt  jobcnfnll?  »on  Qd  l)ct. 


038  Contra  malignum  I.  Eccii  iudicium  M.  Lutheri  defensio.  1519. 

qiiia  (\o  Christo  omnia  primo  diri  debont  et  proprie,  de  caeteris  vero  iieqiia- 
(jiiani,  nisi  pia  digTessione  et  ahiisu  niodesto:  in  quo  etsi  uon  pugnant  in 
contentione  (nee  consequentibus  conveniunt),  tarnen  sine  pei'iculo  fidei  sie 
intelliguntnr. 

Error  ergo  est,  quod,  quaeounqne  de  Petro  ut  saneto  locuti  snnt  saneti,  ;. 
nostri  palpones  mox  de  siiecessore  Petri  intelligant,  quanquam  secundum  rei 
veritatem  non  solns  Eliomanns  pontifex  sit  Peti-i  snocessor,  sed  omnes  Epi- 
seopi,  quos  ipse  instituit,  ideoque  suceessor  Petri  longe  minor  est  qnam  ipse 
Petras.  Nee  seqnitiu'  (etiani  si  verum  esset)  'Petrus  fuit  super  imiversmn 
(irl)cm,  ergo  etiam  Riiomamis  ]iontifex  est  super  miivcrsum  orbem'.  Petrus  lo 
in  liliomana  ecclesia  non  relinquere  potuit  Apostolatum  suura,  quem  a  Christo 
aeeeperat,  sed  episcopatiim ,  quem  ipse  instituei'at.  Quare  Rhomanus  pon- 
tifex non  phis  habet  a  Petro  quam  quilibet  alius  Episeopus  ab  eodem  Petro 
institutns. 

Et  liuius  argumentum  est,  (juod  Chn-sostomus,  Augustinus,  Ambrosius  ir. 
et  q>ücunque  saneti  patres,  qui  s.  l'etrum  su])er  omnes  extollunt,  honoris 
quidem  ornant  praecouio,  sed  nee  potestatcni  ei  super  omnes  tribiumt,  neo 
ijisi  in  vita  Ilhoniano  pontifiei  siibditi  tiieruut,  nee  unquam  de  jirimatu 
Kliomani  pontificis  aliquid  meminerunt,  quod  tarnen  Eccius  suis  tbedis  adu- 
latiimibns  et  dejiravationibus  statnere  quaerit.  äo 

Tertio  Hieronymum  indueit  contra  Pelagianos:  Quid  Piatoni  et  Petro? 
ut  ille  jihilosophorimi  princeps,  ita  hie  Apostolorum  fuit,  super  quem  ecclesia 
<l(jiniui  stal)ili  molc  fundata  est.  Kesjiondeo:  Plaeet  siniilitudo,  sed  nuuqnid 
l'lato,  philüsophoriun  princeps,  mox  super  pliilosopiios  dominatus  est  iiu'c 
potestatis?  non,  sed  excellentiae  doctrinae  et  honoris:  ita  Petrus  princeps  ar. 
non  potestate  sed  honore  primatus.  Et  quod  super  emn  aedificatam  eccle- 
siam  dicit,  verum  est  sensu  secuudario,  ut  supra  dixi:  alioquin  et  ipse  Petrus 
primario  sensu,  cum  sit  pars  ecclesiae,  super  petram,  non  su]>er  seijisum  aedi- 
ficatus  est.  Abusus  est  verbo  euangelii  Hieronynius  lioc  loco,  qui  alibi  eon- 
trarium  dicit,  euangelium  intcrprctans  ex  animo.  30 

(•iuarto  Chrysostomum  Matt.  xvi.  Quid  igitur  Petrus,  omnium  aposto- 
lorum OS  et  Vertex  totius  consortii,  sublimiora  ipsum  sapere  fecit  et  ecclesiae 
futnrae  ))astorem  constituit.  Et  infra:  hunc  nniverso  teiTarum  orlii  Ciiristus 
l)raclc('it.  llaec  si  iiitclligat  de  ]iotestatis  iure,  sine  autoritate  dicuutur,  quia 
verba  Christi  hoc  non  habent,  ut  sii])ra  dixi,  secundo  quia  Chrysostomus  ar, 
ipse  non  servavit,  ordinatus  Ejiiscopus  a  Theophilo  Alexandrino,  non  a  Rho- 
mano,  tertio  quia,  etiani  si  Petrus  talis  esset,  non  idco  liliomaruis  pontifex 
talis  esset,  tum  quod  Apostolus,  ille  P]plscopus,  tum  quod  sanctus,  ille  forte 
peccator.  Quare  sensum  Chrysostomi,  ne  cum  jiraecedentibus  leugnet,  probo 
et  accepto,  quod  Petrus  os  ajiostolornni  fuit,  ac  per  ho<'  non  in  sua  persona   m 


27   ali.M|Mi  cd.  Wlt(d). 


Contiu  malignum  I.  Eccii  iutlicium  M.  Lutheri  defcnsio.  1519.  639 

locvitus  est  et  aiulivit  'Tibi  dal )ü  Are.':   ila  praofeotii.s  est  toti  di-Iu  lidiiiire  pt  i'inttn.  10,19. 
in  eccle.siae  p<'i"so»a,  quae  est  niater  oiiiniiim  nostruni. 

Qiiinto  iiulueit  Leonem  e.  beatissimus*  Petrus  a  domiiio  accepit  pri- 
matum.     Vornm   est,    .'^ed  non   snecessor  Potri   idcm.  sed  cum  decrctis  nihil 

.'■  ago,  quia  frigidi.'^sime  tractaut  vcrba  dei.  Qiiod  vero  Bcrnliardiim  indiicit, 
non  puguat.  Beda  }>lus  pro  nobis  facit,  Petruin  confitens  apostoloriiin  ])or- 
sonani  gessisse:  ideo  subdcile  .>;oliuii  iionicn  eins  Eccin.^  retnlit,  mclnens  ein.s 
sententioin  sibi  noxiain.  adeo  .'^ycophantissat  theologus.  lani  et  Didiiysinm''' 
c.  iij.  de   divinis    noininihiis   addneit ,    quasi    iii(;   de  papa   vicario    Cliristi  cl 

1«  Petro  snjier  omnes  eeelesia.s  eonstituto  dioat,  cinn  nihil  ill<inini  uspiani  sit  in 
Dionyisio.  Displiect  iniiii  Eociana  ista  audacia,  quae  tani  C()ntenii)tiin  de 
ouinium  iugenüs  et  studiis  sentit,  ut  speret  se  universis  non  seeus  ac  stolidi.s 
et  stnpidis  niorionibus  posse  abnti,  allcgans  (piae  nusciuani  sunt,  depravaus 
quae   usquiuu   sunt,   omniaqne  ju'o   mera  libidine   fcntans.     Quod  si  omnino 

i''  placet,  nomina  autoruni  coacervare,  eonsiliuni  dederini,  ut  niartyrologion  aut 
calendariuni  apprelienderet ,  ne  iuterim  tot  nieudaeiis  |)atrnni  et  scripturae 
verba  eouspiu-caret. 

Sexto  Cypriani  h)eum,  quem  Lipsiae  non  pdtuit  indicare,^  iicc  modo 
audet  nominare,  nisi  quod  lib.  i.  Epistolarum  citat.  adeo  non  ipse  legit  autores, 

20  sed  per  eompilatores  e.xeerpit  dieta,  quae  sno  serviant  crmri  ((uacun(|ue 
sj)ecie.  llespondeo  tarnen,  quod  est  epi.stola  tertia  li.  i.  ad  t'ornelinin,  (|uain 
Lipsiae  nescio  ad  quem  esse  somniavit.  Post  ista,  imjuit,  adluu^  insuper 
p.seudoepiseopo  sibi  ab  haeifticis  constituto  navigaro  audent  et  ad  Petri 
cathedrani  atque  ecclesiani  principalein,  undc  unitas  saeerdotalis  exorta  est  &c. 

25  Tunc  infert  Eccius:  Ergo  Klionianus  pontifex  iure  potestatis  omnibus  superior 
est.  Sic  enini  perpetuo  delyrat,  quic(inid  voluerit  in  patrnin  dietis  intelligens. 
Cypi'ianus  hie  eontra  liaeretieos  unitutem  ecclesiae  tnetnr,  non  jwtestateni 
Rhomani  pontiticis:  principaleni  voeat  eeelesiam,  et  bene,  quia  ])rimus  Aposto- 
lonim   ibi  Petrus,   et    inde   orta   est    in   alias  ecclesias   unitas  (inquit)  saeer- 

30  dotalis.  T^ndo?  a  Petro  scilieet  sccuiiduin  superiorem  autoritateni  eiusdeui 
Cypriani,  non  quod  Petrus  onines  sacerdotes  feeerit,  .sed  (juod  Christus, 
Apostoüs  parem  potestatem  tribneus,  ab  uno  Petro  incipiens  uuitatein  ccelosiai' 
nionstraret.  Errat  ei-go  Eeeius,  qui  hoe  verbo  juifat  sarerdotes  omnes  ex 
m"be  Rliomaua  Acnire  et  deljere  liaberi.    Sic  enim  nidli  Apostoli  ordinassent 


3  Leo  c.  beatissimus  A  15  Martyrologium  ed.  Witcb. 

')  3fn  c.  cum  beatis,siraus  24.  q.  1.  ^)  2iont)fiii?  ^Jttcopnfiitn.  ')  '■Jind)  bfii 

bitten  ber  ßcipjigct  Jilpulation,  toic  fie  un»  gcbtucft  uotücgcn,  Ijni  ('■cf  bie  iind)folflcnb  ati- 
gcfü^rte  StcÜc  ftcilirfj  näljcr  bcjcirijtu't  ij.  f)ict  S.  25il),  uiib  et  bctuft  fid)  niid)  bofiit  niif  fic 
in  joinot  üi'spon.sio.  nu*  in  aber  bod)  anborcricit*  fjcrUorflcl)!,  bafj  nii  bcv  Sndjc  ctlun--  iff: 
(Jet  Itiiü  bnc'  fraglid)e  Gitat  aiid  bcm  (»ijptinii,  iind)bi'm  cs  9Jiclniid)tl)üii  nid)t  l)nttf  fiitbcii 
tonnen,  i!ntl)ctn  ,libro  iiij.  ad  Kogatianum"  gcjcigt  f)abcn,  Wo  inboß  nid)tä  Uon  bcm  *|himnt 
be?  *pctni^  311  finbcn. 


(340  Contra  raalignum  I.  Eccii  iudicium  M.  Lutheri  defensio.   1519. 

Episcopn.«,  et  ipse  met  C\-prianii.s  iion  ex  urbe  sunm  retulit  .sacenlotium  nee 
nllns  Aphricae  et  orieutis  Episoopiis.  Quod  Eccius  fortiter  transit,  soluni 
in  literis  et  syllabis  sophistica  pertinacia  haereus,  quo  faciat  nobis  CH-priamini 
haereticuin ,    euius  verba   pro   iure   suo  divino  contra  vitani  eiusdeni  tonpiet. 

Septimo  Hicronvmnin  ad  Enagriuiii:  Nee  altera  iirl)is  llhoiiiao,  altera     o 
totius  orbis   existiniauda  est  ecclesia.     Vide   hunc   audacem   et  impiuni    ini- 
postoreni.     D.  Hieronymus   id    agit   ea  epi.stola,   quod    onines  Episcopi  sunt 
ae(|uales   intcr    se,   et  praesbyteros   eosdeni    quos   Episcopos   esse.     Breviter, 
haec  epistola  vel   sola  fmiditus  evertit  adulatorium  dogma  Eccii    de  primatn 
pajiae  iuris  divini,  ita  ut  Lipsiae  per  eandeni  a  nie  petitus  coactus  sit  con-  m 
t'ugere    ad    conunentuni    distiuctionis    suae    inter  Apostolatum    et   regimen.^ 
Cläre  enini  ibi  dicit  Hierominus,  Episcopum  altere  superiorem  fieri  potentia 
divitiaruui,  neu  sacerdotii  dignitate.     Eiusdem  meriti,   inquit,  est  Episcopus 
Rhoniae  et  Eugubii   &c.     Plane   ergo  patet,   Eccium  bis  lai'vis  aliud   nou 
tjuaesiisse  quam  ut  illuderet  simjilicium  et   rudium  animabus  et  sancto  Hie-   !'■ 
ronynio  imponeret  suas  impias   depravationes ,   dum  ea  allegat  quae  maxime 
contra  cum  pugnant.     Sed  neque  quid  velit,   possum  divinare,  quando  dicit 
'non  est  altera  urMs  liboniae,   altera  totius   orbis  ecclesia'.     Hierouymi  sen- 
teiitia  clara  est,  oi'bem  esse  maiorem  lu-be,  sicut  ibi  dicit,  ergo  id  sentiri  in 
llluinia    quod  in  tiito  orbc,   cum  sit  una  ecclesia  nee  Rlioma  divisa  ab  uni-  w 
vcrsali  ecclesia.     Eccius  autem,   pulvcrulentas  granunatistaruni  scholas  fasti- 
dicns  suasque  dialecticas  sequeus,    lioc  vult  'Xon  est  altera  Khomae,   altera 
totius  orbis  ecclesia,  ergo  papa  est  vicarius  Cliristi  et  princeps  Ejiiscoponuii' 
(iiani  haue  suscepit  probandam),  Et  consequentia  est  clara,  si  modo  iusanire 
licet  et  i>hrenetico  capite  syllogisare.    Aut  forte  hoc  voluit  'Non  est  ecclesia  25 
diccnda,   quae  non   est   sub   Rhomana   ecclesia'.     Verum   haec  Eccius,    non 
Hicronynms   dicit:  immo  Hieronymus  contrarium  dicit,  vide  epistolam. 

Ciuid  ergo  mirum,  si  sophistae  ciusmodi,  scriptorum  discerptores,  prorsus 
nee  sua  nee  aliena  intelligant,  cum,  quicquid  a]>prehendcriut,  suis  afforment 
somniis  et  contamincnt  ludibriisV  :io 

Eundcm  Hicninynuuu  ad  Damasum  quixpie  citat,  sed  nominctenus 
facturus  lectori  simplici  suspitionem  de  re,  quae  in  Hieronymo  non  Iialx'tur. 
Nani  id  Eccius  iiuacrit  solum,  ut  (jua  potcst  arte  lectorcm  subvertat  ^lotius 
quam  enuliat.  Hicronynuis  ibi  cum  piscatoris  succcssore  lo(|ui  sc  dicit  et 
Ulionianani  ccclt^siaiii  commendat,  quod  niiii(|uaiii  sit  luicrctica  pravitate  con-  s'' 
taniiuata,  sitquc  doccntc  Christo  supi'a  ])etrani  aediticata.  iiis  diclis  Hici'onvmi 
vcrissimis  Eccius  addit  advcrbium  'tantiun',  (juasi  haec  soli  Uliomanae  ecclcsiai' 
swatiii.  ir,,i».  convcniant,  quando  Christus  totam  ecclesiam  suam,  (piae  non  est  sola  Rho- 
mana, super  petrani  aedificaturum  se  proniitlat.    N'ci-um  (|ui(l  Eccio  et  Christo? 


20  nee  Koin.'uia   od.  Witob. 
')  USfll.  e.  :'.n.5  iiilb  :'.ll. 


Contra  malignum  I.  Epcü  iiulicinm  M.  Lutliei-i  defensio.  151!).  (>41 

Octavo  Ambrosiiiin  uildiK-it  ex  docrcti.s'  (iiuiii  imii  vacat  losioro  (>ri}>;i- 
nalia):  Xon  luilicnt  hacreditatom  Petri,  qni  üileni  Petri  iioii  lialtnit.  Obsecro, 
qnis  liaec  luunuim  nojravitV  An  o-ät  altera  fidps  Petri  et  Pauli  et  oiuniiim 
Apo8toloriim?  Aiit  altera  tides  Hhoiuaiiae  eeclesiae  et  totins  (trlns?  habet 
!•  totus  mnndus  fideiii  Petri  et  Kliomanac  eeelcsiae:  imiiio,  quod  Eecius  iiiiri'tni', 
Khonuina  eeolesia  habet  fideni  meain.  Quid  ergo?  'habet  fideni  Petri,  ergo 
Petrus  est  di)uiiuus  cinuiinur,  iuxta  uovi  huius  dialeetiei  regula.s.  Sed  et 
prophetae  iu  vcteri  testameutii  habueruut  li<leni  Petri,  sieiit  Paulus  dieit 
i.  Cor.  X.  eaiideni    eseani    nuuiducaveruut :    ergo    i'uernut    sub    potestate    Petri  i. Gor.  iu,j. 

1"   aut  Px-cio  niagistro  haeretiei   tiieruut. 

laiu  si  habere  fideni  Petri  est  sub  Petro  esse,  (iiiain  lideiu  habet  iVti'us 
ip.se?  aut  sub  (|uo  Peti-o  erit  ip.se?  Ita,  si  habere  lideiu  Khoiuanae  eeelesiac 
est  sub  lUioniana  ecolcsia  esse,  sub  qua  oeclesia  est  ipsa?  au  sub  seipsa, 
qnia  habet  suain  fidem? 

IS  Credo  tc,  leotor,  iain  diu  .saturum  esse  insulsissiniarum  istarum  naeiiiariini 

Eceii,   quas  vides  quam  sola  granimatiea  potuisset  Eeeio  diluere,  (juani  ridet 
dici  utileni  ad  saerani  seripturani  niagis  quam  sua  sordida  phantasmata. 

Eundem  iterum  allegat:  Typum  Khomanae  eeclesiae  in  omnibus  .sequimur 
et  nos  sane  quantiim   ad  fidem  attinet.     In  aliis  Anibrosius  non  sei|uebatur. 

M  Nam  .sabbato  nou  ieiunabat  cum  Jvhoniana  ecelesia  et  habet  illa  eadem 
ecclesia  Mediolanen.sis  us(pie  in  diein  hodiernum  aliuni  typum  in  ritihus  (juani 
ecelesia  Uhomaiia.  Xihil  ergo  est  l'ninus  iste  P^ecianae  lo([naeitatis  'Setpiimnr 
typum  Jlhomanae  eeclesiae,  ergo  Khoniana  ecelesia  est  super  (unnes  ecclesias^. 
Snfficit,    quod    Eccio    ista    probcutur,    qui    nee   digniis    est    melioribiis    duci 

n."!   rationibus,  qnia  sponte  errorem  sequitur. 

Xono,    iterum  Augustiuum:    In  liliomana   ecelesia  semper  Apostolieae 
eathedrae    viguit   priucipatus.      Manhu?   Eeei.      Augustinus    eeclesiam   Ilho-2-50!oi.i(;,i.'.. 
inanam  halx're  dieit  principatnin  Apostolieae  eathedrae,  qni  et  alibi,  ut  li.  ij. 
o.  viij.   doctr.   Christ.,   eeclesias   apostolieas   eaetcris    solet    praeferre.     Eeeius 

?.o  vero  de  suo  addens  Prineipatum  apostolieae  eathedrae  intelligit  jirineipatum 
universalis  eeclesiae,  per  catliedram  eeclesiam,  per  apostolicam  catholieam 
aecipiens,  nimirum  Ijeneficio  grammatieae  eontcnqjtae. 

Post  hace  dieit  se  omittere  deereta,  et  bene  f'aeit,  (piia  sunt  contraria 
sibi   ipsis.     Nam  ca,  (|uae  a  sordidis  Xotariis  sunt  eonsarcinata,  defiuiunt 

sr.  pro  Eccio:  quae  autem  a  doctis  pontifieibus,  ut  Pelagio,  Gregorio,  statnunt 
pro  me,  ut  ostendi  in  resolutione  niea  novissiiua.^ 

Sed  et  conciliornni  nomiua  recitat,  quia  nihil  in  ii.s  pro  sua  sententia 
statutum  est,  exeepto  Con.staiitiensi,  quod  tamen  hie  laeet,  (|nia  novit  et  ipsnm 

2  haereditate  A  26  Aug.  A     Augustinus  ed.  \\itel>. 

')  3n  feinem  SäJette  de  priiiiatu  Petri  üb.  II.  c.  ö  füljrt  C^cf  Ambro.«.  Hb.  I.  tle  jino- 
nitentia   c.  6  bnfiir  on.  ')   ©.  Resolutio  Lutheriana  supor  pi-opositione   XTII.  ilc 

potestatp  papao  ()tcr  S.  201. 

Sutfjer?  aSetfe  II.  41 


642  Conti-a  malitjnuiu  1.  Ece.ii  iiuliciuni  M.  Lutheri  defcnsio.  lölft. 

esse  dubiiini,  imuio  rontra  se.  E)g(i  pro  nie  habco  Xieoiuim  et  Aphricamim, 
immo  sex  prima  et  eeleben-ima,  iit  in  disputatione  Lipsica  x'idehitur.^  Nihil 
ergo  qnaerit  Eccius  noiuiuuiu  istornni  ennnilo,  quani  nt  leetores  idiotas  et 
ignaros  stupefaciat  et  illudat. 

Caetera,  quae  ad  liane  materiani  pcrtineut,  vide,  leetor,  in  resolutione 
(ut  dixi)  uovissLnia  et  disputatis  I^ipsiae. 


AR T I C VLVS  QV ART VS. 

Canones  dixit  institutos  propter  avarieiam  surami  ponti- 
l'icis  et  alioruni  pontificnm,  quia  nullns  esset  easiis  reservatns 
inre  divino.  lo 

Himc  eiTonenni  probatnrus  Eccius  multa  consaroinavit  ex  decretis.  Nani 
apud  Eceiimi  ins  divinniu  iu  decretis  hnnianis  residet,  qnod  apud  nos  in 
Sacra  scriptiira  reguat:  ideo,  quicqnid  ibi  l)laterat,  oniitto.  Optinie  scio,  non 
esse  praecepta  apostolica  et  statuta  luaionnn  contemiienda:  sed  hoc  quaeritni', 
an  im-e  divino  sit  nlhis  easns  resenatns.  hoc  Eccins  nnnquani  probabit,  qnia  i'' 
snpra  probatnm  est,  Episcopos  omiies  esse  aeqnales  inre  diviuo:  qnare  niilhis 
poterit  casiini  alteri  excipere  inre  divino,  imiuo  nee  Episcopus  plebano. 
Unde  C^iiriaims  Epist.  iij.  lib.  i.  reprehendit  eos,  qui  alibi  circnmcursant 
quam  in  ecelesia  sna,  tibi  peccavenint,  dicens:  Cum  statutum  sit  ab  omnibus 
nobis  et  aequum  sit  pariter  et  iustum,  ut  uuiuscuiusque  causa  illic  audiatur,  m 
nbi  est  crimen  admissimi,  et  singulis  pastoribus  portio  gregis  sit  asscripta, 
quam  regat  unusquisque  et  gnbernet,  oportet  utique  eos,  qnibus  praesumus, 
non  eircuraciu-sare  nee  Ejiiscopornm  cohaerentem  coucordiani  sua  subdola  et 
faliaei  temeritate  eollidere,  sed  agere  iUic  causam  snam,  ubi  et  aceusatores 
liabere  et  testes  sui  criminis  possint.  Haec  ille.  Vides  unicuique  pastori  ar. 
])ortionem  gregis  asscriptam.  At  nunc  imus  grex  qnatuor,  imnio  centuni 
pastores  vel  dcpastores  habet.  Vides  nnllnni  casmii  reservatum,  sed  in  sua 
eeolesia  queni(]ne  deljere  poenitere.  Si  hoc  est  contra  ins  divinum,  Cyprianns 
est  haereticus  iu  hoc  dogmate,  quod  et  Nicenum  concilium  cimstitnit. 

Nee  est  quod  gan-it  Eccius,  disciplinam  Cliristianam  everti  liae  sen-  "» 
tentia.  C\ir  fVpriamis  eam  et  Nicenum  concilium  non  evertunt?  Immo  per 
Rhomanam  curiam  et  casuum  reservationem  disciplina  e\ertitm-.  Si  ser\a- 
retur  hoc  C^11riani  et  concilii  Niceni  decretum,  minus  im])nnita  esset  pec- 
eandi  liodie  licentia.  Plebani  nnllam  habcnt  potestatem,  |)Mnlo  maioi-eni 
E])iscopi,  totam  Rhomana  curia.  At  illic  nemo  disciplinalnr,  sed  pro  pccuniis  :i'' 
omnia  peccata  vcndnntm-,  ubi  est  urbs  meris  indulgcntiis,  id  est  disciiilinae 
eversionibus,  plena  ns(|ue  ad  clamorem  in  coeluin. 

')  SJgl.  ^ier  S.  2.">:'.,  Uioiinri)  bic  'Litton  brv  Vi-ip.iiflcr  lii-putiitioii  cvft  im  äccfmüfT  l-M!) 
iiftöffcnttirfjf  loorbcn. 


Contra  malignum  I.  Eccii  iiuliciuiii  M.  Lutlii'ri  ilcfcnsio.  1519.  G43 

Miror  auttMii,  quod  Eccins  priorem  partcm  artiouli  practoriit :  an  vci-uni 

credat   nescio,  oanones    institntos   ju-ojitw  avaritiam.     Hoc  ciiini  iVatrcs  isti, 

discijniH  Eociani,  addidcnint.     Vcre  eiiiin  oh.sorvant  iioii  siiain  prof'cssioiioin 

nee  seipsos,  scd  alio.s  taiituiii,  ut  dctrahant  et  criiuiuentur.    Dictimi  est  aiiteiii, 

5  oanones  hodic  et  reservat! ones   ea.sunm  prorsus  niliil  esse  nisi  laqueos  a\-a- 

ritiae,  non  suo  vitio,  sed  Rlionianensinni  tyraniioruni.     Tnipndcntissinui  cnini 

avaiieia  est  Rhoinanae  euriae:  si  dederis  peeuuiani,  eanones  et  oninia  venalia 

habes:  si  non,  easus  est  reservatus,  etiani  si  promptus  sis  onuiibus  canonibus 

satisfacere    et   omiiem   disciplinam    elu'istianaiu    ferre.      Hi    sunt   ergo   casns 

»0  reservati,  bi  eanones,  qui  evertunt  disciplinam  cbristianam  et  serviuiit  a\-ariciae. 

Post    iiaec    recitat    egregius    dominus    doctor,    iuris    et    tlicologiae    et 

dialeetieae   magister,    artieulos   Constantiac   damnatos,   asserens    eos   plcnos 

eiToris,  scilicet  bos: 

'Papa  uon  est  iminediatus  vicarins  C'in-isti  et  Apostulorum. 
1'  Deeretales  epistolae  sunt  apoeni>bae. 

Non    est    de    necessitate    sahitis    credere,    ßlioraanam   eeolesiam   esse 
super  alias. 

Petrus  non  est  nee  fuit  capnt  ecclesiae  sanctac;  (;atlu)licae. 
Xidhis  sine  revelatione  assei'eret  i-ationabiiitcr  de  se  vel  de  aiio,  quod 
20  esset  caput  ecclesiae  particnlaris  sanctae  vel  lihoinanus  pontifex  ca]>ut  Rbo- 
manae  ecclesiae. 

Obedientia  ecelesiastica  est  obedientia   secundum  adinventionem  sacer- 
dotmu  ecclesiae  praeter  expressam  autoritatem  sacrae  scripturae". 

Hos  Eccius  onmes    erroris  plenos  vncat    tan(|uani    dominus   sujier  con- 
25   ciliuni   et  ecelesiam    sanetam,   cum    concilinm    mm    onmes  erroneos  iudicarit, 
(juod  ego  ex  verbis  ipsius  (■ducilii  probalio  et  jiidbavi  Iji])siae.^ 

In  fine   dicit,   Petm   commissani    ])lenitudineiu    jtotestatis,   (|uani    liabet 

suus    successor:    'alii    vocati    in    paiiem    solicitudinis',   sicul    dicit    sanctus  et 

buniillimns  Gregorius.    Kespoixleo:  'Ergo  est  iiu-e  divino  ])oteus',  tenet  con- 

30   secjuentia  ab  autoritate  Gregorii,  cuius  verbum  a])ud  Eccium  est  ins  divinum. 

Quam  crassa  autem    a.stutia  dissinmlat  Eccius,   quod  Gregorius   idcm,  quod 

hie  semel  dicit,  decies  fenne  aliis  loeis  contrarium  dicit.     lustuni  ne  est,  ut 

Ee«io  credamus,  unimi  locum  ambiguum  (iregorii  adducenti,  et  decem  alios 

locos  eertissimos   eiusdem  negenuis?   de  qiiibus   in   resolutione  mea.^  quanlo 

3'i  rectius  bic  nnus  locus  praeter  intentioneni  dictus  ad  decem  alios  locos  exjio- 

netur  ([uam  qnod  Eccianis  sunniiis  ol>tcm)KTemus !    Dicit  Gregoiius  in  epistolLs, 

primatum   f'uisse    a  svnodo  ( 'alccdonensi    oblatmn    Ulmmanis  pontiiicibus,   et 

tarnen  a  nuUo  assuniptum:  si  fuit   iure  divinn  jn-imatns,  uti-i(jue  impic  egerunt, 

illi,  <iuod  obtulerunt,  (juod  non  erat  eorum  offene  sed  reddere,  iii,  quod  non 

^'j  assumpserunt.     Ins   enim   divinum   etiam  per  mortem  assumi   debet  et  milla 


')  S.  {)icr  ©.  288.  -)  <B.  201  imb  232  f. 

41« 


(344  Couti-i  malignum  I.  Ecxii  iucliciura  .\I.  Lutheri  defensio.  1519. 

cau<ia  relinqui.  Soil,  iit  dixi,  Eccius,  qiii  in  lucidis  scliolis  vorsfitur,  alia 
<iii-at  (luani  ut  oTamniaticain  discat:  idco  igii(i«en<hini  inscitiac  ciiw,  (jikkI 
iie(liu'  quid  sit  neqm'  (luoniodo  .■iorvan<luni  sit  ins  divinnni,  nfivcrit. 


ARTICVLVS  QVINTVS  ET  SEXTVS. 

Xnlla    dixit    esse    consilia   enangelioa,    sed    oninia,    (piac    in     ■■ 
cnanaelio  sunt,  dixit  esse  jiraeeepta. 

Dixit    etiam,    ([iiod    dens    e.xigeret    snmmam   perfcct ioneni    a 
qn(jlil)et  Cliristiano  et  observantiani  totins  euangelii. 

Fratres,  qni  ex  nie  andierant  \un\  esse  hune  artienliun  ah  nlln  dictum, 
niliilosetius  efliiixerunt ,    salti'm    jirioreni  jiarteni.     Verum   Eccio    eram   igno-   i" 
tin-us,  quod  alieno  mendacio  fnisset  seduetus,  nisi  viderem  suis  naeniis  sose 
ostendere  igiiarnm   tam   jiraeceptorum  quam    consilionnii.     Ponani   ergo  arti- 
eulum   integrum.      Sic   dictum  est:    Consilia  cnangelica  non  sunt  siipra,  sed 
inf'ra  praecepta,  lioe  est,  eonsilia  sunt  quaedam  viae  et  eompendia  facilius  et 
foelicius  im]>lendi  mandati  dei:  ideo  etiam  servatis  consiliis  nondnm  impletum   i-' 
atöra  j,2-,.i8.  est  praeceptura  dei.     Nam  Kho.  vij.  Apostolus  dieit,   se   servire  legi  peecati 
et  habere   peccatum   in  carne  sna   ((piod  ntique   est   contra   praeceptum   dei), 
et  tarnen  \-ivel)at  in  summo  gradu  eonsiliorum.    Non  ergo  distinctio  est  int<'r 
consilium  et  praeceptum,  quod  consilinm  jilusqnam  praeceptum  sit  (Sic  enini 
errant  et  nugantur  theologi),  sed  quod  sunt  media  commodiora  ad  praeceptum :   20 
facilius  enim  continet,  qui  viduus  aut  virgo  est  separatus  a  scxu  quam  cojiu- 
latus  cum  sexu,  qni  concupiscentiae  aliquid  cedit. 

Proinde,  qnae  Eccius  ex  Apostolo  adducit,   qui  lo(]Ueliatur  sapientiam 
inter  {lerfeetos,  neque  quid  ihi  Apostolus  per  sapientiam  neque  quid  jier  ]>er- 
f'ectos   intelligat,   novit.      Idem   sapit    de   statu   perfectionis   et    satis    ridicnle  2:. 
argutatur,  quod  omnes  oporteret  fieri  monachos  et  virgiues,  si  ad  perfectionem 
snmmam  teneremur,    quasi  monachos  et  vh'gines  jierfectos   faciat  Status  yier- 
i'ectionis,    id   est   vocabnlum   perfectionis.     Qnaerani    ego    ab    Eccio,    cui   sit 
datum  praeceptum  illud  'Non  concnpisces',  an  virgiuibus  tantum?    Si  omnibus 
honiiuibus,   ergo  omnes  obligantur  ad  snmmam  perfectionem,  quia  non  con-  an 
oupiscere  est  .summa  castitas,    quam  uec  Apostolus  Paulus  se  iiabere  dixit: 
sed    nee   virgines    eani    lial)ent,    et    tamen   omnibus   praeci])itur    in   commuui 
decalogo.     (Juid  iiic  flicict.'  an  ciiningiuni  tollet  de  iiic<li(i,  ipiod  sine  con<'u- 
piscentia    stare    non    jxitest?    at    cdncupisccntia    est    contra    piacccptum    dei. 
Bulla  tlieologus.    Audi  ergo:  deus  reipiirit  ;ib  onmibus  non  c()ncu|)isccre,  ad   •'■' 
(|U<id    jiniximc   accedunt    vidui    et    virgines,    nullns    autcni    attingil.    iiuniibus 


.'1    ilicit  cd.  Witclj.  ü    tlicit   cd.  Witeb.  7    ilieit   ed.  Wilcli.  lö    inaud:it.i 

Witob. 


Contra,  imilignum  I.  Eciii  iutliriuni  M.  Lntlu'ii  (Icteiisid.  l-il9.  (i.]") 

autfin    ijjuoscit    propter    gviuitimi,    (|U<i    <lcil(iit    soso    iioii    jidssc   atliiificir    vt 
iliciiiit  'Qiiis  liberabit  nie  de  iiiorte  eoipoiis  liiiiiis".''     V\n  es  (M-j;o,   Fat!,  ([iii  fflöm.  t.iu. 
propositioiies  istas  teiiUTaria;«  et   .seduetivas   aiisiis  es  a.sserere".'    vides  iie,    te 
uou  adeo  saltem  prolecisse,  iit  iiuiuu  pi'aeeeptum  deealogi  iutelligas? 

5  AKTICVLVS  .SEPTIMVS. 

Confessioiiem  saeraiiuii  t  a  lein  di.xit  nun  esse  de  iure  d  i  v  i  no, 
sed  ex   i  nstitiit  ione  Innoeeutii  iij. 

Huiu;  Eeeiiis  exiniius  iiuster  errurein  Graeeunini  vueat  et  llehiinruni, 
et  jirubat    per   Aiij^iistiiiuni,    Anibrosiuni,    Ongeuem,    Petniin  Alexandrinnni. 

i>'  Obseero  te,  si  petat  geiitilis  ins  divinum  et  tu  ei  iiuniinimi  veri>a  redda.s, 
insauum  ne  te  an  saimm  indieabit?  Tot  aiinis  Eecius  tiieologus  est  et  orbeiii 
fatigare  proinptus  est,  needum  seit,  (piid  sit  ins  divinum,  (,'ypi'ianum  mirur 
quüd  omiserit,  (pii  oraniuni  fortissime  exomologesin  assei-it,  sed  eins  eoiiipi- 
lator,   gi-ammatieam  contenmen.s,   forte   exoniologesiii    graeeaiii   nun   intellexit 

1'   latiuam  confessioneni  significai-e. 

Dico  ergo:   Confessio  illa,   quao  nunc  agitnr  oconlte  in  aurcra,  nnllo 
potest  iure   divino   probari,    nee    ita  tiebat  priniitus:  sed  ])ubliea  illa,    i|uaiu 
Christus  Matt  xviij.  docx!t  'Si  jieceaverit  in  t(!  fi-ater  ttius',  et  Paulus  'adver.sus  Siniin.  i«. 
praesbyteruni  aeeusationeni  &c.'    Timc  enini  testibns  et   aeeusaturibus  erimina  liim.  5.  la. 

-u  examiiiabantur,  siciit  supra  ex  (ypriano  adduxi,'  donee  eonfiteretur  ('(invietus : 
haec,  iuquani,  coiifessio  est  iuris  divini,  ab  Apostolis  et  seipieutibus  servata, 
de  qua  seribuut  patres  per  Eecium  nihil  intelligentem  indueti.  Xoii  tarnen 
daiuno  istam  oeeultam,  nisi  quod  doleo  ipsani  esse  in  earniticiiiaui  ipiandam 
redactaiu,  ut  cogantur  homiues  etmfiteri  et  scrupulos  facere  de  iis,  in  quibu.s 

25   nulluni  est  peccatuni  aut  veniak;  tantiun. 

lani    videanuis    Seotistam   nostruni,    quouiodo    iure   divino  probet  eoii- 
fessionem.     Joiiaii.  vlt.  (Quorum  vemiseritis  peccata  &c.    Ibi,  iuquit,  Christus Soi).  üu.  3;i- 
posuit  Apostolos  et  successores  eoruni  iudices  absolvendo  et  ligando.   Modo 
iudex  iion  potest  ])rnunneiare,  nisi  causa  eoguita,  (|nod  fit   i)er  ennfessioncni. 

3'i  Vide,  ut  reptat  lauguens  iste  so])hista. 

Cuius  fabula  est  haee:  Xiilliim  peccatuni  remitti,  nisi  eonf'essioue  pii- 
blicetur.  Cum  vero  iiullus  honiiiium  nosse  ])ossit  oiiinia  peccata,  fiet,  ut  ad 
impossibile  obligetur.  Xam  hinc  vencriint  torturae  istae  conscicntiarum,  (pi<id 
discussionibus    et  diligentiae    adhibitionibus    confitendi    nulhis  sit  tinis:    inde 

•1  ausns  est  A  «  dicit  ed.  Witeb.  9  per  fc()(t  in  A  I'etri  Alexand.  A  18  in 
te  feftit  in  A  27  lohaii.  20,  ed.  Witeb.;   Sut^cr  üeaeiiä^net    öjtcv^  basä  20.  6a))ltct  bc^  3o= 

l^anncv  atS  baß  tc^tc  bc-j  6Dan()cIiumä 

')  ®.  (j:59,  luo  ftcilic^  büä  Citnt  itic^t  Weit  genug  gc()t,  um  bic  iöciietjung  barauf  ()icr 
ju  tcdjtfettigcn. 


(J4li  Contra  miiligniim  I.  Eccii  iudicium  il.  Lutheri  defensio.  löli). 

coniessioualia  cum  uepotibus,  filiabus,  ^^peciebiis,  geueribus  peccatonim,  ut 
ipsoriiui  etiaui  memoria  magis  .-;it  laburauduin ,  cum  sola  couscieutla  Lu  liac 
causa  esset  consiilenda. 

Christus  nou  dixit  'Quorimi  vos  non  remiseritis,  non  ermit  remissa,  et 
(jüorum  uou  tenueritis ,  nou  erunt  reteiita'.  Phira  remittit  et  retiuct  deus,  > 
(juae  sacerdos  nee  retiiiere  uec  remittere  potest,  licet  quae  reniiserit  remissa 
suut.  Xon  sequitur  'Ego  ignosco  tibi  oimiia  quae  mUii  male  feci.sti,  ideo 
deus  oimiia  tibi  remisit'.  Ita  non  sequitur  'Ecelesia  remisit  tibi  quae  cou- 
T-i.  i'J,  13.  fiteris,  ergo  onmia  remissa  sunt',  sed  reliquimi  est  illud  'Delicta,  quis  iutel- 
.fMob  9, 2s.  ligit  ?'  et  illud  lob  'A'erebar  onmia  Opera  mea'.  Xon  est  in  ecelesia  uegotium,  n) 
([uod  aeque  ut  istud  coufessionis  et  poenitentiae  iudigeat  refonnatione.  Nam 
liic  omnes  leges,  quaestus,  vis,  t\Tannis,  error,  pericula  et  iufiuita  mala  om- 
uium  animai'um  et  totius  ecclesiae  grassautur  pleuo  impetu,  quod  poutific€s 
parum  curant  et  sophistis  animanim  tortoribus  reliutpumt.  Quod  Interim  emn 
inscitia  Eccii  trauseat  in  tempus  suum.  15 

ARTICVLVS  OCTAVVS. 

Cauoues  dixit  docere  avariciani,  superbiam,  luxuriani. 

Ciarum  est,  fratres  istos  esse  mendaces:  quis  euim  ita  insaniat,  ut  iiace 
Mbm.' 5,'2o;tIi''sit''   ^isi  forte  ista  fuerit  disputatio,  quod   lex  est  \-ii'tus   peccati  et  per 

legem  peccatum  augetm*,  atque  sie  fratres  verbmn  'docere'  ])osuerimt  pro  'm 
'causam  esse'.  Nam  hoc  vermu  est,  quod  multiplicatis  legibus  nmltii)licautm- 
peccata:  ideo  infoelicissLmum  geuus  achiiiuisti'andi  est,  legibus  nniltijilicatis 
ecelesiam  Clu'isti  liberrLuiuu  ouerare.  Nt'que  enim  Rhomana  curia  alia  re 
magis  uocuit  ecclesiae  Clu'isti  quam  multitudine  et  varietatc  legum  suiU'imi, 
(piac  mihi  videntur  esse  uovissima  et  omnitun  maxima  persecutio,  ut,  in  (pia  -s 
tot  irretitae  conscientiae  pereaut  irreciijierabiliter,  ut  turpissimum  quaestmu 
sileam,  qid  legibus  istLs  iditm\ 

ARTICVLVS  NONVS. 

Homiuem  dixit  uou  habere  liberum  arbitrium. 

Hunc  haercsim  Manicheorum  vocat  Ecc'ius.  Ego  autcm  iuvidiam  so 
Eccianam  toto  corde  detestor,  quae  tantum  candoris  non  habet,  ut  permittat 
cum  pure  et  aperte  docere  veritatem,  ctiam  si  cam  noscat ,  sed  iuvoiucris 
gaudet,  delectatus,  <piod  alii  in  errore  maneaut,  ut  discipulos  habeat  in  utrai|ue 
parte  contradictiouis.  Ve  tibi,  gloria  maledicta,  et  miüedicat  til)i  omnis 
creatum!  :t5 


17   ilicit  ed.  Witeb.  'i'J  dicit  ed.  Wileb. 


Contra  uialignum  1.  Eccii  iuilicium  M.  Lutluni  defonsio.  Iöl9.  (j47 

Scito  ergo,  lector,  et  certiis  t',-<to,  Ecciiiiii  nihil  pnu>iis  in  liac  n;  dis- 
seutire  mihi,  ni.si  ad  nierani  \ocein  et  specieni.  Quod  iit  n(>.<cus,  advertc. 
Emus  Lij)siae  cunressit ,  lil)t'riiiu  arhitriuni  ante  «rratiam  iion  valcre  nisi  ad 
peccaudiim :  1  ergo  nun  valet  ad  bouiini  .sed  tiuitmu  ad  nialiiin.  Ul)i  ergo 
5  libertas  eias?  N;uu  oiniiis  honio,  saltem  rudis,  audieus  liberuui  arbitrium, 
intelligit  ipsuni  aetpie  posse  in  bounm  et  in  nialuni,  })rorsus  uou  eogitans, 
quod  soliun  possit  in  nialuui:  iude  procedit  in  tidiieia  sui,  ])i-aosiuncns,  posse 
SB  ad  deum  ex  suis  \'iribus  con\'erti. 

Haec  esse  inipia  Eoeins  bene  novit,  uec  tauien  fi-atres  erudit,  sed  eoruni 

i«  errori  inipiissime  eoo]icratur.    Dico  ergo,  cpiod  honio  habet  lilxruni  arbitrium, 

iiou  (juia   sit   luodo,    (|uale    liiit    in    paradiso   (de  (juo  lo(juitur   Eede.  xv.  jier  5ii.  u,  Hif- 
Eccium  inductus),   sed  (piia    tiiit    liberum  et   potest  üeri  per  gratiani  itcruni 
libenun:   alioquin   vere  est   servum  arbitrium.     Non   ei-go   liberum   arbitrium 
tarn  a  tiieto  esse  quam  a  debito  esse  dieitur.    IJnde  Augustinus  lib.  ij.  eontra 

15   lulianmu    vocat  ipsiun    servum  ai'bitriuni,   et  Christus:   Qui   taeit    j)etcatnm,  öoii.  s, ai. 
servus  est  peccati,  et  itermn:  Nemo  potest  aeeipere  (|uie()uam,  nisi  ei  tlatum  J.i'ii.  3, -j?. 
fuerit,  lohan.  iij.  Öicut  ergo  civitas  \-astata  \el  coUapsa  domus  habet  (piidem 
uomeu  et  titulum,  quem  prius  habuit  et  posterius  habebit,  non  tarnen  idem 
l)otest   quod    prius:    ita   liberum   arbitriimi.     Quid   autem   eum   iudoctissimis 

2u  fratribus  agam?     Eccius   respondeat:    .Si   libenun   arbitrium  est  libenun,  eur 

in  potestate  Pauli  uou  fuit  Rho.  vij.  facere  quod  volebat?    Ciu- servit  peecato,  su'm.  i,  is  if. 
quod  odiebat?     Eeee    in  gratia  Apostolus  captivum  se  dicit  in  lege  peceati, 
et  tu  homini  peecatori    tribuis   libermn   arbitrimn?     Sed  iterum:   Si   liberuui 
est  arbitrium,  cur  onunu.s  'sauetiticetur  nomcn  tunm,  Hat  voluntas  tua'?  An, 

2s  ut  facilius  possimus,  sicut  Pelagiani  dixerunt?  Si  oramus,  imjjossibile  est 
(|Und  oramus,  ae  per  hoc  nullo  pacto  in  libei-tate  uostra.  Quid  moror? 
Augustinus  dicit,  contemuendos  esse  qui  ex  nialicia  ivsistuut  veritati,  duccudos 
qui  ex  iguorantia.  Eccius  autem  haec  uou  ignorat,  ut  dixi.  Quando  ergo 
sancti  patres  liberum  arbitrium  defendunt,  eapacitatem  libertatis  eins  praedi- 

30  cant,  quod  scilicet  verti  })otcst  ad  boiumi  per  gratiam  dei  et  fieri  revera 
libenmi,  ad  quod  creatmn  est, 

ARTICVLVS  DECIMVS. 

Multos  canones  coutrarios  sacrae  scripturae  eamque  extorte 
exponeutes. 

35  Hmic  iniuriosum   in   suiuuios   pontifices   dicit  Eccius  et  erroneuru,   et 

nomiue  meo  intcrserto  reprehendit  me,   (juod  in   actis  Augustcusibus  *  idem 

13  alioqui  ed.  Witeb. 

')  9H^t  ;ih)at  iDöttlid)  fo  Ijattc  (*cf  beii  Snlj  (cl  tenr  bcr  11.  bct  Patlftabtid)cii  2()cicit) 
jugcftiinbcn;  et  Itjor  nbct  ju  X'iufjerimgcn  gcbtäitflt  loorbcii,  nus  bciicii  fidj  bctjclbc  biitdj  ciiu 
\ad)i  SdjLuBfolgctuitg  ergab.  ■)  iügl.  t)ict  @.  18. 


()48  Contni  iiuilignum    I.  Ecfii  imlicimii  M.  Lutlini  dclfiisiü.   151Ü. 

scriiisfrini  et  iuiqnisf^iiue  ibi  iiulicaihu.  Deiiiik'  confutaturus  acta  inoa  et 
ffliuitii.i6,is.  (k'i'enisuriis  caiiunes  dicit,  beatiiiii  Cvpriaiiiiiu  t'xpof^tiiy.sc  illiul  'Tu  es  IMnis  &'.' 
<jui)  modo  Pelagiuts  exjtonit  <1is.  xxi./  siinilittT  et  b.  Augustinuui,  Hieronvnium, 
Ambrosium,  Bernliardimi ,  Bedain,  glosani  ordiuariam,  oninetr  ))er  Petniiu 
exposuisse  ])ctram.  De  liis  (juidem  superius  satis  est  dictum  artic.  ij.  et  iij.  5 
(juod  maior  ])ars  sanetonim  Petriiiu  gessi8.se  ])ersonam  Apostolorum  et  eceie- 
siae  dieit  et  abusi\"e  Petniui  intcnigi  per  jietram,  uec  verba  euangelii  posse 
per  eüiiset[ueutiam  pati  haue  expositionem,  quod  absurdum  sit,  Petrum  aedi- 
jicari  super  seipsiuu:  ideo  eos  potissinium  patres  esse  seijueudos,  qui  prin- 
cij)alem  et  ])ropriHm  seusum  euaugelii  scfpuuitur,  ut  Augustinum,  Hierouymuni,  i'J 
Bedam,  Origeueiu.  Recte  ergo  dixi,  Pelagium  violeuter  expouere  euaugeliuin, 
uou  quia  per  Petnmi  petram  intelligit,  quod  liic  Eccius  peregrina  sectatus 
causatur,  sed  (piod  personam  Petri  ibi  uou  pro  A])ostoloruin  j)ersoua  intelligit 
(hoc  enim  tuuc  agebam,  uon  au  Petrus  esset  petra),  deinde  cpiod  per  petram 
sil)i  ]>otestatem  super  totaui  ecclesiam  veudiearit,  quod  verba  euangelii  nou  n 
patiuutur.  Ista  debuit  Eccius  confutare  et  nou  illic  ignem  extinguere,  tibi 
uullus  ardet,  uisi  quod,  ut  dixi,  I^ccio  multa  dicere  fuit  ])roj)ositum,  quam 
apte  autem  et  recte,  stupidis  lectoribus  seieljat  nun  esse  neeessariiuu.  (iiii 
euim  vidgi  iudicium  et  faniam  aucupatur,  etiam  si  delyret  (modo  sit  co})iosus), 
facile  obtiuebit.  -o 

Slmiliter  et  illud  quam  theologicc  eout'utat,  ijUod  dccrctalis,  cpiae  liabet 
Vfiii.  T,  12.  verbum  Pauli  'Trauslato  sacerdotio  necesse  est,  ut  legis  translatio  fiat',^  dicit 
me  potius  glossam  (juani  textum,  ut  (jui  sit  Augustini  et  Paidi,  im])robasse. 
Ridieulum  ca])ut,  (]uasi  textum  improbarim,  quando  Pelagimu  improbavi  in 
praecedeuti  puncto,  ac  uon  ])otius  abusum  textus  et  extortam  expositionem!  "s 
Niuiquid  enim  toto  hoc  negotio  textus  improbo,  quaudo  depravationes  impias 
Eccii  persequorV  Ita  hie  uon  fuit  projiositiun  meum  textum  improbare,  sed 
(piod  pontifices  hunc  textum  male  traherent  ad  sumu  sacerdotinm  et  leges 
suas,  ut  euilibet  |)atet  legeuti.  Num  alias  nou  potest  dari  causa,  cur  in  eo 
loco  de  constitutionil)us  hune  textum  J'auli  adduxerint,  uisi  ])ro  legibus  suis,  so 
sieut  glossa  dicit.  Keeius  iuris  doctor  est  et  ncscit  ex  titulo  iutelligei'e 
scopiun  legis  in  eodem  posjtae.  An  est  iuris  sorbilis  liirfe  doctor  niagis 
iiiiam   intelliy'ibilis? 


:!   H.  Augustinus,   lliuniiiynnis,   .VinliiMsius,   Ik'i'MMnIns,    ül'iI.i,   (ilosa   urdiuaiia  cd.  Wilch. 

')  c.  (juanivis,  dist.  21:  i.'utl)i'v  jdjrcil't  bell  (5rtiuiu  lini'hcxljüU  beul  l'i'liifliiic-  ,511,  Iml. 
®.  19,  (*cf  aiilluürtct  iljm  'canon  tiiiucu  est  Uclasii',  luoc-  fiiv  bie  Srtdje  iiidjt  lioii  iln-liititi  i|'l. 
-)  rtocretaliinii  (U-i'gorii  Fapae  Hb.  i.  (it.  11.  (de  con.«titnti(inil)U.s)  cap.  Ii..  In^l.  i'ln'litiiU'i 
®.  lü. 


Contni  iiiiiliguuiu  1.  Eccii  imlicium  M.  Lutluni  ilct'onsio.  1-Sly.  iJ^9 


AR T I C VL VS  VN  D  E  Cl  I M VS. 

QiuhI    j)1us    sit   credeucliiin    .simplici    laicu  sori  piii  raiu    allf- 
gaiili  ((uaiii  Papac  V(;I  coucilio  scriptiiraiu  iion  ulleganti. 

Haue  Eccius  (licet  Gei"son  fortiter  ei  resisteret)  procaceiu,  tum  piunio- 
•   tivam  luieresis,  aiigiucutativani  pertiiiaciac,  tfencrativani  .singiiUu'itatis,  im)l)c- 
(lieiiiiae    et    rel)ellioni.s   contra   suiiumim    pt)uti{ii'eiii    et  sacra  eoueilia,    et  sie 
sijiiilia  pulchre  latinitatis  omameuta  ex  grammatiea  eoutempta. 

Tu  vero,   leetor,    liic  Eeeium  ol)sei-\-a   (iit  Ei'eiano  more  iusultoni),   an 
uoii   iutus   et    extra,    a    planta   pedi.s   ad    vertieein    iisque   ))erfusus    totu.s    sil 

1"  haereticis-siiua  pravitate  mui  euiu  suis  discipulis  fratribus.  Quid,  putas,  boiii 
sentit,  (jui  scripturae  sanetae  uon  eredenduni  asscrit?  (.Juis  uu([uain  auditus 
est  haeretieus,  ipii  verbo  dei  non  eri'denduni  docere  praesuiupslsset?  >Sic 
debent  cadere,  qui  fraterua  iuvidentia  et  adulandi  fiu'ore  j)erditi  non  uisi  per- 
nieiem  et  ecclesiae   et  veritati  pro  inaledicta  gloria  sua  (piaerunt.     (Juid  liie 

'»  taciet?  scriptura  saueta  est  verbura  dei:  quod  si  asina  diceret,  audienduin 
est  etiaiu  j)rae  oninibiLs  angelis,  si  verbum  dei  uon  haberent,  neduni  prae 
papa  et  concilio  siue  verbo  dei  agentibus.  O  furor!  verbo  dei  uon  credenduin 
sed  Iiunianis  verbis,  docet  Eecius,  doctor  sacrae  tlieidogiae  (id  est  verbonun  dei): 
doc-eut  idera  sui  diseipuli,  viperae  viperina  geniniiiia.    1  nunc,  Ecci,  et  doccto, 

•j«  quod  audire  verbum  dei  et  credere  scripturam  sauctani  alleganti  -it  pronio- 
tivuni  liaeresis,  generativuni  singularitatis,  iuolicdicntiae  et  rebcllionis.  Obsecni, 
ubi  nunc  est  zclus  Rhonianae  ciunae,  ubi  prineipes,  ubi  pontiliccs?  liaee 
luoustni  ferre  potestis?  Ego  tot  patior  liostes  propter  houiinuin  ojjiniones 
uegleetas:  hie  gloriam  habet,  hostis  vcrbi  dei,  abnegator  seripturae  sanctae. 

»  ARTICVLVS  DVODECIMVS. 

Dixit  Don  esse  uecessaria  bona  opera. 

Hanc  haereticam  pronuuciat  Eecius  et  beue  probat:  sed  uonuc  suain 
prodit  inaliciaiu  et  iuvidiam,  cum  sciat  rue  ita  non  sapere,  et  tanuii  a  nia- 
lignis  fratribus  lianc  libenter  acceptans  ostendit  se  malle,  ut  tani  insigniti'r 
3i>  errarem,  quo  liceret  ei  contra  mc  glnriari ,  quam  ut  vera  saperem.  (iuam 
puk-hra  fuisset  modestia  Ecciana,  si  istis  fratril)Hs  restitisset,  dieens  'Falsuui 
vos  dicitis,  Martini  scripta  legi,  iiou  ita  sapit,  sed  iuxta  Bernliardum'! ' 
Hoc  pro  Eccio. 

Cactennn  huius  propositiouis  originem  ))uto  esse,    quod   saepius  docui, 
3>   bona  opera,   (piac  extra  gratiam  tiuut,    niliil  cs.-c,  dcindc,  soll  tidei  sine  ope- 


26  Dicit  ed.  Witeb.  3-2  Lutheri  scripta  ed.  Witclj. 

')  93eiiil)aib  i:a)}pcn,  ].  bic  (SiiiUititng. 


().jO  Contra  uialignum  I.  Eccii  iiidicium  M.  Lutheri  defeusio.  l-MO. 

ribii.s  legis  iuxta  Paulum  tribiii  iiisticiani.  Tiim  fratres  illi,  neque  quid  opera 
legis  neque  quid  opera  boua  siguifieeut  docti,  pro  operihu.s  legis,  quae  neces- 
saria  non  sunt,  immo  uoxia  sunt,  posueruut  opera  bona.  Nam  quid  de  lege 
aut  (jperibus  legis  seirent,  quibus  professio  est  nihil  veUe  discere,  niliil  soire, 
iwi.  i:i,  i'.i.  sed  visioues  capitis  sui  pro  pugillo  ordei  et  tragmine  panis,  iit  Kzecliielis  s 
verbis  dicam,  miserrinio  po])nl()  iiiruleare? 

Stat  ergo  senteiitia:  Non  sunt  neeessaria,  inmio  sunt  iioxia  itpera  legis 
euiuscunque,  Sed  uecessaria  sunt  et  salnbria  opera  boua  (juaeeunque. 

ARTICVLVS  TERTIVSDEGIMVS. 

Deum  praeeepisse  liouiini  iuipossiliilia.  m 

Hie  niultas   couvehens   autoritates  scripturae,   in  ((uibus  iuguin  Clu-isti 
"■["jVii':,','!)' leve  Matth.  xi.,  niandata  uon  gravia  i.  lolian.  v.  Quae,  dispereaui,  nisi  siuiulet 
aut  peuitus  iguoret,  «piid  velint.     Dixi  supra,  Eceiuni  mecuni  sentire,    (piod 
liberum  arbitrimii  sine  gratia  nun  \aict   nisi  ad  peccandimi.     Obsecro,  quae 
taudeni  est  tabes  tanta  invidiae,   haue  nostrae  miseriae  et  impoteutiae  seien-   '^ 
tiam  abscondere  a  t'ratribus  nostrisV     Öi  non  valet  nisi  peccare  liouio,  (juo- 
modo  non  sunt    inq)ossibilia    ei  onniia    mandata  dei?     Pereat  ista  maledicta 
sophistarum  simulatio  et  dissinuilatio,  quae  aliud  nihil  facit  quam  (juod  aliud 
liie,   aliud   ibi    dicit   ad   seduceuda   eorda  sim})Iioium.     Dieo  ergo:   Mandata 
dei,  etiam  levissima  et  minima,    sunt  homini   impossibilia  per  seipsmn:   sed   -m 
Wi.  «,  i:)- cum  gratia  dei  sunt  faciUima,   ut  Apostolus  'Possum  omuia   in  eo,    qui  nie 
s.iiov.  3,  f..  confbrtat',    qui   alibi   dicit   'Non  sumus  sufificieutes  aliquid   cogitai-e  ex  noljis 
tauquam  ex  uobis'.     Cur  enim  oranuis  'voluntas  tua  fiat',   si  sunt  possibilia 
uobis?    Reete  ergo  dicit  Hieronvnuis,  unathema  esse  qui  dixerit  impossibilia 
esse  niandata  dei,  sed  non  negavit  noljis  esse  impossibilia:   deo  omnia  sunt   -'•' 
>&.  i3'j,  1.  i)ossiliilia,  nobis  nihil  est  ))ossil)ile,  sicnt  dicit  psal,  cxxxviij.  'Nee  sermo  est 
in   lingua',  (|uanto  minus  opus  est   in  manu  mea! 

Ilanc  ehicidationem  potuit  Eccius  dare,  sed  noluit,  ne  non  liaberet  quod 
in  nie  eriminaretur  et  calunmiaretur.    Plus  euni  delectat  invidiiuu  mihi  movere 
quam  ])roximos  \'eritatem  doceri^,   malletque  omnes  homiues  in  eiTore  perirc  'm 
(piarn  tabidam  snani  invidiam  non  explere. 
5.moj.3u,ia.  Transeo  illud  Deutro.  xxx.  'Non  est  trans  mare  ctc'  quotl  tanta  inscitia 

tractat,  ut  insanire  verius  videatur  (luam  loqui.     Sno  iiaec  tempore. 

AR  T I  ( : VLVS  Q VAR  TVS D  E  C I M VS. 

Christus  nilii!  sil)i   inei'uit,  sed   tantum  iiul)is.  35 

De  iiae    j>roj)ositione    ipse  adhne  dubitu,   (|uia    tmmia    eraiit  Christi  ab 
instanti   prinio  suae  coneoptioiiis:   id(^o 'meritum'  hie  ae(|uivüce  accipi  opoi-tet. 

2ö  psal.  c.\.\x\  ij.   A  l'sal.  lüü.  ud.  W  ilclj.  :!:>  tciiijxni  A   mib  ed.  VViteb. 


Contra  malignum  I.  Kccii  iuiliciuiii  M.  l.utheri  det'ensio.   löl'J.  (151 

Sed  nee  scio,  an  uiKiuam  liuc  ilixorim.  Hoc  seid,  quod,  fjuicquiil  C'liristus 
iecit  et  obtiuuit,  iiohi.s  tecit  et  obtiiuiit  atl  iinpk'uilain  voliiiitatt'iu  patris:  niliil 
euim  sibi  quaesivit.  Et  ln)c  sensu  si  ab  ali(|Ui)  infonmi  auditonnu  (lictinn 
est,  recte  dictum  est.    Xani  id  nie  in  popnlum  cunrionatuni  esse,  cortiis  sinn. 

5   Est  ei^o    seusiis:    Christus  merendo  nun  sibi    sed  nobis  servivit,    sieut  dicit 
Isa.  xliij.  Servire  nie  fecisti  in   peccatis  tuis.     ^'eruni   liacc   jn-opositio  ideo  3tj.  ii, 34. 
oft'endit  fratres    ruditatis,   quod  ipsi  jiopulnin  soleant   sedueere   et  ad  mauna 
merita    tumuliuida   exliortari ,   maxiine    operibus    a   se   doctis    et   elcc'tis:   quo 
faciimt,   ut  homines   assuescant  qviaerere  quae  sna   siuit   in  deo   et  propter 

10  menira  conimodnni  deo  seixire,  cum  ad  exenipluni  Christi,  (pii  jiropter  nulluni 
suum  lueruiu  aut  mcritum  sed  propter  solaiii  volnntateni  dei  ad  nostram 
salutem  omuia  feeit,  et  nos  non  propter  ullnni  ooniinoduin  debeainus  deo 
servire,  uec  cogitare,  quam  magna  mereanuir,  sed  (|uaiii  bcne  voluntati  dei 
placeamus. 

15  Hanc    sauam    doetrinain    isti    insani    fratres    et    pseudo])roi)hetae    non 

intelligentes  nuiiidnni  replent  erroribus  et  infenuuu  daiunatis  auimabus,  dum 
hominibus  magis  inculcaut  meritorum  vocabiila  (|uam  divinae  voluntatis 
memoriam,  quud  Christum  non  sibi  meruisse  dixi,  qui  nee  (piid  nuTcri  sit 
unquam  cognoverunt  neque  cognoscere  possimt.    Mereri  euiui  non  est  animo 

:o   merendi  bona  faeere  (ita  euim  solent  isti  mentium  dcceptores  jiopulum  Clnisti 
Uludere),  sed  simpliei  corde,   nullo  ineriti  aut  praeinii  re-spectu,  solo  grat\iito 
afi'ectu  gratis  divinae  voluntati  obtempenu"C.    Cliaritas  enim  uon  qiiaerit  (|Uiio  lüm-  13. s. 
sua  sunt:   merita  vero   et    pracmia   sua  spoute   sine   nostro    studio  scciuimlur 
ad  obedicntiam  divinae  voluntatis. 

25  ARTICVLVS  QVINTVSDECIMVS. 

Boemos  esse  inellorcs  Christianos  nobis. 

HuiK'  Eceius  fotivuni  liaeivsis,  derogantem  sacro  concilio  Conslantieiisi 

dieit.    ^.'ihil  habet  paunosus  hic'  et  peuuriosus  theologista,  quod  iactel,  quam 

coueilium  Constautiense,   <juod   alias   satis  dixi  et  errasso  et  multa  lum  pi-o 

30  haereticis  uec  erroueis  statuisse,  quae  Eecius  haeretiea  et  erronea  de  pmprio 

cerebro  pro  sua  temeritate  statuit. 

Apostolus  hie  audiendus  e.st:  Tu  quis  es,  qui  iudicas  alieuuiii  servuin'.'a'iJm.  11, 4. 
suo  doraino  stat  aut  cadit. 

In    fiue   m-tieidum   de   eanoDisatione    sauetorum^    non    satis    ex- 
'■^'^   pressit:   ideo   nihil  possnm  adhue  dicerc,    nisi  quod  dicit,    i]>sum  esse  scan- 

1   hunc  dixerim  A  unb  ed.  Wilel).  i>  Isa.  liij.  .\  -M  (juis  es,  ijuis  A  imb  ed.  Witcb. 

')  ®i(^er  iBQt  bcr  gdjtufeartifel  folgciibfr  Stelle  in  bcr  9tnflngcfd)tift  bct  ^ütcrbogfcr 
entnommen:  .Item  tlixit  [M.  Tlioma.s] .  quod  canonisatio  sanctonun  olini  fiebat  in  con- 
ciliis  jjeneralibus,  sed  simctum  Bonaventuniiii  et  «anctum  Thoniiini  uanonisavit  unus  lionio. 
videlicet  Papa:  per  hoc  praetendens,  quod  canonisatio  forum  non  esset  legittinia'. 


(i52  (,'ontni  malignum  1.  Eucii  iiuliciuiii  JJ.  LutliL'n  dotensio.   lölii. 

ilaln.xiini  et  (lerogativiim  j)a)):ilis  potestatis  sibi  traJitac.  Valde  velk-in  scire, 
i'X  ijiio  loco  scriptiirae  tnulita  sit  potestas  papae  saiictos  caiioni.samli?  dt'iinlc, 
c|iiae  iiecessitas  sancto-s  camiuisaiuli ?  taudeni,  <juae  titilitas  sauctos  caiioui- 
.-aiidi'.'  Sed  (|uia  ipse  liic  trausiit,  transeani  vt  t'u«),  nihil  dict'DS,  nisi  (juod 
inilii  nun  ^ati.s  placet  wuiouisatio  sanotorum  niore,  iiuii  vidimus  miütos  •'< 
canonisari,  qui  optinK'  seijjsos  cauoDisasseut,  licet  nou  damuem.  Cauoniset 
(juisipie  <|uanlinii  volet. 

A'idi.'rti,  iuquani,  lector  cliiuissime,  quam  iniqiie  et  nialitiose  nie  Ecoius 
et  i'ratres  qiiaesieriut,  iit,  cum  niea  caluinniari  UdU  pusseut,  sna  inilii  fignienta 
iiii|)iisuerunt,  ut  culuniuiandi  libidinem  uteunque  oxplereut,  in  qua  re,  si  uie  i" 
iidii  prohibei'et  christiaua  professio,  utrosque  mirifice  posseni  tractare.  Verum 
ne  nie  tarn  stupidum  arbitrentur,  quasi  eorum  ne(juitias  deprelieudere  ne(]neaiii, 
tentabu  et  ipsis;  uuu  luea  ,sed  sua  veiieiia  propouere  et  ci)gitatioue.->  eorum 
rexelare,  ut  habeant  tain  otiosi  eriininatorcs  negotium,  quo  occupentur. 
l'roducam  ergo  liic  per  ordinem  articulos  haereticos  et  errores,  quo*:  ex  prae-  i  • 
dictis  curum  caliminiipi  eollegi,  et  videbimt,  (juantn  sit  ditHcilius  jiropria  tucri 
quam  alieua  carpere. 


Articuli  luKTetici  lohimnis  Eceii  <'t  ((luu'uiKlain  tValnmi 
ex  illoruiü  assertis  et  lu'^iatis  per  ilartiuiiiu  Lutlierum 

«lediicti.  jo 

l'iiiMVs,    Nicenum    conciüiim    cum    quatuor    r-ei|  neu  t  il)us    e.-^t 
bacret  icum. 

ISec  VXL)  v»,  Aplirieanum  euncilium  est  liaereticum. 

Pnibatur  ex  Eeciaiiis  dictis,  (piia  determinaverunt,  contra  CVni.staiitieuse 
ciiniiliuni,     ]\liomauum    pontificcin    nou    css?    universalem   Episcopmii    siqier   30 
omne.s  ecclesia.s,  uec  Episcopos  ex  urbc  Khomana  confirmandos. 

Tehtivs,  Orientalis  ecclcsia  fuit  plus  quam  jicr  miile  aiinos 
liaeret  ica. 

Patet,  quia  vixit  secundiim  statuta  Niceui,  conti-a  cimcilium  Constantiense. 

QvARTVs,    Apliricanac    (Hudesiae    cum    (y|iiian(i    martyre   3» 
i'ucrunt  bacrcticae. 

Quia  vixcrunt   in  eodcni  |)uncto  sccnndmn   Mccnnni  concilinm. 

QviXTvs,  Augustinus,  Ambrnsiiis,  s.  Martinus,  s.  Xicolaus 
sunt  liaeret ici. 

(iuia  uou  liicnuiL  ordiuuli  a   Kliumauu  ]>()ntifice,  coutra  coiu'ilium  Cou-  3:. 
stautiense. 


H  relevare  eil.  Witeli. 


Contra  maligmim  I.  Eccii  iudiciuiii  M.  Luthori  Jefensio.  1019.  (5r)3 

Sextvs,      Gregorius      Xazanzenus,      A  tlianasiiis,      ]'>a.-iliiis 
Magnus   fiierunt    haerotici. 

Quia  secniKliini  Xifi-niiiii  concilinm,  contra  Constantionse,  cgoi'iint. 

Septijiys,    Hhoniani    pontil'ic.os    onines   nsqiio   in    liodi  crmi  in 
5  diem  sunt  haeretici. 

Quia  approbaverunt  statuta  Xiceni  coueilii,  contra  Constantiense  contiliiini. 

OcTAVVS,    S.    Gregorius    nuigniis    fuit    liaorct  icus    «Miiii    suis 
praedecessoribus. 

Quia    oblatinu   a    coiicilin    Clialcedononsi   priniatum   rocusarnut    et    sio 
i*   iuri  divino  rcstitt^nint ,  contra  conciliuin  Constantiense. 

Xo.ws,   Tota   universalis   ecclesia    est   liaeretiea  per  totuui 
orbem,  excepto  Eccio  et  fratribus. 

Qiiia  tenet  Xicenuni  conciliuni  euangclio  aequale. 

Decimvs,    Decreta    Rliomauornni    jiontifieum   jilurima    sunt 
li  liaeretiea. 

Quia  detcrniinant,  Xicennni  conciliuni  euangeliis  eoniparantbuu ,  contra 
Constantiense. 

Vndeuimvs,  Papa  nialus  nun  est  papa. 

Quia  verbum  Christi  'Tu  es  Peti-us  «fee.'  ei  non  convenit,  cnni  non  sit  w.itmic.iä. 
2i)   jietra  nisi  (jui  Petro  similis  sit,  (|Uoniani  per  Eccium  isto  verbo  papae  auto- 
ritas  probatui'.     Hie  est  Donatistarum  et  Pigiiardoruni  ai-ticulus. 

DvciDEciMVS,  Papa  non  praedicans  euangelium  non  est  jiapa. 

Quia   verbum    Oiri.sti  Ta.sce   oves   meas'    non    servat,   quo   papa   eon-sod.  st,  ii. 
stitiiitur  iuxta  Eccium.     Idem,  si  non  confirmat  fratres  snos  la|)sos  et  triliu- vuc.  w,  32. 
2:,   latos,  per  eundem  Eociuni. 

Tertivsdecimvs,   Pajia  non    diligens  Christum  non  est  jiajta. 

Quia   iuxta  Eccium  Petrus   papa   con.stitnitur   per  verl)um  'Pasce  oves5oh.  21,  u. 
meas',  ubi  prius  dilectio  requiritur  a  Cliristo. 

QvARTVSDECiMvs,    Praecepta    decalogi    non    sunt    data    nisi 
30  iis,  qui  sunt  in  statu  perfectionis. 

Quia  ])raeceptum  'Xon  concupisces''  nuUi  convenit  servare  nisi  in  slafn 
perfectionis,  multominus  alia  graviora. 

QviNTVsnEciiMVs,   l'cccata    non    posse  remitti  nisi  cognita  et 
e  o  n  f  e  s  s  a. 
3:.  Patet  ex  loiiannis  ultimo  'Quorum  reniiseritis'  et  ex  glossa  Eccii:  sed 50I).  20, 23. 

hoc  est  erroneum  et  haereticum,  cum  sint  occulta  et  oblita  &p. 

Sextvsdecimv?,  Liberum  arbitriuni  sine  gratia  esse  lil)ciiim 
ae  non  scrvuni. 

Contra  Paniuni:  Servi  fuistis  peccati  &(:  Möm.  c,  it- 

1  Nazianzenus  cd.Witcb.         7  S.  fcfjit  in  bcr  eil.  Witcli.         30  &c.  fc^lt  in  bcr  cd.  VVitob. 
39  Pauhini  Rom.  G.  Servi  e<l.  \\'itcli. 


054  Contra  nialignura  I.  Eccii  iudicium  M.  Lutheri  dofensio.  1519. 

Dec.imvsseptim vs,  ßlioiiiannm  pontificem  cs8e  hacreticiim. 
SDuittii.  u,  Quia  exemplo  (Hiri.sti  et  IVtri  ((jui))us  est  aeqnalis)  uon  pendit  trilmtiini. 

Decimvsoctavvs,  Clerus  totns  est  liaercticus. 

Quia  non  solvit  prineipihns  secularihus  tributum:  patet  per  ideni. 

Pecihvsxonvs,     Iura    de    pi-ivilegiis    et    inimuiiitate    eoolo- 
siariim  et  reriini  et  personaruni  sunt  haeretica. 
u)('.iitii.  17,  Quia  contra  Clu'istum  et  Petruni  solventes  tributum,  (juibus  debent  acquari, 

cum  jjer   aequalitatem   illam  Eccius   prol)arit  Rhomaui   poutificis  potestatcm. 

Vir.ESiMVS,  Reges  et  principes  euangelio  obediunt,  si  acci- 
piaut  maiores  pensiones  a  papa  et  elero  quam  a  laicis. 

Patet  per  idein. 

Yic.ESiMVSPRiM  vs,  Verbo  dei  non  est  crcdendum,  sed  verI)o 
ho  min  um. 

Quia  laico  scri]ituram  ha1)enti  credendo  dieit  Eccius  fomcntmii  liac- 
resis  fieri. 

YicESiMVSsncvNnv.«,  Concilium  est  supra  scri]itnram  et 
vcrbnm  dei. 

Quia  Eccio  magistro  plus  eis  crcdendum  etiam  sine  scriptura  ijuam 
laico  cmn  scriptura. 

ViCEsiMVSTERTivs,  Papa  est  peior  quam  Lucifcr  et  Auti- 
clii'istus. 

Quia  Lucifcr  et  Antichristus  tantuni  aequalitatem  dei  quacrunt,  sed 
Eccius  papae  tribuit  supcrioritatem  dei,  dum  cum  praci'crt  verbo  dei. 

VicESiM vsQ VARTVs,  Praccepta  dei  sunt  homini  possibilia, 
et  per  consc(juens  gratia  dei  non  eget  sieut  Pelagiani  di<;unt. 

Hos  })estilentes   et    l)lasphcmos  crrorcs  protestatnr   Martinus  Luthorus 

eontincri    in    P>cianis    et    fratrnm     articulis  cum    carum    declarationibns    et 

promittit  cos  convicturum  et  probaturum  .se  de  bis  oranibus,  nisi  revocarint 
sua  p(!ssimc  dicta. 

Haec  autcm,  lector,  teutavi  non  cnriosc,  longc  plnra  invcnturns,  si 
Eccii  et  f'ratrum  more  ad  vivani,  (|Uod  dicitur,  cutcm  ca  siiii  examinaturus, 
quac  ipsi  in  ]ia]iyrnni  cxjnicrunl.  (^uac  onniia  in  snuni  tcmims  rcscrvo 
coni'utanda.  Xondum  cnim  Kccium  tractaxi,  quo  modo  mc  sciiqicr  trai'tal. 
]''rit  anicm  forte,  ut  cancm  dormicntcm  ii'ritct  et  paticntiac  meac  abnsnm 
scmel  solvat.  Valc  et  ora,  nt  ]*>ccius  mens  sanus  fiat  et  lilx'rctur  a  mis<Tia 
insanae  adulationis  et  gloriae.     Amen. 

F 1  N  I  s. 


28  couvictiiruin   se   de  liis    (piiiiilliiis  et   pn.liMliiniiu,    nlsi  eil.  WIti-l).  ;l:l  ivl'iitiuulri 

ed.  Witcl).  37  Fimp.  fc()tt  in  bei;  od.  Witoli. 


-J-»  -J-i   J^>  -J^i   •J^   'J-*   'J^  \>">   ••»   V*   >•»   v^i   Jj   ^*   '^J   s.**  ^  '•^  ^^   ^   ^   v^  ^>   '^  -^i   ^* 


Ad  iiofifocerotoin  Einserianiiiii  M.  Lutliori 

additio. 

1519. 

SOZit  Qcfdjicftcv  Söftibinig  fjnttc  ^rf  in  bcv  ;Et§Viitatiüii  ,511  i^eipjig  bic  9{cbc 
oiif  bic  T)iiffitifd)cii  „iHifjincu"  c]otivad)t:  .^iitf^cr«  in'I)aiiptinig,  bafe  bcv  5|.hiiiint  bc§ 
^4.<apftc§  miv  auf  mcnfd)lid)cm  9icd)tc  lunitl)c,  meinte  cv,  tciftc  bcrcn  3rvtf)üincvn 
großen  iiorfrijub;  er  iinißte,  iric  üic(  Uiigiinft  er  babiird)  feinem  0)egner  bei  beu 
^ii()övcvn  evivcftte.  So  mufjte  fid)  benn  i'nt!)er  über  feine  Stellung  ^u  bcn  „il^5I)nu'u" 
nnT)ev  cvflärcn;  cutfd)iebcn  öerii'aljrte  er  fid)  gegen  beu  i(evbad)t  einer  .^linncigung 
jn  il)ncn  unb  mißbilligte  iTjrc  2vcunung  t)on  bcv  .fiirdjc;  bod)  iph  cv  auc^  tjcvtiov, 
bafi  nion  e«  an  brübertidjer  \.'iebe,  fie  yi  belef)ven,  Ijnbe  fel)len  laffen,  unb  baft 
öon  i^vcn  OJlnnbcusartifeln  mand^e  burd)an'5  djviftlid)  unb  euangelifd)  feien. 

■hierauf  gcftü^t,  rid)tcte  nun  unter  beut  13.  \'hign|t  1519  .fiicronVmuS  (i-mfcr, 
feit  Sfal^vcn  in  bcn  2;icnftcn  .Oer.^og  Weorgi'  öon  Sad)fcn ,  an  ^of)«""  ?M,  in-r» 
tiH'fcv  bes  (*v,5bi6tl)um5  '^-xai^  unb  'l'rupft  ,in  Veitmcriij,  ein  offenes  Sd)reiben,  iiiorin 
cv  li'utljerö  5l!evl)ältniß  ju  bcn  „s^öl^meu"  nod)  beffcu  eigenen  Shtftcrnngen  bel)nn= 
beltc.     2Biv  üev,5cid)ncn  baöon  Ijicr  beu  Urbvutf: 

„S)c   bifputatiöc  Sip=  ||  ficenfi :   Quantum   ab  58Dcmo§  ||  obitcr  befleva   eft : 

6pi=  II  ftola  .^pieron^nii  ||  (Smfcr.  |1  Nnftcr  liic  Acgoceron   fine   Itüiio: 

poc-cat  in  vno :  |1  Q'   11011  oll  Lut§ '  liiiea  diicta  manu.  \\"     S5aruntev 

C^mfers  SBappcn  in  .^o^fi^nitt.    6  Slätter  in  Cuart,  Ic^te  Seite  Iccv. 

&mfct->  SOnppen;  ^m   Srfjübc  uitb  nuf  bcui  Aöclnic  ba-:-  iiorbcttljcil  eine? 

Stcinbocf-j;   oben   rcd)t-:-  auf  einer   Infcl   in   bvfi  feilen  bic  3nirt)Tift  .AKMA 

HIKKtiNVMl  EMSKK."     ^Ttiirt  Uoii  "iJIclcfjiot  Votthcr  in  V't'ip.vfl. 

güv   fid)   allein   ift   (vmfev-3  Sd)veibcu  nid)t  »rieber   aufgelegt  trorben,    wol)l 

q6cv  in  58ert)inbung  mit  l'ntl)cr^  {«^mnbcniug  unb  mit  M^  S3vicf  an  bcn  iyifd)of 

Pou  93]eißen,  fiet)e  nuten!     Sonft  trifft  man  e-j  latcinifet)  nod)  in  S.'ut'^crä  Söerfeu 

eil.  Witelx'i-gac   l.')45  1  '-51.  cccxui''    ctic-NMUi'',  '■i\.  ii'iiao  l.'i^O  1  äM.  ccr.i.xvii''  — 

ccoLXix'',  ed.  Erlang.  (Francofurti  ad  M.  1867)  opp.  lat.  var.  arg.  IV  S.  3-12 

unb    bei    fiöfc^cr    Ili    S.  660  —  668,    inS    2)cutfif)e    übcrfcijt    bei    Söald)    XVIII 

Sp.  1479-1489. 

Sgl.  ()ict  S.  275f.  278  f.  aUcilbnii,  '•Jinrijvidjt  Pon  .f).  emfetS  Scben,  3liifparf)  178:J 
€.  32  ff.    «öftün  I  ©.  276  f. 

gmfers  3rbfid)t  »ar  ,5unäd)ft  gctiiefcn,  bic  bbbmifdjcu  .fiat()olifeu  in  il)vem 
©laubcn  ju  ftävfen:   ob  ,^nmr  bie  •Ouffiteu  unifirenb  bcv  Veip.^iger  3;ic'pntation  für 

')  8iifn5  ßvntiQcf). 


(J5(3  Ad  aegocei'otem  Emseriarmiu  M.  Liithevi  additio.  1519. 

\iiiti)(x  bffi'ntlid)c  G)ottc5biciiftc  ücvnnftnltct  I)nttcn,  ftflic  bcvfclbc  glfidjU'of)!  iiid)t  ,511 
il)nen;  iln'fu  ^uvtliüim-vu  fei  Hon  ffiiicv  £i'iti'  lu'ii^cftiinmt,  U'if  cv,  bi'v  önn  ^ilnfniui 
bie  ]\[  (S-nhi  bcin  ©cfpväd)  boigi'U'ol)nt  babe,  „al«  ebviftt  ']>rieftcr"  mabvlHntviV'iiuifj 
bcyiigni  inüfjc.  Sabiirri)  aber,  bn^  er  i.'utf)i'vc'  Slbunno  eiiicv  6ciiicinid)aft  mit 
bell  „5Bbf)mcn"  fo  ftarf  bi-tontc,  ncumiiii  c«  ben  ?(itfd)ciii,  alc-  ipoltte  ev  fid)  .lum 
"lii'ttcr  bi~v  fivdilirin'ii  Oi'bvc  bc'jfi'lbi'n  nuiiinn-fi'u,  iinb  babiivd),  bnfi  cv  ib«  bcbaiiorti', 
fall«  er  im  Maiiipfi'  mit  Int  auf  bie  On-betc  ber  .«ctjcv  baue  uiib  uidjt  uielmebr 
auf  bic  Ijcilige  £d)rift,  Berbädjtigte  er  il)u  fjiuiinebcrum:  3ubem  »var  es,  li'oljl 
gefliffeutlid) ,  übevtviebeu ,  bafj  bie  .C^uffitcn  i.iffeutlidje  Webet'jgüttcobifHfte  für  beu 
■lü'fornuitLU-  bielteu,'  uub  eublidj  tvav  eiue  eutfdjiebeue  '|>arteiuat)nu'  für  C^rf,  ber 
UMcbcrt)olt  als  foi-tissimus  thcologiis  bc,5eid)uet  tinrb,  uid)t  ]n  oerfeuueu.  l'utber 
erblirftc  bol)fr  iu  (Jmfcr«  iBorgcljeu  uid)t«  als  eiu  boSbafteS  Spiel  änber  fid;  uub 
feiue  Sadje,  ]umal  er  fd)on  fridjer  beffeu  .'öeindi'ufe  erfaljrcu  Ijatte;  feine  (futriiftuug 
barübev  fpiegelt  fid)  ab  in  ber  'Jlntwort,  bie  er  P-nbe  September  als  „^S'if'it^  ,]" 
tvmfero  'i?od"  bcrausgab.     3Sir  fenuen  baPrn  folgcubc 

-Jliisgnbcn: 
A.  ,  AD  AEGOOEHOTEM  Ij  EMSERIANVM  ;:  M.  LVTHERI  ||  ADDI  jj  TIO,  ü  ■.•!!" 
litelrüdfeite  bcbrurft.  12  Slätter  iu  Cnart,  k^tc  Seite  leer.  9lm 
6ube:  ,Imi)re(ruiii  Vnittenberge  pci'  loannO  Grunenberg.  ||  ANNO. 
M.D.XIX.  il' 
U.  ,DE  DISPVTA  II  üonc  Lipficenü,  (|uaiifuin  ad  Boemos  oliitcr  de-  ||  floxa 
eft.  Epiftola  Hieronymi  Eiiifer.  ||  c  AD  .EGOGEROTEM  EMSE- 
RIANVM  II  MARTINI  LVTHERI  ADDITIO.  |1  Noiler  hif  .'Egoccion 
llue  fceno,  peccal  in  uiio.  ||  Ouod  11011  el't  Eure  linea  diicta  niauii.  j," 
^Darunter  §mfcr§  Sßappeu  in  .'!ÖDl3fd)nitt.  16  SBlätter  in  Cunrt, 
lei5tes  inatt  leer. 

ÜLifv  (5-iiiicv-5  äBnp^ieit   j.  olieii;   ber  .^loljjct)iütt    ift   ftlBa-j  iiiibeve-  nl->  bort, 
(fiiiii't-j  £d)rift  iitnfnfit  S?!.  nii-'    -a4'',  '^'iitf)ci-c-  ©i^rift  S81.  i^  -biii''. 
A  ift  ber  lUbriuf. 

Sniie-c%  aBerten  od.  \Vllrli.  1545  1  ^.^1.  ;U5"-u;i;lvi='  liegt  A  p  föniube; 
ber  ed.  Witeb.  folgt  bie  cd.  Im.  155G  I  iM.  c.iuu.x.x"'-  cc.cLXXViii''.  ü?öfd)er 
III  S.  008  -  69-]  Ijat  A  abbrurfen  laffen.  C*iu  ©emifd)  ber  Iej:tc  in  .V  uub  iu 
ber  od.  Ion. mit  unbefangener  \'lufual)me  offenbarer  5el)Ier  in  ber  le^tcreu  bietet  bie 
cd.  Erlang.  (Francohirli  ad  M.  1807)  opp.  lal.  var.  arg.  IV  S.  13—45.  Sentfd) 
überfeljt  finbet  ficb  nufere  Sd)rift  bei  SBald)  XVIII  Sp.  1489  —  1534. 

Mix  geben  nuten  A  »ieber  mit  alleiniger  ä^erürtfidjtigung  ber  cd.  Witob., 
bereu  bnrdjgdngige  i'luberungcn  ber  J^ormen  Emsoi-  uub  Emsoiiiis  iu  Emserus, 
Eniseriatius  in  Eniscraimis,  Martiniis.  too  eS  allein  ftel)t,  nub  Liitlicr  in  Lutlienis, 
IJocTiius  in  Roliciniis,  Hebracus  in  ]';in-aoiis  nur  jeborb  nur  bier  bermerfeu. 

SL'ijl.  2c  ai*.  I  S.  :U0  (\iull)cr5  U'rii'f  nn  Spnlntiii  Hum  2'J.  Sfptcmbfv  1511»):  Aoujo- 
cpros  Eniserianus  nonduni  absolutus  est.     Wöftlin  1  ©.  277  ff. 

.<Taum  ivar  bem  „tapfereu"  Pr!  S^ntbcrS  „,'Vifnl!"  ,pi  •f^ünben  gcfommen,  fo 
trat  er  tuieber  in  bie  Sdiranten:   am  i28.  Cftober  1511»  öollenbete  er  feine  „Vlnt-- 

')  3ol)anii  ^obitfdjfn,  „bbl)intfd)cv"  *|Uii'ftrr  in  ^jUniv  t\fbfntt  in  feiiieni  il'vicfi-  nii  'iJiitljov 
liom  lii.  3"li  151',)  nur  her  ptil'iltcil  i"Viirbitlc  bcv  Wliiubiiicii  für  Hin,  f.  ladln'vi  o|ii>.  cd.  Icnac 
1550  1  a?l.  c:w:i.xxxviii''. 


Ad  aegocevotem  Eraserianiuu  M.  Lutheri  aiklitio.  1519.  057 

hjort  füt  ^ievomjmiiä  (ymfcv  linbev  J^nUjcre  toßc  3iagb" ;  er  Ijattc  ftc  in  bic  J^uvm 
einel  iBriefcS  an  bcit  lUeifjt'iu'v  '4^ifri)of  Sofianu  üon  ed)lct)nil5  i^oflfibct.  WciV'ii 
bcn  £d)Uife  nind)te  cv  X.'utl)cv  mit  bcii  Sdiicu  für  bic  böfcn  fyviidjtc  Bcvautliuivtlid), 
bii'  bic  \.'cip,iiflcv  SieputatiLHi  getragen;  nid)t  unbciitlid)  luics  er  babci  auf  bcn 
31iigelnirger  .({anonifns  '43crnt)arb  Vlbchnann  nl5  nuf  einen  in-rbrcitcr  \.'iitl)crid)er 
3rrtl;ünicr  I)in  nnb  jeidjnctc  bic  Stelle  aiiö  burd)  bic  iHanbnotc  „Caiiüiiici  imldcli 
Lutliorani'.  Sics  Söort  aber  Unifiltc  ^oTjanu  i?co(nnivabiu§  ,ium  litcl  einer  (Jnt= 
gegnung,  bie  ben  eitlen  (hf  nnd)  icineni  eignen  ©cftänbni^  anj5  ctnpfinblid;ftc  traf. 
3i*ir  fcnncn  tjon  Mi  Sdjrift  ^iti'ei  XHuegabcn: 

1.  „Soannii    ©dij  1|  pro   .^icronl)nio    (ftn=  ||  Ter    contra    inaleranam    Lutcri 

Ve=  II  nationem  refpoiifio.  I!  Sol.I  \WA)  CI.OI'.IA.  ij"    Wii  litelcinfaffnng. 
Sitelvücffeite  bcbrncft.     10  i^liitter  in  Cuart,  Ictjtc  Seite  teer. 
2turf  uoit  DJiartiu  Saiib-Sbcrt^  in  Scip^yg. 

2.  , AD  REVKRKN    OViM  ►  I)  ►  (:A'1'(  )LI    G AH  |  |u !]  ECCILESIAE  Pli AflEXN. 

AD|,MIN1STHATC)1!EM,  HIKRONY--!  MI  EMSERGANONVMLl(:EN'riA[ 
TI  EPISTOLA,  DE  DlSI'VTATlü  i|  iNE  LIFSICA.  D.  ECKIl  ET  LVT  || 
HERI  QVANTVM  AD  ||  IK)EMOS  OBITER  ||  DEFLEXA  ||  EST.  ||  ^  j| 
lOAX  ECKll  AD  MAIILESANAM  LVTIIEP.l  VENATIONKM  SV  || 
per  dicta  cpiftola,  Eriiferana,  refponfio.  ||  Soli  5Dco  ©loria  H'  2itel= 
rü(f feite  bebrntft.     14  33Iätter  in  Cunrt,  tetjtc  Seite  leer. 

3n§  S)entfd}c  üBcrjetjt  ift  Mi  Sdjrift  bei  SÜald;  XVHI  S.  1090-  -1114  ^u 
finben.     Sntt;cr  unirbigte  fie  feiner  @-rlinbernng. 

aSgl.  Je  ai*.  I  6.  :38:i.  ;i89.  404.  422.  .Uüftliu  I  S.  2S0  f.  2K,  f. 
S)urd)  feinen  „3ufa^  li»  (?nifcrs  23ocf"  I;atte  l'ntfjcr  feinen  ©egner  ,in  tueitcrcr 
9(u§fpra($e  briingen  liiollen:  ©nifcr  follte  befennen,  bnfj  er  im  ffrunbe  ben  leJ3ten 
feiner  Sä^c  für  bie  2ei(.i,5iger  Siepntntion  ,^n  befiinipfcn  gcundt  gctpcfen.  3ln  ber 
2t)nt  gab  it;nt  G^nifcr  eine  '.}tntn'ort,  bie,  n'cnn  andj  mit  mctjr  Weift  ate  jcneS  erfte 
Schreiben  t)erfafet,  boc^  ben  mad^töoUcn  SBorten  l'ntl^erS  nic^t  gcnjad;fen  umr.  3enc 
5Jüifjignng,  bic  er  in  bcr  Tvorni  bort  gezeigt,  fjatte  ibn  Ijicr  DöUig  ücrlaffcn ;  über  bie 
angeblid)en  ©cbet«gottc^bicnfte  bcr  ^nffitcn  für  Vntfjcr  Unifjte  er  feine  fidjcrc  IHuc-fnnft 
ju  geben ;  ^nbem  nat)m  er  feine  ;-5nflnd)t  .^u  treitcren  iierbädjtignngen  bes  Sfcfurniator«. 
Sd)on  am  15.  Cftober  timBtc  !i'utf;er,  baft  Gmfer  mit  einer  Slntmort  ouf 
feinen  „3ufo|"  befd)äftigt  li'ar;  am  19.  ^loöembcr  tonnte  er  feinem  ("vreunbe 
Spalatin  niittl;citcn :  Emser  tandem  etlurit  et  ell'iidil  fiirore.s  siiot;,  fügte  aber  mit 
3Jed)t  Ijinju:  Scd  nihil  ad  rem.  Shir  einen  Sonberbrnrf  tennen  luir  uon  ©mfers 
Pimibcrnng ,  nämlid^ : 

„5t.  Uenatione  Js^ntc»  j]  riana  9(cgoceroti5  affcrtio.  ||  EMSEPi,  ||  Noftcr  Iiic 
Aegoccron,  fme  culpa,  iioii  liiie  fcciio:  ||  Ludil  vciiantis  Rctia,  t^la, 
canes,  |j'  Sarnntcr  ©mferä  SSßappen  in  .fiotjfdjnitt.  Sitelriirffcite 
bebrnrft.     22  äMatter  in  Cnavt. 

(iiiifct-j  ai^appeii  inie  ot'cii  £.  (!55.   Sriitf  üon  3)!nttin  Sanbsticrg  in  l'cipjig. 

^ievnad^  l^at  fie  2bfd)cr  feinen  iKcformation5=3(cta  T.  III  ©.  694  —  731  ein= 
Verleibt,  irrt  aber  in  ber  Vlnnat)mc  Sireebens  a[§  be5  SrnrfortS. 

%1.  1t  älv  1  e.  ;i:.l  f.  ;!i;sf.    Atöftliu  I  S.  279.    Ul«olbnu  11.  n.  C.  S.  -ü  ff. 


Sutljcrä  mexU.  II.  42 


658 


Ad  aesrocerotem  Enisevianum  M.  Luthori  additio.  1519. 


AD  yEGOCEROTEM  EMSERIANYM 
M.  LYTHERI  ADDITIO. 


2.gam.3,!!7 

2U,  8jf. 


2.  .:illlT.  2:i 


MARTINVS  LVTHEK  HIERONYMO  EMSER  SALVTEM. 

t  te,  mi  Emser,  quis  miquani  crecUdisset,  esso  taiii 
doctiim  et  acutum  Thcologum  et,  quod  nenid  iion 
miratiir,  tain  simjiliccin  et  fidelem  ]\[artiiii  patrn- 
nuni,  ciiius  imnien  nee  i'Op;atus  nee  oportiunis  taiii 
streune  et  e2;re"ie  asseris  ab  liaeresis  Boeniicae 
infoniia?  Nova  niiracula,  (jui  ab  Eceio  delyrabar 
esse  Boemus,  ab  Emserio  milii  infensiore  (inani 
ninlti  Eceii  Boemus  esse  abnegor.  Quis  hune 
vertiginis  spiritum,  qnis  haee  dissensionis  studia 
intor  Eccinm  et  Emserium  miscnit?  quis  lianc  Emserio  in  Martinum  gratiam 
eonimentus  est?  pi-aesertim  tarn  subito  et  post  tantam  vcl  Timoniana  maioreni 
invidiani,  Martine  penitus  non  cogitante  et  indies  Emserio  magis  ae  magis 
displicente. 

Seciirus  esto,  o  foelix  Daedale.  Martinns,  gravediue  et  pituita  gra- 
\nssima  laborans,  haue  teclmam  non  intelligit,  simplex  simplieissimum  agnoscit 
Emserium,  ut  quem  syneere  eredit  in  lioe  Epistolam  seripsisse,  quo  IMarliuus 
esset  Omnibus  Catholieo  nomine  commendatus,  hoc  est  haeretieonun  patronus 
et  turpissima  ignavia  Lipsiae  jier  Eccium  superatns. 

Ciuid  pro  liac  gratia  retribuam?  interim  pro  gratitudine  tibi  eoniparo 
loabnm  illnm  fortissinumi  et  Illustrissimum  principem  militiae  David  et 
insigniem  Israelis  hyperaspisten :  adeo  tuac  lingnae  eonvenit  eum  illius  gladio 
et  moribus  tnis  eum  illius  tuniea  et  huic  in  me  tuo  j)ulelien'imo  ofHeio  cum 
illius  operc,  (|Uod  in  Abner  et  Aniasam  grandi  decore  splendide  eontnlit, 
(juantjuam  dormitantia  quadam  seriptoris  ob  hoe  egregimu  faeinus  inter 
robustos  Israel  non  eenseatnr.  Aut  si  hnins  eomparatio  remotioris  est  exenqili, 
([uam  ut  deleetare  te  possit,  qui  non  sacrarnm  literarnm  sed  saerorum  Ca- 
ucimnn  es  Liecntiatus,  illius  saltcm,  (|ueni  Universum  vulgus  novit,  nun  dedig- 
nal)eris  Analogiam,  i|uem  '  ii<in  ]iauei  prinuim  iiitt'r  Apostolos  f'uiss(^  arbltrantnr. 

I  f.  tic  ilbcvftljvift  ic()U  in  ben  Sonhevbnirfcii ,  od.  Witel).  fiint  bnviinlor  nodi  liiiini  : 
In  Acgüceniteni   ICmreraiinm  II.  Ij. 
Ilic  iacot  Aegoeero.s,  sine  foeiin,  cornibiis.  iiiignc, 
O.iso,  pil",  iicivis,  üangiiiuc,  carne,  cute. 
')  3iibn§.  3icf)aTiotl). 


Ad  aegocerotem  Eraserianum  M.  Lntlicri  aiiditio.  1519.  650 

salva  tarnen  Revereutia  Aegooerotis  tni  pro  Kccio  fortissimo  fbrtissiiiie  i>ii.u;- 
oantis  et  id  in  gloriam  tuaiii,  qui  cum  Apostoldniin  principe  quea.s  coiiferri, 
iit  sicut  ille  Cliristuin  sigiio  pacis  tradidlt  hulaeis,  ita  tu  I\lartiiiiini  snl>  sigim 
laudis  orbi  trada.s  haereticuiu  et  turpissime  victuiu. 

5  Sentit  ne  iiifoelix  tua  conscientia,  quam  frustra   paruui  a-^tuta  im  idia 

tua  me  petat?  Quid  hac  epistola  effeeisti,  nisi  quod  efiemiuati  aniuii  tui 
morbum  omuibus  prodis?  qui  cum  de  me  po.ssima  sentias  et  macliiueris,  iiou 
tarnen  est  in  te  sauguiui.s  veiia  ulla  paterui '  nee  tantum  virUitatis  et  indoli.s 
masculae,  ut  aperto  Marte  collatisque  signis  niecum  congrediaiis. 

10  Scieliam  invidiam  tuam,  qua  Lipsiae  totus  ardcbas,  imi)otentiorpm  esse, 

quam  ut  sc  c()liil)eret,  nc  parcret  quae  concepi.<set,  rursiun  igiiorautinrem  et 
ignaviorem,  quam  ut  liljeraliter  et  in  luce  quid  änderet.  Quod  nisi  mc  timor 
Christi  coliil)eret,  quo  magistro  nou  tantum  dolcre  debeo,  quod  niilii  nocorc 
voluisti  et  non  potuisti,   quautmu  quod  tibi  uocuisti,  (piod  ma-\ime  nohiisti, 

i-'  possem  tibi  abunde  par  referre  et  Aegoceroti  tuo  idonemn  venatorem  prae- 
stare.  At  quando  Tvbui-tium  tu  quaeris,  curandum  mihi  est,  ut  Tvburtiu< 
Torquatum  quoque  invcniat,  si  quo  modo  dcpreheusus  in  operlbus  mannuni 
tnarum  dolerc  possis  super  contritione  animae  tuae  miserrimae,  quam  ob  mei 
odium  tarn  perdite    diabolo   consecrasti,    etsi  sacerdos  domini   (ut  gloriaris) 

20  testisque  veritatis. 

IvCgi    ita<pie  Aegoccrota  seu  liircum  tuura  seu  liireocervum  (ne(^  (iuim 
refert,   quo   vocabulo   monstrum  appelles  infelicissimnm),   de   (juo   poeticaris: 
Noster  hie  Aegoceron,  sine  foeno,  pcccat  in  uno, 
quod  non  est  Lucae  liuca  dueta  manu. 

25  Noli  desperare,  mi  Emser:  est  veniale  peccatum  nee  in  divinas,  nisi  forte  in 
grammaticas'^  et  Rlictoricas,  leges  patratnm,  (|uod,  cum  sit  poetis  pictori- 
biisque  quodlibet  audeudi  semper  aequa  potestas,  facile  tilii  et  hoc  ignoscent, 
nisi  id  forte  eos  nimio  moveat,  quod  hnmano  caj>iti  cervicem  iunxeris 
equinam  et  ampiiora  instituta  urecum  eduxeris,  Quando(juidem  et  mihi  ne(|ue 

30  graimnatico  neqne  Rhetori  neqiic  pictori  lioc  potissimiun  nidJis  indulgcntiis, 
ne  Romanis  quidem  ae  sumuiis,  cimdonabile  visum  est,  quod  foenum  illi 
potius  detraxeris  quam  coraua  et  simul  haue  Hecubam '  tuam  tarn  infoelicitor 
dissimularis :  qnanquam  onim  tuus  Aegoceros  Martino  idem  sit  Icnatus  (ut 
sie  dicam)  et  cornutus,  laudatori  tarnen  syneero  convcniebat  magis  foenatnru 

35  sine  cornibus  (piam  cornutum  sine  foeno  moliri.  Cui  et  lioc  mali  acccdil, 
quo  sit  auimi  tui  perfectum  simulachrum  v('re(|U('  ]']mserium  rej)raesentet : 
Non  est  integer  Aegoceros,  sed  sicut  i'riamum  amputato  capite  truncum  et 
sine    nomine    corpus    appellat    poeta,*    ita    ego    Emserii    mei    non    intcgri 

6    tili   animi  ed.  \\itel).  25    forte    grammaticas   ed.  W'itcl).  33   Aegocenis  A 

.j8  integram  ed.  Witel). 

')  'Jiidjto  Don  bcT  ifoct^natin:.  -)  Xnxd)  bie  gönn  ae<,'ncoron,  &(n.  angocerontis  bei 
emjer  ftatt  aegoceros,  Seit,  aegocerotis.      »)  ^iex  f.  ö.  a.  f)iiitbiid)e  ÜBut^.      *)  äürgiliul  9Jlnro. 

42* 


(3(50  Afl  aegoeerotoin  Emsevianum  M.  Lutheri  additio.  1519. 

fioui'am  abscisso  corpore  fedam  '  reriiens  queani  dicere  h'uiicum  et  sine  cor- 
pore nomen,  hoc  est  speciem  sine  veritate,  qni  in  capite  et  prineipio  alicpiid 
appareat,  in  corpore  et  fine  nihil.  Atqne  ut  nihil  desit  monstroso  monsti-o, 
non  in  siniplici  scd  dupliei  area  spectahilis  ille  fiilget  Aegoceros:  adeo  omnia 
proveniuut  fato  certaqne  providentia,  nt  Eniserinm  oportucrit  propriis  innig-  •'• 
nüws  quoque  pingi. 

Quid  faciam  igitur  miser?  Si  laudes  tacitiis  aguosco,  palinodiam  ceei- 
nisse  videor  universae  doctrinae  meae  et  Eccio,  erroris  patrono  veritatisquc 
ininiico,  lampada  tradidissc,  ut  nee  ignifcr  quidem  reliquns  sit,  plancquc 
Boennis  haereticus,  praesertmi  apud  nasutos  et  exteros,  iactabor.  Si  repudio,  lu 
iani  non  Boemus  modo,  sed  patronus  Boeniornni  apud  vulgum  et  domesticos 
arguar,  siiuul  ingratitudinis  in  P'niseriuni  gravissimae  reu.s,  qni  hae  nie 
suspitione  per  e.ximium  Capriconnuii  suuni  levare  admolitus  sit.  Ita  dum 
in  raeam  ignoniiniam  et  Christianac  veritatis  iacturam  belle  ludit  Eniser, 
egrcgius  alioqui  C'hristiani  anioris  preco,  ego  inter  saxnni  et  sacruni  haereo,  i.i 
OTirfm  .1, 6.  Scylla  et  Charybdi  simul  divexor  et  cum  Michea  caiito  '(jui  mordent  den- 
*i.  28,  .-f.  tihus  et  praedicant  paceni',  et  psalterio  'Qui  loqnnntur  iiaceni  cum  proximo 
sno,  mala  autem  in  cordibus  eorum\  Verum  Christus  mens  vivit  et  regnat 
in  saecula  benedictus  dominus  et  deus  mens,  qui  doctus  est  discipulos 
3n(irr.i2,i3it.  Pharisaeormn  et  Herodianos  simili  capricorno  se  petentcs  uno  verbo  con-  jo 
fiitare:  non  est  scientia,  non  est  consilium  contra  dominum,  in  quo  donec 
glorior,  quid  faciet  mihi  homo? 

Quai-e  tu,   quisquis   ades,   lector,   Interim   spectator   esto:    tentabinius 
vcuari  hunc  aegocerota,  forte  dabit  nostro  arcui  ferinam  hanc  nobilcm  Christus. 

Prinumi,  mi  Emser,  omitto  blaiidiloquia  tua,  quod  nie  virum  praedicas   sr. 
rara  cniditione:   oseula  Ischariotliica  dissimulo,    quibus   sub  Boemoruni  jicr- 
sona  mordes,  nie  esse  ununi,  qui  sacras  literas  et  solus  attingam,  qui  oculos 
cornicum  potis  sini  configere.    Agnosco  euim  fortissimi  tui  Tlieologi-  scom- 
niata  sane  erudita,    ([ui,   cum  verba  seri]>turae  per   totam  disputationem  nee 
adducere  nee  adducta  jiosset  tractare,  eodem  t'rutice  et  ipse  (|Uo(|UC  Strutliio   :m 
se  tcxit,  prudentissinie  causaus,    me   non  rcceptarc  patrum  autoritates,   quas 
nee   ipsas  intelligebat  nee  intelligere   volebat.     Non   enini   patebat  alia   via 
•suae   sacrarum    literarum    iguorantiae,    praesertim    corani   vnlgo    colorandac, 
quam  nt  deserta   et  contemptu  sc'riptui-a    sancta  me  configere,   ut  tu  elegan- 
tissinius  orator  dieis,  <licerct  cornicmii  oculos.    Sed  liabetf  \-obis  hunc  theo-  r.. 
logiae  discendae  nioreni,  ut  verba  dci  ad  iudicinm  verborum  hdininnm  tractetis. 
Ego  cum   Paulo    et  Augustino   verba    hominuni    ad   iudicium    xcrborum    dci 
tracto,   malo  a  vobis  accusari  cimctator  in  verbis  honiinnm  quam  vobiscuru 
laudari  conteniptor  verborum  dti. 


24  vciicraii  eil.  Wlteli. 

')  Uigl.  bic  sycic^rfibiiiig  imii  t^niffr-?  SÜnppnt  in  bi'v  (.»iiiloitiniiv  -)  ;Jo()anit  (nt. 


Ad  aegocerotem  Emscriiinum  M.  l^uthcii  additio.  1519.  (i(5l 

Hilf  inilii  uiLSfiilta ,  <jiui  tu  iiuva  ivligioue  arboirm  laiulas  ot  l'nictiis 
eins  vitiiperas?  Au  tu  uon  coruicum  oculos  eonfifiis,  sod  ipsi  Clunsto, 
onniiuni  duci,  coutradicous  de  vit«;  et  ficu  spiuas  et  tribulos  colligis?  Nou  fflimti).  t.is. 
intclligis,  (juid  vcliiu'.'  Martinum  dicis  Catholioum  et  qui  uolit  J5oeiii(>ruui 
5  esse  patrouus,  recteijue  facis:  cur  ergo  iui(jiiissimo  aiiiuio  fers,  dogniata  uiea 
proliari  Boemis?  fjuasi  uova  Eceü  tui  dialectica  (uani  siniili  et  ille  utitur 
dissereudi  seientia)  liune  ueoesse  sit  Boeuioruni  patroiuiiii  esse,  (|ui  dicat 
quod  Boemis  probetur,  aut  uou  debere  eius  dicta  Bueniis  plaecrc,  (pii  reeuset 
esse   eoruni    patrouus.     Magister   es    artium    et   pliilosophiae:    uou  uieiuinisti 

10  'j)arti!)us  ex  puris  uiliil  se(piitiu"'?  Quid  iiis  larvalibus  syliugisiuis  aliud 
(juaeris,  dum  universijle  misces  partieulai'i,  et  hoc  rursuui  illi,  uisi  ut  aut 
Boemus  sim  aut  onuiia  uiea  revocjirim?  Sic  iucedis  super  aristas  et  lubricus 
es,  ut  lectori  quodvis  iutelligeuduni,  tibi  (juodvis  respoudeuduui  reli(|ueris? 
doeuerant  te    Canoues   tui'   sie   loijui  iu   proximum  tuum?   jiutas  ne  et  ego 

15  (jueam  siniili  tigura  te  laudare,  ut  alius  te  avarum,  alius  liberalem,  alius 
castum,  alius  foruicarium  (pieat  iutelligere?  Si  seguiter  laudare  a])U(l  eru- 
ditos  vituperare  dicitur,  (|uautoniagis  duljia  et  figurata  tiia  impiac  laudis  larva 
plusquam  tri[)la  vituperatio  mihi  censenda  est !  At(jue  dum  uiiiil  dis<'ernis 
in  meis  dogmatibus,   omuia   siiuul   niiuirum    contamiuata    eupis   impurissima 

2«  lingua  tua.  Arides,  nie  iutelligere,  <jua  stn)pha  rusticissima  iusidieris  mihi, 
Saeerdos  doniiui  et  tcstis  veritatis?  Viu-ios  veutos  hucusijue  passa  est  uavis 
mea,  Nunc,  ut  video,  et  contra  Ceciam  mihi  navigandiun  est,  qui  meudaci 
expellit  nubila  flatu. 

Verum  quando  hoc  pro  basauo  tuo  et  Lydio,  (piod  dieimt,  lapidc;  dueis, 

25  quicquid  Boemis  placet,  hoc  haereti(;um  esse,  miror,  quanam  ratioue  et  tu 
evadere  queas,  ne  sis  Bocmorum  patronus,  qui  tarn  multa  sapis,  jirofiteris, 
tueris,  quae  illis  placent.  Quin,  rogo,  per  Eceianam  haue  dialecticani  nobis 
couclude,  sacramenta  Eeelesiae,  uuiversam  scripturani,  sanetos  patres  esse 
onuiia  haeretica,  quia  haec  placent  Boemis:   placent  praeterea  Boemis  multa 

30  alia,  C'hristus  ipse,  sancti  et  oniues  ereaturae  dei  bonae,  ergo  sunt  haeretica, 
firmissiuia  scilicet  Emserianae  dialeeticae  eonsequentia. 

Quod  si  haeretica  sunt,  quae  Boemis  placent,  rursum  hacrefici  crunt, 
(piibus  Boemi  plaeent.  At  hie  ausini  iurare,  Emserium  esse  haereticum,  eni 
sine    dubio   vel    aurum   vel    iixorcula   aliqua   Boeniicae    faetionis    turmosula- 

35  possit  plaeere:  inimo  nee  summos  pontifie^s  ab  hoc  casu  haereticae  pravi- 
tatis  possit  ulla  Bulla  excipere,  nee  ea  quideni,  quae  in  cena  doniini  legitur.^ 


31  Emseri  Dialeeticae  ed.  Witeb. 

')  (fm|cr  IBM  Siccntiat  bc?  fanonijc^cn  Diedjti,  ].  ©.  Gö8.  -)  Qux  (ftflätung  bcr 

Stelle  öctlDcift  ftbftün  I  S.  792  (?lnm.  311  £.  279)  auf  Lutheri  coUoquia,  ed.  Bindseil  I 
®.  152,  100  ei  Ocifet:  Einseius  secum  habuit  Bohemicum  scortum.  ')  Sic  fogciinniitc 

9tad)tmQl)täbu(Ie. 


G62  Ad  aegoceroti'in  Emscnunuiu  M.  Lutheri  additio.  1519. 

I.";tis  liulicris  rationibus  in  re  taui  f^eria  vos,  (_)ptiiui  Thoologi,  vulgiis  noptruin 
iulifitis,  iit  eins  iudicio  statim  audito  Boenioriuu  noiniuo,  qiios  volueritis, 
haereticos  faciatis,  uec  tanien  estis  in  hoc  fratricidae  et  blasphematores. 

Sed  qiiaudi)  in  liaec  pnrteutosa  tenebrariim  vesti'anun  argumenta  venimus, 
odiuni  inscitiae  vcstrae  latiiis  pandamus.  Cur  non  et  Tudaeum  et  ludaeorum  • 
patronum  nie  criniinaris,  id  e.-^t  excusas,  qui  negeni  me  euin  illis  sentire,  euui 
tarnen  ipsi  fateantur  niulta  esse  sua,  ([uae  eonstauter  tuear?  An  quod  lioe 
otfieium  fratribus  tuae  farinae  reliquisti,  qui  Hbro.s  haeretioos  et  liaereticales 
pro  suo  arbitrio  invenire  possunt?  Quid  enini  non  invenirent,  qui  tani 
anxie  iuquiruut?  lam  eum  et  ludaei  noljis  vicissini  in  multis  ])Iaceaut,  ic 
Emserio  Magistro  ludaei  dicendi  sunuis. 

Iterum :  Sl  liaereticum  est  oniue  placituia  Boemornni,  a  eontrariis  Ca- 
tliolicum  erit  quicijuid  eis  displicet.  At  liljidineni,  pompani,  avaritiain,  super- 
biani  clericoruni  Uli  niiru  modo  detestantm-:  sequitur,  Catholieissimam  esse 
hodie  Ecclesiam  ]\omauani,  in  qua  liaee  usque  ad  claniorem  in  eoelum  reg-  i'' 
uaüt.  O  quot  invenies,  mi  Eniser,  huius  generis  catliolieos!  Non  dubito, 
(juin  et  tu  catholicissimus  sis  futurus  et  haeretieos  extreme  pei-secuturus ,  si 
haec  Boemormn  dogmata  et  plaeita  possis  haeretica  ostendere. 

Deuique,  veniunt  ad  mauus  nieas  ijuottidie  ex  divcrsis  mundi  partiljus 
eruditissinioruni  virorum  literac,  gratulantium  veritati  et  id  uuiee  timentium,   -h 
ue  felieibus  ceptis,  tua  et  tui  similium  persecutione  vexatus,  desim  et  paliii- 
(idiam  canam:  quid  ex  bis  facies?   dialecticam  Eecianam  consule,  et  patroni 
Bueuu)rum  erunt:    ueque  enim  alios  libros  meos  leguut  ipsi  quam  Boemi. 

O  vos  iufoelices  et  uiliili  theologos  idolaque  mundi,  qui  sacrai-imi 
literarum  ignm-i  Ecclesiasticas  .seutentias  non  aliis  arniis  tueri  potestis  quam  ;."• 
(juod  timetis,  indignamiui,  suspicamini,  pueriliter  et  mulicbriter,  plaeitura  esse 
dogmata  liaereticis.  An  timore,  suspitione,  indignatione  eontra  liaereses  pug- 
iiandum  deceruitis?  Sic  ludibrio  exponitis  militiam  Christianae  veritatis, 
$oijfi.  1,  i.(iuae  turris  David    mille   clypeis  et  omni  armatura  fortiuni    muuita   terribilis 

est  sicut  ca.strorum  aeies  ordinata.    Elt  saue  videmus  hune  rltum  liaereticorum   so 
vinceudorum  praeviUuLsse,  hoc  est,  veritatem  peue  extiuctam  esse,  dum  suspi- 
tione j)kiceudi  haercticis  pi'ohibita  est  pugnare  et  triumphare. 

Igitur  duos  novos  lo(X)S  tu  et  theologi  tui  invenerunt,  quos  nee  Ari- 
stoteles uec  Cicero,  Topicorum  insignes  autores,  invenire  potueruut,  qui  tales 
sunt  ac  tanti,  ut  vice  omnium  alinrinn  sint  in  ijuovis  dicendi  genere:  hü  ;*■' 
sunt  placitum  et  displicituin  hacr('tie()rum.  Ulis  enim  Ireti  Euiscr  et  Eccius 
me  liaereticum  arguimt  pro  incredibiii  Riietoricae  suae  peritia,  nee  est  liic 
necesse  cxplorare,  an  haeretica  sint  (piae  jilacent.  8at  est  suspieari,  (|uod 
placeant:    tum  UKtx  vulgu.s   irritandum  est:   sie  vidi  sunt  haeretici,  Ecclesia 


1  in  taui  seria  re  ed.  Witeb.  ül  iJeisecutoie  A       desiuaiu  ed.  Wiieb. 


Ad  aegoceroteui  BiiiKeriununi  M.  Luthori  aiklitio.  151'j.  (3Ö3 

deien.sa  et  veritas;  fidui  siTvata,  iit  iiii])k'atur  illud  l.<ai(j  iij.  Dalju  jjihtu.s  priu- 3cj.  3,  i- 
cipes  eorum  et  effeniiuati  doiniiiabiintur  eoriiui.    Yides  ergo,  uii  Emser,  liaec 
nionstra  te  didieisse  ab  Eccki.     Xain   et  hie,  ut  est  inanis   seieutia  scriptu- 
raruni,  aliud  Lip-siae  argtmientuin  robustiu.s  non  habuit  quam  lioruiu  locorum, 
5   iu  quo  uon  üimierito  vobis  plaeuit. 

Sed  quia  Aegooeros  es,  facile  hoc  rcthe  meum  ehides,  diees(jue  'Xou 
dauuK)  tua  dogiuata,  ncc,  (pu)(l  ))ku'caut  Roeuiis,  indiguor,  sed  quod  errouea 
doginata  placeiit,  quoruin  te  auctoriiu  falso  putant. 

Primum  adeo  ue  de  omnium  mortalium  sensu  dcsperasti,  ut  hac  insulsa 

lu  et  inepta  tua  vafrieia  speraris  oiiuies  ilhidi  ])osse,  ut  tilji  eredant,  alia  Roeniis 
doginata  niea  jilaeuisse  (juani  (juae  iu  libris  nieis  legerunt?  (^uod  si  niea 
dogniata  jirobarunt  et  tu  iam  f'also  eos  probasse  ganis,  quia  Boenioruni 
patrocbiiuni  recusavi,  quid  aliud  hinc  se(juitur  nisi  vel  te  impudeuter  uientiri 
vel  nie  revocasse  niea  dogmata? 

i"»  Deinde,  nunquid  ego  Idolo  tue  Eccio  Lipsiae  sie  dLxi,  sieut  tu  seribis 

perfrieta  fronte,  quod  quicquid  de  me  Boenii  sentirent,  nie  non  aeoeptare? 
Könne  toties  repetitis  verbis  dLxi,  nie  sehisnia  et  errores  Roeniorum  non 
velle  nee  posse  tueri,  quotl  mihi  Eeoius  tuus  eadeni  imi)udeiuia  uljiieiebat? 
Nunquid  hinc    sequitur,    nie  Boenioruni  consensum   in  niea  dogniata  (»juae 

20  alia  non  possunt  esse   ijuaiii   in   libris  nieis    edita  circiunfenuitur)   daniuasse? 

Atque  ut  scias,   nie  tuas   insidias  nihil   iusidiosas   nihil   nietuere,   habe 

tibi  hoc  et  illude  sive  illide,  si  potes:  Volo,  opto,  oro,  gratias  ago,  gaudeo, 

quod   niea    dogmata   placent    Boemis,   at<|ue  utinam    plaeerent   et   ludaeis  et 

Turcis!  inimo  utiuani  et  tibi  et  Eccio,  positis   vesti-is  impiis  erroribus,  pla- 

25  cerent!  Quid  hie  faeies?  Aii  ludaeum,  Turcimi,  Emseriauuni  et  Eecianum 
me  patronum  excusabis,  (juia  reeuso  fortiter  me  uoUe  vestra  et  illorum  tueri? 
Quid  ad  me?  Si  Boemi  meemu  sentiimt,  recte  sentiuiit,  sed  non  ideo  ego 
illorum  vel  schisma  vel  errores  probavi  nee  tuo  patrocinio  o])us  habui,  <juo 
hac  suspitione  levarer,    id  est,  contaminarer.     Nam  spero,   quod  gaudeas, 

30  Boemos  teeimi  sentire  in  confessione  trinitatis,  Christi  et  omnibus  aliis  fidei 
articulis.  Cur  ergo  non  pro  teipso  primum  sollicitus  Apologiam  edis,  expiu'- 
gans  te,  quod  Boemoruni  patronus  non  sis?  Si  hoc  stultuiu  et  uon  neces- 
sariuin  arbitraris,  qua  charitate  necessarium  tibi  pro  me  \nsum  est,  ut  faceres 
non  rogatus? 

35  Vides  ei^o  nialignam  tuam  agnosci  invidiani,  qui  cum  scires  Boemos 

in  nie  nihil  ])robare  et  iaetare  (juam  dogmata  niea,  tu  eonim  iaetantiam  hanc 
foelix  orator  sie  opprimis,  ut  neges  me  errorum  suormii  esse  patronuui,  quasi 
illi  hoc  unquam  iactiuint.  Oratorum  insigne  deeus  est  (ut  Cicero  alt)  appo- 
site   dicere:    tu   auteni  Boenioruni    iaetantiam    contiitatuiiis ,   quam   ojitimam 

40  habent  in   meis  dogmatibus,    confutas  iaetantiam  errorum  suorum,    (|iiam  tu 


1  Isaiae  1.  ed.  Witeb.  31  Cur  ego  A 


(3(34  All  aegoccrotcm  Euiseriauuiu  M.  Luthori  iidilitio.  löl'J. 

tiiigls  sulj  uomiiie  meo.  Nonne  hoc  ad  Ronibum  orare  est,  ubi  ad  ik-xlrani 
tibi  belua  iaceat,  tu  \ersHS  in  sinistram  egregie  Kombnm  landesV  übsecro, 
si  deiueeps  luscum  veli.s  landare,  uou  laudes  surdnm,  ne  in  disceuda  Rheto- 
rica  tua  videaris  operani  et  oleum  lu.sisse,  aut  mutuuni  paulisper  menioriae 
Ecciauae  tibi  snuie,  ut  argumenti  su.scepti  .salteni  in  oiatioui.s  iuitio  nienior  ■■ 
esse  possis.  8imili  sciiemate  et  Ruffinus  olim  impetebat  Hieronymum ,  cui 
cmu  placeret  in  nudtis  Origenes,  ineptus  üle  Emseriauae  dialecticae  Typus 
omnium  eiTorum  illius  fecit  inipia  laude  patronum.  Ita  et  tu  Ruffinus  mens 
('Hierouymus'  volui  dicere:  i'allit  nie  operis  similitudo  inagis  (juam  servet 
uomiuis  similitudo)  in  liunc  moduni  egregie  disseris  'Boemos  non  defeudis  w 
schismatieos,  ergo  t'alse  illi  iactant  te  vera  scripsisse'.  Proinde,  nii  Eniser, 
alio  contra  Boeinos  confutandos  utere  argunieuto:  liac  elumbi  coni'ntatioue 
nos  Catholicos  Boemis  ludibrio  traducis. 

Iterum  alio  mihi  abrupto  elaberis:   'non  dico,   inquis,  tua  iaetari  dog- 
mata,  sed  alieua  et  suos  errores  tue  nomine'.  i^ 

Primum:  Quis  de  hoc  cei'tum  te  fecit"?  adeo  ne  tibi  de  ijuovis  mor- 
talium  fingere  licet  crimina,  atque  id  neu  nisi  ut  innoceutium  criminilms 
fictis  innoceutiam  aliorum  laedas?  Nonne  scriptorem  historicum,  praesertim 
sacerdotem  domini,  testem  veritatis,  oportuit  haec  omuia  primmn  explorare 
et  non  de  suo  cerebro  historias  fingere?  Quid,  si  Dil  negeut  iactasse  un([uani  jm 
nisi  niea  dogmata,  quae  jier  regioncs  vagantur,  quac  multi  Christianissimi 
Galli,  Itali,  Angli,  Germani,  His]iani  (piocpie  iactant"?  Au  sperabas  eos  taci- 
tiu'os  audax  mendacium  tuum"? 

Sed  esto,  verum  sit  qiiod  somnias,  illi  alieua  dogmata  meo  nomine 
iactent,  qui  fit,  ut  ego  non  haec  audierim,  ad  quem  maxinie  pertinent"?  Aut  2: 
si  mala  nostra  novissimi  scimus,  tuum  erat  profecto,  (jui  nominis  mei  tam 
Studiosus  es,  mihi  id  indicare  et  quaenam  dogmata  illic  nomine  meo  falsa 
talso  iactareutur  signare,  ut  ipse  (quod  maiorem  habuisset  autoritatem)  iu 
eos  scriberem  nomenque  meum  assei'erem.  At  tu,  bone  Ruffine,  fili  tene- 
brarum,  haec  aut  uesciens  aut  nescire  te  fingens,  uou  modo  nihil  miiii  signi-  su 
ficare  curasti,  (juin  duplo  viüuere,  utroque  gravissimo,  nie  pcrcutis  et  suspectum 
de  haeresi  faciens  et  suspitionis  huius  pessimae  patieutissimum  dissimulatorcm 
adornans,  dum  pro  me  ruis  in  defensiouem  mei,  mc  prorsus  non  salutato, 
puguaturus  contra  ca  <]uae  nescis. 

Sed  adlnu;  rogo  post  vulnera,  saltem  iudica  nunc,  (piac  illi  tiilsa  dog-  33 
mata  meo  nomine   iactant,    ut  sciani,   super  cpiibus  me  det'endas  et   |)ro  (juo 
gratus  esse  debeani?     Quid  laccsV  (piiu  edis"?   nun  edis"?     Age  everberenuis 
vel  invito. 

Qnaero,   an  tua  vci'ba  credas  esse  vera,    ubi  srril)is,    Boemos  pro  me 
fecisse    publica    dco    siipplicia    «luultidianaqtic    (licet    ])rophana)    sacra,    dum    i" 


25 


7  Kiuseri  Dialecticae  ed.  Witeb.  U  i'ulsu  ed.  Witub. 


Ad  aegocerotem  Euiscriauum  M.  Lutheri  adilitio.  löl'J.  (3(55 

uuper  Lipsiac  certarcm.  Taeco  eniru,  qua  gi'atia  lioc  In  vulirus  voliiuris 
edere:  naso  moo  uon  sie  Uliulis,  KiilHno  nitlc,  imino  niger.  Vera,  iiu]iiaiu, 
haee  sunt  an  uon?  Nou  hie  taecuduui,  (|uia  saeerdos  doniini  et  testis  es 
veritatis.     Vera  ergo.     Sequitur   iam  procul  dubii»,   Roemos  Kiiiseriaiia  seii- 

5  tentia  uiecuui  seutii-e  iu  propu.sitiouibus  Lipsiae  disputatis ,  ut  in  qnil)ns  nie 
salvuni  publicis  sacris  impetrare  Ulos  voluisse  publice  seribas.  Haee  sunt 
igitur  dogniata  falsa,  ((uae  nomine  uieo  iactant  IJoemi  et  iu  ((uibus  nie  pa- 
tronum  gloriantiu'.  Habeon'  Aegoeerota  nostruui  au  uon"?  ubi  nunc  est  os 
tuuni,  pene  efl'ndissem/  quod  nie  Catliolicum  asseruit?  \Hdes  ne,  quam  imiiru- 

10  dens  sit  invidia?  proverbii  illius  scriptmiis  merainisse  debebas  'Oportet 
niendacem  esse  memorem',  nee  est  (juo  hie  evadas,  (jnin  perspicunm  sit  tete 
in  corde  non  secus  ac  haereticum  habere  Martimmi,  et  taiueu  ore  confiteris 
Catholicmu,  cuius  rursus  dogniata  eodeni  ore  dainnas  haeretica.  Tu  ei^o 
vir  ille   es,    tpii    apnd    lacobum   ex    eodem    fönte   nianat   amariim   et    dulce.  3oc- 3.  u. 

15  Xeque  euim  verisimile  est  tani  del\Tos  esse  Boemos,  ut  pro  me  orare  volu- 
erint  in  aliam  causam  nisi  quam  tnnc  agebam,  nee  tu  de  alia  loqueris,  ueipie 
erant  tam  obseurae  ))ro))ositioiies  meae,  ut  i)utari  jiossit,  earmu  seusus  eis 
non  fuisse  intellectus,  quaudo  eos  potuit  intelligcre  vester  Kubeus.- 

Proinde,  mi  ßuffine,  id  quod  cogitabas  et  iutelligi  volebas  tibi  scribeudum 

20  aperte  erat,  id  est,  Martinmu  esse  haereticum:  sie  egisses  viri  constantis  et 
probi  officiiuu.  Quid  enim  refert  illos  accusaiü  de  haeresi,  qui  de  patrono 
per  te  laudato  gloriantur?  Non  cogitas,  Boemos  esse  homines,  nou  pecudes, 
qui  ad  Aegoeerota  tuuni  dicant  'Quid  confutat  hie  olidus  hireus?  quid  sibi- 
ipsi  contradieit?     An   persequitur  hirco(«rvum   et   Chvmorani   cerebri   sui  et 

25  Boemos  a  se  in  souino  forniatos?  Niibes  et  inania  captat.  Nos  cum  Mar- 
tiniun  iactamus,  quem  tu  Catliolicum  asti-uis.  Quid  nobis  de  erroribus? 
dogniata  Martini  probamus,  (|uae  Lipsiae  tutatur  et  libellis  cditis  invulgavit. 
Tu  ciuu  larvis  pugnas  et  ridienlns  cuculus  es'?  Quid  hie  dices,  Rnlline? 
An  quia  sacerdos  domini  es,  Ibis  gaudens,  quod  dignus  sis  contumeliain  pati 

30  pro  domino  tuo?  eo  seilicet,  qui  est  pater  mendacii,  cuius  tu  in  diceudae 
veritatis  functione  testis  es. 

Quod  si  doginata  mea  et  tu  vera  arbitraris,  plaudant  Boenii,  quod 
patrono  Hieronvmo  Emserio,  Christi  sacerdote  et  teste  veritatis,  prol)aiitur 
Catholici    et    Clu-istianissinii,    ut    qui    pro    veritate    publica    sacra    feceriuit. 

35  Maereat  Roma,  insaniat  Eccius  fortissimus  Theologus,  infoelix  Koiuauac 
Ecclesiae  et  Sedis  Apostolicae  defensor,  Aegocerotis  huius  praeceptor,  ({uod 
inveniuntur  Boemos  meudaciter  et  inique  ])ro  haereticis  habuisse,  Immo 
doleant  Boemi   a  mendace  et  liiliugui   se   laudatos   et  gaudeant  ab  eodem  se 


')  Sutt)er  t)cr|d)lDeigt  einen  ftättetcti  Sluäbvucf  nl«  os  tnum,   bcit  et  t)atte  gcbraiidjcn 
tDolIen.  =)  3of)ann  iKiibcus,  ein  elenber  Sftibent  Uon  bcr  '4inrtct  t*(f^,  bcm  fclbft  (fiiifcx 

Uttl)cil  unb  nöttjigc  £ptQd)(enntniB  abiprid)t;   bio  Sdjrift,  auf  bie  *,.'u(f)er  Ijiiibcutcl,  oljne  bie 
aiUbmung  an  it^ijdjof  ßonrab  boii  lijüiigcn  \.  bei  üöjdjet  111  S.  252—271. 


(3(56  All  aegocerotoiii  Emserianuni  51.  Lutlicri  additio.  1519. 

vitiiperatos.  Nonue  iaui  tu  ipse  patronus  factii.s  es  BoeuK)riini,  (jiK)«  ine 
S5tiM).  i,7ft.  tanta  Bucca  tonas  repulissc?  dlsce,  Ruffiue,  illud  Sapientis  'Qui  liii|iiitnr 
iuiqua,  nun  potest  latere  nee  praeterict  ilhuu  corripieu.s  iiidifiiun,  (pKniiaiii 
auri.s  coeli  audit  oniuia,  et  qui  coutinet  ouinia,  iscientiaui  habet  voeis :  .spii'itus 
'Cub.  10, 2u.  enim  domiiii  reples-it  orbeiii  tcrranim\  et  illud  Eei'le.  x.  'In  eogitatiniie  tua  ■'■ 
110  detrahas  regi  et  in  ^ecretu  cubieiili  tui  lum  nialedixeri.'*  diviti,  (piia  et 
ave.-^  coeli  portabunt  voeeiu  tuaui  et  (jui  liabeiit  penna.s  aniuiuciabunt  sen- 
tentiani'.  Haee  tuo  exeinplo  coguosce  e.sse  vera:  quis  eniiii,  putas,  niUii  cor 
tiiuni  revelavit  et  revelaudum  dedit,  ni-si  ilje  (pii  dedit  uobis  scire  etiam 
cogitatioue.s  Satauae,  discretionem  spirituiuu,  immo  sensum  Christi  et  pro-  i» 
funda  dei? 

Quid,  (iuoil  tu  ip.se  aiitoiitate  Eedae,  cum  nou  neges  loliaunein  Hu.ss 
falsa  miseuisse  veris?  Nonne  vel  Bedain  vel  teipsum  Boemorum  patroiunn 
osteutas?  qui  donas  uon  solum  contra  Concilium  Coustantiense  ((juo  uuico 
niiser  tuiLS  fuleiebatur  fortissimu.?  Tlieologus)  sed  contra  iji^nui  quo(|ue  fbr-  i'^ 
tissinnini  ((juod  intoleraliile  est)  articulos  aliquos  veros  male  damnato.<,  (pio 
totam  villi  et  victoriam  Eccii  enervas  mecumque  per  omnia  sentis. 

Proinde  tu,  si  .sapi.s,  .scribe  Catholicae  Ecclesiae  Boemorum  administratori.' 
ut   ad  greiniuiu    Ecclesiae   revocet    errantes:    quod    ut   sui,    tui   omniumque 
nostnmi  faciat  ludibrio,  da  haereticis  (sicut  facis)  hoc,  lohanuem  Huss  vera  2u 
falsis  miseuisse,  hoc  est,  Concilium  Constantiense  articulos  eins  aliquot  im])ie 
daumasse,  idcpie  Bedae  autoritate.    Sic  enim  corvi  tui  ovum  legitimum  eris, 
(pii  et  ipse,  ut  me  Boemum  haereticum  statueret,  prLmo  Nicenum  Concilium 
coiiteuipsit,  magna    autoritate  habitus   in   hoc  vobis    catholicissimus,  deinde 
Constantiense,  INIagister  Spiritussancti  factus,  denuo  et  aliter  dedai-avit.    Sic   35 
soietis  vos  coiifutare  haereticos,  nt  peiores  haeretici  fiatis  et  uos  omnes  eorum 
fabulis  tradatis,  dum,  ut  coletis  ciüicem,  cameliun  glutitis:   adeo  cauti  cstis, 
adeo   retert    \'estra,    multa   inagiuKpie    iiegare    et   damnare   catholicorum,   ue 
niodica  probare  videamini  haereticorum,    ut  prol)antes  possitis   iaetare  liaenn 
ticos  atque    id  nullorum  hominum  odio   sed   zelo  veritatis    pro  gloria   dei  et  3o 
lionore  sanctae  Komaiiae  Ecclesiae. 

Sed  et    vos  Scriptores   mihi  videmini   esse   nomiiliil  aiitores   Boeinicae 

jiertuiaciac,   (pii  taiii  Irigida   et   iiKwnstantia   scribitis :  frigide   enim  et  pigre 

lit.  1,  II.  coiifutare,    rpiid   aliud  est  (piam    bis  coiitirnlare'.'     Adversariis  iiLxta   I'aidum 

OS  o])i)lere  et  obstruere  omni  opoi-tet  studio.    Deinde  scripta  iiostrorum  iiescio    i-' 
(jiiara  oscitantiam  luuiseainque  spiraut  de  fiducia  et  securitate,  quam  haliemus 
in  opinione  viilgi   ex  uostro  verbo  pendentis   et   potestate  Komaui  Pontificis 
nostra  probantis.    Nos  ita  scribimus,  ut  si  nihil  promoveaiit  (piae  scribimns, 
sufficit  (piod  vulgo    nostro   et  Romano  Pontifici  plaeent,   Atque  hie  est  fiuis 


1  quod  me  A  unb  ed.  Witeb. 


All  iiegocerotcm  Eniserinnum  M.  Luthfri  iiddilio.  löl'J.  {j[j'J 

nostrat'  scriptionis :  nihil  eque  timcmus  quam  ne  quid  clabatin-  (|Uoil  oH'tiKlat 
Komauum  Poutiticwn.  (^ua  rationc  tit,  ut,  sicut  libere  nun  scrihimus,  ita 
nihil  efficiamus. 

Tu  nunc  viele  veiba,  inipnulentis  tuae  invidiae  vcrat-ia  testimonia,  ctsi 

5  ipsa  mendacia.  Me  catholiciuu  asseris,  sinuil  vt  dogiuata  asscras  catliolica 
necesse  est,  Et  quis  est  furor  impietatis  tuae,  ut  pro  catholieis  dogniatibu.« 
non  Sülum  indiirneris  saera  fiori,  sed  ctiain  a]i]H'll('s  pruphana,  aboniinabilia, 
execrabilia  ? '  Intelligis,  quod  Cahos,  (piotl  pelagus  monstroruni  ex  hac  sen- 
tentia  sequatur,    ut  hine  te  faeile  peioreni  oiunibus  iiaeretieis  et  daenionibus 

10  possim  asserere?  Quid  cnini  uon  faciat  et  oniittat,  qui  pro  veritato  sacra 
facta  pronimciat  prophana?  Esto,  sint  Boemi  hacretici:  at  ((uando  ])rü  \-eri- 
tate  oriuit,  saera  haec  tu  pni])hana  audcs  dicere?  Au  sacra  )iro  mendaciis 
facta  sancta  tibi  \ädentur?  Quid  sentis  de  nieis  sacris,  (piae  ])r(i  te  et  Fa-c\o 
facio  maguo  aftectu,   cum   tibi   et   illi    haereticns  videar?   ne(|ue    eniin   liabeo 

15  (crede,  non  crede),  quibus  mo  plus  debert'  milii  videar,  et  ])ro  ([uiljus  ardentius 
crem  quam  pro  lohaune  Tecellio,  huiu.s  tragediae  autore,  cuius  anima  sit  in 
pace,  et  pro  te  et  Eccio  omnilnisque  adversariis  meis:  adeu  mihi  prodesse 
seutio  adversarios.  Sine  ergo,  inlbelix  invidia,  pro  doginatibus  meis  sacra 
ficri,    vel   a  Turca.     Nolite   prohibere  eiuu,    (jui    non    est  contra  vos  pro  ühc  u,  so. 

20  vobis  est,  dixit  Christus.    Aut  primum  me  haereticum  et  dogmata  haerctica 

ostende,  ne  raljie  insana  deo  praeferrc  incipias  diabolum  et  mcndacium  veritati. 

Arbitror,  o  lector,  me  Aegocerota  hunc  cepisse,  etsi  non  omnes  molossos 

nee   veltres^   in  eum  emiserim:   ])rima  \-enatio  est,  adhue  tener  est,  tenera 

mihi  tractandus  fuit  eura,   et  alio  tempore,   si  peilet,  vel  Albanis  canil)us' 

25  iuseetandus. 

Esse  autem  captum  hoc  indicio  jirobabis,  quod  deineeps  sicut  eaptivum 
et  dilaniatum  decet,  sua  sponte  a|)erit,  (juae  toto  venatu  dissinuilavit:  pugnat 
enüu  adversus  meam  propositionem  tanquam  haereticam  solvit(nie  meas 
rationes:   hoc   enim  monstrum  tiluit    in  x-isceribus  occidte,    dum  fugaretur  et 

30  caperetur.  Yerscmus  ergo  viscera  ista  et  oninem  fimum  eins  concidamus, 
ac  detracta  pelle  sacrificemus  eiun  in  holocaustum  domino,  si  volct  eum. 

Per  Coronideni  suam  tenibiliter  Macchabaeam  totam  qusmi  splendide 
Martinnm  haereticum  ti-ium])hat!  assumit  aut<!m  sie:  Miseram  fore  Christi- 
auorum  sortem,  si  et  gentilnis  et  ludaeis  sit  inferior,  quos  constet  sacerdotes 

35  suos  diis  retulisse.  Ante  faciem  huius  pigerrimi  frigoris  quis  sustineat?  ut 
reptat  ignavissima  tiuu  senteutia  tum  oratio!  sed  nee  (piid  hoc  syllogisnio 
mire   rhetorico    moliaris    satis   intelligo,    nisi    forte    snsjiitionem   mihi    paras, 


10  omittet  A  unb  ed.  Witcb. 

')  gmjct  Ijntte   bie   aiiflcblidjcu  ©otlcsbiettfte   ber   .^ufiiten   für   >iiit()ot   fo  facjcidjiict, 
»gt.  S.  072.  -)  molossi  *ulleiibei6cr;  veltres  2iJiilb()Uubc.  ')  Xic  Stlbaiict  .^luiibc 

gaücii  im  3l[tett()um  für  bcjoiibers  loitb. 


gßg  Ad  iiegoeeroteiu  Emseiianuni  M.  Lutlicii  lulditio.  15iy. 

(|iuisi  Ecclesiae  sacerdotes  iiegeiu  referri  deo  aeceptos.  Sed  et  iuter  gt-ntes, 
credu,  in  imivei-sis  poetis  tiiis  uon  iuveuias,  qui  fingat  tiii.sse  ali([uaudo  uuuiu 
iure  diviuo  oiiiniiim  totius  orbis  sacerdotum  geutilium  Moiiardiam :  uam  hanc 
senteutiam  tu  iutelligis  et  ek^jueris  jier  sacerdotes  diis  acceptos  referri,  uova 
(juantiun  diseo  grammatica,  praesertim  cimi  tot  ubique  religioue.s  etiain  sibi  •■ 
pugnareut  testibus  .sueris  literis. 

Sed  beiie  habet,  quod  tu  ip'^e  nihil  moraris,  si  Syllogismus  tuus  in 
iiac  parte  corruat.  Itur  ergo  in  antiijuaui  sylvain  et  ad  extrenuun  belli 
ileeus,  nempe  ad  Aaronem,  quem  gloriaris,  iam  peiie  victor,  ueguri  iiou  posse 
a  deo  iustitutum.  Huie  assimiptioni  iieetitiu-  subsumptio.  Si  veteris,  inquis,  i» 
iustrumenti  molae  penitus  oeiosae  ae  taudem  derelietae  (taiii  Ijelle  et  docte 
iiiter  rhetoricandum  etiam  Theologisaris,  mii-e  aptis  mysteriis  ludeus)  taiitus 
bonos  est  habitus,  supcrioris  etiam,  uovi  scüicet  testaraeuti,  causam  uihUo 
fore  deteriorem.     Haec  ille. 

Omitto  ineptiam  de  mola  inferiore  et  superiure,  immo  impietatem,  qua  i-' 
veterem  et  sanctam  Synagogaui  ociosam  et  derelictam  noviis  Theologus 
delvras:  absque  lioc,  quod  corporalis  etiam  mola  inferior  ociosa  uou  possit 
dici,  quae  negociosior  est  sujieriore,  euius  sustinet  vim  et  impetum,  deuique 
deus  proliibuit,  ne  (juaudo  altera  molarmu  aufterretur  et  ociosa  fieret.  Sic 
euim  solent  Ecciani  theologi  in  sacris  ludere  literis,  dum  serio  eas  tractiint.   -m 

Ad  rem  ipsaui.  Hie  tibi  videtur  bonos  dignus  novo  testamento,  si 
ipsum  quoepie  habeat  suum  Aaronem,  liomiuem  purum,  simili  vestium,  dieruni, 
caerimoniarum  pompa  gloriosmn?  Gratias  ago  verbonim  dei  intei-jireti  acu- 
tissimo.  Ergo  uihilo  differct  veritas  a  figura,  Sjiiritus  a  litera,  plenitudo  a 
siguo,  uec  novus  sacerdos  praestxmtior  veteri?  O  ignominiosum  honorem  :•• 
uovi  testamenti,  si  simili  houore  aequetur  veteri !  Quorum,  quaesu,  hoc  aures 
fereut?  non  cogitasti,  miserrime  Emser,  cum  hoc  mimus  obires,  (piam  susci- 
jieres  argumentum  tuis  viribus  impar?  Non  eras  memor  Horatii  tui:  Yer- 
sate  diu,  quid  valeaut  humeri,  (piid  ferre  recusent? 
.ficbi.  3.  Rogo,  infoelrx  Canouista,  Apostolum  ad  Hebreos  non  legisti?    Si  legisti,  30 

cur  contenipsisti?  Si  non  legisti,  (|uid  porcus  inter  sancta?  A]iostohis, 
in(iuani,  lionorem  et  gloriam  novi  testamenti  copiosissimis  et  s])leiididissimis 
argumentis  tractans,  Christum  tiliuni  de!  i)ontificem  suiiuiuuu  loco  veteris 
pontificis  ut  melioris  testamenti  medialorem  pulcherrinio  probat  euin(|ue  in 
sancta,  aeterna  redemptione  inventa,  per  proprium  sanguinem  introisse,  \'etera  •<■> 
illa  fuisse  exemplaria,  umbi'as,  imagines,  tA'pos  futuri  pontificis  Cluisti,  re\o- 
canda  Emserio  et  jiro  veritatc  habenda. 

Xon  ergo  vestium  pom]»a  aut  potentiae  magiiitudo  uovi  testiuneiili  honor 
sed  figura  fuit  et  nunc  igiiominia  est,  Spiritus  nunc  regnal,  qui  talibus 
mnbris  non  eget  nee  ornatui-.    Ilanc  gloriam  Emser  uoster  fiistidiens  honorem    i" 


10  Hie  assumptiuui  A  10  de  iiiule  ed.  \Viieb.  Öö  iiitroiisse  ed.  Witeb. 


Ad  aegocerotem  Emserianum  M.  Liitlun-i  aiUlitio.  lölO.  ßßO 

carnis  et  iiinbras   nirsus  e  veteri  testamcnto  suscitat,  iie  sine  Iuukh'O,  iil  est 
unibris,  sit    Ecclesia,   cum    de   Cln-isti  .sacerdotihiis   ad    iilonuu   diflercntiani 
Spiritus  i)raedL\erit :  Sacerdotfs  eins  iuduantur  iiistitia,  et  sancti  eius  e.xultent,  iisj.  1:12,9. 
et  iterum:    Saeerdotes   eins    induain  sahitari  &(:   (per  haec   spiritus   exposuit ';ji.  n-.',  n;. 
5  figuralcm  oruatum   et    lioiKireiii    vetenini   sacerdotiuii),   et  Cliristiis:    (jui    vult  i.'in;.  i'i.  sc. 
esse  inter  vo.s  luaior,  mt  .sicut  minor.     At  Emser  meliorc  spiritu  plenns  per 
iustitiam   et   salutom  intelligere    docet  aunnu,  pur|nn-am,  gemmas,  lumorein, 
potestatem,    dominium,   princi])atum,    quae    in    veteri    instrumento    et   moia 
inferiore  dixit  ociosa    et  relieta   esse,   id   est   in   uovo    assumpta.      Cur  ei-go 

10  tuus  Monarcha  in  iis  est  tarn  negociosus  et  sumptuosns,  si  oeiosa  et  relieta 
sunt  iuxta  verbum  tnum?  S«!  cur  noii  esset  negociosus  et  siunptuosus, 
qui  Eniserio  Magistrodoeetm-  relinqnenda  non  relinquere  et  ociosa  negoeiosa 
habere,  ut  simul  sit  vetus  mola  relieta  et  non  relieta,  ociosa  et   non  ociosa? 

Vides  ergo,  quam  Emser  et  Paulus  sibi  quadi-ent  pulebre.    Tibi  deterior 

11  est  causa  novi  testamenti,  uisi  sit  pai-  veteri  in  jiompa  et  saneto  saceulari, 
Paulo  vero  ignominiosa  e.st,  si  jiar  fuerit.  Porro  cum  illic  A]>ostnlns  novuin 
testanientum  ex  professo  tractet  pontitieenKjue  illius  Monareham  descriliat, 
fefelUt  nos  certe  nee  argimiento  suscepto  satisfccit,  quod  non  etiam  Pctruni 
aut  Rliomanum  pontitleem  nobis  Monareham  seeundarium  eommendavit,  prat^ 

20  sertim  cimi  is  artieulus  tanti  esse  momenti  putetur,  ut  fides  et  novum  testa- 
mentum  sine  illo  subsistere  non  possint,  rnento  nimiruni,  si  unus  artieulus 
fidei  ruat  tota  fide.  Sed  sine,  caeei  sunt  et  duces  caeeoriun,  tantuin  ani- 
malia  ventris. 

Quare    sieut    in  veteri    l'uit  unus  sunnuus,   non    diio   summi    nee    ullus 

2.1  vicarius  siimmi  sacerdotis,  ita  et  in  novo  oportuit  fieri,  ut  figurae  \-eritas 
responderet  et  eonstaret  sumnuim  sacerdotem  veteris  testamenti  non  modo 
non  pro  Monarchia  Komani  Pontifieis  sed  omnium  fortissime  contra  eam 
valere,  denique  omnia  quae  in  veteri  pontificc  adumbrantur  mysteria  nulli 
nisi  uni  Christo   convenire   possunt.     Habemus   ergo  gratitudinem    novoruin 

30  theologorum,  qui  fa.stidientos  in  gloriam  novi  testamenti  habere  filium  dei 
sanetum  Monareham  pontiticcm  veteris  testamenti  praeeligunt  gloriam  in 
filio  hominis  peccatorc  Monarcha,  quam  cum  ad  spiritum  nihil  valere  eertum 
sit,  eertum  est  non  iure  divino  sed  huinano  esse  institutam,  cum  illa  quae 
iure  divino  erat  statuta  eodem  iure  oeiosa  et  relieta  teste  Emserio  sit. 

3i  Nee  hoc  saltem  cogitas,  esse  plane  impossibile,  ut  totiiis  orljis  pupuli 

ex  una  Roma  petant  Episcopos  confirmari,  sicut  modo  putant  usum  esse 
iuris  divini.  Anathema  autem  sit  dieere  nos  a  Christo  fuisse  ad  impossiiiile 
obstrictos.  Obstat  enim  itineris  et  sumptus  magnitudo.  At  iuris  divini 
niilla  debent  esse  obstaenla,  nc-  mors  ip.sa  quidem. 


8  mole  cd.  Wilcb.  2C  saccrJotum  .\  31    Mnnarclmin  A 


670  Ad  aegocerotem  Emseriamim  M.  Lutheri  additio.  1519. 

Altera  pars  eorouidis  tuae  est,  Monarchiam  probari  Concilioriini  inter- 
5oii.  21,  u- pretatione  et  vel  hac  sola  voee  Christi  'pasce  oves  meas'.  Qnis?  tn?  Emser? 
Tn  ne  andeas  dioerc,  per  Coneilii  interjiretationem  fieri  ins  divinum?  uhi  haec 
didicisti?  Qnis  ita  iinquam  iiisanivit?  Quieqiiid  per  homines  statiiitur, 
humauum  est.  Sed  quid  contra  oerebrnm  pugno,  quod  nonduni,  quid  sit  .'. 
ins  divinum  vel  humanuni,  intelligit? 
Soll.  21. 1?.  Deinde    optinm  IMagistni  gramniaticae   nunc  demum  seio,    quod  'pasee 

oves  meas'  significat  'esto  Älonareha  et  tlomimis  omuium':  forte  post  haec 
et  novam  ea])a]am  Eniserianam  sperarc  oportet.  Ohsecro,  nonne  Petrus  iam 
Apostolns  erat  et  qui<'quid  esse  poterat,  quando  audivit  hoc  verlnnn  'pasce'?  lo 
ofRcii  verhum  et  operis,  uon  dignitatis  aut  potestatis  audivit.  Quin  die  tu 
Älonarchis  tuis,  verhum  'pascere'  ad  eos  et  mdlos  alios  pertincre,  et  haere- 
ticum  esse  qui  alins  paseat  quam  ipsi.  Hoc  enim  oportet  fieri,  si  in  hoc 
monarchia  traditm",  nee  lieehit  nisi  Romano  Pontifici  pascere,  tum,  nisi  ipse 
quoqne  paseat,  erit  haeretieus.  At  vide,  enm  haec  dixeris,  an  non  sint  te  ir. 
exusturi  ut  omnium  haereticis.simum,  qui  velis  mouarehas  pastura,  id  est 
Älonarchia  novi  testamenti,  onerare,  onere  jtlane  intolerabili,  quod  cuivis  iui- 
mico  vel  Turcae  malint  permittere. 

Sed  sie  soletis  scripturas  velut  Anaxagorae  elementa  versare,  quodlibet 
in  (juodlibet  et  e.x  quolibet  formare.  Ideo  nihil  minim,  si  'pascere'  significet  20 
vohis  potestatem  et  dignitatem  absque  onnii  pascendi  vel  consiguiticatione: 
tam  oeulati  estis  Granmiaticae  et  Theologiae  observatores.  Nee  prodest 
impia  illiiis  glosae  iutelligentia,  qua  quidam  garriunt  'hoc  fecisse  videmur, 
quod  per  alios  fecimus':  hoc  enim  verbo,  si  ocium  pai-atm*  iis,  quibus  est 
aliquid  })raeceptum,  totius  scriptiu-ae  virtutem  evertimus,  dmu  quilibet  eodem  2:. 
exemplo  dicere  poterit  praecipienti  'Ego  ociabor,  j)er  alium  faciam',  atque 
ita  deo  quoque  licebit  dicere  'Non  piuscam,  sed  moechabor,  occidam,  furalior, 
permittam  autem,  ut  alius  paseat,  non  moechetur,  non  oecidat,  non  furetur'. 
Qnis  haec  non  servarc  (pieat?  quare  ergo  verbum  dei  illudimns? 

Esto  ergo  sententia:  nisi  pontifiees  ipsi  pascant,  orent,  regant,  non  sunt  :iii 
pontifiees,  sed  Idola  tam  coram  deo  quam  hominibns,  et  verbmii  'paseere' 
nihil  ad  eos  jiertinet  prorsus.  Haec  cum  vobis  dieuntur  nee  habetis  quid 
rcsj)ondeatis,  surda  transitis  aure,  interim  peregrina  verbomni  larragiiic 
homiuum  aures  occupantes,  ne  vieti  videamini,  nee  miserae  interim  cou- 
seientiae  ve.strae  mi.seremmi,  (piam  eogitis  contra  stimuhnn  caleitrare  et  "■:■ 
invitam  contra  seipsam,  id  est  veritatem,  latrare. 

Verum  illud  suavissünum  vel  balsamiun  Em.serianuni  (juoniodo  prae- 
tcream?  quod  ratiuncnlara  mcam,  (jua  Lipsiae  contendebam,  Eeelesiam  dei 
fiii.sse  sine  Monarchia  viginti  annis  ante  Ecclesiae  Romanae  ortnm,  ideo 
iiou  e.sse  necessariani  nee  iuris  divini,  ita  solvis:  'Nee  etiam  Petri,    inquis, 


M 


17  cuiiis  iiiimico  A        :10  .^n  .\  ift  11011  tictfcljt:  ftntt  t'ov  sunt  ftcfit  r§  »or  pnscei-c  g. :!! 


Ad  aegocerotem  Emsorianum  M.  Lutheri  additio.  1519.  671 

potestati  aiit   .successorum   eins   plus  dctraliit,   ((iioil   |)o?;t  viecsimuin    aniiiini 
vel   citra   Koniani   primiim   aj>pli('uit,   quam  f'oelicitati   latronis   ohfiiit,  qiK)(K'iic.  23, 4ofi. 
post  quadrajrinta   domum   dies  cmn  Christo    in  Cdeluiu  ascoudit:   Iciito   liiiiii 
passH  rcs  luiiiuuiaf  iiicitluiit'. 

5  Yide,    nii  Eniser,   an    non  liacc-  intor  |)Ociila   dixeris  aut  sicnt  BalaanH  Woi.  •-':•  ti. 

propria  te  voce  coaraiias.  Res  humana.s  lento  pa.ssu  inccderc  diois,  et  iioc 
de  potestate  Monarcliiai  Petri  diei.s.  ]{c.<  ergo  liuiuana  est  Monanliia".' 
ßogo,  desiue  aliquando  resistere  veritati  per  os  tunni  loquenti.  Tot  iam 
exeniplis  doprolicnderis  veritateni  in  forde  tno  violenta.sse,  neednm  rcsipiscis, 

10  nee  quod  toties  tibi  eriinij)it  invito  luoveris".'  eave,  iie,  si  veritati  vini  toties 
intideris,  ipsa  te  aliquando  iiTeeuj)erabilitcr  deserat:  spoute  videris  velle  eae- 
cutiix".     Si  Cayplias   et  Balaam  veritati   per  se  dietae   non  restitissent ,  ((nid^Juii  iiMst. 
illis  beatius  foret?  exempla  tibi  sunt,  tibi  dieo,  terribilia. 

Et  adeo  ne  vilis  tibi    res  est   ins  divinum  Monareliiae  tnae,    nt  ipsum 

1'.  unius  latronis  dilatae  saluti  eomparos?  Cur  ergo  tui  Mouareiiae,  Petri  suc- 
eessores,  non  modo  non  eum  imius  hominis,  scd  ne  enm  universi  (luidoin 
orbis  Iv^-elesiae  eonditione  se  eomi)arari  i)atiuntnr,  dum  privilegia  et  iura 
Romanae  Ecclesiae  adeo  strenue  et  ]ne  def'eiidunt,  ut  integram  Graeciani  et 
Boemiam  atque  Galliam  et  onmes  provintias  malnerint  perire,  immo  propriis 

20  fulmiuibus  (cum  Cauonista  lo(iuor)  jiarati  siiit  perdere  et  excoiiimnnicare 
quam  uno  momento  pati  dilatam  aut  subiectam  aut  mutatam  voluntatem 
suam  Cpotcstatem'  dixi)".'  Yide  ergo,  ne  tu  sis  impiissimus  in  tmn  zelosos 
iuris  divini  a.ssertores,  qui  uetpie  tcnij)or;di  vitae  neque  aeteruac  saluti  totius 
orbis  parcunt,  ne  differatur   aut  detr;Jiatur  vel  una  hora  im-i  divino,  cui  tu 

25  viginti  annis   coneedis   ocinm  fuisse  et  dilationem,    atque    id    eomparatione 

salutis  unius  vilissimi  lati-onis,  cum  Cliristi  potuisses  gloriae  dilatae  comijarare. 

Nihil  ergo   miriun,    si   Petrus  et  Paulus    nostro  saeeulo  haeretiei  tiant, 

dum  Petrus  pessimo  exemplo  monarehiam,  iura  et  privilegia  Ecclesiae  suae 

totamque    molam    superiorem,   hodie   sane   ad    eonterendos   populos   uegoeio- 

3D   sissimam,  feeit  oeiosa  et  relif(uit,  dum  Act.  viij.  cuni   Johanne  se  mitti  sicut  Jivairf).  s,  u. 
inferior   passus   est,   dum   Act.  xi.  ad    rationcm   reddendam    ut   item    inferior  sipüKS.n.'.'ff. 
cogi  se  passus  est,   dum  Act.  xv.  sentciitiam    suam   Tac<)l)i  autoritate  mutari?ii'(i|(<>.ii,7ff. 
et  confirmari   passus  est,  qui   tamen    sanguine  proprio   debuerat   resistere   et 
coehm»  ac  terram   potius  miscere  quam  hoc  pessimiun  exemplum  et  haei-e- 

:::.  tiouu  factum  suis  successoribus  i-elinquere.  Sed  et  Paulus  mitti  se  a  Mace- 
donibus  et  Corinthiis  patitur  i)ro  ferenda  collecta  sanctis  in  Ilienisalem, 
haereticus  certc  et  recte,  quia  ins  divinum  oportet  tueri  per  sanguinem,  etiam 
cum  totius  mundi  damno,  sieut  potius  quam  velles  occidere  et  moecliari 
omuia  tibi  cssent  amittenda.     Reete  ipsi  faeiunt.     Tu  cum  Petro  pessime  et 

40   haeretiee   faeis,   tu   dando   dihitionem,    ille    faciendo  eontrarium    iuri    divino, 


30  fcfit  ociiisam  cd.  Witcb.  31   Act.  x.  A  linb  ed.  Wlti-lj. 


672  Ad  aegocerotem  Emseriamim  i[.  Lutheri  additio.  1519. 

verbo    dei    et    Euaugelio,    (^110(1    ne    puncto   quidcm    licet  iuterrumpere   aut 
diffen-e. 

Si  antem  zelus    tuns   adeo  ardet   pro   nie   et  Boeniis  eriidiendis ,  debes 
nou   soliim  tua   nobis    dicere,    scd    nostra    quoque    confntarc.     Adhlbe   ergo 
maniim,   doce  nos  sapientiam  tuani.     Mea  propositio  de  jiriniatu  Papae  non     .'. 
est  raea,  sed  Niceni  C'oneilii,  quod  Rnniani  Pontificcs  pjuaiigelio  conij)aiant. 
Tibi  ergo  ista  cousequeutia  est  prohibenda  'iNIartiiins  est  haereticus  in  huius 
sententia  propositionis,  Ergo  Niceniun  ConcUium  est  haereticum':  quam  nisi 
proliibueris,  ego  te  cum  Eccio  tuo  haereticos,  Arrianorum  patronos,  Romanae 
Ecclesiae    blasphematores    pronunciabo,    atque    iiacc  uon   hibrico,    ambiguo,   lu 
simulato  sed  ajierto  sennone.     Scis,   quam  dissimiüabat  tuus  Theologus  for- 
tissimus  liaec  audiens,  quam  fugitabat,  quam  quaeritabat,  quam  reptabat,  et 
tamen  hodie  adliue  tacct:    sed  et  tu,   fortissimus  discipulus  eins,   fortiter  ad 
haec  taees,  qui  tamen  Concilioruui  iuterpretationcm  nobis  ins  divinum  feeisti, 
quasi  hie  non  totius  eausae  summa  pendeat.     Alia  vero  satis  niulta  copiose   i^' 
affertis,  quo  interim  haec  jireterfluant,  quil)us  urgeri  \-os  sentitis. 

Ipse  vix  risum  teuere  potui,  quuni  legerem  magnlficam  tuam  excla- 
mationem  'O  miserum  Ijuthenim,  si  execrandis  et  abominabilibus  istorum 
j)iaculis  confi^us  ac  non  potius  iugi  scripturarum  meditatione  fretus  cmu 
fortisshno  theologorum  Eccio  pugnam  iueat!'  Quos  hie  eonlutas?  Boemos?  20 
At  quis  tibi  dixit,  illos  in  lioc  orare,  quod  crederent  me  confisuriuii  suis 
piaculis?  sed  Stesicliorus  mens  ita  inter  vituperia  et  laudes  Martini  fluctuat, 
ut  ab  ebrii  sermonibus  non  multiuu  abliidat.  Et  qnantum  audio,  velis  me 
fiducia  meditatae  seripturae  pugnare? 

Quis    unquam  foeliciter  pugnaxät,  mi  Eiuser,    suis  fretus  aut  doctrinis  25 

>$i.  4f.,  10. aut  viribus,   nisi   forte  tu   solus    in   hac  epistola?     Elgo  scio  illud:   dominus 

SJi^t.  5, 13.  conterens   bella,    et    illud   ludicum  v.  Dominus    ipse    dümeavit,   et    de  coelo 
20.         .    .  ...  .... 

dimieatum   est  contra   eos.     Neque   cum  fortissimis  neque   cum  infirmissimis 

un(|uam  pugnare  volui,  (^mne  ])ropositum  fuit  in  angulo  latere.    Nunc  autem 

unica  sciiedula  disputatoria  vclut  laciuia  apprehensus  et  in  publicum  per  vim   3u 

tractus,   domini   voluntate   ita  factum   credens,    non  timcbo,    mi  Emser,   nee 

fortissinumi    nee  vocalissinumi  Eccium  tuum,   sicut  nee  te   inqiotentissinium 

aut  uilum  indoctissimmn  contemnam.    Tmic  vere  luiser  ero  Lutherus,  si  tuo 

consilio  meditatione  scripturanim  fi-etus  pugnem  ac  non  potius  fide  operantis 

in  me  solius  dei  etiam  totaliter,  quanquam  negare  nou  queam  ac  citra  omnem  3i 

superbiam  possim  C'iu'isto  eonfiteri   suum  donuni,   me  in  saevis  literis  posse 

vel  niodicum,  (juas  Eccimn  tuum  fortissimum  nonduni  confido  posse  foeliciter 

ordine  et  sensu  legitime  docere:   non  enim    in   >Scholastica  Theologia  haee 

doeentur,    dona  tarnen   gratuita   dei   stuit.   propter  quae  nemo    magis  gratus, 

sieut  nee  propter  corporis  fonnani.  40 


4  rcfntaro  od.  Witcb.  :!:!  Tnnc  vorn  od.  Witoh. 


Ad  aegocerotern  Emsorianuni  M.  l.iitlipvi  iidditio.  ITilQ.  gyg 

Silin  Kane  et  ego  intor  Scholastiens  doctores  tletritiis.  Qiiaiv  satis 
rectum  est,  eiira  fortissimmn  ot  animosissiniiiiu  a  te  laiulari.  Secl  crede  mihi, 
minus  esset  tibi  lioc  nomine  lau<laliilis,  si  in  sacris  literis  vel  exi>rc1ia  Tiieo- 
logiao  et.  nt  voeant  principia  intelligeret.    Satis  indieavit  hoc  Lipsioa  dispu- 

.'.  tatione,  Indioant  et  lihri  eins  de  praedestinatione  *  et  mystioa  tlieologia : '•' 
oninia  fortissime  et  summa  primo  tentat,  ita  iit  casum  grandem  illi  uiisere 
metiiam. 

Bre\'iter,  ipse  tu  nosti,  doiia  vaeua  esse  sonantiora  plenis.  Xolo  me 
laiidari,  nee  fortissimnm  ueo  meditantem  in  sacris  literis,  sed  et  Eccio  liam; 

w  tuam  laudem  invideo,  cum  uterque  nostrum  debcat  talis  esse,  ut  meiim-ibus 
quam   istis   nominilnis    laudetur,   nempc    Ciu'isti  nomine,   in   quo  foitissiums 
est  infirmissinius   et  ihfirmissiinus  est  fortissiinus ,    siciit  dicit  iu  lojiclc:    In- >•!.  4.  lu 
firniHS  dicat  'fortis  sum'. 

Scribis   etiam    in   laudem,    sciiicet    me  omnia  sui-sum   ac  deorsiun  \er- 

1'-  sasse  totamque  ing-enii  aciem  huc  admolitum  et  contendisse,  Romani  Pontificis 
principatum  a  deo  uon  esse.  Hie  te  dignis  modis  tractarem,  nisi  credei-em, 
te  invidia  vexatum  non  bene  ceruere  (|uid  dioas:  eredo,  inquam,  te  per  'nou 
esse  a  deo'  intelligere  'non  esse  iure  divino\  Sic  enim  verba  iuris  C'ano- 
nista  et  Rhetor  pulclicrrima  Chria  et  giosa  explicas.     Alioquin  quid  poteras 

äo  in  nie  blasphemius  mentiri  quaui  <juod  Romani  pontificis  ])rincipatura  diceres 
Martino  probari  non  a  deo  esse,  id  est  a  diabolo?  Et  saiie  tiia  caetcm  jicr- 
pendens,  cum  videam  te  pessima  in  me  macliiuari.  prope  iiiic  fcror,  ut  te 
voluisse  hanc  mihi  labem  iuspurcare  credam :  «juam  cnim  impnidens  silii  est 
invidia,  tarn  astiita  est  in  alioniin  mahi.  veruntamcn  iuterim  doctore  Ciwisto 

a.-i   niitiore  illnd  dictum  volo  sensu  acciperc,  donec  te  ))n)das  hitius. 

Quis  autom    til)i  meam  snppcllcctilem  universam  ostcudit.    iiii  Emser? 
quando  meas    apothecas    omues  jicriustrasti?     Xiliil  n'li(juum    miiii  est  quod 
huc  possim  admoliri?   adeo   tibi  visus  sum    Lipsiac  omnia  effudissc,    onuiia  spr  sa,  m. 
versasse,   nt   iuxta  Salouionem  vir   ille  stultus  fiicrim,    qiii  eftnndit  s|iiritum 

30  suum  totiun,  sapiens  autem  scrvat  in  [lostermn".'  An  uon  Eccius  tuus  potins 
hoc  fecit,  totes  qnattuor  dies  nnl)es  buUanim  suarum  in  nie  urgens,  cui  ego 
vix  uno  die  oppugnator  fui?  quam  anxic  anhela.s  Eccio  tuo  arcum  trium- 
phalem statnere,  et  non  jicnsitas  tccum,  quam  te  et  ars  et  siimjitus  desti- 
tuant!    Qnid,  si  Lipsiac  vix  dimidium  cft'udcriuiV    Xiuupiid  ibi  de  autoritate 

31  Concilionim  tractatuni  est?  nnn(|uid  actuum  liber  in  hanc  rem,  sicut  oportuit, 
examinatus  est?    Qnid  Eccins  protulit  novi,  quod  nou  passini  in  snmnn'stis 


19  -Vlioqui  eil.  Witel). 

')  (5d§  Chi7sopas.su8,  im  5Joticmfacr  1514  ju  ^Iiigjbntg  Ijerniisgefoinmen,  Ogt.  2Bicbemaiiii, 
Tx.  3of)-  6rf  ©.4.53  ff.  ')  D.  Dionysii   .\roopa^tap    Vc  mysticii   Theolofjia  Uli.  1. 

Io<an.  Kckiiis  Comincntarioa  adiocit  pro  Thonlogia  rip^.itiva.  nm  G.'i. 'DInt  l."il9  im  Xnicf 
DoUcnbct  iinb  ,ju  ^liigsbittg  ctfc^iciifn,  «gl.  JBicbcmnmi  n.  a.  C.  2.  49.5  ff. 

Cutter?  aScrtc.  II.  43 


674  Ad  aegocevotpm  Emseriamim  M.  Lutlieri  additio.  I-MO. 

et  seutentiariis  ctiani  iiiitiati  Theolog'iae  Icaunf?  Haeo  cniiii  oin.«  ]iro('iilcat:i 
et  exesa  iain  diu  arüuiiu'nta  milii  reddidernnt  dLsputatioiioin  oiiiniuiu  (|iias 
videriin  molcstissiniain:  ilc'ni<jiic  iiidit;'iial>ar  Carlstadio  taiii  divitos  et  iil)eres 
proferenti  solutioncs  ad  pulverulcnta  et  trivialia  illins  argumenta:  liroviter, 
nee  aiFui  ulli  disputationi ,  a  (pia  lilx'iitiiis  aliierim,  Qui  anhelo  spiritn  ad-  r. 
\'eiieraiu,  novos  coelcstis  nuniinis  «uecos  gustare  et  Eceinm  vohiseuni  inira- 
eiila  faeturos  videre.  Deiiifjue  cur  illud  uiiieum  nieum  de  Niceno  Coneilio 
argumentum  in  hune  diem  nee  ipse  uec  vestri  illum  Ptndiose  iuvantes  solvere 
])ossunt?  Quoties  ille  gamit  de  Graeeis  haeretieis  et  schismaticis ,  hoc  in- 
victimi  argumentum  elusnrus,  sed  iiunquam  potuit!  Stat  enini  ptahitrjuc^  w 
semper,  Jvicenos  jiatres  cum  universal!  Eeelesia  esse  haeretieos,  si  IJümaui 
Pontificis  priniatu.s  sit  iuris  divini,  ijui  eontrariiun  statuerunt  articulo  Con- 
.stantiensi.s  Concilii,  in  (|U(r  luiieimi  erat  illius  rolmr,  quod  taiuen  ipiid  valuerit 
et  tunc  satis  osteudi  et  adhue  satis  ])otero  osteudere:  uec  enim  Coucilinm 
Nicenum  in  omnihus  luic  pertinentibus  articulis  est  discussum.  Hoc  enim  i'' 
erat  mihi  Tvdeus  adversus  nuiltos  feueos  et  sti])ulaceos  uiilitcs,  euui  viderem 
tanto  omnium  stupore  montes  pailuricntes  uon  uisi  ridiculuui  uuu'cm  edcre, 
displicuitque  mihi  tcniporis  perditio  tauti:  uua  cniui  hora  potuisset  hoc  negocii 
eonfiei,  iiisi  fan-agines  et  feces  Sunmiistarum  fere  omnium  recitante  Eecio 
oportuisset  audire,  nc  \ideremur  ((juani  s])ecit'm  senij>er  et  acutissime  ohser-  an 
vabatis)  nolle  aut  non  posse  disjmtare. 

Sed  ut  salt<'ui  tu  credas,  me  adluic  posse  aii(|uid  nee  esse  exhaustum, 
Adiieiam  et  ego  Coronidem  tuae  nou  dissimiloni  et  forte  verisimilius  (h'sjiu- 
tantem  de  primatu  isto  luagnifico.     Adverte  itaqui'. 

(^uid,  si  Matthias,  novissimus  Apostoloruui,  iiierit  et  sit  pi'imus  Aposto-   2'. 
lorum?    Hoc  enim  tibi  facile  persuadebo,  modo  mihi  permittas  sacras  literas 
fflinttfi  20,1«.  innre  tue  et  Eecii  tractare.    Nara  iuxta  Euangelium  novissimi  sunt  ]irimi  et 
primi   novissimi:   ijuare   Petrus    vester    cum    sit    pi'imus   erit   novissimus,  et 
Matthias  meus  cum  sit   UDvissimus  erit  ])riinus. 

«Vflirfj.i.ir.if-  f"ui  accedit  et    ilhid  ro'ousti  finnamenti,  (piod  in  locum  Tudae  traditoris   sn 

~^oll.  12,  c.  ascitus  est,  qui  vehit  pater  diseipulorum  erat  et  oeconomus  Christi  super 
ilios  sicut  super  familiam  eins  institutus,  <|ui  portabat  ea  quae  mitlebantur, 
ncc  aiiter  bona  Apostolorum  et  ])atriiiionia  ('iiristi  iial)uit  et  dispensavit, 
quam  hodie  Homanus  jiontifex  Episcoiiormu,  sacerdotum,  inonaehorum,  immo 
et  regum  et  i)riucipuiii  dispensat,  ita  ut  videatur  vere  seeundarius  summus  s.-. 
E(!clesiac  pontifcx  fuisse  et  antecessor  Koinaiii  pontificis,  cum  cuius  oilicio 
plus  convenit  quam  ullus  aliorum  A])ost()lorum.  Ergo  iSFatthias  est  vere 
Papa  et  viearius  Cliristi,  cum  iuxta  Aristotelcm  idem  natum  f'acere  sit  ideiii 
et  ex  effectu  causa  cognoseatur. 


'■i  ('.arnlostailii)  od.  Witeli.  20  opoi'tnlsso  A 


Ad  aegocerotem  Emserianum  M.  laitheii  aiklilio.  1Ö19.  675 

Sed  et  li(i<- iiriiot,  (|iiocl  in  psahiio  Christus  eum  (Inccin  appelhit,  fücons '*>i- ■■.^.  u- 
'tu  vero,  iioniii  iiii:iiiiiiii>,  (lux   iiicns  et   notns  mens',  (|U(iil  de  luillo  Aposto- 
Idi'Min  (licil. 

liis  addc,   (judd    de    uullo  Apostoloruni   scribitur  Episcopatus  dignitas 
Ti   quam  de  luda  et  Mattliia  dieentc  Pctro  Act.  i.  Et  Episeopatum  eius  accipiat  sivnidi- i.i». 
alter.     8ed   et    iilud  Ioiian:vi.  Unus    ex  vobis   diabolus  est:   'luius^  iiebraoa ?i'ii- «.  ;»• 
liiigua  significat  'prinuis',  Gen.  i.  Factum  est  vcspexo  et  manc   dies  uuus,  et  i.  Woi.  i, :.. 
Mat.  xxviij.  Una   sabbatorum ,   id  est  prima.     Si  ergo  solus  iste  Episeopu.s,  iWoitt  as,  i. 
dux,  primus,  oeoonomus,  quid  restat  nisi  esse  viearium  Cin-isti? 

11)  Addemus  rationom:  lere  sempcr  hü,   qui  eeeiderunt,   erant  prium  kico 

positi,  ut  TiUcifer,  Adam,  Cain,  Esau,  Isiuael,  Kuben,  Onan,  Sau),  Amon  et 
multi  eiusmodi,  Quod  factum  est,  ut  superbos  terreret  deus  et  huniiles  ex:d- 
taret.  Quare  et  ludas  a  primo  loco  eecndissc  videtur.  I'ude  et  Apostoli  de 
nullo  miuus  suspicabautur,   (juod  esset  Clu-istum  traditnrus,   quia  erat  unus, 

IS   id  est  siugularis  et  principalis,  de  duodeeim. 

A'^ides,  nii  Emser,  supj)ellectilem  meain  lumdum  totam  tibi  visam,  et 
haec  non  minorem  habere  speeieni  (piam  vestra  optima.  (Juid  putas  laeerem, 
si,  sicut  vos  per  peti-am  jiriraatum,  per  'pascere'  Monareliiam  et  similia  <|m:u' 
vnltis  iutelligitis,  eodem  luore  scrijjturas  velloni  depravare?    Qni<l,  si  vos  tarn 

20   verisimilia  habuissetis? 

Sed  hucu.sque  cum  invidia  et  adversiuii  comnnmis  maehiiia  ogerimus. 
Nunc,  rogo,  mc  patientcr  andias  pro  communi  nostra  ))rofessione.  De  Ko- 
manis  et  Boemis  fal)ulam  agimus:  obsecro,  posito  utriusque  jiai-tis  studio 
agamus.     A'olo  et    ego  l\omanuiii    pontifi<rm  esse  priinum  omnium  et  (piejii 

an  revereantm*  omnes:  nolo  Boeinoruni  sciiisnia.  Verum  esse  Romanuni  pimti- 
ficem  iure  divino  sus])eriorem ,  nulla  ratione  crcdam  nee  miquam  eoniitcbor. 
Vis  scire,  (pia  causa'.'  Audi.  A  niuhis  iam  annis  id  ((uaesitum  est  jter 
Romanos  pontificcs  et  adulatores  eorum,  ut  essent  iure  divino  supra  Con- 
cilium   et   super   omnes    in    tota   Ecelesia,   super   ipsaiu    «pioque   universalem 

•10  Ecelesiam.     Quid,  putas,   hae  industria  quaerelxmt ".'     Ncmpe  cum  eum,   (pii 
sit  iittc  divino  superior,  non  liccat  iudicai-e,  reformare,  emondsirc  (ut  sentiunt), 
iam    quodlibet   a\idcndi   in    onmibus    regnaret   potestas,    sicut   est   dies   haec, 
staretque  in  Ecelesia  dei  horrendum  illud,  ut  Oseas  dicit,  et  abomiuatio  illa  «oi.  n,  lu. 
in  loco  sancto,   scilicet   imjiunita  nequitia   et  peccandi   secura  liccntia.     Q"»  Ijnt'ii'i^i'i. 

3u  (juid  fieret  nisi  lOcclesiae  vastitas  et  desolatioV  hac  enim  potestate,  (juac  ad 
aedificationem  solum  data  est,  molireutnr  aliud  nihil  (piam  destnictionem. 

Cum  vero  nos  onmes  Christo,  id  est  veritati  et  iustitiae,  plus  del)eamus 
quam  nili  honiinum,  ccrtnin  est  erranti  et  inqtio  pontifici  praeferendam  veri- 
tatem   et    iustitiam,    Atque   ita   ])enes    (|uem    luerit   haec  veritas   et    iustitia, 


I   in   r.sal.  'jö.  Cliristiis  cd.  Witcl».  .".  accipict   cd.  Witeli.  7    mane  et   ve.spci-c 

ed.  Witcl).  S  M:it   xxvi.  A  II   Ismacl,  ICsaii  cd.  Witoli.  19  codoiii  orc  ed.  Witcb. 

43* 


676  Ad  aegocei-otem  Emserianum  M.  Liitheri  ailditio.  1.M9. 

Cliristiis,  liic  !<uporior  est  poutifico,  dobctque  pontifici  tum  resistcrc,  tum  cum 
monere  et  emeadare.  Alioquiii  itiis  crit  peccati  in  Cliristiiiii.  cui  praetulorit 
liominem  veritati(|uc  iiii(|uitatfiii. 

Haeo  vides  (jiiid  iaciaiitV  Priinuin  impiissiiiionnu  adulatonini  damiiant 
sententiain,  (pii  jicecanti  puutitici  lallant  nou  liccrc  diooro  \-uv  ita  i'acis?'  sod  r, 
sola  oratione  ad  deum  pro  en  oeinciidiini.  Quid  liii  luoliuntur,  uisi  ut  vcrbum 
dei  t;ioeanuis  a  f'acio  iuiquitatis  et  iiomineni  prad'eraimi.s  Cliristi  praccepto ".' 
Deinde  ruit  eoruin  inipia  doctriua,  noii  licere  cum  cjiii  siiperior  est  iiidicare, 
sioit  quaedam  deereta  pontifieuni  nugantur.  Obsecn  >,  eui'  non  licet  iiidicai'c ".' 
an  qiiia  superior  est?    At  verbiim  dei  super  omnes  est:  quod  si  iiabct  inferior  i» 

i'Aov.  i4,:io  et  uou  superior,  cedere  debet  superior  inferiori,  sicut  dicit  i.  Cor.  xiiij.  Quod 
*i.  H.i-,.  si  revelatum  fucrit  sedenti,  prior  taceat.  Ne  illud  ps.  xiij.  audiat:  Consilium 
iiiopis  coufudistis,  quia  doniiuns  spes  eins  est.  Nonne  prophctae  crant  in- 
feriores regibus  et  sacerdotibus?  attanien  cos  iudicabant,  rej)reiicndebant, 
>i.  1, 111  ciaendabant,  ut  ctiani  de  Hieremia  scriptum  sit,  (|Uod  sit  constitutus  super  i:. 
gentes  et  regiia,  ut  evellat  et  plantet,  dcstruat  et  aedificet.  Addc  (piod 
potestas  in  Ecclcsia  nuUa  est  nisi  pro  coereendo  ])cccato,  (piod  ligct  et 
solvat:  quare  nbieuiicjue  peccatnm  est,  ibi  jiotestati  eiusmodi  l<icus  est,  iuxta 

ffluttii.  18,15.  Matt,  xviij.  >Si   peccaverit   in   te    f'rater  tuus,  ncc  liic   ullus  ])ontificum  potest 

Collum  excutere,  cjuia  si  in  uno  alicuius  peccato  non  ligat  aut  solvit  potestas,  .;i) 
in  uuljo  alio  valebit,  et  evacuata  est  pcnitus,  cum  nulla  sit  ratio  divcrsitatis. 
Atque  hie  audacter  lo(piar,  et  quod  tu  cinn  adulatoribus  Eoniani  Pon- 
titi('is  vehementer  sis  admii-aturus,  ac  fort«  baeresim  definiturus,  dico,  pouti- 
fices  primo  teneri  sub  peecato  mortali  et  reatu  aeternae  danmationis,  ut 
resistant  pestilentibus  bis  monstris  Romanae  Curiae,  (piibus  passini  v(>nduntur  ss 
oninia  ('hristi,  exuguntiu-  populi,  vorantur  Episcopatus  palliis,  saeerdotia 
aimatis,  nee  eos  uUo  pacto  excusat  superioritas  l'apac,  (pn'a  ])his  dcbcnt 
suprcmo  onmium  Christo,  id  est  veritati ,  quam  ubi  vidcnt  per  Papam  pes- 
sundari  ei  non  succurrnnt,  rei  sunt  onmiuni  malornni,  (piac  Pajia  \cl  \o]cnd() 
vcl   dissinuilando  i'acit.  no 

Idcm  j>crtinct   ad   nos  onuics:  nam  aecpio  dcbilo  sumus  Ciu'isti  gloriac 

1.  Tim. -.,  I.  obstricti,    nisi  <|nod  illud  Pauli    obscrvanduni  est  ])i'imo  \Scniorem  nc  incr<'- 

pa\-cris,   sed    obsccra   ut    patrcni':    verum    ubi    obsi'cranti    non    cesserit,   <piid 

Tu.  :i,  10.  aliud,   pntas,    faeienduin    suadebit    nisi    'haereticum    homincni    devit^i"?      Non 

l)otesta.s  Papae  aut  alicuius  Episcopi  in  Ecclesia  dominatur,  sed  verl)uui  dei,  a.^ 
qnod  nulli  est  alligatum,   onmium  liberrimum,   rex  rcguni  et  dominus  domi- 
nantium.     Potestas   ]*apa<'  scrvitus  est,  ncm  dominium. 

Hinc  ninltis  nominibus  commcndanda  est  universitas  Cliristianissima 
l*ari-liisiensis,  qnac  plus  princijiis  omninm  veritatis  et  dominanlis  in  Ecclcsia 
verbi  quam  scrvicntis  potestatis  per  vcrbum  <'<>nstitutac  cura  soliicita   Leoni   « 


2   Alici(|ni   od.  Witoli. 


Ad  »egoeerotpiii  Kmsmanum  M.  liUthori  :u1ditio.    1519.  677 

(Iccimo  vc'l  potiiis  sub  iU)ii>iiR'  Loonis  x.  lululatoribus  l'nrontihus  ap]K'll;itioiic 
interposita  resistit  coram  oninibus,  sioiit   Paulus  Petro  Gal.  ij.  wut  ■:,  ii. 

Atquo  utiuaui  exemplo  isto  Cliristianissinio  ita  faccrent  singuli  E|)isc'()pi, 
.siugiili  Abbatos,  pastoros,  jiriucipes,  ina<;istratus ,  doHi(|UC  siupili  Clu-istiani, 

»   quoties  ex   iirbe  sub   noniiiie   Papac  vidcront   uioustra   atlvcrisus  Euau<j;uliuni 
Christi    pn)tliro:    Kuanuclin   cnini    impriniis   ab  omnibus  astaiulum  est,  null! 
eedeuduin,  iiulli  couuiveiuluui,  uulli  iavcudnni.  (|ui  contra  Euanoeliuni  Christi 
quicquaiu  iiiolitur,    uec  ]iatri  ucc  uiatri,  sicut  dicit:    Qui    aniat   ])atrem   phis- Di.uiii.  10,37. 
i|uani    nie,    non   est  ine   ih'giius.     (.iuaiuhi    cnim    i^ipa  jiatitur,   ut   contra  se 

M  agatur  pro  EpisoopoV  \onue  taiK|Uaiii  siqierior  praeierri  vult  E]>iseopo  in 
Omnibus?  eur  ergo  non  et  Euangelium  praeti'rri  sibi  patiatur  i'l  seeiUKhiin 
id  iudicari,  apud  queiiu'iiii(|ue  taiideni  fiierit  inveiituin?  An  Euangelium 
cedere  volet,  ut  sibi  obteniperetur?  Absit,  iiisi  velil  non  inter  Christianos 
pa.stores,  sed  inter  pag-anos  t^Taullos  huberi:  tunc  enim  illud  dicetur  Apostoli  "-lii"- s,  12. 

1^  'Quid  mihi  de  iis,  qui  foris  sunt,  iudieare?  Xouuo  et  vos  de  ii.s,  quae  intus 
siint,  iudicatis?' 

Stat  ergo    Christiauae   vitae    rcgula    iuxla    l'etrnin,   ut   omues   iiivieem  i'^J^'H- s.s- 
insinuemus  liuinilitatem:   'omnes'  dicens  neminem   e.xoipit,   nee  liumilein  e.^se 
sufficit,  sed  insinnari  et  ostendi  dcbet  in  opere  et  Verität«.    Sed  et  B.  Gregorias 

•ju  praeclarissime   dicit   in   deeretis,   omnes  nos   esse   aequales,    sola    vn]])»   faeit 

inferiores,  sicut  et  ps.  dieitur:   lUic  sederunt  sedes  in  iudieio.  W.  r.'2, .v 

Quare  nbi  culpa  est,  ibi  iam  iudicii  locus  est  et  inferior  est,  qui  eam 
habet,  omnibus,  qui  non  iiabeiit.  Nonne  et  hoc  ali<iuando  Jlomani  iiontific^'s 
exhibuerunt,  qui  aeeusati,  expurgati,  damnati  sunt  aliornm  iudieio?    (^uis  est 

25  ergo  noxiis  iste  fiU'or,  hoc  iure  divitio  stjvtuere,  ut  peecatum  iu  Ecclesia 
iiiipunitum  regnet  titulo  inaioritatis?  An  ins  divinuin  faeiunt  patrocinium 
iinpietatis?  Deuit)ue  Pontifex  non  est  dominus  Ecclesiae,  sed  servus  et 
oeconomns,  ipsa  domiua  et  regina,  solus  Christus  doniiuus:  ncc  est  sponsns, 
sicut  quidam  garriunt,  Christus  sponsus  est.     Idee  Ecclesia,  quae  est  ununi 

30  corpus  cum  sponso  siio,  doniina  est  omiiium  alioruin  niembrorum  nee  uUi 
memliro  subieeta  iiisi  niii  sno  sjionso,  caetera  omiiia  sibi  subiecta  sunt  tanqiiiun 
reginae  sponsae. 

Da  ergo  Romanis  l'oiitifieibus  (|Uodlibet  .servilis  potcstatis,  modo  ne 
mihi  iure  diviiio  taleni  statuas,  (jui  iiuUi  sit  subiectus,  sive  bonus  sive  malus. 

3s  Hoc  enim  Uli  quaerunt  impii  iuris  diviiii  vitilitigatores.  Crede  mihi  for- 
titer,  uisi  haue  potestatem  iure  divino  se  statucre  posse  viderint,  sed  cuilibet 
Christiauo,  ubieun(|ue  contra  Euangelium  egerint,  suliiectos  se  audiei-ini, 
futurum  est,  nt  nee  iure  divino  nee  humane  velint  Monarchae  Eeclesiastiei 
esse.    Quis  enini   in  tanto  Inco  tot  doiiiinis  velit  subiectus  esse?  nee  dubites, 


8  dich  Christus:  Qui  ed.  Witcl).  17   iuxta  S.  l'etiuin  ed.  Witeb.         21  et  l'sal.  122. 

dieitur  ed.  Witeb.  oö  iuris  divini  viol.itores  A 


(i78  ■'^'1  aegocerotom  Emseriamim  W.  Liitheri  adclitio.  1Ö19. 

plures  taue  repiTiri,  ijui  iiii[)Ugiu'nt,  ^Miiuan-liiam  nccjuaiiuain  l'ssc  iuris  diviiii, 
([luiin  luiüc  .sint,  qui  propuguent :  tum  mea  senteiitia  satis  secura  erit. 

At   dices  'hac  ratione  uullus  Episeopus   erit   iiu-e   cliviuo   superinr,   et 
nulla  erit  in  Ecelcsia  pote.-;tas  aut  niaioritas'.    Dico:  Certe,  nulla  est  niaioritas, 

ffliiuc.  tti, 41.  quia  haue  Ciiristus  prohihuit  dicens  '(|ui  vuit  esse  niaior,  sit  vester  servus'.    '> 
Potesta.s   autem   servitus   et    niinisterium   est:   ideo   louive    aliud   est    potestas 
Eeclesiae  ijuani  ]iotestas  luundi,  illa  servieudi,  liaec  dominaudi  potestas  est. 

1.  Xiin.  3.  1.  Sie  A]i()stolus:  Qui  Episeopatuin  desyderat,  liunuui  ojius  desyderat.  'Bonuui 
opus'  in(iuit:  At  operari  servonun  est  et  ciperarinruin.  Xune  dieuiU  'licnuun 
o|)Us,  id  est  l)onnm  oeium'.  Milii  vero  hoc  teinjKH'o  satis  est  ostendissc  ius  vi 
divinum,  non  lioe  tribnere  Romano  l'outitiei,  (piod  illi  ius  divinum  intelliguiit, 
id  est  luilli  snhiectum,  ue  \eritatem  (juidem  liabeuti,  et  esse  im])uuitae  licen- 
tiae  voluntariaeciue  liliidini  pei'candi  prae  omnihus  Christianis  tradituni,  (piem 
oportet  prae  omnibus  esse  ligatum,  subieetum  et  servum. 

Quod  si  dices  'etsi  homiuem  lieeat  emendare,  tarnen  locus  Ipsc  est  iure    i - 
divino  snperior',  liie  in  lueuni  eamj)nm  venio,  ut  osteudam,  talem  esse  loeum 
superiorem,  fjuem  nullus  unciuam  vellet  ol)tiiiere,  longeque  aliud  esse,  loeuni 
esse  superiorem  et  iure  divino  superiorem  esse.     8ed  haee  suo  tempore. 

lu   fiiie,    mi   Emser,    videmus    huius   infoelicis    disputationis   eum   esse 

i.Äim.(;,:i!i.  finem,    qui  tali  dignus    est   disputatione,   nempe  (|uem  Ajiostolus  i.  Timo.  vi.  2" 
descripsit,   dicens:    Siqnis    aliter    doeet ,    non    aequieseens   sanis    sermonibus 
domini  nostri  Ihesu  Ciiristi  et  ei  que  seeundum  ]iietatem  est  doctrinae,  .superbus 
/  est,   niliil  seiens,    sed   languens   eirea  (piaestiones    et    pugnas    verborum,   ex 

quibus    oriuntur    invidiae,     eoiiteutioues ,    blaspliemiae,    suspitiones     inalae, 
conflictationes  hominum  uieute  eorruptorum    et  (jui  veritate  privati  sunt,  ex-   ■■:'' 
istimantium  quaestum  esse  pietatem.    A'^ides,  inquam,  ita  nostram  liane  dispu- 
tationem    esse    depietam,    ut    nee   Apelles    possit    ita   depingere:    uuum    nos 
peeeavinuis,  quod  nesciebamus,  nos  esse  in  medio  Iu])orum,  et  verum  ti>eimus 

•mntii).  7, 6.  Euangelium  Christi  'Nolite  sanetum  dai-c  eanibus,  ut'que  mittatis  margaritas 

vestras  ante  ))oreos,  ne  eoneulcent  eas  pedibus  suis  et  caues  couversi  dirum-  m 
pant  vos'.     lloe  uobis  a])U<l  vos  eontigit. 

Quando  ergo  iiiuic  liiicni  videmus,  (piid  necesse  est  malo  nialum  addere? 
(Iremus  potius  dominum  eounnuniter,  ut,  (|U(>d  in  coutemptum  et  praeiudicium 
veritatis  eessit   uostris  meritis,    riu'sum   ipsius  misericcii-dia   vertatur  in  ])ei'<li- 
tioni^m  invi(h"a(^    et   vanae  gloriac,   (|uae   tarn   impndenter    ibi  (piaesita  est,  ut   -t-' 
milii  timor  sit   maguae  alieuius  f'uturae  irae  dei. 

Deiueejis  euiu  liis  disputabo,  (jui  vei'itatem  jilns  (|iuuu  gluriam  amaut, 
Aut  si  oinniuii  inittendus  sum  in  niech'um  luporuiii,  dabit  donunus  benig- 
uitatem,  ut   sini|)licitateui  coluuibae  et   prudeutiam  sei'pentuni  eonservem,  lioe 


4  Dico  certe,  imll:i.  A   uiib  ed.  U  itelj.  ÜO  est  fi'ljlt   tu   bcv  ed.  Witel).  -Ji;  esse 

jiietatmii   .\   linb  i;d.  Witob. 


Ad  aegocerotem  Euiseriamuu  M.  Lutheri  ailditio.  1519.  679 

est,  ne  lawlaiu  ucc  laeihu",  .^apieiis  in  boiio  et  siniplex  in  nialo,  mialciii  iiisi 
minc  Ulf  voluissem  praestai-e,  piita.s,  (juantis  te  potui.ssem  oiienux!  noiniiiil)ii.< 
te  dignis?  vix  credas,  qiiot  salt's,  quot  Ironia.s,  (jiiot  scommata  in  tc  luilii 
meus  Adiuu    suggercbat,    quae   rursns  Cliri.stus  mens  t)p[)rinieljat,    quotl  nun 

s  desperaret  le  ])ositiinmi  iiividiain  tiiam,  et  deincep.s  (.si  (jiiid  restat)  aguiuu 
potius  (luani  capricunuim  iscriptiinmi,  vel  id  .saltein  molitiiniiu,  iu  (jik)  liceat 
ingeiiii  et  eruditiouis  specimeu  videri  atcjue  si  uou  i)io  taineu  studio.so 
lectori  prodesse. 

Qiiaradiii,  rogo,   milii   tempus  et  opera   perdeuda   siuit  in  Indulgeiitiis 

1«  et  potestate  Koniani  Pontificis,  rebus  ad  fideni  dei  ae  siduteni  uostrani  j)er 
dis  dia  pasou '  impertinentlbus ".'  seilicet  adeo  infoeliei  saeculo  vivimus:  per- 
didit  eadem  iufoelieitat(^  lohanues  Reuclilin  iani  multos  annos  propter  causam, 
quautomagis  iiitueor,  aeque  aut  etiam  magis  frivolam,  ut  milii  in  niea  eausa 
sit  hoe  exempli  magno  horrori,  tanta  raarla  peceatorum,  tut  detractiunes,  tot 

15  stndia  aemulatiouis,  ut  sumptus  et  labores  omittam,  i)rornissc  ex  ista  lana 
caprina,   quae  sive  vieta   sive  victrix    ])rorsus    nihil   Et^elesiae   et  s:duti  ani- 
marimi   coul'en'e    possit.     Eccc  (juantilhis    ignis   quantam    sylvam    sneeeudit, 
ait  lacobiis.    Yeruntameu  ve  iuquietis  ülis  huiusmodi  malorum  Satauis  sine  Ji«.  s,  s. 
causa  insanieutibns  in  fraternam  salutem!    Timeamns,  quaeso,  et  nos  siuiilem 

20  aut  etiam  maiorem  tragediae  huius  calauiltatem.  Öilere  cum  pacifieis  saejjiiis 
optavi,  verum  contra  clamosos  et  liuüosos  satis  adhuc  mihi  vivax  est  fiducia 
liu'gitore  Christo.     Amare  volo  omues,  formidarc  neminem.     Yale. 


5  desperarem  ed.  Witch.  Ib  Ulis  fcl)U  in  bcr  ed.  W'iteb. 

')  ^  d(f  di«  Tinawf. 


(^m  Sermon  Uou  bcr  33crcitmiö  ^nm  StcrkMt» 


1510. 


lluti'v  2pnlatiufi  'iH'viintt'huig  War  her  iKffovinatLiv  yinfaiig  llhii  1519  üoii 
oiiu'iii  (jouiiijc'u  IHavr  Scliavt  ^  um  oiiie  yinuHniiiiuj  ]uv  in'vcttuiici  auf  bcu  lob 
augegaugeu  luovbcu.  ;]n  id]x  nubmin-it  beidjäfttgt,  Ucvniodjtc  er  bcffcn  in'gd)vcn 
baumle  uidjt  Hari),pitüiuuu'u;  a  iKxwWi  i()u  bal}er  .^uundjft  auf  (£taupti3cuö  „iMid)= 
lein  Uuu  bcr  'Jiadjfolgi'  bce  U'illigcu  ©tcvbcuc-'  C^livifti",  ftcUtc  icbod)  balb  bavauf 
ciue  eigene  £d)vift  bev  'Jlvt  in  'Jlnsfid)!.  S}uvd)  ben  fovDiniljvenben  \!anil.)i  mit 
Jeincn  (^jegnern  ivavb  ev  lange  an  bev  '',Hu'>fül)vung  lierl)inbevt:  nod)  am  22.  Scp= 
tember  uevtvöftete  ev  Spalatin,  bev  ilm  bavan  gemalmt  "ftatte,  auf  eine  fpiiteve  ;^i'\[, 
wo  ev  eiuuuil  unnbe  „anfatlimen"  fLnmeu.  (h'ft,  miebbem  ev  in  luivttelienbcr  £d)vift 
(Jmfevn  c\\f^  feinen  „'-iHief  iibev  bie  Veip.jigev  Si'>pntatiün"  geantuantet  batte,  geiuann 
ev  etUHVä  ^JJhifje,  unb  nun  eutunivf  ev,  U'ie  ev  felbft  be.^-ugt,  „in  bev  ©ilc"  unfern 
Sermun,  faubte  ibn  l)anbfd)riftliel)  bem  Spalatin  ,yir  Suvdifidjt  unb  gab  il)n  alt" 
bann  in  bie  'l^veffe.  '','lm  1.  yaUu'mbev  fnunte  ev  bie  evfteu  gebvuetten  t^vcmphive 
üevfdjirfen:  ein-J  bevfelhen  Uevfal)  ev  mit  eigenljänbigev  ÜÖibmung  nn  Sd)art.  ium 
bcr  :i^ebeutung  ber  £el)vift  ,5eugt  bie  IHenge  ber  yhi«gaben.  SÜiv  f)aben  in  bem 
„Sevmon  Uim  bev  iin-reitung  ;,um  Sterben"  eine  ber  ti!ifttid)ften  Iraftfdjviften  Vulljerf-, 
unb  fprad)lieb  betnnbet  fiel)  ein  nid)t  geringer  Js-Drtfd)ritt  barin.  8d)ou  ir>2(»  iimvb 
er  ins  l'atcinifdje  iiberfetjt. 

*i<ill.  Sc  aiS.  I  S.  257f.  leih.  Staiiiiitii  opiM-a  eil.  1.  K.  F.  Kiiiutkc.  rulisdaiiiiiie  ISdT, 
I  S.  ."lOff-  St  SB.  1  ©.  271.  27"J.  ;yM.  :!85  f.  (:i'iitl)cv-!  ^-^vicf  nn  Wcuvii  gpnlntiii  liinn  Ct= 
tuücr  löiyj.  352.    .(tüftliit  1  S.  :iOO. 

l'liivflabcii  be-j  beutjd;cii  Ici'tc-:. 
A.  „ei)u  Sermun  Uou  ber  ]|  ii3erei)tuug  ,5um  ||  Sterbeun.  ||  m.  ü.  \\  "il.  j|"    IHit 
liteleinfaffung.    litelriirffeite  bebrurft.    8  iMntter  in  Cuart.    5lui  (*nbe: 
„1  Oiebrufft  ,yi  äÜittenberg  'Jiad;  (^lirift  geburt  ||  rD.  (5.  Unb  im  vir.  ||" 
Stiict  iiuii  Suljnmi  Wiiineitbcviv 


')  ©d)ni-t  iH'iilaili    l.')2!J  in  .fii'Üeii,   '].  le  äl\   III  £.  1:12:  bem  "JicjuiiiialDt   uuuljk   et 
luicbciljoU  l'L'tviidjtüdjc  (^tidjciifc ,  Ugl.  Sc  Ä>.  i  ©.  :!.V2  imb  -VU. 


Pill  Scriiioii  Uoii  bi't  5*ctcitiiiiii  v""  Sterben.  1519.  ßgl 

B.  .,(*i)n  ©citiioii  üüu  bcr  j  iM-veijtüg  ,ium  1,  Stcvlicu  l|  931.  11  \\  "il.  "  litcU 
vücffcitc  bi'bvurft.  8  ilMättfv  in  Cuaxt.  "Um  (*nbc:  „^  Wcbvurft  .^i 
äßittcnbcrgt  biivcl)  ^ofja":  fövuncii&cvgt  ;|  mul)  Cl)vift  flcpiivt  151ti.  ;)" 

(;.  „6l}ii  fccvmou  von  bcv  6e  ||  vel)tun(^  i.\iiim  ftcvluMi  I|  Soctovic-  l'iavti  1]  iii 
i.'uttl;cviiil'lup.';'  l'tit  litolciiifafiuiig.  litclvinticitc  bcbvurft.  IdiMättov 
in  Cuart,  letjtc  Soite  Ici'v. 

;in  „*}Jiavti  ||  iii"  ftcl}t  bm  cvfte  „i"  in  eiiiißon  (ircnivilavcii  lu'vfi'hvt.  Uiucii 
fitib  in  bcv  litflcinfiiijung  bvei  2^ilbrt)i'n,  bcvcii  inittlfvc^J  bic  ft'mljftabcn  11  niib  S 
inonogvrtninititiid)  iH'vidjUniijcn  jeiiit ;  aücUcv  '•Jir.  lö.'jS  bcntct  fio  nnf  Sciam 
«djcuffclin,  nllfiu  fic  lie5ciri)iu'n  c()et  einen  nnbetcn  .Uünfllcv  (.^inn-i  2rf)ön  ()• 
Ituct  von  9)icld)iDr  i.'Dttl)ev  in  ^v'eipjig. 

D.  „6l)nu  Sernion  i|  vö   bcv  bcvcitnij  ||  quni   ftcibcn  [,  2lk.   fltar.  [  (nttljeii   ! 

3lug.  Il"     *JJJit  litelcinfajfnng.     litclviicficitc  bcbincft.     10  iMdttrv  in 
Cuavt,  fcfete  Seite  Iccv. 

Xtucf  lion  l'ieldjior  JL'ottljet  in  S-'cipiiig. 

E.  „(*V)""  ScvniDu  11  öö  bev  beveitög  H  cinin   ftevben  |1  Soc.  I1!nv.  ||  hitl)evi 

^lug.  jl"     '■Mi  litdcinfnffung.     litelvüiffcite  bcbvuift.      1(»  iMftttcr   in 
Cuavt,  lc|tc  Seite  leev. 

I:rucf  UDn  ^Jicldjior  üotttjer  in  Jiieipjifl. 

F.  „th)u   fennon  üon    bcv  ||  bevcl}tung   ,yim   ftevben.     Xodo=  \[  vi'5  lUmtiiii 

üuttjcvi.  11  IHngnftincv.  [j"     litclvürfjeite  bebvncft.    8  iMöttev  in  Cuavt, 
le^tc  Seite  Icev. 

Srncf  uou  ^^obft  OJuttued)t  in  'Jiiivnbetg.  Xicj  ift  luoljvjdjeintid)  bie  "Jlu*: 
gäbe,  iDcldjc  aöellcv  *Jit.  1560  noc^  Uibl.  Schatleloocls  *)h.  1972  bejdjteibt. 

G.  „&l)n  ievuion  «on  bev  \\  bevel)tuug  ,inni  ftevben.  ^octovi«  |i  iUavtini  l'ntt)cv 

^(uguftinev.  ||  ,^u  SBittenbcvgf.  ,;"     litelvücfjcite  bcbvutft.    s  üMättev  in 
OuQvt,  Ic^tc  Seite  lecv. 

9lu«  berfelben  Cffitin  loie  F  unb  nid)t,  wie  SCßeltev  *)iv.  l.i.51  nniiimuit,  ein 

i!.Utteiibctgcr  Snirf. 

U.  „Wm  Sevmon  öon  ||  bcv  5ycvat)tung  iiiui  ftevben  |1  Soctov  ^JJavtini  ^^.'utfjevc' j| 
\i(uguftincv  k.  ||"  Snvnntev  ein  .Ool.jfdjnitt.  10  iMiittev  in  Cuavt, 
le^tc  Seite  (ecv. 

2itcU)oI,iid)nitt:  (Hn  itcvbonbcv  ".l.iienjd)  unb  bici  anbete  'iievionen ;  unten 
■fpam  St^enffetine  ^-^eidjen.    Ixnd  uon  Silimn  Ctinat  in  Sluflsbiiriv 

I.  tüte  H  im  litct,  im  ^lUH-vn  geviiige  IHbmeic^ungen  mm  einanbev:  H  ift 
mit  gvo^cn,  I  mit  f leinen  iJ3ucl)ftaben  fignivt. 

K.  „3(in  Sevmcm  Uon  |1  bev  i^cvaitnng  ,5nm  ftevben  H  SottüV  lllavtini  X.'ut()ev5|! 
ytuguftinev  jc.  j"  Savuntev  ein  .Cuil.jfdjnitt.  10  ^lättev  in  Citavt, 
Icljte  Seite  lecv. 

Iitell)o(,5id)nitt  luie  bei  II  ntib  I,  Sind  und)  am  berfelben  Cfficin. 

L.  „e^n  Sevmon  uon  bev  bevel)tuiig  [j  cjum  Stevben  Xod :  9)Iqv=  1|  tini  ^uttjcv 
«U9ufti=  II  ner  ju  aöittcn  1|  bevg!.  \\  2Bittcnbcvgf.  \\  ANNO  |1  M.Ü.XX.  |i" 
2ite(viit!feite  bebvurft.  8  33tättev  in  Cuavt.  9(m  önbe:  „11  ©cbvucEt 
iju  ilUittcnbevgf  bnvcl)  ,;  otiljanuem.  Wvi'inenbevgt  ;;  nad)  Gljvift  gepnvt  || 
1520  ," 


682  ^iu  Scviitmi  von  bcv  *-8cti'iluiifl  ,vun  Eti'tbtii.  1-519. 

M.  „tji)tt   cermou   Uim   bcr    bcm)  i|  tiing  ,^um  ftevbcu   Soc=  H  tuvis  lUavtint 

2ü=  II  tt)cv   'Jlußiifti.  :,"      Wd  iiteteiiifntiimg.      litclvücf feite  bebvucft. 

8   ilMntter    in    CuQi't.     9(m  (viibe;    „f  OJctvurtt    ;iU    *>.'cv)Vfjflf    buvd) 
aüülffgnng  ctoifel.  Iö2ü.   ;' 

X.   „(h)ii  Sjmö  II  üun   bcv  il^cveiitung  ||  ,^mn  etevbcnu  ||  m.  \?.  ||  ?f.  ij"     Wit 
•  litek'infniiiing.      litclrürfieitc  bebnuft.      8   :i3lättcv    in    Ciuivt.     ''du 

(Jnbc:   „5?^  (Mebrurtt  ju  Lh-ffuvbt  buvd)  .'paufj  .Huappeu  uad)  ||  (<l}vi)t 
gcbuvt  jti.  5.  bnb  iut  jj.  ||" 

O.  „(Hu  fenuLiu  DS  bev  1|  bevcituug  ,iuui  ftev  ||  be  Soctov  ilfar  ||  tiui  Ji'utljcv 
5(u  ii  ftiucv  [sie]  ;,u  aöit  ||  tcubcrg.  ["  Wdi  Jiteleiiifaüung.  Iitc(= 
vücffcite  bebvucft.     10  iBIättcv  iu  Cuavt,  letzte  Seite  leev. 

^k  Ittcli'infafjuiig  ftc^t  ticrfcfjrt.  Srurt  Hoii  .^an>3  j^voicljaucr  iu  'JliuvUnitQ, 
iiidjt  Umt  ^(öi-fl  '•JJabli't,  inic  in  ©tvobcls  „Ihuieit  Sfijttägcit  .vir  Siittcviitiit"  II 
£.  lUO  uiib  liuii  äl'cUer  -Jir.  l-j-JO  aufleuoiniiicii  iDotbcu.  aiu-nn  bii'  (^-rUiugcv 
'.)luä9cUic  Von  Suti)<:x-i  Sßerfcn,  bi'nt)d)c  Sdjtiftfii  XXI  S.  'A^A  *Jir.  11,  und)  Von 
einem  iiljnlidjcii  Ixud  mit  „S.'iitl)fri"  uub  o1)ul'  „.yi  2öittcnb."  im  litct  fpridjt, 
ju  ift  bii'5  ein  ^i'vH)"!":  bcjeidjiiet  luitb  luiiiUid)  bei-  Ihitctjdjicb  l'üii  F  in  4<c: 
,',Urt  auf  G;  'Jtr.  11  foUte  Ttx.  IU  joiii. 

I'.  „Vliu  feiuani  lüi  bev  Sevaitung  ||  ^um  ftevbc,  S)oetDv  Wavtiui  .l'utl)ev 
'Jluguftiucv  IC.  "  linvuuter  bvei  .^öol.ifdjuittc.  lo  ii^lcittev  iu  Cunvl, 
leijte  Seite  leev.  iHni  CHibc:  „Öiebvuift  ,\n  VJugfpuvg,  buvd)  ^en-geu 
^tabtev  II  bei)  'lüavfufjev  S)dv  int  m.  2).  üub  xv.  3av.  ||" 

Jcr  cvftc  .fioljidjiütt  nuf  btm  STitet  gel)t  lUU'v  übcv  bic  Seile  uiib  ftcUt  einen 
Stevbeiibeu  bar,  beffen  Seele  Von  einem  (^ngel  in  (5-mpfiing  gonLimnu'U  luiib, 
luiiljienb  ein  -li'eib  mit  bvcnnenbev  .Hevjo  hevbeifilt.  Tnruntcv  bie  beiben  nitbern 
■'nolijdjnitte:  linf-i  tiägt  bev  lob  einen  Sarg  nnb  Ijiit  einen  *4>te>'  i"  bei  .s'ianb, 
ledjk-  betet  ein  .'peiligev  vox  bcm  (yetvcujigteu. 

Q.   „9liu  Sevmuu  bi3  bev  i^evaituug  ||  tunu  ftevbeuii,  Toctov  i'Iavtiui  ^utfjevS 
5lugu)tiuev  k.  j;"     3)avuutev  bvei  A>ol,(jd)uitte.     10  iMiittev  iu  Cuavt, 
Icfete   Seite  lecv.     Wui   (Jnbc:    „Setviicft  |i°i  Jtugfpuvg,   buvd)    ^L'vgeu 
ytoblev.  II  3(1^  uiau  iuilt.  Hl.  3).  üub  .vv.  .3av.  ||" 
Über  bie  .'püt.ijdjnitte  j.  nnlor  !'. 

H.  „^iu  iiiit,^tid)  üub  faft  tvüft-  ||  lid)  pvebig  ubev  bubevvid)-  ||  tuug,  U'ie  fid) 
eiu  d)vifteu  uieufd)  mit  fveübeu  j,  bevel)teu  ful  ,511  [tevbeu,  ilH')d)vibeu  buvd)|j 
Süctüv  lUavtiuü  \.'utl)cv  H  Vluguftinev.  i|"  Savuutev  eiu  •^öül,i)d)uitt. 
12  Stättev  in  Cuavt,  (etjtc  Seite  leev.'  3(m  ßnbc:  „Setvuitt  iu  bev 
loblid)eu  ftat  '.i^afel  ||  buvd)  Vlbaui  5^!etvi.     VInuo.  lU.S.vv.  |i" 

IileU)i.il,\id)nitt:  Cbriftn'j  mit  feinen  ;jiingevn  um  ^ette  eiitcä  üeiiiileii.  ,jni 
.jnnern  nod)  1">  nuf  ben  julnilt  bejüglidjc  ijuljfdjuitte. 

S.  „Gin  uüt.ilid)  üub  faft  tvöftlid)  pve  ||  big,  obev  liubevvic()tuug,  luie  fid)  eiu 
GI)vifteu  II  uieufd)  mit  fveiibeuu  bevel)teu  fot  311  ||  ftcvbeuu,  y3efd)vibeu 
buvcf)  [|  Süctuv  Wax.  Sutf)ev  ||  'Jluguftiuev.  j,"  Savuutcv  eiu  .fiol^fdjuitt. 
12  iyiättev  iu  Cuavt,  leljte  Seite  leev. 

liteU)D(,5id)nitt:  O'ljriftnc' mit  frinen  :;5iingern  tior  einem  .Üranten,  bcr  an  bei 
t5rbe  filjt.    Jm  ;ö"i'eru  nud)  '•)  nuf  ben  3nl)ntt  bejüglirf)e  .^lol.ifdjnilte. 


Cfiit  ©etiiiLMi  l'on  ber  '^i'rcitiiiii-j  vim  Sterben.  1519.  figS 

T.  „6iii  nüt^lict)  ünb  faft  tvüfKid)  pvc  |1  bia,,  ubcr  uiibevvicl)tuui],  Uno  fiii)  ein 
6l)vi|'toii  II  niciifd)  mit  fvciubeu  licvet)tcit  fol  \u  \\  ftcvbcn ,  '4:cicl)vtbi'ii 
biivd)  II  Soctov  M'iiiv.  ^.'utliov  [;  lUuguftincr.  '• "  Snviinti'v  nn  .Oüliid)iiitt. 
12  ij?lättcv  in  Ciiüvt,  Idjtc  8citc  Iccv. 

Sitell)i)l3irt)iiitt  lote  bei  S.    3m  Siiiicrit  iiod)  9  niif  bcii  3n')nlt  l'ciüfllid)!! 
iiolitcljiiittc ,  fltöftteittl)cil'j  biciclbcii  luic  in  S.    'Jlu-s  bcv  c-(lcid)en  Cjficin  luic  hJ. 

U.  „6iu  fciiium  Ij  üüii   h'v   bi'vcl)  1|  tiiiig  quin  ||  fteibeu.  |  lHavtiuu-3  \.'utl)cv.  ] 

Sßittembevg.  j]  -JJl.S.rnj.  [f'    '•JJlit  Sitclcinfniiuufl.    litcliücfjeitc  bcbvucft. 

8  33(ättcr  in  Cuart. 

Srnrf  uon  3ol)nnii  (vitünfnUcvg  in  üiMtUMibtig. 
V.  „gin  Tiu|ilid)  bnb  !|  faft  tvöftlid)  pvcbig,  o8  tin  j!  bcvridjtfig,  U'ic  fidj  ein  ' 

P^tiften  nifufd)  mit  fvnibc  bevcl)tcn  fot  |!  jü  ftcvbcn,  '-Pcfdjvibcn  biivd) 

3!octor    Max.    l'ut()cv  ||  ^Jluguftincv.    '"      Snvuntcr     ein    -Ool^^ldjuitt. 

12  iBlättcv  in  Cuavt,  letjtc  "gcitc  (ccv,    Vlm  C«^nbe;   „Webructt  pi  i<ofc( 

buvrf)  ?lbam  fietvi.  ||  3(nnü.  ^3JLS)i-j;iij.    " 

2:itcll)olj^id)nitt  bctjclbc  roio  bei   R.    3"'  Snnem  nod)  l:>  nuf  bcn   jn()nlt 

bojüglid)c  .^iül,^fd)nittc. 

W.  „tnn  Scr=  II  mon  Uou  bcv  S?cvci)t--  \\  tung  juiu  Stev=  ||  bcn.  j]  J)'  'JJtavt:  ! 
Suf^cv.  II  äBittcmbci-g.  ||  152Ö-  ||"     'DJlit  iiteteiufaffuug.     litelviicffeite 
bebrudft.     10  jyiättev  in  Cuavt,  lefete  Seite  (ccv. 
Srnrt  uon  ©nbvicl  üaiii}  in  Vlltenbntg. 

^iluegaten  hex  loteinifd^en  ■Ufievfcl^unci. 

a.  „©ermo  ^JJIqv=  ||  tini  t'utl)cri  be  V^nepa-  ||  votiune  ab  movicn=  jj  bü  e  ücvua- 
culo  II  in  (atinü  ü  ueviuö.  j|  Li|iliic,  ex  oiliciiiu  Muldiioris  i.ollliuii.  f 
Anno  falulis.  W.U. XX.  "  ''Kit  liteteinfaffung.  10  iJ3(ättev  in  Cuavt, 
le^te  ©eite  Iccv.  lUm  (^ubc:  ,liii)li;e,  ux  onicina  Melcliioiis  Lottlit-ii.  || 
Anno  falutis.  M.Ü.XX.    ; 

3n  einigen  l^^vemploircii  fc()U  bcr  S^inbeftvid;  in  S-  '^  be«  litel-j. 
h.    ,».SERM()».  I!  MARTINI  LVTHE--  ||  Rl  DE  FRAEI'A=  ||  RATIONE  .\1J  , 
MORIEN  II  DVM  ||  E    vernaculo    in    iatiinim    verfus.  I!''      «tit    litcU- 
einfaffung.    Sitclvücffcitc  bcbvucft.    12  Sliittcv  in  Cnnvt,  bic  bvci  legten 
Seiten  Iccv. 

Siiicf  Uon  iüiidjtict  .^iUeniiiä  in  *Jlntloerpcn. 

Xa^  uns  in  .\  bcv  Ilvbvnd  uovliegt,  feljt  bie  'J3efd)affeul)cit  bec-  Icvtc-J  anfecv 
3lDeife(.  iöcftätigt  U'ivb  cc-  um  buvd)  ba-j  in  bcv  Aöcv.^oglidjcn  iMbliottjct  .ju 
aSotfcnbüttcl  bcfiublid)c  (h;cniplav,  auf  meldjcni  üon  iiuttjcvs  cigcncv  .Oanb  ge= 
fd)vicbcu  ftct)t  „öv  ^JJiavvcn  £d)avtteun  mci)ncm  lieben  frcuub",  bas  alfo  uum  i8cv= 
faffcv  bcm  iicvaulafiev  bcs  Sevnumy  gcunbnu't  geutcfcu. 

iiüu  A  finb  uumittdbav  ubcv  mittclbav  alle  übvigeu  Vlus-gabcn  ausgegangen: 
feine  bcvfelbcu,  auc^  menn  in  SÖittenbevg  evfd)icnen,  ]mc^[  üon  uadjtväglidjev  ein= 
U'ivfung  l'utl)ev3  auf  fic.  äBiv  fbuuen  abcv  fclgenbe  (iiiuppcn  uou  yiacbbiurfcn 
uutcvid;eibcu:  1.  B,  L,  U,  lautev  äüittcnbevgev,  jcbcv  fpiitcve  Uou  bcm  uovbev^ 
geljeuben  gcmad)t;   2.  C,  Ü,  E,  F,  G,  M,  o,  \V.  uon  beuen  C  auo  A.  1)  an«  C, 


084  t*in  ScviiiPii  l'oii  bcv  'i^otntiiiu.i  (um  £linlion.  1519. 

1']  nii'i  L).  F  au'j  C.  (i  niiö  F.  !\!  am  CO  au-ö  D  iinb  VV  aus  C  geflofion  ift; 
o.  H.  1.  K.  1'.  O,  i;,  S.  T,  V.  Doii  iLH'lchcii  H  auf  A  ,;uviii%l)t ,  I  auf  H,  K 
auf  1,  P  uub  Q  auf  eiuc  bcv  Ctmaiid)cu  Vlu-Jc^alu'u,  1!  auf  H,  S  auf  H,  T  auf  S; 
4.  für  ftci)  aüciu  X. 

Uutt'v  bi'ii  Saiuuiluugi'u  IniMflcn  uiifovu  Sevuiou  ,UH~vft  „IHavtiui  Vutl)i'V'> 
uiauclji'vUn)  bucljliu  mib  tractctliu"  '.Hu-Jrtalu-  üüui  lliai  lö'2U  i^l.  i.xxxu-'— xi;i'' 
uub  lUu'jijatH'  DüMi  Cftütu'v  1^10  iM.  lxxvii^'  i.xxwir'  waäj  H  ober  ciucui  babou 
abl)äu9igcu  Drucfr.  ^u  Vutljcvs  aöcvfeu  fiubet  cv  fid)  ^luägabc  äöittmbenj  155o 
VI  ^r.  149" -155"  iuuiitteu  hei  ,;J3etbiid)lciu'J",  Smia  1555  1  m.  180"- 18Ü" 
U'cfcntlid)  nad)  D,  uub  uadj  beut  3cuacr  lei't  VUteuburg  1  ©.  804  —  310,  .i!cip3tg 
XXII  (B.  145  151  uub  iWald)  X  £p.  2292  2313,  t)icr  iiUxaU  mit  lUguiig 
bin-  £te((t'u  iwu  bcv  Icijtcu  Cluug  uub  Uou  bcv  Vluviifuug  bcv  .öciligcu,  cublid) 
nad)  A.  bod)  uiit  gvobcn  'Spvaa)fcl)lcvii ,  bic  uovucl)uUid)  buvd}  falfd)c  l'luflbfuug 
bcv  l'lbfüv,5uu9'>,jcicbcu  ciitftaubcu  finb,  Cnlaugcu  :i-^b.  XXI  bcv  bcutfdjcu  £d)viftcu 
e.  255    -274. 

*Jatctuifd),  uid)t  nad)  bcv  oben  aufgcfiU)vtcn  Übcvfctiuug,  fuubcvu  uad)  bcv 
bC5  Kmhiridiovi  pianini  pi'ecalionuni.  Viijttciiibci'gae  1543,  ftcljt  bcv  Scvuiuu  uutcv 
bcv  Ubcvfd)vift  ,(Ju()inoili)  sil  pavandus  aniiiius  ad  mocteiii^  iu  bcu  Wc)annut= 
au'jgabcu  WitohtTgac  1545  I  iJ3L  lxxxv"  -  xi;'',  leiiae  155G  1  iM.  iicci.iiir''  — iicclix'' 
uub  uiit  I}öd)ft  büvftigcv  (i^iulcituug  auf  £.  393  Erlaiigae  u[>\k  lat.  vai\  arg.  111 
e.  453-473. 

?(U'5  uufcvcv  2)avlcguug  cvgicbt  fid),  baß  luiv  bcu  icvt  Uüu  A  ,yi  bictcu 
babcu;  unv  .jiobcu  abcv  buvd;gäugig  uod)  1!  I)cvau.  3"  "-i-^fi^ug  auf  (1  bciucvtou 
Unv,  ba^  Ijier  uiciftcuö  „obev"  für  „obcv",  „fal"  uub  „faltu"  uu'ljvfad)  füv  „fal" 
uub  „foltu"  uub  (\\\d)  fouft  l)iu  uub  U'icbcv  a  füv  o  fielet,  fnunc  Ijäufigcv  „bcu" 
füv  „bau",  baf;  bic  C'ubuug  bce  (sicuitiu«  im  teiugular  „is"  uuv  Dcvciu.jclt  Uuv= 
fouiiut,  „fuft"  biälLH'ilcu  füv  „füuft",  uub  bafj  U'cuigcv  oft  bic  Umhiutc  bc;icid)uct 
U'cvbcn:  uu-itcvc  VlbU'cicbuugcu  Hau  '^claug  tbcilcu  miv  uutcv  bcu  \.'C'>avtcu  utit. 
'-l'nu  bcu  übvigcu  Süubcvbvurfcu  l)dtt  fid)  H  utit  fciucui  Wcfolgc  uu-l)v  obcvbcidfd), 
I!  uiil)cvt  fid)  bcv  fd)U'ci,^cvi)d)cu  lliuubavt,  uub  S  fd)lic6t  fid)  bavau  uod)  an, 
mäljvcub  fic^  T  babcu  micbcv  cutfcvut :  fic  ciugcl)cub  ,yi  bcvüctfid)tigcu ,  iinivbc  ;,u 
iLH'it  fütjvcu;  U'iv  uativcu  au5  iljucu  uuv  einzelne  IHuc'bvüdc.i  N  fnlgt  äufjcvff  genau 
A ,  fammt  bal)cv  uid)t  liu-itcv  iu  ii'ctvacbt. 

lUit  bcv  latciuifdjcu  llbcvfcljuug  füllcu  luiv  iiufcvc  Vluegabc  uidjt;  bcuu  U'iv 
bevbaufeu  fic  fic^cvlid)  uidjt  ;>iutl)evu. 

')  Man  biivf  lii'i  bcv  ^cmiljiuii)  uiifcrcv  *iliK-iiiUio  UoviuiC'fi'^cii,  bnfi,  Wo  feine  Vo-^avt  Vuui 
11  DcrjcicOiu't  i|"t,  aud)  feine  fpvnil)lirt)e  iievjrijii'benljtil  Vuni  .\  fiel)  finbet,  nirfjt  ahn  clicnfu  in 
t^cfiuci,  nnf  C  jc.;  luit  (jcben  btibei  nod)  IjevDov,  bnf;,  iiienn  li  nllcin  ftd)t,  II  mit  .\  iitiev- 
einfiimint,  lont)tcnb  C  füi'  i'cl)  H  mib  K  niiv  biölueileii  (nud)  felteitcv  in  bet  £ii;veiblueife)  niib 
Hi'vttitt,  ,).  23.  S.  VtSo  S-  8:  cvmrt^-  ' '  ,liui(t->  li. 


lyin  Sermon  uon  bcr  'J*oreitinici  jum  Stnbcii.  Iöl9. 


G85 


^l)u  Sermon  uon  bcr  bcrci)tunn  ,)Um  ftcrdcn. 


m.  «.  in. 


um  (vvftcii,  Tic  Uict)l   bcv  tobt  ct)n  nlifdjib  tft  uon 

bijjcv  liH'lt  niib  alten  l)l)vcv  l)ciibcUcii,  ift  not,  bac- 

bcr  nienld)  fdjn  ,5cel)tlicl)  tint  oibcnlid)  ooiicljaffe, 

wie  CO  folt  ober  cv  f(cbcnrft  ]n  orbcncn,   bn-?   nit 

lilcl)bc  nad)  ici)ncm  tobt  nifad)  .janrf,  liobbcvf;  ober 

fonft    cl)n§  liitliumbC'    unter   fel^nen    nad)flclaJ5cn 

fveuiibcn,   nnb  biß  ift  cl)n  lcl)plidjer  ober  euf?cr= 

tidjcr  abfdjicb  fon  bifjcr  Inett,  iinb  föirt  nrlaiib 

uiib  Iclic  flcbcn  bcm  t^nt. 

,3iiiu  'älnbcrn,  Sa»  man  aud)  gcljftlid)  cljn  abfdjieb  n()cme,  ba»  ift,  man 

üovflcbe  frciintlid)  (autcrüd)   nmlj  c^otti-ö  niillcu  atlcn  menfdjcn,  Inic  fie  nnfj 

•■■■  bclcl)biat   l)abcu,    loibbcrumb    aud)    bcflcre   oovgcbung   lauttcrlid;   umb  gottiä 

loittcn  Oon  aücn  mcnfdjenn,  bereu  loljr  DiU  an3tDel)ffcl  bclet)biget  baben,  jum 

iDcnigfteu  mit  pofeen  crcnun-l   obber  ,yi  Uuniig  luolttiatcn,   loic  \v\)x  id)ulbig 

gclDcBcu  nad)   bcm  gepot  brubcrlid;cr,  djriftlidjei  liebe,  aufj  ba-j  bic  fccl  nit 

bUtjh  6ct)afft  mit  ijrgcn  el)ncm  l)aubelt  auff  erben. 

••«'  3ii"i  dritten,  2Ban  fjo  i)berman  urlaub  auff  erben  gcicn,  Soll  man 

fic^  ban  allel)u  ju  gott  ridjten,  ba  bcr  weg  be-j  ftcrbeuä  fid)  aud)  l)in  ferct 

unb  unß  furct.     Unb   l)ic  t)ebt  an  bic  enge  pforte,  bcr  fdjmalc  ftcl)g  ,}um  i'i.nm 

leben,  be^  muß  fid;  el)n  Ijglidjer  froliri)  erlucgeu,  bann  er  ift  looll  faft  enge, 

er  ift  akr  nit  langt,   unb  gel)t  t)ie  .ju,  glcl)d)  Inie  ein  tinb  au^  ber  clcljucn 

-■  U'onnng  fetjuev  matter  lel)b  mit  gefar  unb  eugftcn  geboren  lt)irt  l)n  bifecnn 

löet)ten  l^timelt  unb  erben,  bah  ift  auff  bißc  loclt.    'iUiio  gcl)t  bcr  menfd)  bnrdj 

bic  enge  pforten  bei?  tobtö  auf;  bifeem  leben,  unb  mie  Uioll  bcr  l)l)mell  unb 

bic  Hielt,  ba  mir  ild  l)n   leben,  grofj  unb  luel)t  angefctjen  loirt,  S,io  ift  eö 

bod)  atlC'J  gegen    bcm  .jufunff tigern  l)l)mei   Pill  enger  unb  fleljncr,  bau  bcr 

30  matter  leljb  gegenn  bißem  l)I)mcll  ift,  barumb  liel)ft  ber  lieben  ()ct)ligen  fterben 


1  .a^eSS©"  ftel^t  nur  in  A  unb  N  2  f.  Sic  Ücbcrjdötift  fe()lt  in  f;  jüt  .3)1.  2.  51.' 
(=9Dlortin  t'utftcr  ■äuguftincri  J)ot  H  ,3;.  *))[.  C."  (=^  Soctor  ÜKartin  Cutter)  4  ein  fccjcftcib  i: 
7  gebend  qn  orbcn  (■  8  noc^  ieljnem  B  qnnga  (' be§  jand«  K  9  »ettoflcn  K  lo  fviinben  15 
12  gegeben  C  14  ftimtd^  15  Ifi  3um  minftcn  U  17  Soften  H  crempctn  C  lit  mit 
iwm  oigen  danbel  II  mit  irem  eigen  ftanbel  U  22  unb  nufe  fürt  II  nnb'uBfütt  I!  27  leben 
in  bfla  eftigc  Icbcnn.    Unb  mie  »ol  ('  29  jutunfftigen  li  yo  bijjen  li 


686  6iii  ©crinoii  Uoii  öcv  ^i^cifituiui  ium  ©tcrbcii.  V)19. 

ci)ii  nrlii  gcpui't,  uiib  l)l)ic  feft  iiciiuct  man  311  Intciii  5iatQle,  el)ii  tag  ijljrev 
flcpiivt.  5lbcv  bir  enge  gangt  beo  tobte-  mad)t,  ba-j  imfj  biß  leben  toctjt  unb 
Ijtieneo  enge  bnncEt.  Tntmb  niuf;  man  ba-j  gtaulien  nnnb  an  bev  teliplidjen 
?oii.  II'., -'I  geluvt  el)no  finbö  leinen,  aU-  (>l)vi|tnv  jagt:  (Jpn  lueljb,  Umn  ecj  gepirt,  ^0 
lel)bct  e-:i  angft,  linin  fie  aliev  genesen  ift,  ßo  gebendt  fte  bev  angft  nljmmer, 
bie  mel)U  cljn  menfd)  geporn  ift  tum  l)f)v  ijn  bie  loett ,  al^o  l)m  ftevben  and) 
mnü  man  fid)  bev  angft  evtuegen  nnb  miffen,  bac-  barnad)  eljn  gvo^ev  vanm 
nnb  frcub  fel)n  tüivt. 

^^iim  lUerbeu,  Sold)  ^n  vidjten  nnb  bevel)tnng  auff  bi^c  fort  ftct)t 
bnvtinne  yim  crften,  ba-ö  mann  fid)  mit  hinterer  bepd)t  (fjonbcvlid)  ber  grofiiften 
ftiid:,  unb  bie  jnr  ^eljt  Ijm  gebedjtnif]  muglidj-f'  lUei)f5  erfunben  loerben)  unb 
ber  t)el)ligen  ßliriftcnlic^en  facrament  be§  l)et)ligen  Itiaren  lepd)namv  6l)rt[ti 
unb  ber  oluug  boriovge,  bie  felben  anbed)tig  begere  nnb  mit  grofjer  ^nuorfid^t 
empfabe,  feo  man  fie  bnben  mag.  :il>o  aber  nit ,  foU  lüt  bcftc  lücuigcr  hai- 
borlangen  unb  begere  ber  felben  troftlid)  fel)n  unb  nit  bavob  ju  feiger  ev= 
Ware.  9. •.'::.  fd)rerfcn.  C^bi'iftuv  fprid)t,  alle  bingt  fein  miiglid)  bcm  ber  bo  glaubt,  Tnn 
bie  facrament  and;  anbcvs  nit  fetjn,  bau  ,5el)d)en,  bie  pm  glauben  bienen  unb 
rcl)|cn,  toie  luir  fcben  Incrben,  *^ln  luildjen  glauben  fie  nid)t'J  nuti  fel)n. 

3um  f^unfften,  Soll  man  ijbe  3U  fcben  mit  allem  ernft  nnb  blepß,  baö 
man  bie  bcllligen  faeranumt  grnf;  ad)t,  fie  pn  ehren  babe,  fid)  frep  nnb  frolid) 
bvauff  norlaffe  unb  fie  gegen  bie  funb,  tobt  nnb  bell  alßo  toege,  ba-;  fie  tucl)t 
ubir  aufe  fd)tal)cn,  V'lud^  bill  metjr  mit  ben  facramenten  unb  l)t)ren  tugcnben 
fid)  befnmmere,  bau  mit  ben  funben.  Wk  aber  bie  eel)rc  red)t  geid)ed)  unb 
\iHvi  bie  tugent  fepn,  mufj  man  tniffenu.  Tie  ccl)re  ift,  ba«  idj  glaub,  ei-  fe^ 
ioar  nnb  gefdjed)  mir,  \vcii-  bie  facrament  bcbeuten,  unb  allS,  ttias  gott  ba= 
rpnnen  fagt  unb  an^epgt,  ba§  man  mit  lliarien,  ber  mutier  gotti«,  l)n  feftem 
i'uf.  !,.>.  glauben  fpred):  Wix  gefd)ed)  nad)  bepnen  luorteu  nnb  3epd)cn.  Tan  bie  tiiel)l 
ba  felbft  gott  burd)  ben  prieftev  rebt  unb  3cpd)net,  mod)t  mau  gott  fein  großer 
uncebr  pu  fpnem  Unirt  nnb  loerrf  tbun,  bau  'jUn-pfelen,  ah  ti  Umr  fep,  nnb 
fein  grofjer  eeprc  tpun,  ben  glauben  e«  Umr  fepn  nnb  fid)  frep  branff  Horlaffen. 

^■^um  3ed)ften,  Tie  tugenb  ber  facrament  ]\\  ertennen,  mnfj  man  bor 
Pfiffen  bie  untngeut,  ba  Inibbcr  fie  ferf)ten  nnb  nnf5  geben  fepnb.  Ter  feljn 
brep:  bie  crftc  ba-J  erfdjrorflidjc  bilb  ha  tobt«,  bie  anber  bac-  graulid)  manidj= 
fettig  bilbe  ber  funb,  bie  britte  ba-j  nntrcglid;  unb  unbormepblid)e  bilb  ber 
pellen  nnb  einige«  borbamnnfj.  ^hi  Inerpft  ein  ijglidj«  auf;  bif3eu  brepen  unb 
loirt  grofj  nnb  ftarrf  auf;  feinen  .yifaijeu.    Ter  tobt  luirt  gro^  nnb  erfdjrecflid). 


,")  numtner  C  11  nu'ifllirtjö  1!  \-i  olimfl  A  (s;utt)cx-  l)at  oft  .iiuci  Stridjc  iitifr  riii 

II  fitidit,  nic^t  um  bamit  einen  Umlaut  ,yi  tc.jeidjnen,  ionbern  um  cl  »on  n  su  untcv|rt)ribcul 
ber  jcltien  ('  .^uDOTiid^  Ali  UbcftctC  ü-'i  lictummeven  ('  20  im  «cfteu  ('  29  jeiincm  l'> 
yii  glnuben  e^  luav  )el)  AI!  glciitcn  c^  lunt  fei)  V  iilnuüeu  c«  fei;  lunv  Hl;  ;;i  uoiiuifien  Ali 
:i:!  erf^toilüi^c  H     flveulid)  li  :!4  Simbcn  C 


6in  Sermon  Don  bcv  :^ctcttMiiii  lum  Stcil'fit.  ITili).  gg7 

ha-:-  bic  ülobc  lHnluii-(tt'  luitiii  bno  jclli  Inlb  ]u  tieft  ')■'  firt)  l'ilbct,  ,jii  jeljcv 
luiv  auf^en  l}att,  ba  ]ii  fteurct  mi  bcv  tciiffcl,  auff  bai  bcr  mciifd)  ba-j  (ii'cfelid) 
(^cpcrb  iinb  bilb  beo  tobtv  ticff  lictvacf)tc,  ba  bind)  bi'tiimiiuvt,  Iticfld)  iinb  ,50^= 
tjafft  Jnab,  bau  bo  ioU  cv  liiotl  alle  bic  id}vccflid)cii ,  (lelilingen,  bofje  tobt 

■:■  fur^alten,  bie  et)n  menid)  l)l)c  flcict)cn,  flctioit  obber  (^clefjen  l)ntt,  banebcn  mit 
cljn  inicffln  bcn  .pin  flottt-5,  luic  er  oov^el)ten  l)ic  iinb  ba  bie  üinbev  fleplaflt 
unb  Doiteibct  liatt,  Samit  er  bie  blobe  natuv  jiiv  fiiidjt  bcc'  tobte-  iinb  ]iiv 
lieb  unb  folgen  bcc'  Icbcnc-  tvcijbe,  ba  bind)  bcv  mcufd)  yiuill  bclabcn  mit 
fotci^cn  gebancfen  gotti-i  borgcffe,  bcn  tobt  fligc  unb  l)affc,  unb  alßo  gott  am 

111  (etttcn  enbe  ungcdoifam  crfunbcn  ttievbe  unb  blel}bc.  lan  l)lie  ticffev  bcv  tobt 
betvad)t,  angcfclien  unb  evfaut,  l)l)e  fdjluevcv  unb  fevlid)cv  bac-  ftcvbeu  ift.  o"t 
leben  folt  mon  fic^  mit  bc§  tobte-  gcbandcn  üben  unb  ]\i  unß  fobbevn,  loan 
er  nod)  fcvne  ift  unb  nidjt  tvcl)bt.  I'lbev  i)m  ftcvbeu,  loan  ev  bon  Dbnt  fclbc- 
fd}on  at,5u  ftard  ba  ift,  ift  c-?  fcvlid)  unb  nidjtv  nul!,  la  mufj  man  fei)n  bilb 

In  außfcfilatjen  unb  nit  fel}cn  töotten,  Inic  loir  l)6vcn  mcrbcn.  'JüBo  tiatt  bcv  tobt 
)e^n  crafft  unb  ftcvd  l)n  bcv  blobicfcit  unfjcv  natuv  unb  i)n  fei)ncm  unjeijtigem 
juöil  anfet)cn  obbcv  bctvadjten. 

3um  Siebenben,  Siic  funb  inedjft  unb  loivt  gvoB  nud)  buvc^  l)bv  yioiE 
anfet)cn  unb  ju  tieff  bebenden.    Ta  {)ilfft  ju  bic  blobicfcit  nn^cvc-  gclüiffcn, 

w  ba-?  fid)  felb§  bov  gott  fd)cmct  unb  gvctnlid)  ftvafft.  Xa  batt  bcv  teuffcll  bau 
cl)n  bab  funben,  ba-:'  cv  gcfudjt,  ba  tvel)bt  ev,  ba  mad)t  ev  bie  funb  fjo  bill 
unb  grofe,  ba  foE  ev  alle  bie  fnvbaltcu,  bie  gefunbet  l)abcn,  unb  mic  bil  mit 
tnenigern  funben  bovbampt  fcbn,  Ta-?  bcv  mcnfd)  abcv  ntufj  ooviagcn  obbcv 
unlDillig  nievben  juftcvben,  unb  alfjo  gotti-:?  bovgeffen  unb  ungeboviam  cvfunben 

•j.s  bleljbcn  bifj  t)n  tobt,  fonbcvlid)  bic  h)cl)U  bcv  mcnfd)  mct)nt,  er  muß  bic  funb 
alfj  bau  bctrad}tcn,  unb  tbu  Inolt  red)t  unb  nuiaid)  bvan,  ba5  cv  ba  mit  umb 
get)e,  alfeo  finbt  cv  fid)  hau  umbevel)bt  unb  ungcfd)irft,  %o  fccv,  ha-5  aud)  alle 
fel)ne  gute  iBcvd  ,5U  funben  Uunben  fcl)nb.  v'luf3  bem  bann  muß  folgcnn  cl)n 
unlniUig  ftcvbeu,  unget)ovfam  gotti-s  löillen  unb  cluigcä  bovbamncn.    Xan  bic 

30  funb  betvad)tcn  batt  ba  fein  fug  nod)  ;icit,  ba-j  foll  man  l)n  bcv  ,5cit  bc-5  lcbcn-3 
tt)un.    311^0  Oüvfevct  uuB  bcv  bofje  gcl)ft  alle  bing,  am  leben,  ba  luiv  foltcn 
beö  tobts,   ber  funb,   bcr  l)eüe  bilb  ftctig  uovaugcn   Ijaben,  '3115  pi5.  öO  ftet, >iii.  r.i, 0. 
^JJ!el)n  funb  fei)n  miv  aljcit  bovaugen,  fjo  tbut  cv  unfj  bie  augcn   yi  unb 
Dovbirgct  bic  felben  bilb,  ^llm  tobt,  ba  loiv  foltcn  nuv  bac-  leben,  gnab  unb 

jÄ  felideit  boraugen  l)abcn,  tbut  er  un§  ban  aUer  erft  bic  augcn  auff  unb  engftet 
unfe  mit  bcn  un,5eitigen  bilbcn,  i)(\-:  tniv  bev  ved)tcn  bilbcn  nit  febcn  foUen. 


2  znüiä)  gctnb  11 U  '■)  3a9f)afft  U  (i  mit  cinftictlung  bcn  jorn  flotä  "   niit  l)n= 

luidlung   bc§  jorn   gotS  R  7  füi(^t  AB  (»9I.  unfcrc  »cmerlung  3U  ©.  G8C  3.  13|  foriJ^t  0 

9  fliegen  unb  tjoffen  H  flictje  iinb  ^ofjc  K      90t  btm  ()crten  om  li  Vi  jetfis  atfo  ftard  IIK 

17  unb  6ettac^ten  (  l'J  anjegcn  C        22  ba  tfüt  er  nüc  bic  für,  bic  K      bic  l)c  gcjunbct  C 

2;'.  wenigen  l'.R  2G  olfo  bann  IIU  2"  iinbcrctjbt  15  ai  böge  U 


(388  ^^n  Scimoit  ton  bei'  '-!3fvoitiinn  yim  ©tctViai.  l'^'l^. 

,i!im  IHdjten,  £ic  l)eUe  Unit  i^voB  iinb  \wä)\t  niid)  bind)  l)t)r  JuniU 
niifcljcn  inib  l)arttc'3  bcbcnrfeii  ,]u  unweit.  5)a  511  t)ilfft  ubir  bic  iitaB  fccv, 
ba-j  iiinn  c^otti-j  iivtel)!  nit  )vcX)%,  ha  l)iii  ber  bofje  flclift  bic  fecl  tiTl)bet ,  bno 
iie  fid)  mit  iibvif(cni  unmi^cn  imUiit;,  Oi'i  '"it  bein  aller  fcvlidjftcii  juniljciiicii 
belobet  iiitb  fovidjeii  )ol  flotUd}-:'  rabtc-  l)el)mlirfeit ,  ob  fie  tuivfcljn  fei)  obbev  -i 
nit.  .sjie  iibet  bev  teiiffell  ieiin  IcWe,  fliaifte,  liftigifte  fiinft  unb  Hormuflen. 
3?nn  bn  mit  füret  er  ben  menfd)eii  (feo  er  e-J  norfibt)  ubir  (^ott,  bi>3  er  l'udjt 
,5ei)d}en  ciottlid)--  Unllen  iiiib  uiu-iebultig  tnerb,  bno  er  nit  tuifien  foU ,  oli  er 
Dorieben  fet),  madjt  t)bm  fctjnen  gott  liDrbed)tig,  ba«  er  öill  luil)  nod)  elinem 
anbern  gott  fid)  feljnct,  fnrtUid),  l)ie  gebenrft  er  gottiv  lieb  mit  cljnem  fturm  i' 
minb  nnB,]nleid)en  nnb  gottis  bafj  erluerfen.  '^\[)c  mebr  ber  inenfd)  bem  tenffcU 
folget  nnb  bie  gebancfen  let)bct,  l)t)e  fcrlid)er  er  ftel)t,  unb  ju  lc|t  nit  mag 
erbalten,  er  feit  tin  gottic-  bnfe  nnb  Icftening:  ban  tüae*  ift  co  nnberS,  ba«  id)'j 
liiiffen  liiill,  ob  id)  oorfebn  fei),  ban  id)  Unll  atlc'  Iniffen,  Uhvj  gott  Inelif}  nnb 
l)l)m  glcl}d)  fein,  bao  er  nid^tc-  mebr  Uiiffe,  ban  id),  nnb  al^o  gott  nic^t  gott  i' 
fei),  f5D  er  nid)tv  nbir  niid)  Unffen  foÜ?  1a  bell  er  fnr,  loie  inl  .söebben, 
;3nben,  (sljriften  finbcr  Innloren  locrben,  nnb  treibt  mit  foldjen  ferlidjen  nnb 
tJovgebencn  gebancfen  150  niU,  bao  ber  nn'nfd),  ob  er  fonft  gerne  ftürli,  bodj  l)n 
bifjem  ftncf  nnloillig  inerbe.  Xoo  bi'i)ft  mit  ber  bcUe  angefodjten,  luan  ber 
nienfd)  mit  gebanrfen  fcl)nev  forfebnng  loirt  angcfodjtenn,  barnber  i)m  pfalter  -" 
gar  Dill  ctagen  ift.  Äun'  l)ic  gcluinnet,  ber  bnt  bie  l)el,  fnnb,  tobt  niiff  einem 
l)anffen  nbirlonnben. 

^^)nm  'Diennben ,  -Jhi  mnf]  man  l)n  bifsem  banbell  allen  Hlcljf;  anfercn, 
ba-j  man  bljf^cr  brel)er  bilb  fel)n'j  ,',n  bnnf;  labe,  nod)  ben  tenffeli  nbir  bie 
tbnr  male,  fie  merben  felbo  al.^nftarrf  l)erei)n  fallen  nnb  baä  l^er^  mit  l)l)rcm  :■' 
anfeben,  biopntirn  nnb  ,',e')g^'"  gn»!'  ""i>  g^i'  l)nbabenn  Umllenn.  llnnb  loo 
bao  gefd)id)t,  fjo  ift  ber  menfd)  oorloren,  gottio  ganlj  liorgeffenn,  ban  bifje 
bilbe  gel)oren  gar  nid)tc'  l)n  bifje  ,iel)t  anberc,  ban  mit  l)l)n  ]U  fed)ten  nnb  fie 
onfi  ,in  trel)ben.  ,,ui  H'o  fi^"  allein  fel)n,  an  bnrd)  fel)cn  l)n  anber  bilb,  geboren 
fie  nl)vgen  bin,  bau  l)n  bie  belle  nnter  bie  tenffeli.  ■■■■> 

ÄH'r  nn  luol  mit  bbn  fed)ten  loill  nnb  fie  anf^trebbcn ,  bem  loirt  nit 
gnng  felin.  bac-  er  fid)  mit  Dbn  ;,erre  nnb  fdjlage  obber  ringe,  ban  fie  luerben 
l)bni  ',11  ftard  fet)n  nnb  mirt  erger  nnb  erger.  Tie  fnnft  ifto  ganlj  nnb  gar, 
fie  fallen  laffen  nnnb  nid)t>?  mit  l)bn  banbeln.  'JlMe  gebt  aber  bao  ,',11?  (v^§ 
gcl)t  alfjo  ,',11,  Xu  miift  ben  tob  l)n  bem  leben,  bie  fnnb  l)n  ber  gnabenn,  bie  -.:• 
bell  t)m  l)l)mell  anfeben,  nnb  bid)  lum  bem  anfel)en  obber  blict  nit  laffen 
tvcl)bcn,  loan  birc-  glel)d)  nlle  (vngell,  alle  (n-eatiir,  l)a,  luenS  and)  bid;  bnnrt't, 


•"  tvcib  ('          4  nbvinflcu  .M!       „mit  bem"   fcf)lt  C  i;  »lovmügen  1(          s  unb  fic= 

biiüifi  1;          fi  icf)ifv  Iftntt    „l)i((  iinl)"l  i!       imd)   cintm  ('  12  nit   moii   firtj  ciitf)altcii  1.' 

i:!  it^  »iiifii  r         is  j^cviirv  1!        21  flcloinnft  obcv  (irfigct,  bfv  l)nt  I!         -M  iinrt)  bon  tcnjffl  (' 
2.'i  tliuv  It       icUi«  Hilf  3U  ftaiit  U 


<?in  Scriiinti  luiii  bev  3^inoitiiiiiT  jiim  Storlifii.  1519.  6g0 

flott  fclbv  Qiibt-vc'  fllvloc^cn,  bn-j  fii-  bocf)  nit  tl)im ,  atiev  bcv  t'oB  c-jCDtt  mncfjt 
ci)n  foldjcii  id)i'l)ii.     'ilMC  full  man  bem  tl)uii^ 

^um  ^Scl)ciibeii,  Tii  niiift  beii  tobt  nit  Ijn  l)l)in  fclb-3,  nod)  ijn  biv  obbcv 
bcl)ncr  nntnv,  norf)  l)n  bcncn,  bic  biird}  i^otti-?  ^ovii  fiotnbtct  leljn,  bio  bcv  tobt 

■■■  ubiv  Urnnbcn  ()att ,  anfcl)en  obbcv  bctvadjtcn,  bn  bift  anbcvö  lunlovcn  nnb 
hjirft  mit  t)l)n  nbtv  uninbcu,  Sonbcvn  bcDii  miflcn,  bcl)ny  t)cvljicn  ficbandtcn 
nnnb  nlic  bct)nc  fDn  i^cliniltifllid)  fcvcn  Uon  bcm  iclbcn  bilb,  nnb  bcn  tobt 
ftavct  nnb  cmfig  nnicljcn  nnv  ijn  bcncn,  bic  ijn  iii^tti-j  c^nabcn  gcftovbcn  nnb 
ben  tobt  ubiv  Uninbcn  liabcn,  fuvuemlid)  l)n  6l)vifto,  bavnnd)  l)n  atfen  )ci)ncn 

1"  f]el)(igen.  Sid),  l)n  bitlcn  bilbcn  loivt  biv  bcv  tobt  nit  idncrftid)  nod)  gvctnlid;, 
ja  bovadjtct  nnb  gctobtct  nnb  i)m  leben  cvtunvget  nnb  nbiv  lonnbcn.  Tan 
6t)viftu§  ift  nidjt»  ban  el)tcE  leben,  fcl)u  lieljligen  and),  l)(ie  tieffev  nnb  ticl)ftcv 
bu  bir  biß  bilb  el)nbilbeft  nnb  anfiljeft,  l)t)c  me()v  bc-3  tobte-  bilb  abfclt  nnb 
Hon  l)l)m  fclb-J  bovid)!iiinbt  an  altes  ]cvveu  nnnb  ftvel)ten  nnb  Ijatt  alfjo  bcljn 

1'  t)crti  fvib  nnnb    mag  mit  (5l)vifto  nnb  t)nn  (5:i)vifto  gevnglid)  ftcvbcn,   Ä^ic 

3lpoc.  ftctt:  8clig  fetjnb  bic,  bic  ^n  bem  f)cvvn  C^livifto  ftcvbcn.   'Ä)aa  ift  bebent -:*!('•  n.  i-- 
Dhnnevi  21.  Xa  bie  tinbev  Hon  ^"^fvacl,  Hon  bcn  fenvcnben  fd)langcn  git:)if)en,^*i'-"-i".on 
nit   fidj  mit  bcn    fclbcn   )d;Uingen  ]cvvcn,    ionbcvn  bic  tobte   cl)vnc  fd;langc 
muften  anfel)cn,  ba  fielen  bic  lebenbigcn  inm  l)l)n  iclb-:'   ab  nnb  öovgingen. 

-'»   v'llfjo  mnftn  bid)  mit  bcm  tobt  b'bvifti  allclin  befunimcvn,  ho  loivftn  bao  leben 
finben,  nnb  Ino  bn  ben  tobt  anbcvfjloo  anfilicft,   fjo  tobt  ev  bid)  mit  gvoifcv 
nnvuge  nnnb  pel)n.     Svnmb  fagt  6!^riftu§:   '^sn   bcv  Inett  (baS  ift  and)  ijn  r^'O.  ir„  m. 
nnjifclb)  loevbet  i)l)v  nnvnge  InVbcn ,  ^n  miv  abcv  bcn  fviben. 

^■^nm  (yijlfften,  X'Ufjo  mnftn  bie  fnnb  nit  anfclicn  l)n  benn  funbevn,  nodj 

a.-.  i}n  bdjncm  gctoiffcn,  nod)  l)n  benen,  bic  l)n  fnnbcn  cnblid)  bliben  unb  oov= 
bampt  fcl)n,  bn  feveft  gclinfjlid)  l)l)nad)  nnb  toivft  nbivlonnbcn,  fonbcvn  abteven 
bel)n  gcbanctcn  nnnb  bie  fnnb  nit  ban  l)n  bcv  gnabcn  bilb  anfelicn,  nnb  baffelb 
bilb  mit  allcv  cvafft  l)n  bid)  bilbcn  iinb  Oov  angen  l)abcn.  Tev  gnabcn  bilb 
ift  nit  anbcr§,  bon  61)viftuä  am  6veu|  unb  alle  fel)ne  lieben  t)el)ligen. 

;i-j  SUie  bovftelit  man  baS  ?  bas  ift  gnabc  nnb  bavmbevlucfcit,  bao  (^liviftno 

am  Gventt  bcl)nc  fnnb  oon  biv  nlimmct,  tvegt  fie  fnv  bid)  nnb  cvlonvgct  fic, 
nnb  baffelb  feftiglid)  gtanbcn  nnb  lun-  angen  l)abcn,  nit  bvann  5loel)fcllnn, 
ba-j  l)el)ft  bn-o  gnabcn  bilb  anfcben  nnb  l)nn  fid)  bilbcn:  Tcffclbcn  glcidjen  alle 
l)ct)ligcn  l)nn  l)l)vcm  lel)ben  nnb  ftcrben  and)  anff  l)l)n  tvagen  bcl)nc  fnnb  nnb 

3.-.  fuv  bic^  lel)ben  unb  erbel)ten,  loic  gefd)vieben  fteet:  St)ncv  tvag  bei?  anbevn  »it.  fi,2. 
buvben,  feo  evfnllet  l)l)V  (?l)viftn-j  gepott,  alfjo  fpvid)t  cv  fclbev  'DJiatt.  vi.  .\iommet  iwoiin  ii.:;s. 
ju  ml)v  all  bic  l)l)v  bclaben  fept  nnb  avbci)tet,  id)  Inill  cud)  l)elffcn.   Sid),  fjo 
magftu  bel)u  funb  fid)ev  an)el)cn  anfjcv  bel)ncm  geUnf3cn,  fic^,  ba  fel)nb  funb 


2  ben  t^un  C        7  tobt  ftatvig  ('  tobt  ftcttigl  V        [.,  greulich  ftcrben  B  17  feurigen  C 

18  bie  tobten  örine  fdjtnngen  II  bic  toben  eriuc  irfjlnngen  K        19  icbcnbingcn  A  25  61ei6en  C 
34  oiiff  t)t)ni  r.          :5G  fomcnfC 

Snt^crS  mnU.  II.  44 


(300  ^n  Scrmoit  um  bcv  S^crcitiiitci  ',mn  Steiin'ii.  l-MO. 

nl}mcr  fimb,  ba  fci)nb  fic  ulicvUninbcn  iinb  l)n  (5t)rifto  liovfdjhinbcn:  bau  (\[el)ct) 
Itiic  er  bct)ncn  tob  oiiff  fid)  injnipt  iinb  t)i}n  eilnivftt,  biv>  ev  bir  tut  icl)nbcii 
mac[,  ßo  bit  anbcrc-  flieiibft,  bn-j  er  bl^r  bn-j  tl)iit,  iinb  bcl)neii  tobt  l)n  t)l)iii, 
nit  1)11  bt)r  anfitie|t,  nlt?o  nljmpt  er  aiid;  bel)n  fiinb  auff  fid)  iinb  l)n  icl)nev 
!'^eved)ttcfeit  aiiB  lauter  finnbeit  bir  itbir  Ininbt:  ^o  bii  ba-i  f\laubift,  ßo  tl)un 
fie  bl)r  nt)itiTner  fd)nbcit.    ".'ÜBo  ift  C»t)riftiic>,  bi-i  khtni-  iinb  gimben  bitb  Intbbev 

i.b-or.ir.,.',7.  bcc-  tob§  rinb  fiinb  bilbt,  linder  troft,  hai  fa^t  '^-'oi''"'?  l.tiovin:  V>.  (Mott 
)cl)  lob  imb  bauet,  ba-j  er  miß  l)ii  Ct)rifto  geben  batt  ubirlinubung  ber  fuiib 
unb  beo  tobt-?. 

3um  3>i^flffteii ,  '.'3i!iftii  bic  lieüc  unb  eliiicifeit  ber  ^lelin  mit  ber  lior= 
fet)ung  nit  l)n  bir,  nit  l)n  l)l)rfelbC',  nit  l)n  beneu,  bie  Uorbampt  fcpu,  aufeben, 
auc^  nichts  Mummevn  mit  BoöiU  menfd)cn  l)n  ber  ganljcn  Inelt,  bie  nit  lior= 
ief)en  fet)nb,  bau  l"iit)ftn  birf)  nit  für,  fjo  ti'irt  birf)  biß  bilb  fdjlninb  ftnrljen 
unb  ',n  bobcu  ftoffeu:  bvumb  muftu  t)ic  gctnalt  üben,  bie  augeun  feft  3ul)al= 
tenn  für  jold)em  blict,  bau  er  gar  nidito  iinii  ift,  ob  bu  taiifcnt  jar  bamit 
iimbgiengft,  unb  luirterbet  bid)  jii  mall,  bu  muft  bod)  gott  laffenn  gott  felju, 
bac'  ev  luiffe  mebr  Hon  bir  luan  bu  felb-?.  Xiumb  fid)  bao  tibmeliid)  bilb 
^"briftum  an,  ber  umb  beljncn  loillcn  gen  t)cU  gefareu  unb  toon  gott  ift  t'ov- 
loffcn  gctDc^en,  alf^  el)ncr  ber  Uorbampt  fei)  eloiglid),  ba  er  fprad)  amCsreulj: 

a);.ittri.27,4r,.Cf(t,  cli,  lama  afabtl)ant,  D  mepn  gott,  o  mei)n  gott,  luarumb  baftii  mid) 
üorlaffcn?  £id),  i)n  bcm  bilb  ift  ubiruninben  bepu  belle  unb  bcpn  ungelinfj 
Dorfel)ung  gctoi^  gemad)t,  bau  ^o  bu  ba  mit  allepu  bic^  befummerft  unb  baö 
glanbft  für  bid)  gefd)ebn,  fjo  lüirftu  l)n  beut  felben  glauben  bebalten  geluifjUd). 
Xrumb  lac'  birc'  nur  nit  auf]  ben  äugen  nl)cinen  unb  )ud)e  bid)  nur  in  (5l)vifto 
unb  nit  l)n  bir,  ^o  linvftu  bid)  elüiglid)  l)n  l)bm  finben. 

XHlfjo  Inan  bu  Pbriftum  unb  all  fel)ne  bepligeii  aiifibift,  unb  biv  Inoff 
gefettet  bie  gnab  gotti-?,  ber  fie  al^o  erluclet  batt,  unb  blei)bft  nur  feft  l)n  bcm 

i.woj.  i-2,.'i.  felben  liiolgefatlcn ,  ^o  biftu  f(^on  aiic^  crlnclet,  luie  er  fagt  Okn:  12.  'äüc, 
bie  bid)  gcbenebeiien,  folleii  gebenebebet  fel)ii.  .s^affteftu  aber  nit  i]u  auff  nllel)n, 
unb  felleft  l)n  bid),  fjo  loirt  bii  el)n  unluft  evUnnt)en  gegen  gott  unb  fepne 
f)cl)ligcn,  unb  alfjo  l)n  bir  nid)tö  guty  finben.  Ta  bntt  bid)  für,  han  ba  loirt 
ber  bbfje  gel)ft  bid)  bi»  tvebben  mit  HiU  liften. 

3tidit.  7,i,-,ii.  ^um  2vel)tiel)enben,  Xifje  brel)   bilb  obber  ftrebt  ift  bebeut  :,^subieum  7. 

Xa  Webeon  bie  'JJiabianiten  mit  brel)  bunbert  man  an  brel)  orten  pn  ber  nad)t 
angriff,  bod)  nit  mel)v  tl)et,  bau  liefj  broiucten  blafen  unb  lid)tfd)crben  \n 
fammen  fd)lal)en,  bac-  bie  fepnb  flohen  unb  fid)  felb'5  evlourgten.  '^llf^o  fleugt 
tob,  funb  unb  b^H  uiit  allen  Pbreu  erefften ,  fjo  loir  nur  6l)rifti  unb  fepner 
l)Cl)tigen  leud)tcnbe  bilb  pn  niif;  üben  pn  ber  nad)t,  ba-:-  ift  l)m  glauben,  ber 

1  utiivlDimbcn  I!      novirfjüntgcn  c;  (;  „ift"  fel)tt  C           l.'i  bnS  Intb  C         Ifif.  „bu 

itiiift  bod)"  big  „Itinii   bu   fcld«"    fetjlt  in  ('  is   umb   brt)nont   tuillru   P.          22    „baS"  fiiv 

„bnn"  AU  |„ban"  Jdjon  CI  2">  l)l)u  \ji)m  AI!  2<.»  .tiofjoftu  nliri  K  .'lo  cvuiarfjfcn  Uli 
3'">  nngrcifj  C 


6in  ©ctmpii  uoii  bcv  SBctcilimg  .^iiiii  Stcvücii.  IM!).  691 

bie  botjcii  bilb  uit  fil)ct  nocf)  fel)cn  m(\C[,  lax]n  \n\\\  mit  ftottic-  \xioxi  alo  mit 
bvometen  n-i)tuMi  iiub  ftcvdcn.  ^Ußo  fiivet  bie  fclb  figiiv  ^faiao  !'.  finr  licblid)?.*.  9.4. 
el)ii  Uiibber  bie  ielbcnn  brcl)  bilb  iinb  fprirfjt  lum  0"I)ii)'tii:  Tic  laft  m)iicv 
buibni,  bie  viitl)c  iet)iu'is  viicfen,  bnc'  iccptci  feljucy  tvet)bcv-j  t)a|'tii  iibinminbcn 
■•  glcl)d)  Itiic  ju  bcn  jeljtcn  bcv  5Jiabianitcn,  bie  ©ebcon  ubiilnanb.  Vllv  fpved) 
ev  'Tem-2  iHi(ct-j  fiinb  (bas  bo  ift  el)it  idjiucvc  Infi  fcljnev  burbcn  l)ii  fetmcm 
cicmifien)  iiiib  beii  tob  (bcv  bo  ift  cl)ii  vuttjc  obbcv  ftvaff,  bcv  bo  bvitrtt  icl)iien 
vucfeii)  unnb  bie  l)eÜ  (bie  ct)n  fccptev  unb  gcUialt  ift  bc-j  tveljbev-ä,  bo  mit  9C= 
fobevt  luivt  cUiiflc-:'  bcluilcn  fitv  bie  fiinb)  .öaftii  all':?  iibivlmiuben,  loic  c-j  bau 

1"  flcfd)cl)cn  ift  311  ben  ^cljtcn  iluibinii,  baci  ift  biivd)  bcn  (^Uiiibenn,  bn  biivd) 
ÖJcbeon  an  all  fd)h)evt  fd)lafl  bie  fel)iib  üoviagt\ 

2Öeu  l)att  er  bai  tl)an^  ''ihn  tü-cuif,  bau  bofclb  l)att  cv  unß  fid)  felbö 
bevel)t  el)n  bvct)fclttn  bilb  iinfjcvm  (^tauben  fiiv^ubalten  luibbcv  bie  bvel)  bilb, 
ba  bcv  btifje  fldjft  imb  iinfjcv  nntuv  iuif5  mit   anfidjt  niif}  bem  fllaiibeii  311 

i'  vcl)Bcn.  (Sr  ift  ba§  lebenbig  unb  unftcvblid)  bilb  ttiibbcv  bcn  tob,  bcn  cv  cv= 
litten,  unb  bod)  mit  fel)ncv  uffcvftnnb  tum  tobtcnu  ubivlonnbcn  l)n  fel)ncm 
leben.  (_h-  ift  bac'  bilb  bcv  gnabcn  flottic-  »uibbcv  bie  fnnb,  bie  cv  anff  fid) 
genommen  unb  buvrf)  fel)neii  unubivluinbU^en  gctiovfam  ubivltunben.  6v  ift 
ba-i  lH)melifd)  bilb,   bcv  uovlaffcn  uon  i^ott,  alß  ct)n  innbamptcv,  nnb  bnvd) 

•jo  fcl)n  aliev  mcdjtiflift  liebe  bie  l)eU  ubivliuinben ,  bc,icuflt,  baC'  ev  bcv  licbft  fun 
fei)  unb  unfi  allen  baffclb  ,5U  eljgcn  geben,  feo  \mx  al^o  glauben. 

3um  U>ievljcl)cnbcn ,  S^i  ubivflufe  l)att  cv  nit  allein  l)n  l)l)m  fclb-j  bie 
funb,  tobt,  l)ell  nbivuninbcn  unb  \m\>,  fuvgebalten  ^u  glauben,  5onbevn  ,^u 
mcl)vem  tvoft  and)  fclbft  bie  anfedjtunii  cvlitten  unb  ubivUuinbcn,  bie  luiv  l)n 

2,-.  bißcn  bilbeu  t)abcn.    (jv  ift  eben  fjo  lüol  angcfod)ten  mit  be»  tobt»,  bev  funb, 
bcv  bell  bilb  at-3  Iniv.    Te?  tob-J  bilb  bitten  fie  l]lim  fuv,  ba  bie  on^fi  fagten: 
ßv  fteig  nu  (jcvab  Uom  Cücutj,  i^x  l)att  anbev  gcfnnb  mad)t,  ev  l)clff  l)l)nt  nu  5«<ittii.v7,4n. 
fel6§,  aU  fpve^en  fie  'S)a,  ba  fil)ftu  ben  tobt,  bn  nuift  ftevben,  ba  l)ilfft  nid)t3 
fuv\     @lel)d)  loie  bcv   tenffcl  cl)nem  ftcvbcnbcn   menfd)en   bc-5   tob-?  bilb  evfuv 

»i  rucft  unb  mit  fd)verflid)cm  bilb  bie  blob  natuv  fd)uttet.    Xcv  funb  bilb  biltcn 

fie  l)m  fuv:  6v  ^att  onbev  gcfunb  gema(^t,  ,3ft  c^  gottiv  fun,  §0  ftcl)g  evw<ittii.2;.w. 
[)txab  K.  aU  fpvctf)cn  fie  '5clinn  mevrf  fcl)n  fa(fd)  unb  lautcv  tviegevel)  gc= 
locßcn,  6v  ift  bcc'  teufelü  fun,  unnb  nit  gottio  fun,  cv  ift  fel)n  mit  leib  unb 
mit  fecle,  6v  t)at  nie  fein  guto  tl)an,  bau  el)tell  boBbeit'.    Unb  glel)d)  loie  bie 

3r.  ^ubm  Pt)vifto  bifee  bvel)  bilb  ,yi  tviben  uuovbcnlid)  nnbcvnanbev,  alfjo  loivt 
bev  meufd)  non  bcn  felben  ]n  glel)d)  auff  el)u  nuil  uuovbcnlid)  beftovmet,  ba-J 
cv  Oovivvct   lücvbc  unb  nuv  balb  bov,^mel)ffell ,  )üie  bcv  l)evv  bie  oovftovung 


6  „bo"  fcl^tt  in  C        8  ba  mit  15         '.)  ot  C         11  ttoiflaat  AI!         IC  oiiffciflniib  ßll 
iiffcrftcntnufe  I!      öoit  lobten  tccjcugt,  iiBcrltunbcnn  ('  18  uniibcTWinbifltirtjcn  J5  19  flot 

warb,  ot§  1;  24  sroifcvcni   ttoft  U  2.j  bijm  111!       bitb   AHllU  2G  tob?  Ritten  (' 

29  Bilb  fürnjcnbt  unb  U  :J0  jc^ütct  H  cngftigct  U  cimcutit  ?(H§g.  a  :!ö  bilb  fürioorffen 

«norbcnlid^  li  :J7  ^ctftcvnng  U  jcrftöviinfi  K 

44» 


(302  6^"i  Sermon  iioii  bcv  3?creititiig  iitm  Stevbcn.  1^19. 

yuf.  19, 43i.  3eriifalcm  t)eidjvet)bt  5itcc  1!'.  Xn-5  i)t)r  fel)nb  fic  umbgcbcn  mit  ci)ncin  üijiitt, 
ba-i  fie  nit  au%  hinben  fumincn  (bnc-  ift  bcr  tobt),  has  fie  fie  an  allen  enbcn 
cn^ftcn  nnb  treljbcn,  ba-5  fie  nljrgcn  blcbbcn  fiinben,  \>a-i  W)n  bic  funb.  ^uni 
britten,  ba§  fie  fie  nl)bbci-  fcijlatien  Ijnr  erben  nnb  laffen  !el)nen  ftebn  anff 
bcm  anber,  ha'i  ift  bic  bell   nnb  norbniebfflnng.     Ter  bellen  bilb  trieben  fie 

M,itiii.2-,i:!.jn  bbtn,  i>a  fie  fagten:  (i-v  Oortralnt  gott,  laß  feben,  ob  et)r  l)l)n  erloße,  er 
fagt,  er  fet)  gottiö  fun,  alf]  1prect)en  fie  '(Jr  bort  l)n  bie  bell,  ®ot  bat  bbn 
nit  corfetjen,  er  ift  einig  fnrnunffen,  e-j  bilfft  l}ic  fei)n  üortrarocn  nod)  boffcn, 
es  ift  umb  fünft  all». 

3Bic  \vX)x  nn  fdien,  baö  C^briftus  Im  allen  ben  hiortcn  nnb  grenilicf)cn 
bilben  ftiü  fdjiüeljgt,  nidjt  mit  bbn  fid)t  tbnt  alf^  boret  obber  fehe  er  fie  nicljt, 
üoranttroi-t  fel)nö,  nnb  loan  er  fc^on  antloortet  bttt,  §o  bet  er  nnr  nrfad) 
geben,  bai  fie  mebr  nnb  gremlidier  betten  gepierret  nnb  getrieben,  Sonbernn 
aUel)n  anff  ben  liebften  loillen  fetjno  natterä  ad)t  bott,  %o  gan^  nnb  gar,  bac? 
er  fe^na  tob'3,  feljner  fnnb,  feljner  bell,  anff  bb"  getrieben,  Porgift  nnb  fnr 

».'HCl':), 3^. fic  bittet,  fnr  bbren  tob,  funb  nnb  bell:  "Jllßo  folnn  Inpr  bie  fclben  bilb  and) 
laffen  l}er  fallen  nnb  abfallen,  Inie  fie  moUen  aber  mngcn,  nnb  nnr  gebencfen, 
ba5'  iDbr  an  bem  uiiUen  gotti-j  bangen,  ber  ift,  boc'  nnr  in  (s'brifto  bafften 
nnb  feftiglid)  glenben,  nn^er  tob,  fnnb  nnb  bcU  feb  nnß  Ijn  t)l)m  nbirrtnnben 
nnb  mug  nnS  nit  fd)aben,  'Jlnff  ba^  al^o  C^briftn-;  bilb  bn  nn^  allebn  leb, 
nnb  mit  l)bin  bifputircn  nnb  bnnbelnn. 

3um  gunfftiel)cnben ,  'Diu  fumnien  lubr  loibber  ,^n  ben  belügen  facra= 
menten  nnb  ).)i)X(n  tngenben,  bac-  mir  lernen,  luo  Im  fie  gut  iebn  nnb  fie  .jn 
pvaudjeu.  il^ildjcm  nu  bie  gnabe  nnb  ljel)t  oorliben  ift,  ba-?  er  bebdjt,  abiol= 
nirt,  berid)t  nnb  beolet  Inirt,  ber  liatt  niol  groß  nrfai^,  G5ott  ju  lieben,  loben 
nnb  banden,  nnb  frolid)  yi  fterkn.  So  er  anbero  fid)  troftliii^  borleffet  nnb 
glaubt  anff  bie  5acrainent,  luie  broben  getagt,  bann  pn  ben  Sacramenten 
banbelt,  rebt,  Inirctt  bnrd)  ben  priefter  !Eepn  gott  6l)riftnä  felb«  mit  bpr, 
nnb  gefdjcben  ba  nit  menid)en  tnerrf  ober  tnort,  Xa  gerebt  bpr  gott  felb-ä  alle 
bing,  bie  ijt  fon  Ü'brifto  gefagt  fcpn,  nnb  Unit  bie  facrainent  epn  Unirtieidien 
nnb  urfunb  fel)n,  (5l)riftu-3  leben  foU  bepnen  tob,  fepu  geborfam  foll  bepn 
funb,  fepn  liebe  bepn  belle  anff  fid)  genommen  iinb  ubirtonnben  baben. 
Xaryi  Unrftn  bnrd;  bie  felben  faeramcnt  epngelepbet  nnb  forepnigct  mit  allen 
bepligcnn  nnb  fnmift  pn  bie  red)te  gemepnfd)afft  ber  bcpligen,  al^o  bac^  fie 
mit  bpr  in  (^l)rifto  fterbcn,  funbe  tragen,  pell  nbirminbcn.  S;arauB  folget, 
bae  bie  faeramcnt,  ba-i  ift  bie  eiifjerlidie  imirt  gottio,  biird)  epneii  priefter  ge= 
iprodjen,  gar  cpii  großer  troft  iepnt  unb  glcid)  epn  fidjtlid)  jeidjen  gotlidjcr 
mepnnng,  baran  mau  fic^  palten  ioll  mit  cpncm  feften  glauben,  al§  an  cpnem 

1  Succ.  ij.  C  5  bilb  toiirffcn  fl)  im  fiiv,  bo  jl)  li  il  crlöfte  H  9  al-3  umb  fünft  II 
aüe'i  iim6  fünft  i;         11   ftorct  li  i:j  nnb  gefpött  ttibni  K         17  mügcn  li        20  nu'ifl  1! 

nllcn  fcl)  (;        2;;  t«o  Ijo  A         2',  bcölct  li        2<i  fr&lid)  1!    tvöftliri)  1!        2«  bn  ncrll)t)t  bir  flot  li 
oüc  bl)  bind  C  :i:!  fncrnnifut  (iclcibct  II  fncrnnifnt  (iflicbct  K        ;!t<  al-i  nincn  H  nl«  einott  li 


(*in  Sermüll  vcn  bcx  ^i<cvcitiiiifl  jiim  Stcrlicn.  1M9.  693 

guten  ftab,  baiiitt  l^sacob  bcr  patriaid)  biivd)  bcii  ^sinbaii  niiu^f,  ober  alo  ci)ii isioi. 32,10. 
latcin,  bnvnacf)  mnii  fid)  iid)tcn  uiib  cl)u  aiig  aiiff  linbcii  foll  mit  allem  ulel)B 
biivrf)  bell  fiiiftevnn  lueg  bco  tob-5,  funb  unb  l)cU,  löie  bev  pvüpf)ct  fagt :  3jel]n-«i.  113,  lus. 
liunt,  l)evv,  ift  ei)ii  lid)t  mei)iiev  fuß.  unb  5. '"IVtev:  SlMv  l}abeh  cl)n  gcluif^e-?  iM'cu.  1,  iv>. 
r.  luort  gottt'J,  unb  l)ln"  tt)ut  lool  bvan,  §0  l)v  lel)n  (onrnedmet.    tvc-  mag  fünft 
nidjtä  f)clffen  ijn  tob«  noten,  bau  mit  bem  lieidjen  werben  all  cil)alten,  bie 
evlialten  luevbcn.     Cvc-   liunjfjct  auff  I5l)nftum  unb  fein  l'ilb,   ba-j  bu  mngft 
luibbev  beC'  tob-ö,   funb   unb   liell   bilb  fagen  'Wot   l)at  im)v  jugcfagt  unb  el)n 
gclüijj   jeidjen  feljnev  gnaben   i)n  ben   facvamcntcn  geben,  ba»  6l)riftuy  leben 

1"  mel)nen  tob  l)n  fel)ucm  tob  ubirlininben  l)ab.  feljn  gedtivfam  mel)ne  funb  l)u 
fernem  Un)beu  luntilget,  fel)n  lieb  mei)n  l)cll  i)iui  fei)nem  lunlaffen  juftovt 
I)abc,  hai'  tieic^en,  hal^  jufagen  mcl)nei'  fctideit  »oiit  ml)v  uit  liegen  nod)  tviegen, 
0>ptt  bat  ec'  gefugt,  gott  mag  uit  tigeu,  und)  mit  Uun-ten  uod)  mit  Uievrffii', 
uub  luev  alfo  podjt   uub  fid)  auff  bie  fatvament  ftunct,  be-j   ernu'luug  uub 

■'■  Pinfet)ung  Iniit  fid)  ielb  an  fcl)n  forg  unb  mufje  tooE  fiubeu. 

3um  3cd)kl}euben,  .s>ic  ligt  nu  bie  aüer  gvoßifteu  mad)t  au,  bac<  man 
bie  f)el)ligeu  faciament,  i)n  Uiild)eu  ebtel  gotti-J  luovt,  5nfagen,  5cid)cn  gcfd)e[)eu, 
I)od)  ad)tc,  l)n  cbven  l)alt,  fid)  bvauff  borlaffe,  im-i  ift,  hai  man  luibbcv  au 
ben  facramcnten  nod)  an  benu  biugen,  bcr  fie  fel)ub  gelniffe  tieicdcnn,  .^meiffel, 

-•<'  bau  tim  baran  gc',liH'l)ffelt,  fio  ift  e-ii  aüä  lunloreu.    Tann  mie  im)r  glauben, 

fo  luirt  UUB  gcfd)el)en,  alfj  (Miriftu-:?  fagt.    Ähvö  dulffj,  ba-5  bn  bl)r  innbilbeft M""|'-<.ii- 
uub  gleubeft,  ber  tob,  bie  funb,  bie  l)cll   ber  anbcrnn  fei)  in  6t)rifto  ubir= 
lüunben,  '-H-'an  bn  nit  and)  glaubft,  ba-i  bel)u  tob,  bebu  fuub,  bebn  f)ell  bl)r 
ba  ubiruniubeu   uub  bertiiget  fei),   unb  alßo  ertofjet  feljeft^     3o  mere  ba-ä 

-■•  fncrament  gar  umbfunft,  bie  lt)el)l  bu  uit  gteubft  bie  bing,  bie  bir  bafclb  an= 
,5Cl)gt,  geben  unb  borfprod)eu  lucrben.  Xa-5  ift  aber  bie  gralciainft  fuub,  bie 
gcfd)el)en  mag,  burri)  mild)  got  felbcr  i)n  fct)uem  lüort,  ,3ei)d)en  unb  luerd  al» 
ein  lugner  gcadjtet  luirt,  aE§  bcr  ettUm-5  rcbt,  5el)ge,  ,3ufagc,  bah  er  uid)t 
mel)nc,  noc^  t)aiteu  molle.    Xcrl)albcn  ift  nit  fd)impfeu  uiit  ben  facramcnten, 

3»  ($5  mut5  bcr  glaub  ba  fci)n,  bcr  fid)  brauff  oorlaffe  unb  frolid)  luage  pn  fold) 
gotti-J  3cpd)cn  uuub  jufagen.  3i^a-3  luere  ba«  für  cpn  fcligmadjcr  obber  gott, 
bcr  unfe  nit  modjt  obber  inolt  Oom  tob,  funb,  l)eU  fetig  mad)euu  ?  (y-j  muß 
groß  fepn,  tvab  bcr  rcd)te  gott  ^ufagt  unb  tuirdt. 

€,50  tumpt  bau  ber  tcuffell  unb  blpffet  bir  cpn  'i^  Hiie,  luan  id)  bau 

■■^  bie  fücrament  t)ett  unlüirbig  empfangen  unb  mid)  burd)  mepn  imlnirbidcit 
folc^er  gnaben  beraubt  T    .s3ic  mad)  bao  (üent  für  bid),  iac-  bid)  loirbidcit, 

4  fÜB  U         5  baä  k  iciii  {'         (5  nolcn  li      tc^altcii,  bie  k^alteii  li  14  fid)  nuff 

bt)  jacramcnt  ftenet  r  fid)  ouft  bie  iacvament  »ctlaßt  U  fid)  uff  bie  jacrament  BcvloBt  li  sacra- 
niemis  liilenter  iiiiiixus  lilusg.  a  lö  uiib  nuig  V         lü  gcrf)ljel)enbe  A         19  gewi^  cjeidjcii 

gcSeii,  nid)t  ciroeiffct  t:  20  baton  ge}im)fe(t  Wirt,  fo  ift  li  24  erlöget  li  29  Bcrnicin 
noc^  II  iMoltc  V  mit  bem  faeroment  C  :!4  üleft  C  bUfit  IIU  (.btinfef,  luie  bie  Cvf.  SI1109. 
giebt,  ^at  lein  eonbetbxucf) 


(394  ^J^'i  3crmou  uoii  bcr  3<cveitiniiT  jiim  Sterben.  1519. 

uiUDivbidcit  lud)!«  aufedjtcii,  )d)aui  nur  ju,  bao  bii  giaitbit  c-3  feljii  gciiniie 
3cl)c^cn,  tüavc  inort  flotti-j,  ßo  biftii  uiib  blctjbft  luoL  luirbigE:  fllaub  madjt 
lütrbifl,  jroeijffd  uuidjt  iinintvbigf.  Savumb  lüiU  bcr  boßc  geiift  biv  an  bev 
mirbicfeit  unh  iinlinvbirfcit  fiirlucnbcn,  bac»  cv  biv  cl)ncn  ,^uicl}ffeÜ  unnb  ba 
buvdi  bie  facvamcnt  mit  i)icu  Uicvrfcii  ]ü  lüdjte  unb  gott  i)ii  )ci;neu  liiortcn 
cijneii  lügner  madje. 

G)ott  gi6t  biv  iimb  bcl)tier  loivbiiJcit  luiUeii  iiiditS,  (fv  baUu't  ai:d)  ieim 
Wort  unb  fatvanunit  auff  bel)uc  Unvbirfcit  iiidjt,  iuiibevii  aiiß  lauter  giuibcii 
baluet  er  bid)  iinliurbigen  aiiff  feijii  iiunt  unb  3cl)d;en.  Sarnii  l)alt  mir  fcft 
uiib  fprid)  'Xcr  mir  fin)n  ',ei)d)cn  inib  luort  gibt  iinb  geben  tintt,  bao  (5l)riftu-; 
leben,  gnnb  nnb  l)i)mel  mel)nen  tob,  innb,  t)cU  mir  nnfdjeblid)  gemad)t  t)ab, 
bcr  ift  gott,  mirt  mir  bie  bing  Iüüü  lialtcn.  .s^ntt  mid;  ber  priefter  abfotoirt, 
[50  öurlaß  id)  mid)  brauff  alc<  auff  gottic>  liuirt  felber.  Seljnb  e-j  bau  gottiv 
luort,  fjo  roirt  c-:-  War  icl]n,  ba  blei)b  id)  auff,  ba  ftirb  id)  auif.  2an  bn 
folt  eben  §0  fcft  traluen  anff  be-S  pricfteri?  abjointion,  alo  iimn  bir  gott  el)nen 
bfonbern  enget  obber  '.JtpoftcU  fcnbet,  .;^^a  al5  ob  bid)  t5l)riftu5  felbC'  abiotoiret. 

3um  Sifaen^etjenben,  2id),  el)n  fotd)  liortciiU  t)att,  ber  bie  facrament 
erlangt,  ha-j  er  et)it  ,5ei)d)en  gottic-  erlangt  nnb  jnfag,  baran  er  feijnen  glanlien 
üben  unb  fterden  mag,  er  fei)  l)n  (.^tiriftuc'  bilb  nnb  guter  bernfft,  "iln  loitd)e 
',ei)d)en  bie  anbern  allel)n  i)m  glauben  arbeiten  unb  fie  mit  bem  begirbe  bcv 
berljen  erlangen,  luie  InoU  [ie  and)  erbalten  Uierben,  ^u  fii-'  i)n  bem  iellicn 
glauben  befteen.  'ill^o  ioltu  and)  jagen  ubir  bem  iacrament  be-j  %ltaxi^  'A^at 
mir  ber  priefter  geben  ben  bebligen  lelidinam  O'brifti,  bav  ei)n  iel)d)en  nnb 
juiagen  i|t  bcr  gcmelinidjafft  aller  (i'ugel  iiub  beijligeii,  ba-^  fie  mid)  lieb  baben, 
für  mic^  forgen,  bitten  nnb  mit  mir  lepben,  fterben,  funb  tragen  nnb  l)ell 
ubirlinmben,  2')0  knrt  ev  unb  innfj  alfjo  fei)n,  bao  gottlid)  leijdjen  treugt  mid) 
nit,  unb  lac-  mir-j  nit  nl)emen,  id)  molt  cl)c  alle  luelt,  mid)  felb  lunleugnen, 
el)e  ic^  bran  jloetiffelt,  ^JJ{el)n  gott  ber  icl)  mir  gelniB  unb  nnubafftig  ijii  biffem 
fel)nem  3el)d)en  unb  iuingcn,  ^sd)  icl)  fel)n  luirbig  obber  nit,  fjo  bi)n  id)  ein 
glib  bcr  m)riftenl)cit  nad)  laut  nnb  ai^etigung  bifje-j  facramcntC'.  (y^  ift  beffer, 
id}  fei)  unloirbig,  bau  ba-ö  gott  nit  linubafftig  gebalten  inerbc,  l)eb  bid;,  teuffell, 
{50  bn  mir  anberö  fagft'. 

5hi  fil)e,  man  finbt  Oill  leut,  bie  gcrcn  liuilteii  gelnif;  ieiin  ober  elin 
,^ei)d)cn  l)aben  00m  bi)meU,  loie  fie  mit  gott  bran  lucren  nnb  Dbr  lun)el)ung 
miffcn,  nnb  Inan  fcf)on  c^n  fold)  ,5el)d)cn  fie  ubirtemen  unb  fie  bod)  nit  glaubten, 
ina-j  bulff  fie  e-i?  loa§  bulffen  alle  ,',el)d)cn  an  glaubend  luac'  bolffcn  bie 
;3uben  C^bviftnc'  nnb  ber  lUpoftell  ,iel)d)en  ?  loao  bclffen  nod)  l)cut  bie  bod)^ 
luirbigen  ,5el)d)en  ber  facrament  nnb  Hunt  gottiä?    äBarumb  l)altcn  fie  fid) 

••)  bit  aiibcr  AB(  Hli  15  Bcrtvumcit  K         Ui  oiiiid  •'  ibic  aiibcvii  l'fiV.iiBCV  Slusgabcii 

:^oticu  .enget"!         17  iolt^en  foiteK'  ioldj  iivtail  II  fold)  uvteil  U         Is  cjujagcii  C         19  bilb 

unb  3Ü  jincn  flütcrn  U         2'>  leiben,  ftcvrfen  ('         M  betviigt  midj  K         27  wolt  eei-  C         28  cev 

id)  C     bijen  feinen  C        29  bin  ein  C        :J4  l)l)c  üovfeljnug  »iffcn  t ;  iv  ucifcl)ung  gern  luiffen  K 


(>'iit  Scriiiuit  i'on  bot  y^ovtituiii^  imii  »torbcii.   löiy.  tjyr, 

iiit  an  bic  iiuvameiit .  luild)-?  gelüific  iiitb  ciiu^cietitc  ioijdjni  fein,  bind)  alic 
l)cl)ligcii  piobivt  unb  Doriiid)!,  iV'iniB  cvimibcn  allen  bcncn,  bie  bu  glaubt 
l)abt'n,  nnb  ubivfmnmen  al-?  luafe  fic  jcidjcnt  ^  '^Ufjo  foltcn  U'iv  bie  iaerainent 
lernen  eifcunen,  toa-s  fie  feiin,  luo  5U  jie  bienen,  luie  man  l)l)v  piand^u  joU. 

i  S30  finben  Joir,  ba^  nit  großer  bingf  auff  erben  iep,  ba«  betrn6tc  l)erljen  nnb 
bÖB  gctinffen  lieblid)er  troften  nuig,  ban  l)ii  faeronienten  iel)n  liunt  (lottiv,  bie 
bienen  bajn,  ba-j  fie  nnjj  C>l)riltum  ,iei)gen  nnb  ,yi)agen  mit  allem  feljnem  galt, 
ba>3  er  felb^  ift,  tuibber  bcn  tob,  funb,  ()eUe.  5Ju  tft  nit  lieblicher,  begirlidjer 
bingf  yi  fioren,  ban  ben  tob,  fnnb,   l)eU   511  luntilgen,  bac'  geid)id)t   bnrd] 

1^'  6l)riftum  l)n  nnfe,  fjo  loir  be-?  jacramento  redjt  praudjen.  2er  prand)  i[t 
nit  aubcrj,  ban  glauben,  eo  fei)  alfeo,  nsie  bic  facrament  burd)  gotti-3  loort 
.yifagen  nnb  innpflidjten.  Xrumb  ift  nott,  ba-J  man  nit  allei)n  bie  brel)  bilb 
in  (5^lirifto  an)el)c  unb  bie  gegem  bilb  bamit  aufjtreljb  nnb  fallen  laffe,  fonbernn 
baä  man  eiju  gelniß  Ueidjen  l)ab,  baC'  unfj  lunfidjere,  e-i  fei)  alßo  uuß  geben, 

1''  bas  fel)n  bic  Sacrament. 

3um  ''v'ld)l!ct)enbenn,  Soll  fei)n  (>l)riften  menfd)  an  fernem  enb  yueiifellnn, 
er  fcl)  nit  aUet)ne  i)u  feijuem  fterben,  fjonbernu  geluifj  fei)n,  bac<  nod)  anljeigung 
bc'j  facramentS  auff  l)^n  gor  oiet  äugen  fe^cn,  äum  crftcu  gotti»  felber  unb 
(Jl)rifti,  barumb  ba-i  er  fernem  loort  gleubt  unb  tel)nem  faerament  anliancit, 

3(1  barnad)  bie  lieben  engel,  bie  l)ci)ligen  unb  alte  ^"l)viftenn,  bann  ba  ift  fei)n 
3lt)el)ffell ,  Inic  baö  faerament  beC'  altariä  luel)f5et,  bac-  bie  allcfampt  alfj  el)n 
gaul!  corpcr  yi  fepnem  glibmaj  ]u  Inuffen,  lielffen  i)l)m  ben  tob,  bic  fnnb,  bie 
l)ell  ubirloinben  unb  tragen  alle  mit  l)l)m.  2a  gel)t  bai-  luerrf  ber  liebe  unb 
gemel)nfd)afft  ber  ()el)ligen  l)m  crnft  unb  geloaltiglid),  unb  cl)n  6f)riften  menfd) 

■-•s  fott  l)l)m  and)  furbilben  unb  fel)uen  ^liieljffcU  brob  haben,  baranf;  er  bau  fetf 
lüirt  ]u  fterben,  bann  Iner  brau  jlueiffclt,  ber  glaubt  aber  uid)t  an  bao  t)Dd)= 
mirbig  faerament  be^  lcl)d)namC'  (^t)rifti,  ^n  luildjem  ge.jepgt,  yigefagt,  l)or= 
Pflicht  lüirt  gemcl)nfd)afft,  l)ulff,  lieb,  troft  unb  bel)ftanb  aller  l)el)ligenn  pn 
allen  noten.    2ann  f5o  bu  gleubft  l)n  bie  jeid)en  nnb  loort  gottic-,  fjo  l)at  got 

3u  e^n  äuge  auff  bid),  lüie  er  fagt  p-J.  31.  girmabo  .'c.  O^cf)  li^iH  mi:\)n  äugen  ftet  *i- 3-. -'• 
auff  bid)  f)aben,  baä  bu  nit  unterge[)eft.    ©0  aber  got  auff  bid)  fid)t,  %o  fel)en 
^m  nac^  alle  engcle,  alle  liepligeu,  alle  creaturcn,  unb  150  bn  pn  bem  glauben 
blcpbft,   l)Qlten  fie  alle  bie  penb  unter.    ®el)et  bepn  feel  aufs,  f^o  fepn  fie  ba 
unb  empfa[)cn  fie,  bu  uiagft  nit  uutergcljcn,  bas  ift  bezeugt  \)n  .öelifeo  iiij. 

:«  9{cg.  Di.  Ser  ,yi  fepiiem  fned)t  fprad)  'furd)t  bid)  nit,  plir  ift  medr  mit  nn-^a.su'ii.e.isf. 
ban  mit  l)t)neu',  fjo  bod)  bie  fepnb  fie  umbringt  Ijetten,  unb  niemant  anbers 
fat)en.   3lber  gott  tl)ct  bem  fned)t  bie  augcn  auff,  bo  loar  umb  fie  cpn  großer 
^auff  feuriger  pfert  unb  umgen.    '^Ußo  ift  aud)  gcltjiß  umb  el)u  iglid)cu,  ber 

2  „bo"  fcl)U  iii  (  4  luuv  cju  C        .")  funbcti  C    gröfjcv  B    ba-j  baä  betrübt  l)crlj  K 

(i   Soge   B       tttftcn   IJ  7   bencn   baju   15  S   ticgirlicf)   .VB   („bcgirtie^ct"    jc^oii   ClIU) 

13  gegen  CUR  (»gt.  icbod^  .umBcre^bt"  S.  GS7  3.27)  19  ansengt  ('  '24  im  ctften  I£K 

•JU  uid^t  rcdjt  aiiii  C        27  gezeugt  II        29  nötcn  B        05  cv  ift  nict  C        :il  gtÖBct  B 


(J9G  f'^i"  Scvmou  Oiut  bct  äH'vcitmuj  ,511111  StalH'it.  Iöl9. 

1=1. 34,  s.  gott  giciifat.  Xa  i]c[)ni  bau  bic  ipiud)  l)cv  pi\ '■>■'<.  Sei  eiigcU  gottio  liiivt  fid) 
4;i.  i2.\  1.  cljnlaficrt  liiigo  umb  bic  bo  gott  fiivd)ten,  uiib  inivt  fic  erloBen.  124.  äöildjc 
gott  inn-tvalucn,  bic  »ucvbcii  unbelucgiid)  frtjn,  luic  bcr  bcvg  3ion-  G^'  loivt 
cluiglid)  lUcljbcii.  .S'ioljc  berge  (bao  )ei]n  eiigclc)  fcljii  ijn  iei)ncm  luubriiig,  unb 
-)ji.  91,  nn.  gott  jclbcr  umbringet  Ki)u  imlct  noit  l)t)n  bif;  btjn  ciuicfeit.  l)ä.  90.  @r  liat  ;• 
fel)ncu  (fiigeleii  bidj  bcfoh'ii,  5Uifi  bcii  bciibrii  )pÜcii  fic  bidj  tragen  unb  bidj 
Lielnaren,  Um  bu  bljn  gelieft,  btiv  bn  nit  ftofieft  bcljnen  fuß  an  l)rgenb  el)nen 
ftebn,  '^tuff  bcn  fd)Iangen  unb  baftliicten  foitn  getien,  unb  anff  beii  tatnen  unb 
bradjen  foltn  treten  (bac-  ift  atle  fterrfe  unb  lift  bcJ3  teuffelc-  Uierben  bl)r  nidjt^ 
tl)nn),  ban  er  Ijat  l)n  nüd)  uortraluet,  ^^\d)  luil  i)l)n  erUi{jen,  id)  Unl  bei)  ijm  m 
iel)n  ijn  alieu  feljuen  anfedjtungen ,  id)  \vi\i  t}i)m  auß  t)ctffen  unb  ]n  ebren 
feljen,  ;\d)  roiU  i)bn  foU  niadjen  mit  emicfeit,  ^^f)  luiÜ  i)bm  offenbaren  meijiie 
cmigen  gnabe. 

$m.  1,  H.  \)(i^o  fpridjt  aud)  ber  'Jlpoftet,   bao  bie  ^-ngell ,   bcr   un.^eljlid)  niü  fel)n, 

al^u  mall  binftpar  feljn  unb  auf;  gefdjictt  nmb  ber  IniUen,  bie  bo  fclig  luerbenn.  !;■ 

Sil!  fel)n  all«  gro^e  bind,  Iner  mago  glenbeu  ^  barnmb  foU  num  Uiiffcn, 
bao  gottiv  luerct  fcljn,  bie  großer  tei)n  ban  icmanb  bend;en  nuig,  nnb  fie  bod) 
luirdet  i)nn  foldjem  cleljnen  Ijeidjen  ber  Saerameiit,  bao  er  unß  lere,  luie  grof; 
bind'  fei)  cl)n  redjter  glaub  lui  C'iott. 

3nm  'Dieuuljebenben,  3oU  aber  niemant  fid)  luirmeffen  fold)  bingf  auß  j» 
fei)ncn  creffteu  ,^u  üben,  fonbern  gott  bemutiglid)  bitten,  bac;  er  io(d)cn  glauben 
nnb  borftant  feiincr  l)el)ligen  facrament  \)n  unfj  id)aff  nnb  crbalt,  anff  ba-j 
alfjo  mit  fnrd)t  nnb  bemut  ,]n  gel)e,  nnb  Inir  nit  unß  fold)  Uierrf  3n  id)rcl)ben, 
fonbern  gott  bic  cere  laffeu.  Sarju  foU  er  alle  l)ebligcn  (ingcll,  b^onbcr 
fei)uen  (vugell,  bie  -lliutter  gottie,  ?llle  \Hpofteln  nnnb  lieben  l)rt)ligen  anruffen,  -••' 
ßoubcrlid)  ba  l)t)m  gott  bßonbere  anbad)t  ]u  geben  l)att,  80II  aber  alßo  bitten, 
ba»  er  nit  jlue^ffel,  ba>j  bett  Iverb  crl)oret.  1a  tjatt  er  ,^Uid  urfad)  3U.  Sic 
erfte,  bai  er  il^t  gcl)ort  anß  ber  fd)rl)fft,  tnic  gott  t)l)nen  befolen  bat,  nnb 
Juic  bao  facrament  gibt,  ba-ö  fie  lieben  nnb  Ijelffen  miiffen  allen  bic  bo  glauben. 
Sa-j  foll  man  l)l)n  fnrl)altcu  unb  anffrnctcn,  nit  bac^  fie  c»  nit  Iniffen  obber 
fonft  nit  tl)eten,  fonbern  baä  bcr  glaub  unb  juOorfic^t  3U  l)l)ncu  nnb  bnrd) 
fic  3n  gott  befte  ftcrder  nnb  frblid)cr  tuerb,   bcm  tobt  untcraugen  ^n  geben. 

ffliiucu.:'».  Sic  anber,  ba-j  gott  gepoten  l)att,  ÜIhui  loir  betcnu  lyollen,  ba-^  loir  l)l)e  feft 

1   ftJvuiäj  li  2  cvtofjcit.   I-2-2.  .\  cvlöfetii-   l---  "H   crlojjcii.  *)-*ini- i'ft'ij- < '  crlojcti.  Unb 

am  crjij.  \i\ai.  i;  •".  hii  in  ('  7  ftofiet  .VI!  s  bcv  fc^tnngen  unb  SSafitiicum  .VBIIR 

lernen  ('  Vomn  IIK  In  evlufeen  15  15  .^lintcv  „»uetbcnii"  in  C  uo^  folgenbcv  ^uitilj:  Satiev 
ünnptä,  baS  ber  ()el)lig  Vatviavi)  3fcofi  ©cn.  jti);.  fagt,  bo  ev  fterOen:  9ietnpt  luav,  icf)  luevl  cjn 
meinem  »oM  gefamlrt ,  nnb  ift  geftoiiieii  nnb  gcjnnilct  iju  jcinem  uolct.  al\o  aurij  ciii  3)Iü\c  unb 
'.Uovon  hat  gcil)vt)ti)enn :  bu  jalt  gehen  c.^n  bcineni  uoirf  nnb  bcincn  nettem,  baniit  aujjgebvnttt 
»uivt,  boa  bei-  tobt  ein  gang  ift  cju  Dil  mev  »olcf!;-,  blje  ouff  un«  warten,  bon  loir  uorlafjen. 
17   großer   li      ben  uhinont   C  18    joldjcn   t'  21    bemutiglid)   15  24   tfjoiibern   15 

27  erbötet  15  28  got  fincn  heiligen  baä  l)et)otheu  U  2!)  gi6t  ober  onjcigt,  iai  U  i!u  fur-- 
l)altcn  15      unb  uffopfcrn  li  :!2  befter  ClU; 


:i» 


Gin  Scviiioii  uoii  bct  33cvfitmifl  ,v""  ctcvtini.  Inl9.  i;<(7 

ötaukn,  ci-  fic|d)cf)e  luno  wix  bitten,  uimb  f«)  cl)ii  loav[)nfitiä  iHiiun.  Taiiclb 
flcpott  mun  man  c^ott  and)  nuffnicfm  uniib  facji-n  '*JJicl)n  gott,  bu  tjaft  gcpotcu 
jit  Intten  uiuib  311  fllautn-n,  bii-  Intt  tnerb  fvl)ovt,  bvaiiff  tntt  icfj  unbiunlav 
mtd),  bu  lucrbcft  mirf)  iiit  lofini  iinb  ei)ni'ii  vedjtcn  fllaiibeii  geben'. 

'S)ax^u  folt  man  ba-3  ganlj  leben  laug  bitten  gott  unb  fel)ue  liel)ligen 
um6  bie  leliteu  ftnnb  tut  eiinen  ved)teu  glauben,  Uiie  bon  gar  ti'i)u  gefnngeu 
mirt  am  pfiugitag:  'Jüi  bitten  luiv  ben  l)et)ligen  gel)ft  umb  ben  redeten  glauben 
aller  mel)ft,  h)eu  luiv  Ijeim  faven  anfj  btifem  elcube  k.  Hub  luau  bie  flnnb 
fommeu  ift  '^ufterbeu,  foU  man  gutt  be))elben  gepreto  evnuineu  neben  iel)nem 
gcpot  unb  ^ufagenn  an  allen  jUuniffell,  eo  fei)  cvljnvet,  bann  ßo  ev  gepoteu 
l)at  Iju  bitten  unb  ',11  tvaluen  i)m  gebet,  bavlju  gimb  geben  ,ju  bitten,  Ulniv 
folt  man  3lucttfellnn :  ei  tjabo  bvumb  all-?  tl)an,  ba>3  ev  cc-  evl)üvcn  unb  ev= 
füllen  tüill^ 

^-^jum  3tt3culugften.  "Jfn  fid),  Umo  foll  bl)v  bcl)n  gott  mel)v  tl)un,  ba-j 
bn  ben  tobt  tttillig  an  nemft,  nidjt  fuvdjteft  unb  nbivloinbeft  ^  (iv  loeiift 
unb  gibt  bpv  in  (^lu'ifto  be^J  leben-J,  bev  gnabe ,  bev  felirfeit  bilb,  bao  bn  fuv 
be-5  tobc',  bev  fnnb,  bev  l)ell  bilb  uit  bid)  entfetjift.  C^v  legt  bavlui  belnu-n  tob, 
beljnc  funb,  be^n  l)CÜ  auff  fel)uen  liebfteu  fun  unb  ubivluinbt  fie  bijv,  uiad)t 
fie  bl)v  unfd)eblid).  (Sv  lef?t  bav^u  bel)ne  anfed;tuug  bev  tobv,  bev  fnnb,  bev 
l)elle  aud)  ubiv  feijncn  fun  gel)en,  unb  bidj  bavinne  Im  l)alten  Icvet  unb  fie 
nnfd)cblid).  bav^u  tvcglid)  mad;t.  (v-v  gibt  bljv  beä  allec?  ein  gctoifj  loavlieidjen, 
ha-i  bu  l)t}c  uit  bvan  ^luciffeleft ,  nemtid)  bie  l)et)ligeu  facvament.  (fv  befcllit 
fei)neu  (ingein,  allen  t)ei)ligeuu,  allen  cveatuven,  ba-?  fie  mit  i)l)m  auff  bid) 
fcl)en,  bel)nev  fccl  luavuemen  unb  fie  entpfal)en.  tev  gepcnt,  bu  folt  fold;y  lum 
l)l)m  bitten  unb  bev  evl)ovuug  geloiß  felju.  Si^aö  tau  obev  foU  ev  ua>l)v  tl)uu^ 
2;vnmb  fit)ftu,  ba-ä  ev  el)u  loavev  gott  ift  unb  vfd)te  gvofje  gotttidje  luevrf  mit 
bl)v  luivctt.  älHUumb  folt  ev  bi)v  nid;t  etluao  gvofjc-  aufflegenn  (alc-  ha-i 
fterbcn  ift),  hJan  cv  ^0  gvoß  uovtel)l,  tjtlff  unb  ftcvrt  bav.iu  tljut,  auff  bad  cv 
uovfudje,  h3a§  feljne  guabe  oovmag^  luie  gefdjviebeu  fteet  po.  IM.  Xie  lüevd'*'- m,:'. 
gottty  felju  gvoß  unb  anfjevuielet  nad)  allem  fepiu'uu  loolgefaLlenn. 

S)cvl)al6en  muß  mau  Im  felien,  ha-:-  man  Ijljc  mit  gvoffen  fveuben  be-s 
lievüen  band  fcpia'm  gotlidjen  loillen,  ba-j  ev  mit  unf;  Uiibbev  ben  tob,  fnnb 
unb  l)eU.  Bo  luuubevlid;,  veidjlid)  unb  unmefjlid;  gnab  unb  bavmljcvtudept  übet, 
unb  ntt  §0  fcve  fuv  bcni  tob  fuvdjtcu,  allein  fein  gnab  pvel)ffcu  unb  lieben, 
bann  bie  liebe  unb  bac-  lob  baä  ftevben  gav  feve  lciri)tevet ,  loie  ev  fagt  buvd) 
^fctinnt:  .^d)  tuil  5eunien  beijnen  munb  mit  mel)uem  lob,  bao  bu  uit  nntev=3ti.  «.a- 
gel)eft.     Xcä  l)clff  uuf]  «ott  jc.  'Linien. 

2  audö  uffopffcrit  1£  :i  ^litt   mcr  ('       cr:^ovt  U  4   bu  mirft  C  11   uiib  ein 

«cttrunjeii  J)o£icn  im   flcfcet  l;  l'i  nljo  gcttjon  ('  lö  onnimft  l'llK      .icigt   unb  flibt  i; 

•21  »orcjcic^cn  C  (luotcjcidöcu  IJIC)  »orljcljdjen  JIW  20  ct^oning  H  29  »otmoBC  15  ftot  am 
cj.  tifotm.   Sie  R  a2  gotlifjeu  A  :i4  ot§  fein  fliiabc  ('  :5i>  cjeuuc«  C  Ijunemcn  M 

jauten  II  jC""-'"  '^  "''^  ^^-ä  Ijctff  C      319)1632  giüili  B 


Ad  lohiiiiiioiü  Ecciuiii  M.  Lutheri  epistola 

super  exinirgiitioue  Ecciaiia. 

nvx 


^11  'Jiünilu'vg  und  l^ä  l'utf)ev5  iBricf  nu  Spohitiii  üoni  15.  ','(ugiift  l.Mü 
ili'bvucft  ,511  (^H'itri)t  iH'fLniuiu'u  Ijabcii.  £d)oii  qmi  2.  ScVtciuBcv  untci;^cid)ucte  t-v  in 
^iiilülftabt  bic  SlMbiiiuiu^  ,ui  fciiicv  bagcgon  gcvid)tctcn  Scf)vift,  uon  an"Id;cv  um 
iiuv  eine  Jdic-gabr  bcfniuit  ift,  niinilid): 

,aü  vvo[,=  ü  l'hancivm  i'wbhicivm  capitonem  ||  theologlk 
doc:tuhem  et  cuntionato  h  kem  basilien.  ioan.  gellaüh 
gnosto  ii  politani  lipsle,  hebraic^  lingvic  ||  profes- 
soris  de  vera  et  con-  ]i  stanti  serie  theologic/e  || 

DISin^rATlONlS  LIPSIG.E  ||  EPIS'I'OEA.  |j  Expuigatio  Ioan.  Eckij 
Theologi  liigoldftadiefi.  adnerl'ns  ||  criiuiiiatiüiics  F.  Martini  Luttci- 
Vuittenbei'gcfi,  ||  ordiiiis  hercmitafuiii.  ||  Lihelbis.  ||  Gandiduiii  i^-  l'yii- 
ueniiii  poltulo  lectort'iii.  '•  IS  S^lüttcv  in  Qnart,  Icfete«  33(att  Ua. 
1t-i  C^clInriiiÄ  SlHiff,  bi'v  ülirigoi?  vox\)tx  |d)on  füv  firi)  cridjicitrii  luiiv. 
uiitfnfit  :i<l.  Aij-'  A4",  (vrt-ö  £rf)riit  4M.  A  4'-  -US''.  -.ÜiigÄlnirgev  "Inid  nun 
£it'ginunb  (yiinnn  uiib  l'uivr  Sl^irinng. 

Prf  bcuHiljvtc  !)iev  feine  oft  beiineieue  .W'nnft,  Il)atfori)cu  ,5n  Uevbülten  ober  in 
ein  il)ni  günftige«  \.'id)t  ,^u  [teilen  nnb  ber  SBovle  Sinn  ,yi  bevvüden.  Cb  ev  fid) 
glcid)  al5  „ein  lUnftcv  uon  iJ3e|d)eibenl)eit  nnb  Vicbe"  biitft^'üt,  btid)t  bod)  fein 
■Otifj  gegen  ben  ^Hefiu-MinUn-  )id)tlid)  genng  Ijevuov,  nnb  bnc-  unsere  (Menuinb  ber 
Senintl),  baö  ev  fid;  nnujea'ovien ,  uevbivgt  nnv  jeljleeljt  feine  nngenteffene  £eUift= 
iocrtl;fd)äljnng. 

:v3e^t  füf)lte  fid)  Vntfiev  in  feinem  Wemiffen  lum  beni  *-!!uvltnivf  entlnftet, 
feinem  (^icgnev  je  ]n  Diel  getljan  ,(n  b^iben,  limv  jebod)  jngleid;  über  beffcn  '.Jiev- 
fnljvcn  tief  entlüftet:  feiner  Stinimnng  gab  er  in  einem  on  (sd  felbft  gerid)teten 
iöriefc  aiuöbrud,  ben  er  (hibe  Cttober  151'.i  üerfnfite  nnb  nl'Jbnlb  öeri.iffentlid)te : 
cö  ift  nnfcve  Scbrift.  Vlm  1.  '•JiLHU'mber  beridjtete  er  barüber  feinem  f^-rennbe 
Spalatin:    Edidit   rurcns   Eccius  cx|)in-galioMciii  advursus    episUilaiii   ad  le  dalain. 


Ad  I.Eceiuiii  JI.  Lutheri  L'iiistola  super  eximvgatioiie  Eiciaiui.  1-il'J.  (j<19 

cui    iani    respoiidi    uno  sextc'nii(>iic   liae   liehdoiiiado   ahr-ulvuiulo   dato   iaui    typis, 
iiiib  am   7. ;   Mitto  Eccii  iiisaniam  uuiii  liiwi  epislola  mca  rcspoiisoiia. 

Ci-cf  l)at  |iri)  fiucv  (5Tanbcviiitg  bavauf  cutfjaltcn. 

äJgl.  2c  älv  I  2.  :3öo.  :!ijö.    .rtöflüii  1  ®.  ü^O. 

Gin^igev  Soiibcibntdf. 
,/v'lb  ;iol)aiiiu'm  (vccifi  i|  ^}iavtini  i.'iitl)i'vi  ||  Cvpiftola  jupci  \\  crpuigntioc 
gcciann.  i"    yjlit  litckinfaffiiui-!.    Sitdviuficitc  bcbvucft.    4  i^lottcr  in 
Cuavt.     3(m  (vnbc:   „^  Vuitt.MilHig.'.  Anno.  M.IJ. XIX.     I.  C.    " 
„1.  (_;."  im  ^mpvcjiiim  —  3ff)rt'i"  Wtiiiienbcvfl. 

Sateinifd)  ftcljt  bic  ©djrift  in  Sutt)ei»  äöafcn  od.  Witeboigao  l")4ö  1 
Sbt.cccLiii''— c;ci;lvi*,  ed.  leiiao  1556  1  sy(.  u'.ci.xxviii''  — ccci.xxxi''  unb  ed.  Erlang. 
(Francofiuti  ad  M.  1SÜ7),  opp.  lal.  var.  arg.  lY  S.  47—58,  folinc  bei  l'ijjdjcr  111 
S.  805  —  813  unb  in  2iM)ni  i^vicfcn  bei  .\unfabei-  1  i8(.  198"— 200='  unb  bei 
®c  SBettc  1  ©.  354-364;  beutfri)  finbct  fic  fid)  bei  äöald}  XV  Sp.  1388-1403. 

Sn  bcv  Sßittenbevger  ^(nspbc  ift  bev  lert  ^in  unb  loiober  Ipiüfütlid)  9C= 
nnbevt,  mc{)v  nod)  in  bev  Se'im'i';  bie  (v-vlangev  Ijat  jmnv  ben  Ihbvurf  jn  Wvunbe 
i^ctcgt,  ^cigt  fid)  aber  nod)  ^n  febv  üon  bev  Scnoev  beeinflußt:  i.'öiri)ev  unb  '.Huvi= 
fabev  folgen  bev  ä'ßittenbevger  ^Hu-ignbe ;  2'c  Sßette  i)at  bnju  ben  Uvbrud  uevglid;en, 
bic  befferen  SeSavten  beäfelben  jebod)  mciftenS  in  bie  '•Jioteu  üevU'iefen. 

9öiv  geben  ben  2ert  nad)  oben  befdiviebeneni  llvbvnd  unb  beviirffidjtigen  bnvcl)= 
get)cnbä  bic  SUitten berger  ©eiannntauegabc ,  nur  baß  luir  bie  (Vorni  i^ckius  ftatt 
Eccius,  Carolostadius  ftatt  Carls^ladiiis  je.  nid)t  befonberä  Bcrnierfcn;  an  cinjetnen 
Stellen  füT}ren  loiv  and)  bie  Jenaer,  'L'bjd)er  unb  2)e  äöette  an. 


7UU 


All  1.  Hixiuiu  iL  Lutheri  opistolu  suiier  exijuiyatioue  Et-ciiina.  1519. 


AD  lOHANNEM  ECCIV.Ar 

MARTINI  LVTHEKI  EPLSTOLA  SVPER 

EXPVRGATIONE  ECCIANA. 

IHESVS. 
MAKTINVS  LVTHER  lOANNI  ECCIO  SALVTE:\1. 

ix  credas,  qiiauto  levaris  onere  cor  meiim,  mi  Ecci, 
iiuamqne  perplexa  rae  solveris  cura  hac  tua  ex- 
jiuraationc,  ita  ut,  .•^i  iiiKjnam  milii  profueris,  miiic 
maxiiuo  profueris,  necjue  mihi  videor  scripsis.se 
a!i(|nid,  (piod  magis  cesserit  ex  sententia  quam  m 
cpistola  de  Lipsica  disputatione,  quam  tu  maguis 
eriuiinatiouum  eatanictis  ac  perpetuo  velut  male- 
dietoruui  dihivio  perseqiieris,  cum  illa  interim 
sicut  Area  Xoe  mihi  super  uuuiia  natare  videatur. 
Fecit  illa  quod  vului,  iuveuit  (juod  (juaesivi:  fecisti  et  tu  (juod  sj)eravi.  is 

Miraris,  unde  hoc  luxuriaus  tripudium?  ^\udi.  Hueusquc  uiisera  et 
iuiniieta  vexatus  sum  enuscientia,  praeeejito  dei  cntitixa,  quo  dou  liceliat  libere 
de  te  seutire  et  dicere,  (puie  tot  ai'gumeutis  milii  movebautui',  tot  viroiiun 
iutegerrimorum  testimonio  firmahautur:  tarn  valide  mihi  ohstabat,  praesertim 
in  j)ublieo,  speeies  illa  tua  et  simulatio  speciosissinia ,  qua  amicum  Lutlieri,  -»i 
veritatis  syucerum  et  a]iertuui  amatorem  te  pas.sim  \-euditai)as.  ,U  heue  habet: 
Ex])urgatio  tua  velut  medium  Comicum  ha.s  omnes  turbas  dispulit  ac  sedavit, 
(|Ua  Omnibus  quaiis  fueris  et  sis  ])alam  ostendis.  Ea  sane  paucula,  (piae 
eeu  perizomata  eontexis,  (piilius  modestiam  charitatemqne  etiam  cum  iura- 
mento  tibi  affingis,  talia  sunt,  ut  criminationum  tumultilms  et  tempestatibus  -jh 
collata  (juendam  ridiculuni  Struthinncm  referant.  Huius  enini  animantis  eam 
ferunt  esse  stultitiam,  ut  sc  totaui  <:c(lat  teetam  esse,  si  mia  l'ninde  collmn 
texerit:  ita  et  tu,  totus  Criniinatin  et  iiii))aticntia,  luio  et  altero  verbn  te 
riitnndae  modestiac  et  charitatis  i'xem|)lar  |)ropoiiis.  N'rniiii  haee  eant, 
((HO  eunt.  :!ij 

Ad  id  i|nnd  luagis  detestoi-  \('nieHJus,  id  est  ad  simiilaliducm  tiiaiii, 
ne  videar  te  ])enitus  contempsisse,  atipie  dihitis  caetei'is,  (juae  iu  Epistula 
mea  dilaceras,  pro  tempore  solam  eam  j)artcm  aecjijjio,  in  <]ua  et  tu  maxime 


1—3  Sic  UOci-jc^ilit  fcl)lt  im  llvbnict 


•'.  LiitluTus  til.  Wiiel). 


Ad  I.  Eocium  M.Lutheri  epistola  suiipr  oxpnr<jation(>  Kcciana.  1519.  701 

es  negociosus  et  roi  totius  peiie  siimnia  pciultt,  .Winpc  (|Irh1  jiropositiiMies 
Carlstadii,  praesertim  duas  priores,  jirima  disputatione  traetata.s,  dixi  a  te 
coiicessas  et  iiide  quae  seqiuiiitiir  ad  illas  intuli.  Interim  tu  fortiter  ]iani, 
quibus  artieiüiis  Idlumnis  Huss  a  me  as.sertos  et  Concilium  Xicennin  pro  nie 

.'>  fecisse  coai"giia.s.  Sed  heus,  memor  esto,  non  in  Tlieatro  Ijipsensi  te  fore  et 
ad  laudera  Ijipsensiiun  vel  tiiam  nihil  sequi  in  bona  eonsequentia  et  extra 
Lipsiam:  scito  (jucque  Ijutlieruni  iau>  non  captivum  tuum  nee  in  terra  ini- 
niieoruui  in  sua  harena  eonsistere,  Kt,  cpiod  spero  te  faeere,  luite  oninia 
Clu'istum   roga,    quo   .«olu?    ipse,    (jui    veritas   est,    nol)is   eertautibus   vincat 

ui  gloriam(]ue  uostram  perdat.     Amen. 
Attende  itaque,  quid  (piaerani. 

Has  propositiönes  Carlstadii  duas'  nenne  obtulisti  defendendas? 
Liberum  aidiitrium  ante  gratiam  non  valet  nisi  ad  peeeand\uu. 
Liberum  arbitrium  sine  gratia   tanto   eitius  propinqiiat  iniqui- 

15    tati,  quanto  fortius  inteudit  aetioni. 

A^eruni  \w  hie  dieo?  Quid  autem  amieus  veritatis  zelogissimus  et 
apertus  impugnare  veueras  uisi  errores'.'  Sie  de  tcipso  iaetas:  falsas  ergo 
has  propositiönes  teuebas  et  teneri  volebas.  Si  enim  veras  putabas,  cur 
impuguabas  veritatis  dcfensor? 

;o  At    in    media   disputatione   veras  esse    coneessisti,    libere    pronuneians, 

liberiun  arbitrium  sine  gratia  non  jiosse  nisi  miduni  faeere:  addebas,  Nee 
scholasticos  doetores  unquam  aliud  doeuisse,  ob  idque  negabas  te  Scotuni, 
Capreolum  tuen.  Haee  dieo,  non  timens  tuos  Lip.senses,  quos  toties  mihi 
frustra  intentas :  testis  est  horum  imniiiun  totnm  auditorium.    Ego  saue  haee 

j:.  audiens  gaudebam,  tarn  eito  te  rediisse  in  viam,  at(|ue  iam  totius  disputationis 
finem  es.se  dueebam,  quando  ex  hae  rei  summa  lere  onuiia  pendebant. 

Haee  itaque  rei  summa  est,  quam  nuni'  agimus,  (juare  et  Epistolae 
mcae  rationem  audi.  Ego  euni  disputiitorem  vinei  iudico,  qui  id  asserat 
quod  ]>rius  impugnaverit :  ita  pronuneiavi  et  pronuneio  Eeeinm  vietum,  Carl- 

30  stadimu  victorem.  J]t  hoc  ad  uobilissimum  virum  Pyrchevmeiimi  Xurn- 
bergensem-  scripsi,  statiu-ara  \ietoriani  Carlstadio,  P^t  ilhid  scheda  ])ubliea,' 
Carlstadiuni  non  fugitivuni  militem  (sie  eum  tu  traduxeras)  vcnturum,  vietorem 
Eceiani  erroris  iam  dudum.  Omnia  haee  vera  sunt  hodie  quoque,  etiam  si 
iudices  aliud  iudieareut ,  quod  uou  spero. 

i-.  Hinc  intuli  omnia,  quae  ad  veritatem  hanc  secjunntur,  lieet  tibi  indig- 

nissima  visa  ((juod  miror),  Nempe  (luod  tre,s  seetas  Seolasticonim  doctorum 
n(jbiliores  negaris,  qui  libero  arbitrio  ante  gratiam  millum  aeluin  mei'itorium, 

1  res  tolius  Uibvudt  unb  eil.  AViieb.  12  obtulit  cd.  \\  iteb.   (bei  bcv  S!c«avt  obtulisti 

ift  ilcfendcre  im  Sinne  »on  „aüWcfiTcn"  ju  faijcu)  :!7  lib.  arb.  im  Urbnid,  libciuin  arbitrium 
eil.  Witcb. 

')  lic  11.  iMib  12.  non  ßntlftnbtS  liefen  für  bic  Scipjigcr  Siäpntntion.  ')  ütflt. 

Siit^cr?  S»ricf  nn  aiMlibnlb  '•;iir(f^flimcr  Hom  5.  ^iili  1519.  ')  S.  I)ifr  S.  MO. 


702  -^fl  '•  Kooium  M.  Lntheri  epistola  snppv  ex]nu'ofatione  Ecciatin.  ir>19. 

taiiioii  uctuui,  ([ui  iion  sit  pepcatum  et  ((ui  jjTatiam  de  conoTiio  eraereatur, 
tiil nullit,  Item  Artieiiliim  lohamiis  Huss  (cuiu.s  miilto  phiros  iitiiie  teneo 
(|iiam  liipsiae  tenehani.  ut  suo  die  ostendam)  C'liristianissimiim  esse  et  tuuni, 
in  »juo  censentiir  aetiis  luimaiii  divisione  immediata  aut  boni  aiit  mali:  liie 
euim  e\'ideuter  sequitur  'si  ante  gratiani,  iion  nisi  peceat  liberum  aibitrinin',  :. 
sicut  et  sectas  doctonun  scholasticoniiii  errare  sequitur  iu  suo  congruo  aetu  : 
.«tat  enim  verlmm  illnd  'iion  nisi  ad  peecandiim  valet  liberum  arbitrium 
sine  irratia'. 

Intuli  quoque  vei'issime,  te  Pelagiaiium  liaeretieum  fuisse  reversurum 
Ingolstadium,  nisi  ennfessus  fuisses  liane  sententiam,  quod  verissimo  sit  lo 
Pelagianum,  aetum  sine  peccato  libero  arbitri(>  dare  ante  gratiam,  ut  facinnt 
.seliolastici ,  Nöu  ijuod  ideo  Pelagiani  sint,  sieut  dialectica  tua  solita  ducis 
eonsequentias,  (piia  mm  pertinaciter  erraverunt,  sicut  tu  fneras  erraturus,  si 
erroris  defensor  permausisses.  ideo  Caleiidarium  illud  doctorum  seu  Catlia- 
logus  tuae  est  acutissimae  dialeeticae  testimouium  fidele,  quae  semper  latius  i« 
elamat  quam  videat. 

In.super  duxi,  cecidisse  Theologistriam  carnifieem  de  nierito  congrui, 
de  facere  quod  est  in  se  et  caetera  illie  censita,  (juia  ante  gratiam  non  nisi 
peecatnm  esse  datum  erat,  peccatnm  autem  ad  gratiam  cougruum  uunqnani 
esse  qneat  (Belial  enim  Christo  non  congruit  nee  tenebrae  Inei),  quin  potius  sd 
j)eeeatum  gratiae  adversatur:  Omnia,  iuquam,  liaec  vera  sunt,  si  Carlstadius 
veriis  est,  ut   Ecciiis  dedit. 

Quod   si   tu,    mi   Ecci,    aliam   liabes   grammatieam,    sicnt  vere   aliam 
sc'iiijier   liabes   dialecticam,   ut  victus,   vietor,    veritas,   error,    l)reviter   res  et 
vocabula  tibi  ad  ])lacitum  novo  Älereurio  serviant,  debes  nobis  esse  propitins   2% 
uvc  aegre  terre,  si  uostra  utamur.  (|tuiiido  ])ermittimus  te  nti  tua.    Ita  liiiciisque 
sajini  et  sapio. 

Sed  scio,  ((uid  liie  eogites.  At  noli  intcrim,  nii  Ecci,  rumpi:  inox 
adero  et  cogitationibns  tuis,  hoc  jH-imnm  praefatus,  (]uod  caetera  de  acti\i- 
tate  liberi  arbitrii  et  alia  quaedam,  in  qnibus  tantnm  perdidistis  tempus,  an 
leviora  fueriuit  (|uam  ut  disputationem  Theologicam,  praesertim  taleni  ac 
(anlam,  mererentur.  kSufficit  de  summa  iuter  uos  convcnisse,  liberum  arbi- 
trium bonuni  deo  et  gratiae  soll  dcberi,  sine  (|ua  nou  j^ossit  nisi  peccare. 

C^uando   autem   tu  negas   illa,   quae  intuli,    et    mendacia    asseris,   duo 
eogito,   Aut  te   snbdole   omnia   Lipsiae  egisse   et   odiosissimiim   simulatoreni   nr, 
fuisse  in  vcritatis  pernicicin,  Aut  t('  esse;  quovis  frunco  stnpidiorem.     Atqne 
hie  forte  erit  dignus    vindice   nodiis.     Stupidinn    te  nolo  dieere,   (|ui   tantuni 
mihi  satis  crodcris  habere  aciiniinis,  ut  ]H'C('atuiii  cum  gratia   immcdiatc  juio- 


•"i  2a§  .Rotntna  flliltcr  grntüim  ftT)ti  in  nHcn  9tii§r(a'0cn         (i  fiinc  cf  pd.  Ion.         1 1  lib.  nrh. 
Ihbvurf,  liljpiiun  ■•ii-ljiti-inni  ml.  Witpli.  12  solitas  Sc  SBcttc  lind)  .ViiriT.         21   gi-.nds  Uvbriitf 

29  et  foliU   in   bcv  od.  Wllcli.  :in  li.    nr.   llvbnuf.   liliPiinn   .-irliitinini   od.  Witcd). 


Ad  I.  Eccium  M.  Lutheri  epistola  siippr  ospurijationo  Ecoianu.  l.'ilfl.  703 

naiT  iiitoHieas ,  siciit  liiccm  et  teuebr.is.  l\eli(iniim  est,  te  por  pecciitum, 
maluiu,  iniqiiitatein  siihdole  intellexisse  neque  poceatiiin  iio(|iio  nialuin  iicqui' 
initinitatem,  quod  v('rl)a  snnant,  s«l  ([uod  tu  tinxisti,  id  est  non  meritoriimi, 
novuni  scilicet  vocabuhim,  attjue  Augustimmi  et  Anibrosium  Carlstadii  sie 
^  accepisse  'Liberum  arbitriuiii  aute  o;ratiani  non  valet  nisi  ad  peeoandiun",  id 
est  ad  non  nierenduni,  Et  'liberum  arbitrium  tanto  oitius  propinquat  ini(|ni- 
tati',  id  est  uou  meritorio,  'quanto  fortius  intenderit  actioni\  ]S'i.si,  iiujuam, 
ita  aecipias  peccatum,  malum,  iniquitatom,  non  eifugies  ea  quae  in  E|)istola 
mea  scripsi. 

10  Invcni  cogitationes  tuas,  Ecci?  Quid  ni  invenirem,  cum  in  hac  ex]iur- 

gatione  tuipse  voeabula  ista  sie  interpreteris,  pei'  quae  Lipsiae,  ubi  syncerus 
et  apertus  veritatem  quaerebas,  longe  aliud  oeeulte  iiitelligi  volebas  et  sinebas? 
Audi  ei-go,  amieissime  veritatis  tutor:  Ubi  inK|uam  legisti  peceatnni,  malum, 
Iniquitatem  pro  non  meritorio  aeoijii,  nisi  in  tuis  Pclagianis  erroribiis  serijjtu- 

i-'  raeque  depravationibns  ?  (^ua  scriptura,  qua  ratione  niteris?  quibus  viribus 
defendes,  ne  haeretieus,  lux-  signifieationis  im-e  frotus,  ncget  peocatum  in 
scripturis  contijieri,  scd  omnia  esse  non  meritoria  coutcndat?  Siccine  illudis 
verba  patrum,  quae  etiam  scripturae  soles  praelerre?  Ista  est  meduUa,  quam 
me  in  dictis  patrum   iaetas  nou  vidcre?    sie   didicisti  ])ro  veritate  disjnitiire, 

M  ut  alind  cortmi  hominibns  loquaris  et  alind  penes  te  intclligas?  verc  apertus 
et  syncenis  Eccius,  qualem  onmes  uorunt,  quam  nou  quacrat  gloriam,  quam 
qnaerat  veritatem  pure! 

O  maledicta  dies,   in  qua   natus  siun  (ut  cum  Hieremia  dieam)  videre?".  20.  h. 
in   Theologis   tam   impudentes    siinulatioues!     Nihil    mirum  proindc,   si    tarn 

•i'<  anxie  vis  laudari  apertus  et  syncei'us:  (jui  enim  isto  modo  apertus  es,  quem 
reliqunm  facis,  qui  niagis  indigeat  laude  hae".'  Obsecro ,  laudent  Li])seuses 
apertum  Eccium,  laudent  onuies  quos  iaetas,  etiaiu  vocibus  fSteutoreis,  nee 
sie  satis  te  laudabunt:  tanta  est  necessitas. 

Quin  et  ego  cum  Vuittenbergensibus  laudamns  et  dieiums  'omnia  vera 

s"  scribis  et  dicis:  Lutheri  Epistola  falsissima  est,  inim-iain  tibi  fecit,  ii)se 
deni(jue  eam  revooat'.  Quid  \ts  amplius?  'iam  verissimum  est,  stare  meritmu 
eongnii,  lohannis  Huss  articulum  non  esse  et  tunm,  sectas  doctorum  seho- 
lasticonuu  a  te  non  negari,  ser\-ilem  timorem  (id  est  ])eecatum  et  ini(|uit:item) 
esse  initium  poenitentiae,  quam  alio(|uin  in  gi-atia  Heri  oportet,  quia  iiceeando 

'■•  (id  est  non  merendo)  et  iniquitate  (id  est  non  grato  opere)  incipimus  mereri 
ac  gratnm  fiieere'.  Yieisti,  trium]>hasti:  sit  gloria  gloriarnm  Eeeio,  qui 
obtinuit  libcro  arbitrio  ante  gratiam  non  dari  meritum  a  doctoribus  sclio- 
lasticis,  obtinuit  autem  facillime,  quia  nemo  negavit  uii(|uam. 

2  f.  Son   subdole   6i§  iicque  iniquitatem    fc^tt  iei  SBfd^er  4  Carolostadii  lias  iluas 

propositiones    sie   Söfl^ct  13    Audi    igitur    cd.   Witeb.  32    scliolasticoruin    diK't<irnm 

ed.  Witel).  34  alioqui  ed.  Witeb.  37   lib.  arb.  UTbrild,   liberum  arbitrium  cd.  Witeb. 

38  uiK|uniM   iicgavit  od.  Witob. 


704  ^''  ^-  Eccium  M.  Lutheri  opistola  supev  expiirgationo  Ecciana.  1519. 

Et  credebap:  credive  voleba?,  vir  syncerc,  Cai'l.stadinin  et  Liitheruin  esse 
tain  orassos,  iit  lioc  monstnim  .«cholasticis  doctoribus  iinf|iiani  impegeriut 
aut  super  hoc  disputaverint,  ut  te  in  lioc  necesse  fnerit  taiito  tiimiütii  certarc 
in  tarn  insigni  loco?  Cur  non  simili  tornatis  verbis  arte  ex  Ingolstadio 
scribis,  per  purgatorium  te  intellcxisse  fidem  sanctae  trinitatis,  nt  colebrure 
possimiis,  obtinuisse  te,  denm  esse  trinum  et  nnuni,  quod  nemo  unquani 
nega^•it,  sicnt  nee  pnrgatoriiini ,  pro  (pin  tanieu  quam  laboriose  disputasti? 
Ego  \'ero  te  laudo  priideutissinnuu  disputatorem ,  qui  tutissimam  tibi  disi)u- 
tandi  ratiouem  inveneris  et  in  Christo  quaerendo  Elencliistam  Aristotelem 
syucenis  synceruni  iniitaris  apei-tnsque  apertum,  ut  alienatis  a  propria  signi-  i" 
tieatione  verbis  (quae  est  summa  illius  et  uua  virtus)  contra  Chvmeras  pugnes, 
quae  referire  nequeant,  interim  aperte  consenticns  illoruni  verbis,  cum  qnibns 
disputas.  Quid  refert,  domi  sedeas,  triumphis  et  coronis  te  obruas  de  larvis 
a  te  fictis  et  victis? 

Hoc  potius  disputabatur,  an  liluTuni  arl)itriimi  ante  gratiam  non  solum  i' 
uon  niereretm-,  sed  etiam  peccaret  et  iniquitati  projiinquaret ,  dum  actioni 
intendit,  nt  simt  clara  verba  Carlstadii :  quae  si  noluisti  inumgnare,  cur  obtu- 
listi?  cur,  si  falsa  erant,  concessisti  ?  cm-  non  saltem  coram  mntivisti  praesente 
puerili  illo  Carlstadio  tuum  non  meritorii  vocabuhmi,  quem  absentem  ex 
Ingolstadio,  iieroicns  et  apertns  vir,  adeo  coutempsisti  ?  Xnnc  denium  nata  -ai 
est  glosa  tua,  qua  elaberis,  quam  Lipsiae  ne  capereris,  syucerus  et  apertns 
iiomo,  toties  petitns  celabas. 

Uror  ego  utrincpie  niniis  et  miserens  tni  et  indignans  tuac  maledictae 
siraulationi.  Desine  tu  veritatem  Theologiae  qnaerere.  Abolita  est  fides 
tui :  ad  sycophautam  tnmn  Aristotelem,  impiissimum  inter  philosophos  simu-  •.■:. 
latorem,  redi,  qui  nnnqnam  id  voluit  dicere  videri  quae  dixisset:  Magister 
liic  tuus  est  diguissimus.  O  me  niisernm,  quod  unquam  mihi  contigit  tecum 
SBfiMi  i.i.s.  esse  quippiam  negocii.  Spii'itus  disciplinae  effngit  fictionem,  ut  Sap.  i.  scri- 
bitnr,  et  in  simplicitate,  inqnit,  cordis  quaerite  illum. 

Quid  tu  miraris,  Epistolas,  rumores  et  onmia  monstra  secuta  ad  haue  so 
infoelicem  disputatiouem,  quae  mihi  affingis?  mirnm,  si  quicquam  boui  seque- 
retur  ad  hanc  ilhisionem  spiritnssancti ,  irrisionem  veritatis,  eontemptnm 
CInnsti.  Unum  te  oro,  ne  deinceps  (si  fioi-i  potest)  cum  Martino  quicquam 
rei  habeas:  poenitet  me  libellorum  contra  te  editornm  ])lus  quani  credas. 
Ego  tanto  gravius  illusus  iUisuscpie  snm,  quanto  constantius  te  virum  syn-  :i:. 
cernni  existiniavi. 

Hoc  scilicct  est,  quod  rupto  foederc  liberae  disputationis  nolebas  dis])U- 
tari  uisi  datis  iudicibus,  iisque  non  aliis  nisi  tnae  farinae  Scholasticis,  qnonnn 


1  Carlstadiiim  et  fef)(t  in  ber  ed.  Witcb.  2  crassnni  cd  Wite!).  iiiipogeiit  cd.  Witob. 
3  disputaveiit  cd.  Witcli.  22  .^intcv  celabas  ein  JtnSfJfit^en  im  UvbriidE  uiib  in  bei  e<l.  Wileb. 
:!:!   iMiiii   I.iitbcicp  ed.  Wilcb. 


Ad  I.  Eccium  M.  Lutheri  ppistolii  super  expurgntionc  Ecciana.  1519.  705 

caui-am  agobas  sitl  occiilte  et  adultfratis  vcrliis,  ne  to  et  ilios  (si  apertiis 
fuisses)  tradueeres  iiilWlieissime.  Hoc  est,  quoil  dieta  per  Xotarios  exeipi 
rocusahas,  aut  sie  exeipi,  ut  exeniplaria  necjue  re|)etcrentiir  iiee  edei-entnr,  sed 
.supprimeirntiu",  donee  iudieium  tuae  tactionis  iactares,  caiisans  orbis  iiidieiiun 

:•  non  ])laeere,  quod  mundiis  in  inaligiio  positiis  sit,  quasi  tc  et  Theologo.«  tiios 
eoeliim  esse  et  i>rac  caeteris  iiominiini  in  beuigno  posito.s  eredi  oporteat.  Sie 
eiiini  medidlas  tu  seripturae  pervides  sine  simulatioue.  Hoc  est,  (|Uod  C'arl- 
stadio  nee  libros  nee  seliedas  jierniittere  volcbas,  qui,  si  non  simidasses  veri- 
tatis  iuquisitiouem,   cogere   euni  debueras  et  orarc,   ut   per  alinni  legeret ,   si 

I"  non  per  se  posset,  inuuo  ut  iiuita  signa  digitis  daret.  Quid  non  faeit,  quid 
non  2iatitur,  qui  veritatem  syneerc  quaerit?  nuue  magistcr,  nunc  disei])idus, 
nunc  sotius,  nunc  oriuiibus  omnia  fit,  quo  veritas  prodcat.  Taleni  se  Carl- 
Ptadius,  talem  I^iutlierus  se  tibi  obtulerunt.  Tu  vero,  tibi  pene  uni  \-entatis 
amorem  aiTog-ans,  aliud  non  iaetas  quam  si  sie  actum  esset  uon  iidsse  dispu- 

1'  tationem,  sed  nescio  quid  puerile,  te  non  Tlicrsitas  nee  viles  homines  quae- 
sisse,  cum  (juibus  eertares.' 

Haee  tui^eutissima  vanissimae  gloriae  verba  tu,  homo  Theologus,  sine 
fronte  in  media  eontemptac  gloriae  et  amatae  a  te  veritatis  laude  rotarc 
audes,   quae  si  alius   de   te   dicei-et   eum  debuisses    existiiuai-e ,   qui    te  velut 

20  pessimus  Simulator  furiosuni  eonaretur  tradueere,  diguum,  in  (juem  vel  cxpur- 
gationeni  aut  sitpiid  peius  possis  scribcres.  IS'\uie  tibi  plaecs  proprio  rostro 
crepitante  hanc  laudem  insigncm.  Credis  ne  niiser  et  tu,  esse  adhue  homines 
in  mundo  praeter  tuos  Lipseuses,  niutnos  nudos  (nee  enim  onines  te  seabunt), 
qui  seiant,   qiüd  sit  syneaenis    et  ajiertus  veritatis  Inquisitor,   eoram  quil)us 

ro  liaec  tuae  synceritatis  iactantia  omni  sit  Mephitide  graveolentior?  Hoc  est, 
quod  rcpcnte  causam  alio  rapuisti,  de  libero  arbitrio  ad  aetivitatem  lil>eri 
arbitrii,  hni  quam  neeessariam  ad  i>erdcn(lum  temi)us  quaestionem. 

Nunc  demum  intclligo,  quid  sit,  quod  seribendi  uegotiiun  semper  ex- 
hoiTueris,  honestissimam   hypoerisim    conunentus,    tc   uon    amare   aeuleatuni 

'^  scriptionis  gcnus,  semi>er  auteni  provoearis  ad  lUsputationem,  sed  eam,  quam 
exceptani  non  liceat  sub  orbis  iudieinm  aedere,  nisi  iudicibus  tibi  plaeitis  et 
vi  extortis  iudicatam,  psu-atus  scilicet  liae  disjnitandi  ratioue  Galliani,  Italiam, 
Gemiauiam,  forte  et  Democriti  nnmdos,  si  iiune  qnis  reeuset,  offen-e,  Scilicet 
quod  sie  disputando  noris  nee  delibei-ationi  nee  diligentiae  loeum  esse,  quas 

3''  tu  in  quaeivuda  veritate,  syncaerissimns  vir,  semper  suspeetas,  imino  noxias 
dueis,  Et  faeillimum  esse  usitatis  voeal)ulis  alienam  elfingere  siguifieationem, 
quam,  ubi  preeedentia  et  sequentia  non  liceat  eonferre,  tum  causa  subito  ad 
alias  res  rapta,   diffieillimuni  sit  obscrvm-e,   praesertim  ubi  id  agitur,  ^wc\e 


25  Mepliiti  ed.  Witeb.  3:)  quis  requiet  ed.  Witel).  quis  requiret  ed.  len. 

•)  ed  ijaitt  ft^  in  feiner  Expurgatio  oljo  gcöufecrt:   Neque  cum  Thersite  aut  stu- 
pido  asello  congredi  volui,  velut  Alexander  Magnus  dedignabatur  in  Olympicis  tertare. 

Cut^ctä  SSertc.  II.  •^'^ 


70G  Ad  I.  Eocium  M.  Lutlieri  opistola  siipor  expin-gutiono  Ecriana.  1519. 

adhibita,  ne  observarc  (juis  debcat  ac  [)Ossit,  falsis  interini  tum  andildribus 
tum  iudicibu.s  syncaeritatis  iactantia,  (juod  veritatis  periculum  et  imjiiissimac 
sinmlationis  scandahmi  In  scribendo  paruni  foelicitor  sit  propossumm. 

Ulla  igitiir  tibi  ratiti  c.-^t  ijiicrendae  veritatis,  praeeijiitatae  disputatinnis 
eonfusio.  Quis  miquam  et  hoc  intellexisset,  esse  veritatem  amare  et  quae-  :. 
rere,  nisi  tu  ii(i\iis  verborum  Gramniaticus  cum  tua  factioue  ita  doceresV 
adeo  totus  es  fictio  et  simiilatio.  Deniijue  iu  tota  ista  expurgatione  lere 
uiliil  uou  simulas,  excepta  furiosa  oriininatioue,  licet  et  huic  peniculum  simu- 
latae  modestiae  adliilieas.  Dixerunt  mihi  aute  disputatiouem  iusigni  auto- 
ritate  viri  'C'ave,  Martine,  experto  erede.  Homo  iste  iiiliil  nisi  fictio  est  et  lo 
simulatio\  Non  credidi  eis,  uec  Omnibus  sensibns  meis,  licet  Erasmi  e])ist(>la' 
et  Udalrici  Zasii  Apologia  ^  (|Uoijue  talem  te  mihi  Ibrmarcnt :  tarn  eonstanter 
de  te  cdgitavi  optime,  nunquam  aliter  cogitaturus,  nisi  linc  sti'r(|ui]inici  te 
publice  (irbi  traduxisses  odiosissinuim  simulatorem. 

Huc  pertinet,    (juod  in  l'oeda    et  obscoena   epistola  pre  caeteris  scribis   n 
ad   Clarissimos  tuos  Ingolstadieoses  ■',  ctsi  (pro  syncaeritate  apertissima)  for- 
titer  simulas  tele  non  iactassc  victorias,  te  Carlstadium  traxisse  ad  activitatcm 
liberi  arliitrii,   simiil  dolens,   (juod  jienniseras  ei  vesperi  responsionem  illam 
jiarare  egregiam,  qua  tc  omnium  iuditio  redegit  ad  niliilum,  sicut  ipsc  coii- 
fiteris.     In   iino,   iuquis,    peccavi:   ])Osui   replicas    de  uocte   et   dedi   ei    deli-  :io 
berationem.    Sensisti  scilicet  \iiliius  ad  mortem:  quid,  putas,  factum  fuisset, 
si  oninia  sicut  decebat  eadem  dcliberationc  gesta  fnissent?  sicut  laudatissimus 
l'rinceps  Dux   Georgius    ordinarat,    qui   non   nisi  veritateni  quaeri  voluit  et 
umiiia,  quae  ad  hoc  quam  optime  valereut,  (piem  tu,  bonc  deus  quam  syn- 
caerc,  in  tuam  partem  laudas,  videlicet  quod  optimae  optimi  Priucipis  \(iluu-   ir. 
tatis  tales  fuistis  executores. 

(inid  tu  faccres  pro  veritate  syncaerum,  qui  non  stiluiii  inacliiiiatus  es 
cum  tuis,  ne  dcliberatc  et  diligenter  proposita  vei'itas  ijuaercretur,  sed  gloriaris 
(tiam  iu  hac  malitia,  potens  in  iniquitate,  id  uiiic«'  (juaerulaiis,  non  nihil 
periclitatam  haue  tuam  machinam".'  Nam  et  publica  id  indicasti  querela,  :ti' 
cum  peiie  plorares,  illum  habuisse  exemplar  Notarii,  cum  tu  iuterim  lauda- 
baris  Iii|)sensilnis  tuis,  (juod  nihil  moratus  excm])laria,  ctiam  bene  potus, 
posses  nihilomiuus  victoriosissime  claman^  fdis])utarc'  volui  dic(>re).  Et  quo- 
modo  non  posses,  qni  fingere  (juodvis  tibi  ])raesuinpsisses?  et  adluic  aiiertum 
et  synccrum   uobis  Eccium  oinuibus  imtum  obtrudis.  3'. 

9  iulhiljitns    cd.  Witcli.  1(1  C-ivl',    l.iitlipvt\    eil.  Witcb.  22    li)icrati<mo    Uvbnitf 

2-5  optimae  ujitiiiiiK  lltbruct 

')  iJiitljer  mi'int  bcs  ffirasimi-i  i^i-icf  an  (Hi  Uom  15. 'JJini  1,")18,  lucliljcr  g(cicl)  luiri)  (einem 
(:?t)d)ciiicii  im  Auctariuin  select.  ali(iuot  opistolai-um  Erasmi,  Basileae  ap.  I.  Frobciiiiiiii 
Monsp  AiigiLsto  M.D.XVllI.  »l.  f:i"-  h<^,  ■Üdifffln'"  fvvotitr,  Hfll.  Srfjfiivl'S  ^^vicfbiKi)  11  S.  VA. 
■')  <B.  Panzer,  Ann.   t.ypogr.  VI  S.  212   *Jiv.  275.  ••')  Cfrf.5  ©cl)vi'UH-n  nii   («cin-fl  .fxuu'v 

itllb  Jtiui,}  S^iiTcHjnvbt  l'om   l.;\iili    1511»  j.  S(icl<oiiil(iill'.   Ilistorin   Liitlicrimisiiii   1  S.  85. 


All  T.  Eccium  M.  Lutheri  ei)istola  super  oxpurgatione  Ecciana.  1519.  707 

Preteroo  caetera  eins  epistolae  cum  relicuiis  monstra,  niii,  >i  (tuo  inoii') 
vindictae  f'iirore  i'iirereiii,  hrcvi  conipendio  te  toti  orbi  traderem,  qiialisqualis 
OS,  aedita  in  vulirus  ea  et  altera  epistola.  Sed  Theologie»)  noniini  parco:  tili 
eniin  me  in  \-eritate  niiseret.  Nam  quod  per  totani  cxpurirationeni  non  nisi 
•.  criminationihus  mei  scates,  cum  id  facias  misera  siniulationis  conscientia, 
spcrans,  hac  via  te  os  ohlitiinini  et  manuni  additiirum  toti  mundo,  .«cito  hoc 
criminationiI)u.«  mei  et  tui  I^ipsensiunupie  laude  proi"su.-<  nihil  moveor,  simu- 
lationibus  auteni  tuis  pene  orcidor.  (Juod  monstrum  et  Christu.s  omniuni 
iniqnissime  tulit,  peccatores  aliotpii  et  publieauos  apertos  suavi.ssime  anqilexus. 

in  Et  quid  odi.sset  verita.«  dulci.«.«inia  quam  \eritatis  ho.«te.s  titnlo  veritatis  sc 
venditantcs".' 

Porro,  iudiees  quare  iacta.s?  an  <|Uod  eoruni  scntentiam  illu.<eris,  ut 
inveniatur  inicjuita-s  tua  ad  odiuni?  Hahemu.s  tuani  c.xpurüatione^ni ,  ([uam 
o|)p(>n:uiuis    universo    nuindo,    docturi    Li]).«icani     haue   di.-;putationem    liiissc 

r.  ludibrium  veritatis  et  Eocianam  .siuuilationeni ,  (|uae  latiu.s  pandam,  ul)i 
ampulla  tua  quam  partm'is '  jtrodierit.  Interim  ad  rcli(|ua  luiius  .«tcn|uilinii 
tui  respoudere  nolo,  uec  opu.s  est,  una  hac  parte  .«uunuaria  satis  luoustrautc, 
qui  sis  in  toto. 

Et  ut  redeam  ad  te,  dico  et  propono  coram  te  et  iuii\-erso  orbe,  repc- 

20  ten.«que  et  itcrum  dieo,  Carlstadii  propositiones  esse  vera.s,  similiter  et  meam 
Epi.stolara.  Et  ut  tibi  fortitor  ineuleem,  ne  aliena  intutus  proposita  (sicut 
.soles)  relinqua.s,  mainsculis  literis  designabo  summam: 

Si  Carlstadii  propositiones  Veras  esse  concedis,  Quod  liberum 

arbitriuni  ante  gratiain  non  solum  non  merelur,  sed  etiam  peccat 

L'.  damnabiliter  (audis,  audis,  Ecci,  ne  simules)  et  propinquat  non 

solum  ei,    quod  est  non  meritorio,  sed  iniquitati  mortali,  dum 

intendit  actioni, 

Yictus  es  et  Epistola  mca  vcra  est:  si  ncgas  ant  conocdere  simulas, 
Pelagianu.s  es.      Vir    es    et    Carlstadius    puerilis:    non   dubitamus,  quin   sis 

:!i>  heroicam  tuam  \irtutem  ostensunus,  sed  scito,  uos  iani  non  tibi  sicut  ante 
credituros,  Simulatoren)  observabimus ,  cui  ante  .«ynceritatcm  iactanti  simpli- 
citer  credidimus.  Tu  autcm  vide,  ut  C'alendarinni  ant  Martyrologium  aut 
Clrronicam  certc  Interim  diligenter  lustres,  Uude  contra  nos  multa  nomina 
in  papvnim  coacen-es,  sie  tamen,  ut  dialecticac  non  obliviscaris  et  in<luctioncni 

:i:.  claudara  (sicut  ista  fiiit)  non  atferat;. 

Quod  autem  de  literis  Boemonim,  ex  Ideis  tuis  pro  sjiiceritatc  fictis 
aut  itemm  simidatis,  cn-oribusque  meis  iii  Ecclesiam  scribis,  probo,  non  quia 


2  fureret  Urbiurf  3  in   vulgus  est  et  altera  ed.  Witcb.  10  diilci-s-sima  magis 

quam  ed.  leii.  23  8i  has  propositiones  ed.  Witeb. 

■)  tftfÄ  gröBctcä  SäJerf   de  primatu  Petri,  ba'i  1520  jii  :iitgolftabt  Vtau«fnm,  ftc()c 
aöicbcmniin,  Ix.  3ot)nnii  @(f  S.  517. 

45» 


708  AJ  I.  Eccium  M.  Luthevi  epistola  supor  oxpurgatione  Eociaua.  1519. 

vcnini  clicis,  .<oil  ijuia  tantn  iiiilii  perdita  siuuilatio  tua  est  udio,  ut  \('l  huc 
])lat'eiit,  quod  aperte  mentiris,  iudicas,  detrahis.  Erit  auttin  prope  diem,  nt 
ajipareat,  An  tu  cum  tuis  ])t'r  priucipem  tonebrarum  Aristoteloiu,  (|iK'ni  mc 
ipsum  intelligitis,  vel  ego  Eoclosiae  Christi  plus  nocuerini.  Et  ad  syllnoisiiiuin 
ttuun  quovis  morione  dignuni,  (piod  Boenii  me  laudent ,  prci  nie  orciit. 
rcspc  tnsuni  tibi  (juoqiu'  ost  in  Acgneerote  Emseriano.' 

Vale  et  dominus  Ihcsus  sanct  aniniam  tuani  inactci'iuiiii.     Amen. 


(j   Einserano  eil.  Witcl>. 


/^wfc^Ä^Ä  «m  ^  ^  m  ^  m^miXimimiXincimjninWRira«raiminKintint 


(£nu  3crmou  non  iicm  3aframcnt  bcr  53uf;c. 

Sliif^crcgt  biivcf)  ^iciiiibo  iiub  Ctorc,  bev  •Ocv^ofliii  9]{av(^avetc  Doi;  9?vniiu= 
id)iiH'ig  uub  \.'iiiu'lnivn '  „ctuHVj  Ojciitlidjo  uub  gl)vit"tlid)>3  ,^u,iuid)vei6cii",  uiib  Ih'= 
ftimint  biird)  iljvc  „?liibad)t  ]n  bev  Ijciügcii  £rf;vift",  Ucvfatjte  l'utljcv  bvci  hcuttd)e 
Scvmone  uub  eignete  fie  geiinniitev  Jvürftiu  ,511:  e§  Wann  bev  Sevmon  Don  beiii 
Snframent  bev  i^iifte,  bev  Scviiicm  uoii  bem  Safvameiit  bev  laufe  unb  bev  Seviiunt 
Don  bem  Scifvnmeiit  bes  l)eiligen  Vcid)iiaiii-:-  (^()vifti  unb  üou  ben  iin'iibevfdjnfteu. 
COgleidj  eiii,;eln  nad;  eiucinbev  evfdjienen,  geTjöven  fie  borf)  eng  ^ufantnieu:  bie'^ 
befugt  bcutticij  bev  SBibniungsbvief,  bev  ^'wax  nuv  bem  cvfteu  bevfetbeu  beigegeben 
ift,  jebürf)  fitv  alle  bvei  gemeinfam  gilt.  .Oievau^  ift  ,(u  fd;lief?eu,  bajj  fie  uid)t  in 
aieitem  yibftaiibe  Uou  einaubev  Uevliffeiitlid)t  finb.  Sa  nun  bev  niittteve  Sevnmu 
laut  bee  Sd^lufjycvmevf«  bev  Uvansgobe  am  0.  Diouembev  ir»l;i  im  Svurf  fevtig 
gelUDvben,  bev  bvitte  abcv  bvei  SÖodjen  fpätev  in  bev  *4-'veffe  ficf)  befanb,  fo  büvfcn 
linv  füv  ben  cvfteu  geU'iB  nid)t  übev  ben  Cttobev  beofellien  3al)veC'  ,yivü(fge()en. 

£okl)  fidjevem  Cngetnifi  ^umibev  fjat  man  inbefj  me(;vfad)  angcnoniinen,  bev 
Sevuimi  uun  bev  U3ufje  fei  fd)on  1518  Ijcvauägefonnueu,  alfo  UU'it  fvül)ev  al'?  bie 
jluei  anbeven,  bie  man  bem  ^Jiotiembcv  ISIO  belief?,  ©egenuiftvtig  tvitt  fjievfüv  mof)l 
nuv  uod)  (y.  *„'.  (^nbev-j  ein.  3n  bev  fogenaunten  (fvtaugev  iHusgabc  (2.  Slnfl.  i^b.  XVI 
bev  bentfdien  Sdjviften,  gvauffuvt  a.  i'l.  1877,  £.  o4)  bcvuft  ev  fidj  auf  ^uu'i 
beugen  füv  einen  SvudE  bc§  ©evmons  o«e  bem  Saljvc  1518,  auf  SÖalef)  unb 
Clcaviuä.  Ofllcin  SBaldj,  l'utljeva  aßevfc  21).  X  «owcbe  S.  79,  befunbet  uirfjtS 
baüon  au-i  eigencv  (finfidjt,  unb  Cleaviu«,  Autogr.  Lnlli.  S.  2,  l^ot  ans  blofjev 
i!evmut()ung  bie  ^cit  beftimmt.  SÜie  (javmloe  man  ebcmal'J  in  bev  iMbliogvovljic 
Uevfuljv,  bafiiv  licfevt  Siifd)ev,  ben  O'nbev«  übevgangcn  \)at,  in  feinen  iKefovnmtiünä^ 
5(cta  T.  II  S.512,  gevabc  bei  iinfevm  Scvmon  einen  fdjlagenben  il^eU'ci«:  ev  fpvidjt 
üon   einem    in    feinem  SBefit}   befinblidjen    „A.  1518  ausgefevtigten"    Jlbbvucf  bcä= 

')  ÜJiatgnrete,  lodjtct  &xa}  Siomabi  Don  ;Hictberg,  uctmiifjlt  um  Iti. '•Jioucnibct  1483 
mit  .'pcrjog  gricbtid)  uoit  ^tnimid)lDcig=*^iuii'lmr;5,  lont  feit  bem  5.  ^Jlätj  M'J5  bcriuitioct. 


710  (^in  S«inon  van  bcm  Satvaiiiciit  bei  iBiifec.  1519. 

fclbcn  imb  l)at  bod)  uunter  uicfjte  al-j  bic  nuten  mit  N  bcjcidjndc  XHusgabc  bamit 
gemeint,  bie  ndjcv  nid)t  üov  1520  entftanben. 

"Junievbing*  Ijat  nun  C^nbcr*j  in  „Dr.  l'tnvtin  Vutftev's  5?vietUH'd)ier'  (^vant= 
fnvt  a.  lii.  1884)  il?b.  I  £.ool  aiK-  SdjenvlC'  iBvief  an  Vutticr  üoiii  2n.  Secember  1518 
für  feine  '.'lnfid)t  eine  Stelle  bcigebradjt.  Sdjcuvl  id)veibt;  Gasparem  de  Aiicliona. 
viruiii  doctuiii ,  dielt  [Carolas  de  Miltitz]  lectü  scniioue  de  iiaeniteiitia .  qui  et 
ipse  traductus  sit,  inagis  in  te  probasse  iiivontionein  quam  doctrinam.  „£oIite," 
fü  fvagt  CJnbev«,  „ba  'i)m  Koi)l  faum  an  eine  itatienifd)c  Übeiie^ung  be§  1518 
erfdjicnenen  latciniid)en  senno  de  poeuitontia  .■jn  benfcu  ift,  bod)  bev  bcntfd)e  Sermon 
Uom  Snframent  bcr  S3u§c  fc^on  im  Snfti'e  1518  erfcfjienen  nnb  ine  l'ateinifdje 
überfe^t  lyorben  fein,  n^enn  and)  ol)nc  bie  Sermone  non  ber  lanfe  nnb  uom 
9(bcnbmal)l  nnb  otjue  bic  SUibmnng  an  i'Jargarete  öon  i^raunldjun-ig?"  Saniit 
n?äre  freilid),  um  einem  früf)cren  3ntt)nm  einen  Unterfd)lnpf  ju  fd}affen,  bae-  Streid)= 
gefdjciit  nod)  nid)t  beenbet;  man  mü^te  and)  ben  Sat;  tilgen,  n'o  ^'utfier  auf  beu 
Sermon  non  'JlblaB  nnb  Öinabe  alo  „längft  anegcgangen"  liinioeift,  ba  im  in-rfolg 
bev  ^fuffafinng,  bie  (i-nbcr-j  non  Sd)eurle  3Borten  bot,  unfer  Sermon  ipäteftene 
lllitte  1518  üerfaBt  fein  müßte.  iSon  l'utfjere  fonberbarem  il'erljalten  alebann, 
in  feinem  2Sibnningc-brief  berüor.^nbeben,  loie  „fd)liH'r  er  ba,in  geun-fen  nnb  bei  fidj 
nid)t  fo  uiet  erfunbeu",  bcr  .Oeriogin  ctU'a-5  jn  loibmen,  nnibrcnb  er  ifjn  gcrabc 
einem  bereits  befannten  Stürfe  uorgefctjt  Ijätte,  braud)cn  U'ir  füglid)  nid)t  ,5n  reben: 
ci  lcnd}tct  öon  felbft  ein. 

a3ilt.  Se  ais  I  £.  ;iGy.    Sd)eiur--  idicfli.  11  S.  Tl.    .«bftlin  I  2.  801  ff. 

''ausgaben. 

A.  „(Jijn  Sermon  üou  bcm  Sa=  j!  eramcnt  ber  pufi  |j  3).  l'i.  |i  li'.  '"     XitcU 

rücf feite  bebrurft.     8  iViätter  in    Cnart.     C^'m  (ynbe;    „^  Sebrmft  ,5U 
äöittenberg,  nad)  (>f)rift  geprirt  |1  lanfent  fnnffljunbert,  bub  jm  neiinb- 
|el)enben  ^ax.  ;," 

2vUCf   UOU    3ol)llUlI    WvÜllClUH'liV 

B.  „(5l)n  Sermon  Uon  bcm  Sa=  ü  crament  bcr  pnfi  i|  3.1H.  ||  i*.  I,"     xH(U 

rürffeite  bebrucft.  8  iBlättcv  in  Cnart,  letjte  Seite  leer.  3(m  (s-nbc: 
„1  ©cbrncft  ]n  äÜittenberg!  burd)  Soanncin  ||  Örunenbergf  nad)  Cvljrift 
gcpurt  II  lanfent  fnnff  I)übert,  Ijn  im  |!  neunbl3cl)cnben  |1  jar.  jf 

C  nne  B,  nur  ba^  ber  aitcl  rotl)  gebrnrft  ift. 

H.Hil)rfd)cinlid)   fiiib   nur  Uiciüflo  ''JlUjüge  baliou  (icmnd)!:    eilt   feiiiptnv   bc: 
lualirt  bac-  2?ritiid)i'  '.niuicum  in  Voiibon. 

D.  „6l)n  Sermon  ||  uon   bcm  facra  |i  ment  h'r  put,j  |1  3).  -3)1.  i'u.  i|  9tug.  cjn 
ihiitti:.  ;"     'lUit  liteleinfaffnng.     litelrüitfeite  bcbrnift.    8  a?lätter  in 
Cuart.     -Um  &nbc:    „<i  Ciiebrudt  Cjjn   Vcipfid  MUclcbior  i.'ott[)er  |j  'Jiad) 
6I)rifti  gepurt.     lanfcnt  funff=  ||  ^unbert.  im  ncunr^ebcbcn  iat.  ||" 

K.   .,Pl)n  Sermon  ||  Pen  bcm  facta  jj  ment  ber  puf,^  ||  3).  M.  ^'n.  |!  'J(ng.  t)n 
Suittc.  ji"    9)lit   liteteinfaffung.    litclrüctfeite  bebrncft.    8  '.iMntter  in 
Cuart,  "leiste  Seite  leer.     ^Jlm   ^nbc:    „ÜJctrudt   tju   Se^pt^f  lluidjior 
«ott^ct.  m.^.M.  II" 


(iiii  Sctmoit  UDu  beut  Saftamciit  bot  ^iifsc.  1519.  71  ] 

F.  „6t)ii   Senitüu   uoii   bem  iacvamtut  ||  bti   pny  3).  W.  l'u.   iUuguft.  ||  \u 

SÖittcubiivrtf.  ,1"  8  »ölöttcr  in  Cuoit,  li-ljtc  Seite  Iccv.  ?lm  C^nbc: 
„1  Öctvutft  tili  i'ci)pjjgf  biivd)  äüütffnaiig  2t6--  !|  cfcl.  -Jfad)  0"t)rifti= 
gcpurt.     lQu|ent  funft=  |!  Ijimbcvt,  üiib  i)iii  iuiH'iitjigftcii  ^m^-  I " 

G.  „gilt  fcvmon  Don  bciii  ]  Sacraiiicut  bcr  bug  S;octo=  |1  xii  'iölavtini  i.'iit()er 

9(u=  II  giiftim-r  ,511  SÖil=  |l  tenbuvgt.  "  8  iyinttcv  in  Cuavt,  Iditeo 
»Ifltt  lecv. 

Sriict  1)011  ^obft  öiitfnedjt  in  "Jlüriiberg. 
II.   „e-iii  icrmon  üon  bcm  i|  Sacvamcut  bcv  JPufe  3)octo=  |I  ri§  !)5lavtini  l'utf)cv 
•iln--  jl  giiltincv    ,511  SÖit--  |!  tcnbcvgf.   ;;"      8  «löttcv   in   Cuavt,    Ic^tce 
iBlatt  Im-. 

Trucf  ,11011  ool'ft  (*)utfncd)t  in  ''Jiüriiborfl. 
1.  „3Uu  Sermon  ||  uoii  beut  £n=  ||  cranicut  bcr  ||  püfs  Soctor  ||  Wovtini  2u=  | 
tT)er.  II  ^  i"     'JJHt  iitelcinfaffniig.     litclrüdfeite  bcbvutft.     8  ißlnttcr 
in  Cnart,  le^te  Seite  leer. 

Xriirf  Uoii  Silunit  Ctumt  in  XUiig-Huirfl. 
K.  „9(in  Sennon  ||  üon  bem  Sa=  ||  cvament  bcr  ||  pniS  Soctov  ||  lUortiiii  \.'u=  !| 
tl)ixi.  II  ^    "     lUit  litcleinfafiung.    litelviicffcite  bebrueft.    s  iMcittev 
in  Cuart,  le^te  Seite  leer.     ?lni  (S^nbe:    „Öcbrucft  ]ü  Sdigjpurg  burd) 
©iU  II  uanum  Ottmar.  W.  S.  XX.  jj" 

L.  „l'tiii  Sermon  w  ||  bem  Sacramct  ||  bcr  pni,5  ^0  ||  ctov  lUartini  ||  l'ntfjcr.  i " 
'JJUt  Xiteleinfa||ung.    10  3?lättcr  in  Cuart,  bie  brei  leisten  Seiten  (ccr. 
Sturf  üou  .^-laii-s  (Vtoidjnuct  in  'Jlnfljbnrg,  nidjt,  mic  äUellet  '■Jit.  157:)  nn= 
nimmt,  Hon  ^ütfl  ''JinbU'v. 

M.  „XUin  Sermon  Don  bem  Sacvament  ber  püfts  ||  Soctor  ^Mkrtini  \.'utI)er5Sii" 
darunter  ein  -öol.iirfjnitt.  5)Ht  Sitelcinfaffung.  litehiicfieitc  bebrnrft. 
8  3?(ättcr  in  Cuart,  rcijte  Seite  leer.  ?(m  (fnbe:  „öcbrucft  ,511  9lugf-- 
puvgt  [sie]  burd)  Jörgen  jiJiabkr.  "Dl.  2.0  i" 

Sitelfioläjdjuitt :  (Jinc  grnn  bcidjtct  Uot  einem  Öeifllidjen. 

N.  ,ß'm  Sermon  Don  !  bcm  Sacromcut  bcr  S^üfe  boctor  -JJiarini  [sie]  ^utficre  |l 
,^ü  Söittemberg.  "  Sarunter  (cdjs  Sterne  uiib  eine  flceblattartige 
gigur.  9Jlit  Üiteteiniaffuug.  litetrücfieite  bebrucft.  8  iölätter  in 
Cuart,  Iclite  Seite  lecv. 

Sttnfiburgcr  Xturf  nad)  bcv  liteleinfnüniiii   uoii  "JJIartin  5lad),  und)  bcn 
2;i)pcu  uon  ,5ol)anii  flnobloiic^. 

0.  „t^l)n  Sermon  ||  Oon  bem  Sacranicut  ||  ber  ^'uf^.  ||  2;.  "Dlartinu*  ||  i.'utl)er.  || 
Sl3i)ttemberg.  "  lllit  litclcinfaffung.  iitelrürfleitc  bebrucft.  12  iölätter 
in  Cftaö,  letite  Seite  leer. 

Cl)iic  bcn  äöibmungäbricf.    iüic[Icicf)t  ift  bic-j  bie  Cftauouägabc,  tocidjc  uou 
ber  §atbt,  Autogr.  Luth.  III  ©.  114,  mit  ber  Sn^tjQljl  „1524"  ouffüljtt. 

P.  „&l)n  Sermon  »an  bcm  Sacra=  ||  ment  bcr  )öot^c  S).  ''33L  ij  i'u.  "Jluguit. 
tbo  II  luittcnberd)  ji  3m  3av.  m.  2).  3iXl  ü"  Iitclrücf)eitc  bcbvucft. 
8  ^Blätter  in  Cuavt,  (c^te  Seite  leer. 

ai;n()ric^einlid)  (Jtfuttct  £rud  {aus,  bet  ^Pergamcntct  (iJaffc). 


,  IJ  tyiu  £i'rini.iii  lu'ii  bnii  ciitrniiu'Ut  bcr  i^iifj!'.  151'J. 

3i!  A  Iiefilicn  unv  bni  llvbnirt:  Mc  .^'laVjUglid^c  5J3it)liutI)c!  in  äüolfciilntttcl 
bcUHtljvt  boüDii  bas  Gi'emplav,  U'clcfjes  l'utfjcr  mit  bcv  cigculjaubigcu  ^"iuid)rift 
,Er  MaiTo  Scharttenn'- '  Ucrfclien  i)at  ß,  D  itiib  I  ftamincii  unmittelbar  aus  A : 
D  Uevtritt  bic  l'cip^iiV'v ,  I  bie  uberboutidjni  '.Uad)bvmfc.  0  ftcl)t  infofern  für  fid) 
(iKcin,  aU  l)icr  bor  äÖibnnnuvJbrit'f  fcl)lt. 

Unfor  «ermon  ift  mit  bnir  äi>ibmnniv>brii'i  anfiji'iaimnu'u  in  „IHnrtini  Viitberi- 
maudjrrlcl)  biid)liii  inib  tractctlin  h'."  l'luoijnbe  uom  lUni  lö20  '-IM.  xlvi'' — Liiir', 
nnb  i'dic'gabc  üom  Cftober  1520  iBl.  xliiii* — li''.  '-I^ün  bcn  ©cfammttinegaben  bcr 
äÜiTfc  Vutl)i.'r5  bringt  iljn  unter  1519  nur  bic  ÜÖittenberger  1554  Vll  iM.  2"  — 6''; 
bie  übrigen  fc^en  il;n  in  bae  3al;r  1518,  niinUid)  bie  Jenaer  1555  1  <B.  (34''  — (Jli-\ 
bie  «Itcnbnrgcr  1  S.  71  — 76,  bie  t'eip.iiger  XVII  <B.  161  —  167,  bie  aöaldjfdje  X 
Sp.  1476  —  14;t;!,  bie  Ch-langer,  beutfdje  £d;riften  1.  9(uf(.  XX  <B.  179— li>3, 
2. ','lnfl.  XVI  ©.35-48,  aud)  l'Lifefjer  II  S.  512-526:  ben  SBibmung-jbrief  allein 
alö  lum  1519  geben  Sc  Södte  I  S.  o86f.  nnb  bie  (5-rlanger  'Jlnegabe,  beutfdje 
edjriften  LIII  S.  30  f. 

äöir  folgen  bei  ber  Söiebergabe  be'j  lertec^  A.  nnb  bie  ','lbmeid)ungen  baium 
in  I!  tljeilen  loir  genau  mit :  bai'  ^^eidjen  n  beljalten  nur,  loo  ec-  in  A  für  n  uor= 
fomint,  bei,  obglcid)  e§  in  SiBittenberger  Srntten  lantlid)  oljne  in'bcntung  fdieint. 
y.^on  ben  übrigen  SonberanSgabeu  berüiffiebtigen  mir  nnr  l)  nnb  I  in  ibren  auf= 
fallenbcren  Veäarten:  L)  ,^eigt  übrigeu'j  im  allgemeinen  bie  (.vigentbünüidifeiten  ber 
i.'ottl)cr)d)en  Cfficin,  ,v '-B.  grof^eren  J.Uangel  an  Umlauten,  „faltn"  l)iu  nnb  micber 
für  „foltn",  „ec-"  im  Wcnitiu  nnb  „cft"  in  ber  ,5U'eiten  '4-*i-'i'fDii  Singniaris  ftatt 
„is"  unb  „ift"  in  ben  SBittenberger  Srncten,  „meld)"  ftatt  „mild)",  „l;crfd;afft" 
ftatt  „fjtrfd)afft",  unb  uoUere  J\-ornu'n  luie  „bavumb"   für  „brumb".  , 


'J  Üücv  l'iiur  i£d)ait  ).  Ijicr  £.  080. 


(&m  Sctmoit  uoii  bciii  «otiniiiciil  btx  :4<iif(o.  lölU.  7l;{ 


Der  Diirdilcudnori  im^  iiodiaoponuMi  ,\ui|'tiimon 

unb  ,-^raiocn  framcn  ^llaioiaivtluMi  Jicponic  von 

Kotliborcjo,  Iiort^oü(iit  311  i^niiifiiiiüif  mit»  CuiiolnuoiF, 

luovnor  cjuc^ioioii  ,^rcimon, 

€iipioto  id;>  21kirtiinif.  *"utbor,  :!luotuftinor  311  IPit 

tonbcrcuf,  nocb  allein  mevnenn  oiuten  in  cnott  ronniiaeim 

gottis  gnaö  utit»  friö  in  cElnifto  iin^'enu  Ijeirn. 

ö  l^nBeu  kl)  mir,  |)odj9eVünic  fuifttnu,  nnebige  fvnlu,  cttürf) 
mctjncv  C[ukn  fnmb,  fetter  iiiib  ()cvvn  (vfoiuicii,  i'ttunio  i-(i'i)it= 
lid)-?  iiiib  ('>l)vii'triUid)ö  (v.  ^•.  W.  511  jiiidjvciilH'ii,  baiiiit  (v.  ('s-.  Oi. 
(Iiu-bigcii  uiiUcii  1111b  (^cfaUeii,  fjo  fie  cicfleii  mir  iinluirbigi'u 
tm^,  bciiirtpiivlid)  511  cvfeuiicii,  iiiib  initcrtl)ciiii]c  iiici)iie  biciift 
crieljgcii.  2al)iii  iiiid;  and)  uill  malv  mcl)ii  cijflcii  Uurpflid)t  öi-linjiciiii  flctriebciiu, 
Sod)  iäj'mcex  ba^u  gctocüen,  bay  id)  bei)  mir  lüt  fjoniU  crfiinbcii,  ba  mit  id) 
i'  io(d)cr  6cf\trb  iitinb  )Jtlid)t  miiiv  (\\n\(\  fcDii,  ioiibcrlid),  bie  Uu'il  idjy  gcUnf;lid) 
bafiir  Qd)t,  ha-j  iiii^cr  aller  iiun)|"ter,  l^liriftiiv,  bei)  (v.  Jv.  W.  mir  c|ar  lang 
imb  lr)cl)t  ju  öor  tommeii  lel).  .sjab  511  Iclit  inid)  bclnegcii  lafien  (v.  ^.  Oi 
anbad)t  311  bcr  l)cl)li9en  id)rifft,  bie  mir  l)ori)lid)  i]eprel)[;et  ift,  cttlid)  ieriiioii 
unter  ß.  g-.  &.  namcn  aufj  yilaffcn  luin  ben  ()eiligen  lKid)iuirbigen  nnb  tro|"t= 
■M  liefen  iacramciit  ber  51.*iiti,  bcr  xanff,  beS  Ijeiligen  (ei)d)iiaino ,  aiiflejelieu ,  bac< 
ßoöil  betrübt  uiib  bcenciftct  gelniffcn  crfiinben,  nnb  id)  bei)  mir  iclb  crfaren, 
bie  ber  beitigen  nnb  luiUer  giiaben  facraincnt  nit  crfennen ,  und)  ]n  iuaud)en 
miffeii,  fid)  lel)ber  mit  i)l)ren  merrfeii  inebr  lunnieijen  ,511  ftillen,  ban  bnvd)  bie 
l)ciligen  facramcnt  l)n  gottis  gnabcn  frib  ind)cn:  fjo  gar  fcl)ii  biird)  meiiid)en 
2i  lere  bie  beiligeii  faerameiit  iinfj  bebertt  nnb  enluigen.  '-IMlt  (y.  ?;.  (^>.  luult 
folc^  niei)n  geringen  bienft  i)n  giuibeii  ertennen  nnb  mel)n  iHUineiienlieit  mir 
nit  Oorargen.  Xan  6.  5-  Ö-  J"  bienen  bl)n  id)  aU,H'l)t  niitl)ertt)eniglid)  berel)t. 
Die  gott  Viijm  laß  ^ie  unb  bort  bcTolen  ici)n.     'il^JJ{(v^1i. 


1  SJlrtleucfjtcii  Ab  .'.  (yuipiclc  i;  7   imfjrni   AI!  Jl    flcjuiibcil  1» 


"M 


(S'iu  Scrmun  uoii  bcm  £a£iaiiiciit  in  SuRl'.  1519. 


(fl)u  3crmun  Hon  ticm  Sacrniucnt  ber  ^^^uf? 


jinn  critcn,  5ci)nb  ■;liio  norgcbung  l)n  bcm  £aci'n= 
mcnt  bei  pu^,  äsürc^cbuui:;  ber  pti)ii  itnb  lun-gctnmg 
bcr  liljulb.  SBon  bcv  cr|teu,  Ooii:(ebuiicj  bcv  pcljii 
übbev  9tuu^t()uiiii9,  ift  guiu]  gejagt  l)ii  bcm  Sevmoit 
i'on  bcm  '^U'la^,-  Icngtft  mifjgangcii.  IHii  lucldjcr 
iiit  Bu  uiU  gelegen ,  unb  immcfjlid)  geringer  ift, 
bau  oorgcbiing  bcr  fc^ulb,  bie  man  moil)t  i)i'C)^in 
güttlicf)en  nbber  I)limc(ilcf)eu  abtiife,  bcn  iiiemaiit 
biiii  gott  nUcljn  lum  IfflmcU  geben  fan. 
(i^um  anbeni,  ^\it  niitcr  bcijben  luivgebnng  biß  imterfd)cl)b ,  bno  ablaf] 
nbber  liorgebiiug  ber  pelm  ablegt  anffgcialjtc  luercf  nnb  mnlie  ber  gniigtbnuug, 
nnb  iHirfunet  ben  menid;cn  mit  bcr  (51)riftcnlid;cn  fird)en  cu^crlid}.  ^ilbcr 
borgclbung  bcr  fdjulb  abber  l)limliid)cr  ablaß  legt  ab  bie  fordet  unb  blobifcit 
bcv  ticrtjcn  gegen  gott,  nnb  madjt  leid)t  unb  frolid)  ba'3  gemifien  l)nnertid), 
borinuct  bcn  mcnidjcn  mit  gutt,  unb  ba-j  l)cl]ft  eljgcutlid)  unb  rcdjt  bie  )uub 
lungebcn,  ha'ö  bcn  mcnidjcn  fcl)n  fnnb  nit  mcl)r  6ct)ficn  norf;  nnrugig  machen, 
l'unbcrn  cijn  frolidjc  juDorfic^t  ubcrhmimcn  batt,  fic  fein  l)bm  uon  gott  l)mcr 
unnb  cUiiglid)  luirgcbcn. 

(5  ',nm  britten ,  Ul^o  ber  mcnfd)  nit  l)n  fic^  felb  befinbt  nnb  fiilet  el)u 
füld)  gdüiffcn  unb  frolid;  t)crli  ^n  gottic'  gnaben,  beu  Ijitfft  fcl)u  ablaf^,  ob  er 
fd)on  alle  brieff  nnb  abla-j  töfjet,  bie  libc  geben  fel)n,  bau  an  ablaJ'  unb  abiai 
bricff  mag  man  feiig  tnerben  nnb  bie  fnnb  beluilen  abber  gnngtl)nn  bnrd)  ben 
tobt.  "Jlber  an  frolid)  gcltiffcn  nnb  leidjtcü  Ijcrtj  ^u  gott  (ba§  ift  an  bor= 
gebnng  ber  id)nlb)  mag  niemant  feiig  loerben.  llnb  locrc  biß  beffer,  bac^  mau 
tei)n  abUi-^  löfiet,  bau  ba>^  num  bif5er  inngebung  ber  |d;nlt  borgiffet  abber  nit 
crftlid),  teglid),  am  aller  mei)ften  übet. 

(:Mnm  bierbcn,  ;\n  foldjcr  i'orgebnng  ber  fd)nlt,  nnb  ba-;-  lierl?  ,]nftiKen 
i'or  ben  funben,  fcl)nb  mandjerld)  ineg  nnb  Iriel)^.  l>-ttlid)  oormeljuen  bnrd) 
bricff  unb  abhiv  bao  anf3  ^uririjtcn,  lauffcn  l)l)n  unb  l)cr,  ]n  y{l)om,  ju 
•j.  OsiH'ob,  lofjen  ablafj  l)ic  unb  ba,  ba-j  ift  allcv  umbfunft  nnb  cbn  l)rtbumb, 
Ü-j  lüirt  bo  burd)  bill  erger,  ban  gott  mu^  fctber  bie  fnnb  borgeben  nnb  bcm 


10  l^^metiicfjc  AB  21   in  im  }db-j  icfiiibt  imb  cnipfiiibct  1  M  «oll  bcijcv  1! 

')  l'.  Sl.  a>.  ^  i:utl)or  '.Uiiaiiftiiicv  a-ittciil'crfl.  -)  *.l>b.  1  S.  21.".  ff. 


©in  Sermon  uoii  bciii  ©nframeiit  öct  3?iiHo.  1519.  71', 

I)ci-^cii  frib  flcbcii.  Cittlid)  imilH'ii  ficf)  mit  uiUcii  glitten  luevcfcii,  aiiif)  ',ianl 
faftcn  iinb  iubcl)tcn,  bac-  cttliiij  l)l)ic  Iclib  hxob  ]u  brocijon  unb  buU  fiipfi 
c^macf)t  linbcn,  boj  fic  üüvmcl)nt,  nlRo  mit  flcluatt  bev  locrcf  l)l)r  fuiib  ab^iu 
li-gcn  unb  niiic  bem  [)cvl!cn  ]n  macfjni.    Jifjcn  bel)bcn  (^fpvid}t,   bno  fir  lun- 

5  UJoUcn  flute  Inevct  tl)un,  ecl)c  bie  funb  bovgeben  fein,  So  bod)  unbbeiiinib  uuv 
bic  funb  üorgebcn  fei)n  muffen,  cl)V  gutte  njcrtt  gcfd)cn,  unb  nit  bie  luevct 
nufetvetiben  bie  funb,  fonbevn  bie  aufj  treijbung  bev  funb  tl)ut  gute  Ku'vcf,  bau 
gute  uievrt  mufjcn  gefdjeben  mit  frölidjem  Ijcrtjcn  unb  gutem  gclinffen  ^u  gott, 
bn-j  tft,  i)n  ber  borgebung  bev  fd)ulbt. 

»»  C^jum  funfftcn.  In  ved)te  lueg  unb  bie  vicf)tige  meiifie,  nn  lueidje  fein 

onbev  juvfinben,   ift    bno   l)od)Wivbig  gnabenveid)   l)cl)lig    facvament   bev  puf;. 
tßddß  gott   yi  tvoft  allenn  funbcvnn  geben  batt,  bo  cv  fanit  '4?etev  nn  ftat 
bev  ganku  (ibvifteniidjen  fivd)en  bie  fdjluffeL  gab,  unb  fpvad)  lluitt:  Id.  'iBa-j-JJ-ntri.is.io. 
bu  lüivft  binbcu  auff  evben,  füll  gepunbcn  fei)u  i)nT  l)i)mcli,  unnb  uhk-  bu  luivft 

>5  loßen  auff  evben,  fol  loß  fepu  l)m  t)l)Uietl.  Sißc  l)eiUige  tvoftlid)e  gnaben- 
veid)e  Jüovt  gottiö  muf5  et)n  l}glid)  (51)viften  mcnfri)  ticff  believtugcnn  unnb  mit 
gvoffcm  baucf  pn  fid)  bilbeu,  hcin  bivpnne  ligt  bac-  facvament  bev  puü,  iiov= 
gebung  bev  funb.  tvnft  unnb  fvib  bec-  geiriffen-?,  alle  fveub  unb  feligfeit  be-j 
I)cv^en  tDtbbev  alle  funb,  Inibbev  alle  evfri}vcctung  be«  gcloiffens,  luibev  Püv= 

SU  jtoe^fflung  unb  anfeditiing  bev  pfovten  bev  bellen. 

Gjum  fed)ften.  yfu  fepub  bvep  bingf  pn  bem  Ijepligen  Sacvament  bev 
pü^.  S)a§  evft  ift  bie  IHbfolutio,  ba»  fepn  movt  bcs  pvicftcv-3,  bic  jepgcu  an, 
fagen  unb  Povfunben  biv,  bu  fepft  (of5  unb  bcpn  funb  fepn  uov  gott  Povgcbcn, 
nad)  laut  unb  fvafft  bev  obgefagten  lüovtcn  b"[)vifti  ]u  f.  'I^etvo.     Xiv:-  anbei 

-5  ift  bie  guab,  Povgcbung  bev  funb,  bev  fvib  unb  tvoft  bca  geloiffen,  loie  bau 
bie  trovt  lauten.  3?avumb  l)epft  eo  epn  facvament ,  epn  beplig  ^,epd)cn ,  bac- 
mon  bic  loovt  l)6vet  euf^cvlid),  bic  bo  bebeutcn  bic  gciftlid;cn  gutcv  pnneioenbigf, 
baPon  baö  l)evt3  getvoftet  loivt  unb  befvibet.  Xa-3  bvittc  ift  bev  gloube,  bev 
bo  feftiglid)  bavfuv  t)elt,  bas  bie  '^Ibfolutio  unb  loovt  bcö  pvieftev-5  fepn  Inav, 

30  t)n  bev  fvafft  bev  h:iovt  b"bvifti  'tva-i  bu  lofeft,  foll  (ofj  fepn  3C.'  Unb  an  bem 
glauben  ligt  e»  al-3  mitepnanbev,  ber  allein  madjt,  bao  bie  facvament  loivcfcn, 
tnaö  fie  bebeutcn,  unb  allcä  loav  tnivt,  loa-j  bev  pvieftev  fagt,  bau  Unc  bu 
glatübft,  ^0  gefd)id)t  biv.  '.!ln  locldjen  glauben  alle  abiolution,  alle  facvament 
umbfonft  fepn,  ja  mepv  fd^aben   bau  fvnnnnen.     l'llfjo  ift  epn  gcnu'pn  fpvnd) 

3s  unter  ben  lercvn:  9Jit  bao  facvament,  fonbcv  bev  glaub,  bev  bai  facvament 
glaubt,  ablegt  bie  funb.  '.)llf50  fagt  •?.  "^Inguftiii:  Xa-3  facvament  npnipt  bie 
funb  nit  bavumb,  bai'  c-j  gefdjic^t,  fonbevn  bavumb,  bao  man  ppm  glaubt. 
S)cv  f)albcn  ift  mit  allem  Plepß  bcö  glaulicn  luavljunpcmen  pn  bem  facvament: 
ben  tooUcn  mir  ireptev  auf]  ftvcidjcu. 


2  cju  iroc^cn  U  jcrtrcdicii  1         0  mujjcu  li         lu  lucljB  U        '^  Wülid  '1        =^'J  l>c'i 
»BoUen  ^1)11  AI)  unb  inoacn  ^l)it  13  Seil  luoUcii  mit  I 


71(;  (yin  Scvmoii  nun  bciii  cntvaiiieiit  bov  ifitfic.  1519. 

(5',um  lieliciiben,  2:aviiun  fnhjct  ;,um  crftcii,  bao  bic  uovivbiuiti  bei  idjiitt 
iiiib  ba-j  l)i}iiiliidj  abia-i  luivt  niiniuiut  geben  uinb  ber  luirbigfeit  tuiUeti  fcl)ner 
velu  für  bie  Iiinb,  nod)  luub  bev  lueirf  UiiUeit  bev  ivnu-(tliiiiinf(,  fjonbevn  nllciin 
uiub  be-j  glauben-j  millen  l)n  bie  luui'predjung  gnttic'  'imiC'  bii  ibfeft,  foU  tof] 
fei)!!  K.'  ÄMe  luoU  bie  rein  iiiib  gute  loevcf  nit  und)  .yilaifcii  felju,  ift  bod)  ? 
auff  fie  fel)ncvliiel)f5  lubalueiui,  ftoiibeviui  nlleiim  aiiff  bie  geluiffe  Hunt  (5l)rifti, 
bev  bir  yiüigt,  umii  bid)  bev  pvieftev  ibfjet,  ioltu  lofi  iel)u.  ^etii  velu  unb 
luevrt'  iiuigeini  bid)  tviegeiin,  unb  bev  teuffeU.  luivt  fie  gav  balb  umbftofjcii  t)m 
tobt  unb  i)u  bev  nnfedjtung.  ^Hbev  (51)viftu-j,  bel)u  gott,  luivt  bir  lüt  liegen 
nod)  umnrt'en,  unb  bev  teuffeU  luivt  t)l)iu  fei)ue  inort  uit  untbftoffeu,  unb  Imluft  i' 
bu  biirauff  mit  el)ueui  feften  glnnben,  fjo  ftebft  bn  auff  beni  feljj,  bn  Inibbcr 
bie  Pforten  unb  nlte  geUmlt  ber  bellen  uit  mugen  befteen. 

(5;um  ad)teu,  ^-olget  loeljter,  buo  bie  uorgebung  ber  iel)nlt  nud)  nit  ftcl)t 
luibbcr  pn  '-i^apft-J,  biid)offv,  pvieftero ,  nod)  prgenb  epuc-  uieuidjeu  aiupt 
(ibber  geluült  niiff  erben,  foubern  nllepn  auff  beni  Hun't  (Jt)vifti  unb  bcpiu'in  i- 
engen  glauben,  bau  er  batt  uit  umUen  uußcrn  troft,  unfjere  feligteit,  linder 
•,nuürfid)t  auff  mentdjen  Uuu't  abber  tbat  balnen,  fonbcrn  allein  auff  fid;  felb, 
auff  fepne  luovt  unb  tl)at.  Sie  pvieftev,  bifdioff,  bepft  fepnb  nuv  bieucv,  bic 
biv  bao  lüovt  (51)vifti  fuv  l)alteu,  bavauff  bu  bid)  Umgeu  unb  feilen  folt  mit 
feftem  glauben,  al-j  auff  epnem  feftenn  felfj,  fjo  mivt  bid)  bao  nunt  bebalten,  ■-■! 
nnnb  muffen  bepn  fiiub  alßo  Uovgebeu  Uievben.  Tavumb  and)  uit  bic  luovt 
umb  bev  pvieftev,  bifd)off,  bapft  linllcn,  foubern  bie  priefter,  bifd)off,  bapft 
umb  be-ö  luortiv  Unlleu  in  eeven  fepnb,  al-;  bie  bepuv  gottic-  luovt  unb  bot= 
id;afft  bpv  bviugen,  bn  fepcft  lof^  Pon  fnnben. 

,3um  5}euubeu  folget  mebv,   bae  pun  beut  faevainent   bev  pufj  unb  iuiv=  •-■■' 
gebung  bev  fd)ult  nid)to  inepv  tl)ut  epu  "i^apft,    ÜMfdjoff,  bann  bev  geviugifte 
pvieftev,  ja  um  epu  pvieftev  uit  ift,  eben  f^mil  tt)ut  epu  iglid)  ('>l)vifteu  meufd), 
ob  (-i   fdjon   epu   loepb   ober   linb  lueve,   bann   Inild)  Gbviftcu  meufd)   ,',11   bpv 
fagen  Um  'bpv  oovgibt  gott  bepne  funb,  pu  bem  naineu  ,'e.'  unb  bu  ba^r^  Uuivt 
tauft  fal)eu  mit  epnem  fefteu  glauben,  alf;  fpved)C'  Oiot  ,iu  bpv,  fto  biftii  gelnif]  :» 
pn  bem  felben  glauben  abfolnivt:  f;o  ganli  unb  gor  ligt  alle  biugf  pm  glauben 
auff  gottii^  loort,  baun  ber  iBapft,  ilMfd)off,  priefter  mugen  ;,n  bepuent  glauben 
uid;tc'  tl)uu,   fjo  mag  aiiep  fepuer  für  bem  nnberun  beffer  gotti-?  luort  füren, 
bann  bah  gemepne,  ba-ö  cv.,iu  ^^ktvo  fagt  'äl^aiS  bu  lofjcft,  ba-i  folt  lof;  fcpu', 
bao  Ivovt  mufj  pn  nllcn  abfolution  fepu,  ja  alte  abfolutiou  paugeu  bavpuncn.  x 
Tod)  foE  man  bie  ovbeuung  bev  ubivfeit  palten,  uub  uit  Uoracptcu,  allein  bao 
man  nit  prve  pm  faevanu'ut  uub  fepnem  luevd,  aii  luere  eo  bcffcv,  ^0  es  ein 
bi)d)off  abber  bapft  gebe,  limn  f^o  e-j  epu  priefter  abbcv  Icpc  gebe,  ban  loic  bcS 
pricftera  mefj  unb  tauff  uub  vepd)uug  beo  heiligen  leidiiuimc-.  (^bvifti  eben  ^0 

i>  (cljncvlciuciü  l>  II  iiod)  cincut  \)  17  f.  äSoii    „tl)at  balucu"  liiu   „jcijiic  luovt" 

fiii  A  dcvab:  eine  ^ti'^'l    fc')"   '"    '>  2(J    gcviuoftc   1!  :)2   tnugcn  H  00   jüvcii   li 

■H  toBcft  15  :!ii  olicitcit  D  ülcvlciit  1 


6in  Sermon  von  bcm  Snfrnincut  bcr  iBitfjc.   l">lf>.  717 

Dil  gilt,  ab  ci?  bcv  bapft  abbcv  biicljotf  iclb-?  ttictcii,  nlfjo  mid)  bic  abfolutioii, 
ba§  ift,  baä  facratncnt  bcr  pufj.  Tn-j  fic  aber  l)l)ii  fiivbcbalten  cttlicl)  infiio 
ju  abtülliivcn.  iiiad)t  nit  l)t)v  nn-ramcnt  fivoficv  nbbcv  bcficv,  ioiibevn  ift  glcDd), 
aU'  U1CII  fic  Ijcmaiit  bic  iiicü,  bic  tnuff  abbcv  bcv  i^lcDrtjcn  aiifj  uviad)  fiiv- 
■  bcliiltcn,  ba  mit  bev  tauff  laib  incfj  luibbcv  ju  nod)  atu-\cl)t. 

ßjum  3cf)cnbcn,  Svumb,  ßo  bii  (ilaiibft  bc-?  pvicftcvc'  Uunt ,  mcn  cv  bid) 
abfolnivt  [bati  ift,  ba-J  ev  l)u  L^hviftuo  iianicii  unb  l)n  fctjncv  Uunt  warft  bid) 
loßct  unb  fpvic^t  'id)  loßc  bid)  ooii  bci)ncn  liinbcn'l,  J50  icl)ii  bic  fiinb  aud) 
(\c\in\i  loß  bor  gott,  öov  allen  (vngclcn  unb  allen  crcatuven,  nit  umb  bcpiicu 

1"  uiiücn,  nit  umb  be§  pvicftcv-?  Uullcn,   fonbcvn  umb  bcc-  Umvbafttigcn  uuntc< 

6t)vifti  loiUcu,  bcv  biv  nit  liegen  mag,  bo  ev  fpvid)t:  'ilnio  bu  Ibfeft,  foü  lofj*.''iiiiMfi.i;'- 
fein.    Unb  §ü  bu  nit  glaubft,  ba-5  Ipav  fcl),  bcin  funb  bovgebcn  unb  lofe  fel)n, 
^0  biftn  el)n  l)ei)bc,  nnd)viftcn  unb  unglaulng  bcl)ucm  bcvvnn  C^bvifto,  ba-?  bic 
allcv  fd;Uievcft  funb  ift  mibbcv  gott.    Wnb  bei)  lci)li,  gang  nit  jum  pvieftev,  fjo 

"■•  bu  fe^nev  abfolution  nit  glaubcun  tuiltt,  bn  tiovUnvcfft  bcpnen  gvoffcn  fd)aben, 
mit  bci)ncm  nuglaubcn,  Xan  mit  ioldjem  Unglauben  madjcftii  bci)ucnn  gott 
alc-  ct)nen  luguev,  bcv  bt)r  buvd)  fcl)ncnu  pvieftev  fagt  'bu  bift  lofj  oon  innben', 
unb  bu  fpvid;ft  '3(^  glaub-3  nit  abbcv  ,]Uicl)ffcl  bvan',  gcvab,  ali  Uicvcft  bn 
gcloiffcr  l)n  bcl)ncm  bnncfcn,  bau  gott  l)n  fctjncn  uuivtcn,  fjo  bu  bod)  füll  alle 

•j"  gcbnncfen  favcn  laffen  unb  bcm  loovt  gottic-,  buvd)  bcn  pvieftev  gefagt,  ftat 
geben  mit  unDovvurftcm  glauben,  lim  Umo  ifts  anbev-j  gefagt,  Uian  bu 
,5mciffelft,  ob  bcin  abfolution  got  angenemc  fei)  unb  bu  loj}  fcljcft  tion  junbeu, 
bau  aii-  fpvcd)ftu  '6l)viftu->  (latt  nit  mar  gefagt ,  unb  id)  Uici)^  nit ,  ab  l)[)m 
fcl)n  cl)gcn  movt  angenebm  fci)n,  ba  cv  ^u  5^*etvo  fagt:  "ÜhK'  bu  löfeft,  f oR  lof5 aHmiii. ir.,i'j. 

•.■:.  fel)n''?    D  gott,  bebutt  aEc  menfd)cn  für  fold)em  teuffelifd)en  Unglauben. 

(syim  elfftcn,  'ilnin  bu  abfolnivt  bift  Oon  fnuben,  ja  Umn  bid)  t)n  bcDucv 
funb  gcmiffcu  ci)n  fvum  6l)viften  menfd)  troftet,  man,  loci)b,  jung  abbcv  alt, 
§0  foltu  baa  mit  fol(^cm  glauben  an  netjuien,  baö  bu  bid)  folteft  laffenn  ]u 
veljffcu,  oifl  mal  tobten,  ja  alle  creatnve  liorlcugncn,  che  bu  braun  ;,lvicl)ffcltcft, 

■M  es  fcl)  alBo  öov  gott,  bann  ift  unfj  bod),  an  ba-j,  gepotcn  l)n  gottic-  guabcn 
,5u  glauben  unb  l)offen,  baö  uußcr  funb  fein  nuß  borgeben,  mic  bil  mcl)r 
foltu  bau  ba§  glauben,  Uiau  er  biv  bcffelbcn  el)n  ,5ei)d)cn  gibt  bnrd)  ci)ncn 
mcnfd)cn!  Gö  ift  fcl)U  groffer  funb,  bann  bao  man  nit  gleubt  bcn  artirfcl 
'uorgebung  ber  funb',  lote  mir  beten  l)m  tcglid)cn  glauben,  unb  bifjc  funb 

r,  ^eift  bic  funb  l)n  bcn  l)ciligen  gci)ft,  bie  olle  anbcrc  funb  fterctt  unb  unuov= 
geljüd)  mad)t  ]u  cmigcn  5cl)ten.  Tvumb  fil)e,  mic  el)ucu  guebigen  gott  unb 
iHittcr  )üir  l)üben,  bcr  uufj  nit  allein  funb  uorgebung  ]u  fagt,  Bonbevu  and) 
gepcut  bc^  bcr  aller  fd)U3ereften  funb,  mir  follcn  glauben,  fic  fci)n  üorgeben, 
unb  unB  mit  bcm  fclben  gepott  bringt  ^uni  fr6lid)en  geUuffen,  unb  mit  fd)rctf= 

«  lieber  funb  unfe  oon  bcn  funbeii  unb  boBcn  gcloiffen  treibet. 

3  gtö))et  B  4  bell  toiiff  I         ■>  bcm  taiiff  I  1-!   bcljncn  U  1«  beljncnn  im» 

flloiitien,  San  A  beljnen  ungtoBen,  Son  15         17  li'iflnct  1!        29  tobten  B        :1:J  «"iicr  It 


718  ®"  Si'niiDtt  uoii  bciii  Snfrninciü  bct  '}?iifjc.  1519. 

(>]um  jtüclfftcn,  Sein  cttlid),  bic  unf]  gclcrct  liaben,  mau  foU  unb  muß 
bcv  abfotution  iingctinB  fcl)u  unb  ,5lr)ct)ffcln,  06  ftitr  .511  gnabcn  auff  gcnomen 
unb  bie  funb  Port^cben  mm.  barumb  bac.  linr  nit  iDÜfen,  06  bie  tctti  flnut^iant 
icl)  abbcv  fni'  bic  funb  c\mi(\  gc|d)cEin,  Ter  t)nlDifienl)cit  t]albcn  mid;  bcr  pricftcr 
nit  muge  glel)d)  Irivbigc  büß  auff  fck'u.  .Spntt  bic^  fuv  biffcn  tiovfurifd)eu  ■> 
und)viftlid)en  plcubrern.  Ser  pricftcv  mufe  ungclniB  fci)n  nun  bdincv  rein 
unb  glauben,  ha  ligt  aucf)  nidjtS  an.  G«  ift  tibm  gnug,  bao  bu  bcid)teft  unb 
ei)n  abfolution  begcrcft,  bie  foU  er  bir  geben  unb  ift  bir  fic  fdjulbig,  llni  aber 
bic  geraten  lücrbc,  foE  er  gott  unb  bcl)nem  glauben  laffen  bcfolen  fet)n.  Xu 
folt  aber  nit  aller  crft  bifputiren,  ob  bcin  relti  gnugfant  fei)  abber  nit ,  fon=  w 
bcrn  bc5  gelniB  feljn,  bac<  und)  alteni  bcijiicn  blet)ß  bcl)n  rein  ungnugfam  fei), 
unb  barumb  3U  gottic'  gnabcn  flt£)en,  fcljn  gnugfam  gemiffeö  mort  t)m  facra= 
ment  tioren,  mit  fretjem  fr6lii1)cn  glauben  auffnbemen,  unb  gar  nidjtv  ',met)f= 
fein,  bu  fcljft  ,5u  gnabcnn  fummen,  nit  burd)  bet)ne  norbicnfte  abber  rein, 
fonbern  burd^  fcljn  gncbige  gottlidje  barmtier|iteit ,  bie  bir  lauter  umfuuft  i- 
norgcbuug  ber  funb  5U  fagt,  anbcutt  unb  erfüllet,  auff  bac'  bu  alfjo  nit  auff 
bid),  nod)  betjnn  tlmn,  fonbcrnn  auff  bcl)n-^  lieben  Patter-j  imt  l)t)mell  gnabcn 
unb  l)arml)cr^iteit  lerneft  brad)ten  unb  podjcn  luibber  alte  anfedjtung  ber 
funb,  be»  gelniffenC'  unnb  ber  tcuffelt.  larnac^  lii)n  rem  B"  bill  melir,  unnb 
tl)u  gnug,  mic  bu  tauft,  lafj  nur  biffen  tiloffen  glauben  ber  nnnorbienten  bor=  20 
gebung,  i)nn  mortcn  6l)rifti  ]ugeiagt,  l'orgebeu  unnb  baubtman  l)m  feit  bleljben. 

gjum  brcl)^cl)enben ,  Tie  aber  nit  frib  moüen  Ijaben,  fie  mel)nen  bau, 
fic  baben  gnugfam  rem  unb  loerct  tt]au,  ubir  bao,  ba-^  fie  t^firiftum  lugen 
ftraffen ,  unb  mit  ber  funb  l)n  ben  l)cl)ligcn  get)ft  umgeben,  barju  bas  l)od;= 
tüirbig  Sacrament  ber  ^^^u^  unmirbig  l)anbeln,  fjo  nemen  fic  l)rcn  borbienten  2-^ 
lobn,  ucmlid)  ba5  fic  auff  ben  faub  bamcnn,  Ijlm  fclbft  met)r  bon  gott  lior= 
tramcn,  barauß  bau  folgen  muß  l)lic  großer  unb  großer  unrugc  hei-  gcmiffcn-? 
unnb  nac^  numuglid^en  bingen  umbfunft  arbcliten,  grunb  unb  troft  fud)en, 
unnb  mimmcr  finben,  JBiß  baö  enb  foldjer  borferung  folget,  Sie  bor,5mel)ff= 
lung  unnb  emigeo  borbampiÜB.  Tan  Uia-?  fudjen  fic  anber-j,  bau  baS  fic  ■"' 
burd)  t)t}r  tl]un  molten  gemifi  merben?  fam  fic  motten  mit  breu  mercten  gottiei 
mort  befcftigen,  burd)  mctdjs  fie  folten  bcfeftigct  merben  bm  glauben,  unb 
^eben  an  ben  bbmell  ',u  untcrftubeu,  baran  fic  fid)  balteu  folten,  ba-?  ift,  ba-ö 
man  gott  nit  mill  laßen  barmberljirf  fel)n,  unb  nur  für  cl)ncn  rid)ter  l)aben, 
als  folt  er  nidjtä  umbfunft  borgebeu,  cy  mer  t)l)m  bau  bor[)l)n  bemalet,  6,50  ^'' 
mir  bod)  l)m  gan^enn  Gbangclio  nit  el)nen  lefecn,  bon  bcm  er  cttmao  auber-; 
l)ett  gcfobcrt,  han  ben  glauben,  unb  all   fclm  moltbat   ben  nnmirbigeu  umb= 


4   nnsiciuijjcn^eit   1!  11   imt^riftcnlidjcu   lU       plciibcvn   AB    (Jlnnbcvii   D    plobtcrn   I 

(„SBlaubevii"  2öittcn6.  Sliiüfl.  „lUäitbcvn"  (frt.  Sluc-g.  'J.^lufl.i         s  SOii  adcv  I)        i)  bcl)iicn  AB 
10  obbet  B  l-J   iimtiimft    B  28   iinmiiglidjcu   B  ;n   aU  jl)  moUtcn  1   („glcirtj  alc- 

«pttcii  fic"  Sajittcnü.  Stnäfl.l  :!2  m'üäji  B 


diu  Sermon  uoit  bfin  Snfromcnt  hfv  9<iiüc.  IMfl.  71<» 

fiinft  imb   Iniitev  aii'^  flnaben  crjctjgt,  Snviinci;  i)l)n  bcfolcii,   luol  311  leben 
inib  l)t)ii  111  iiel)n  in  ftib  k. 

Cvymi  uieiiicfienben ,  \!a%  c\\(\)äj  fcijn ,  bao  el)n  pvicftcv  l)vve  obbcv  ge= 
pnnben  fei)  obbev  leii-ljtfevtig  fei)  l)n  feljncm  abiolniven.  Sjo  bn  nuv  cl)n- 
■-  feÜiglid;  bie  »ort  cmpfalicft  unb  flleubtft,  feo  jcvu  bu  )el)no  l)vtt)iiinb-j  obbev 
banb  nit  liiiffoft  nod)  lunndjteft,  bennodjt  biftii  nbfoUnvct  unnb  baft  bai  facva= 
mcnt  uoUiglid).  San,  luie  flefagt,  (y-^  ligt  nid)t  nin  pvicftcr,  ntdjt  an  beDncni 
tl)iin,  ^onbern  gan^  an  bcl)neni  glanben:  ßu  niU  bn  glenbift,  feo  Dill  bn  bnft- 
".'In  nicld)en  glanben,  %o  e-?  mnglid;  »nerc,  baö  bu  aller  Hielt  rclce  l)ettift,  ß" 

IM  ipcrc  e-3  bodj  oi'bac;  relw,  bie  mel)v  got  cvjnrnct  ban  bovinnct.    Tan  nid)to 
luninnct  got  ba|5,  ban  ba-J  man  t)l)m  bie  eeve  gebe,  cv  fei)  luavhantig  unb 
gnebig,  ba§  tl)ut  nieniant ,   ban  tner  fernen  tnorten  glaubt,    "^llfjo  lobet  l)l)n 
Tabib:   .^crr,  bn  bift  gebultig,    baimlicvtiig  unnb  lüavbafftig.     Unb  bieielbt«'.  »c 
toavbeit  erluBct  nnfe  aud;  üon  allen  fnnbcn,   feo  loir  an  fic  Ijalteu  mit  bcm 

i'  glauben. 

(Vyim  funfji3efienben,  Tfotgct,  ba«  bie  fd)Intieü  unb  gelvaltt  Sanrt  ^etei'§ 
ift  nit  er)n  geliialt,  fjunbern  cl)nn  binft,  unb  bie  idjlnfjell  nit  f.  "4*ctev,  fjon^ 
bevn  bt)r  unb  mir  geben,  bel)n  unb  mel}u  fetjn  bie  fd;üif|ell,  bau  fauct  *|*etei- 
bavff  l)l)r  nit,  l)n  bem  al-J  cv  el)u  Stapft  obbev  '.ptid)off,  Sie  fcijn  l)l)m  and; 

■jn  nit  nott  nad)  nnlj,  abev  alle  l)l)v  tljngent  ift  bavvljnne,  ba§  fie  ben  f]nnbevn 
belffen,  l)l)ve  geluiffeu  tvoftcn  unb  ftcvrten.  'illßD  l)att  (5l)viftu-:'  geovbenet, 
ba-?  bev  tivdjen  geJnalt  foll  fel)n  el)n  binft^nivteit ,  bac^  bnrc^  bie  fdjluffel  bie 
gcl)|tlid)en  gav  niditS  l)l)n  felb-J,  fonbevn  allein  nnfj  ba  mit  bleuen  foUen. 
Tevl)atben,  alfjo  mann  fidjt,  tlint  bev  pvicftev  nit  mcl)v,  bau  fpvid)t  eljn  Uuivt, 

2.'.  %o  ift  haä  facvament  f^ou  ha,  Unnb  bas  toovt  ift  gottic-  movt,  alj}  cv  fid) 
bovfpvo^eun  batt.  ^.)hid)  t)att  bev  inieftcv  gnugfam  jebd^enn  unnb  uvfad),  ,]n 
abfoluivenu,  man  ev  fitjt,  bae  man  bonn  l)l)m  begevet  bev  'Jlbfolntion.  .söodjev 
ift  cv  5U  miffen  nit  bovbnnbenu.  So»  fag  iä)  bavumb,  haö  mein  bie  allev 
gnebigfte   tugent   bev   fc^luffell  lieb   t)ab  unb  eev  Unvbige,   unnb   nit   bovadjte 

30  umb  ettlidjev  nüfjpvand},  bie  nit  meliv,  bau  bannen,  bvauien  nnb  plagenn, 
lautev  tl)vanuel)  madjen  au^  foldjev  lieblid}cv  troftlidjev  gcmoltt,  alfe  l)et 
(5t)viftU'?  nnv  l)l)vcn  Unllen  unb  liivfdjafft  mit  ben  fdjluffcl  cljugefet^t,  gav  nit^t-i 
nit  miffeun,  Ina  ,',u  mann  l)t)v  pvandjen  foll. 

t^ium  fcd)l3el)enben.     Xa-J  nit  abcvmall  ijcnmubt  nn)v  fdjulb  gebe,   id) 

:i'.  öovbietc  gute  Uievcf,  £,^0  fage  id),  mann  foll  mit  allem  cvnft  velo  nnnb  lel)b 
baben,  bctd)te  unnb  gutt  Incvct  tl)nu,  ba5  Uu-ve  id)  abtx .  Une  id)  fann,  la-j 
mau  ben  glaubenn  be-:?  fatvamentc-  laß  ba-^  l)enbt  gutt  feljnn  uuub  ba§  evbc, 
ha  hnxi^  man  gotti»  gnabe  ertange,  unnb  bavnad)  öiE  gutt  tl)nc,  allci)n  gott 


5   gtauiift   B  fi   bcnnod^   B  n   an  hjrf^cm  ABU    Cn  locldtifn   I       m;'ifl(i(^   B 

IG  f(i^lufictl  B        24  ^CT^nrtcn,  nl-3  mau  fi(§t  I  („Icvliotbcn  man  olio  fii^f  ftvt.  ?lii?fl.  2.'aiifl.) 
:J2  fd^tuffelnn  B      c^ax  nid^t?  mificii  B  «nr  nicftt?  qii  wiffeii  U  :13  wii  cju  I)  warljü  1 


720  (^iit  Scvmoii  lum  hoiii  Sntrnmcut  bcr  Ü^ufso.  l-MO, 

,511  cel)V  imb  bnu  iu1)ftcu  ,;ii  iiuli,  uimb  lüdjt  bnrumb,  biK-  man  fid)  braiiff 
luirlafKii  )oU,  al«  (\muifmn  inn-  bie  jiinb  .^lUic^nlcii,  bann  i-(ot  gibt  umb  fünft, 
fiTl)  fcljn  i;inabc,  f]n  foUcn  Uiiv  nnd)  nmb  fnnft,  fvcl)  linbbernuib  l)l)m  binu-n. 
Vlnd;  allcy,  ha^i:  id)  flcfagt  bab  imun  bifjcm  facvomcnt,  tft  beueu  gcfagt,  bic 
betvnBt,  nnrngc,  l)rrigc,  crfdjvocfnc  gctriffcn  biilu'ii ,  bie  gcvnc  looltcnn  bcr  .-. 
fnnb  lof;  unnb  frnm  fcl]n,  nnnb  luiffen  nit  Wie  fie  c-i  anfallen  foUenn,  bann 
bic  felbenn  l)abcnn  aud)  limve  ve)u,  ja  ,^ninU  rein  nnb  elelin  muticfeit:  bie 
Csoi. -1»  :.•.  tvuftct  gott  burd)  ben  'i|>vopl)e'ten  Cvf'i':  -i'*-  ''l^'ebiget  beii  tlel)n  mntigen  nnb 
fagt  l)l)n  'confolanüni,  fcl)t  getvbft,  \)i)x  clcinnintigcn,  feljt  ba  ift  etnr  gott', 
ffli.itth  n,-.s.nnnb  Üljriftn'J  lliatt:  11.  Wnmct  ju  mir,  bic  l)t)r  licfdjlnevet  feljb  nnb  niubefant,  in 
id)  lüiU  cud)  troften  oe.  Sie  bart  mntigen  aber,  bie  nod)  nit  begercn  troft 
bc*3  gelniffen,  baben  and)  bie  felbcn  ntartcr  nit  befnnben,  ben  ift  ba-5  facvament 
nid)tj  nnli,  bie  mnfe  man  mit  bem  fd)reglid}en  gerid)t  gottics  tun-  Ineid)  nnb 
liag  nuntjen,  ba-J  fie  and)  fo(d)y  troft-^  be-s  faeramentv  fudjen  nnb  fenfflien  leren. 

(5]um  fiebenliebenben.  iBill  man  et)nen  fragen  l)n  ber  bei(^t,  obber  felb  1-1 
fid)  et)ner  erforfd)en,  ob  er  tnare  rein  l)ab  obber  nit,  lafj  id)  gefd)ebcn,  S,]o 
bod),  bao  l)be  niemant  130  fred)  fnr  gottio  angen  fei),  ba-J  er  fag,  er  bab 
gnngfam  rein  (ban  bac'  ift  lunmeffent)ctt  nnb  erlogen,  '•JUemant  l)att  gnugfam 
relo  für  fel)n  fnnb),  l'lnd)  bay  bie  erforfdjung  nit  groffer  fei),  ob  er  feftiglid) 
watiii.  9,-j.  gianb  bem  facrnment,  bac-  l)bni  fel)n  fnnb  Oorgeben  fel)n,  glel)d)  Inie  (5l)riftn»  -m 
winttii.  ii.v:'.  fpvad)  ,;n  bem  gid)tbrnd)tigen  "JJieljn  fnn,  glanb,  f?o  fein  bir  bcin  fnnb  t)or= 
geben',  llnb  ,',n  bem  loel)b  'Wlanb,  raei)n  tod)ter,  bcl)n  glanb  l)att  bid)  gefnnb 
mad)t'.  5old)  erforfd;en  ift  ganb  felljam  luorben  l)n  biffem  farrament,  num 
batt  nnr  mit  ber  rctu,  fnnb,  gnngtbnnng  nnb  ablav  .^nfdjaffen:  ai\]o  füret 
l)mmcr  ein  btinbcr  ben  anbern.  gnrlnar,  l)m  faerament  bringt  bcr  prieftcr  -j:. 
l)n  fcl)ncm  tnort  gottio  botfd)afft  tion  ber  fnnben  nnb  fd)nlt  norgebnng,  brnmb 
folt  er  nnirlid)  and)  am  mebften  fragen  nnb  feben ,  ab  ber  mcnfd)  ber  bott^ 
fdjafft  and)  empfebig  inere,  ber  nl)mmer  nu'br  bann  bnrd)  ben  glanben  nnb 
begirbe  ber  fetlien  buttfd)afft  empfebig  Inerben  mag,  5nnb  nnb  rein  nnb  gnte 
lueu't  fol  man  i)n  prebigclen  banbeln  Oor  bem  faerament  nnb  beiet)t.  m 

ßjum  ad)tliel)enben.  (yö  !>'fd)id)t ,  bac-  gott  ebnen  menfd)en  bie  Por= 
getmnge  ber  fd)nlb  nit  left  befinben,  nnb  blel)bt  bao  /»appeln  nnb  nnrnge  beo 
geUiiffen-J  nad)  bem  faerament  loie  Por.  .sMe  ift  lueifjlid)  ,]n  bnnbeln,  ban  ber 
gcprcd)  ift  am  glanben.  6-3  ift  nit  ninglid),  ba-?  baö  Ijcri}  nit  fott  frblid) 
fcpn,  fjo  ec'  glanbt  fcpner  fnnb  Porgcbnng,  atc-  loeinig  aUi  andj  mnglid)  ift,  :i.'. 
bac'  nit  bctrnbt  nnb  nnrngig  fep.  Um  e-5  nit  glanbt  bie  fnnb  Porgeben.  '•Jin 
tcft  got  ben  glanben  alfjo  fd)limel)  blepbcn:  baran  foll  man  nit  Porluigen, 
Sonbcrn  baffelb  anffnl)emenn  al'?  epn  Porfnd)en  nnb  anferijtung,  bnrd;  Ineld; 


')  BclruBt  B  S  tvüftct  r.  (loi)n  mutigen  H  y  clcljii  mi'iticicn  1!  clucv  B  1 1  tvoftcii  1! 
l]tivt  mutifli'ii  I!  14  iiiib  jam  ninrtjcii  1  levncn  I  lli  (ivofjfv  1!  -Jl  flidjtpri'idjtigcu  li 
27  ivnftin  .\  2s  ctilpfnictlitl)   I  -J'J  cmljfcmflid)  1  :li;  bchülit  11       ilahci  1 


(Jin  Sermon  uon  htm  Satrniiu-nt  bot  Siific.  IMO.  7J1 

f^ott   livotiivt,   vcDW   unb  tvctjbt  bcii  iiieiiid)cii ,  ba->  cv  bcftcr  incfir  niff  iniiib 
bitt  umb  ioldjcii  i^Unibcii,   unb   mit  bcin  battcv  bcö  befcficncii   Dm  tviniiii-^clici 
jage  '0  f)cvv,  fnlff  incl)ucm  Unglauben",  unb  mit  bcn  'Jlppftcln  'o  liciv,  mcl)rc «■j«  »,  •■ 
unß  bcn  glauben'.     "JIIbd  lernet  bev  mcnfd),  bao  alle-?  gnttiv  gnaben  fei),  ba-j  vii>.  w. -.. 

•■  facrament,  bic  üovgcbung  unb  ber  glaub,  biß  bac-  ev  benb  unb  fuft  fiuen  laß, 

an  l)t)m  felbs  öoi}niel)ffclt,  l)n  lauter  gotti-j  gnaben  Ijotf  unb  liafft  an  uuterlafj. 

(Mum  ncunb^elienbcn.    6-^  ift  bill   ei)n   anber  bingf  bie  pujj  unb  bao 

facrament  ber  pujj.     Tac-    facrament    ftel)t    Ijn   ben  brei)en  bingen,    brobcn 

gemgt,  l)m  Wort  gottio,  ba-i  ift  bie  abfolution,  l)m  glauben  ber  ielbigen  ab= 

10  folutto,  unb  l)m  frib,  bac'  ift  ijn  lungebung  ber  funb,  bic  bem  glauben  geli>ifj 

folget.   5lbcr  bie  puß  teilet  mau  audi  lin  brel).  l)n  relrt,  beidjt  unb  gnugtl)uuug. 

9hl  Ime  l)n  ber  rein  nutuidjerlei)  mißpraudj  brobenu  ift  ange]ei)gt,  alBo 

gel)t  C'3  aud)  l)n  ber  beid^t  unb  gnugtl)uung,  fei)n  faft  oill  büd)cr  DoU  bißer 

bingc,  unb  lel)ber  loenig  burfjei'  ^Hmi  facrament  ber  puß.    '©o  aber  ba-j  iacra= 

!'■  mcnt  rcd)t  gel)t  ijnt  glauben,  ba  ift  bie  puf;,  rem,  beid)t  unb  gnugtl)uung  gar 
leid)t  unb  an  aEe  ferlideit,  fie  fcl)  pi  Inenig  obber  yibill,  ban  be-5  facramentC' 
glaub  mad)t  alle  trumb  fd)lcd)t  unb  füllet  alle  grunb,  Hub  mag  niemant 
prreu ,  Inibber  l)n  rdü ,  beidjt,  uodj  guugtl)uung,  Iner  bcn  glauben  be-^  facra^ 
mcntC'  liatt,  unb  ob  er  fdjon  l)rrct,  ^o  frfjabct  eö  ijlim  gar  nidjt-:'.    Si>o  aber 

•-'u  ber  glaub  nit  ift,  bo  ift  fepn  rem,  beid)t,  guugtl)uung  gnngfam,  unb  ba  l)er 

fliffeu  feo  öitl  budjer  unb  lere  Pon  ber  relu,  beid)t  uniib  gnugtl)uung,  ba  mit 

Pil  licrtjen  fcl)r  geengftet  Ipcrben,  offt  bcid)tcn,  ba-?  fie  nit  Iniffcn,  ob  c-^  teglid) 

abber  tobtlirfj  funb  fep.   "Sod)  auff  bil!  uuiU  Uiolleu  toir  el)n  Ineuig  baoou  fagen. 

O'jum  'jincnlugftcn.    'J.Uau  mag  bie  teglid)  funb  nit  bem  priefter,  fonbcru 

2'.  allein  gott  befennen.  ^Jhi  bebt  fid)  aber  ei)n  nelii  frag ,  -Il^ac-  tiiblid)  obber 
teglic^  funb  fel)n.  ^-j  ift  noc^  nie  fein  boctor  ßo  gcleret  gclüCBcn,  nod)  mirt 
t)mmer,  ber  cpn  gdtnf;  reget  gebe,  teglid)  für  bcn  t6blic{)cn  ]u  erfenucn,  anfj 
genommen  bic  groben  ftucf  luibber  bie  gepott  gotti-?,  aia  cebrud),  tobten,  ftelcn, 
liegen,  Porleumbben,  trigen,  t)affen,  unb  ber  glel)d)en.   (js  ftliet  and)  allein  in 

"1  gottic'  gerid)t,  tneldje  anbcrc  funb  er  toblid)  ari)tct,  unb  ift  bem  mcnfcl)en  nit 

muglid)  ]u  erfenucn,  Inic  bann  fagt  pc-.  l^l.  C  gott,  locr  fan  all  fel)n  funb*.  19. ix 
erfeunen?  mad)  mid)  rel)n  üon  ben  Porborgenen  funbeu.    Srumb  §0  gel)öret 
pn  bic  l)cl)mlid)  bei)d)t  fel)n  funb,  bau  bie  man  offcntlid)  für  tobfunb  ertennet, 
unb  bic  ba-:-  gclniffcnn  3ur  ,5ei)t  bructcu  unb  cngften.  bau   folt  man  all  funb 

3i  beichten,  ßo  uiüft  nwn  alt  augeublicf  bci)d)ten,  ßo  li'iv  npmmcr  an  funb  fel)nb 
pn  bißem  leben.  %ud)  unßer  gute  rtcrcf  nit  repn  an  funb  fepn.  lod)  ift  e-- 
nit  an  befferung,  bov  mann  auä)  geringe  funb  bcici)tct,  fonbcrlid)  ßo  man 
fünft  fein  tobfunb  lricpf3,  lan,  Uiic  gcfagt,  pm  facrament  mirt  gotti-?  loort 


5  fuB  B           11    nacf)»ol9Et  I  in  bre^  toil,  in  I           14  iuS^n  H  17   unb  enr 

pfinbet  oUc  gtunb  I  (offcnfiav  in  ^iolac  fatii^cT  anffofinng  bcs  SBottcd  .fuUct'l  21  6ücf)ft  II 

2-;  biß  I!  ""  Witt^c  15  -i-t  3»  jeitcn  I 

Sut^etä  Söcifc.  II.  46 


722  P'in  SentiDii  von  bcm  Sntvnimnit  bev  'iBii^o.  Iöl9. 

ge{)oret  unb  bot  tilniib  i)lic  inetir  iinb  inol)v  c^cftcvcft,  llnb  n6  cl)n  fcf)on  nirf)ts 
bcl)d)tct,  batinod)  Uu'vc  bie  abüilution  imb  flottio  linnl  Hill  molo  in  boren 
niili  umb  bcifclben  gtaiibeno  UnlU-n,  bno  nuin  alBo  jid)  ivtnenft,  bcv  fiuib 
lun-flcbnng  ]u  gtauben.  3^arnnib  bnb  id)  fli'iaflt:  bcr  glanb  bi'o  ini'vnnicnt-? 
tliiito  gar,  bic  bddjt  fcl)  ,511  biU  obbcr  .^n  toenig.  LH  ift  nüo  bcjicrlid)  bcnt,  5 
bcr  bo  gottis  facrammt  iinb  tuort  glaubt. 

i^oii  bot  gnngtf)mtng  fd)  iljt  gmig,  ha-i  bic  bcftc  ift  nlininicr  funbcn  nnb 
iciincm  nctiftcn  all-j  gnt  ttjnn,  er  fd)  fcl)nb  obbcr  frnnbt,  bon  Unld)cr  man 
and)  feiten  l)anbelt,  nur  mit  niiffgcfcliten  petcn  loill  maiifl  alls  ,5nlcn. 

Cvjiim    (ii)n    unb  ,iluenlügiftcn.     Sa»  ift  bie  gdüallt,  ba  er  bon  fagt  m 

ai!,it!ii.!>,c.ff.''JJiatt:  it.  ,5u  bcn  uiiglanbigcnn  fdjrifft  gcicrten:  'Üluff  bno  l)l)r  luiffct,  hai  ber 
fun  bc$  mcnfdjcn  ntadjt  bab  auff  erben,  bie  funb  ;,uborgcben,  fprad)  er  ]n  beul 
gid)tprud)tigcun  '5tanb  auff.  ul)ui  bei)u  bett  unb  gang  Ijn  bein  l)aufe'.  Unnb 
er  ift  auff  geftanben  unb  i)n  fel)n  Ijanf;  gangen.  Xo  bao  bolcf  fold)o  gcfc()n 
babcnii,  bnt  fie  e-j  Uninbert ,  nub  baben  gott  geto6t ,  bcr  bcn  nu'nfd)cii  foldj  15 
gelimlt  geben  fiatt.  Xau  bif?  gelimlt,  bic  funb  .yiöorgeben,  ift  nit  anbery,  bau 
bas  cl)u  priefter,  3«-  feo  c^  uott  ift,  cpn  bglid)  0'l)riftcuu  uicufd)  mag  ,yi  bem 
aubern  fagcn,  unb  f^o  er  Ijliu  betrübt  unb  gccugftct  fid)t  ijn  feinen  funbcn, 
friilid)  etjn  uviel)t  fprcdjcn  'fct)  getroft,  bir  fct)n  be^n  funb  borgcbeu',  Unnb 
incr  bay  auff  uljmpt  unb  glaubt  co  all-i  cl)n  luort  gotti»,  bem  fepn  fie  gc=  ao 
mifjlid)  borgeben.  4Bo  aticr  bcr  glaub  nit  ift,  l)ulffo  nit,  ob  glct)d)  Csi)viftuö 
unb  gott  fclbS  bai  urteljH  fpred),  bau  gott  tau  uiemant  geben,  bcr  eö  nit 
loill  f)übcu,  £icr  tüiU  c-?  aber  nit  l)abcii,  bcr  nit  glaubt,  ba-?  l)but  gcl'cn  fei), 
unb  tl}ut  bcm  mort  gotti'j  ci)n  grof]  nucere,  mic  oben  gcfagt,  Vllfjo  fibcftu, 
bac'  bie  gauii  .Wird)  boü  ift  borgcbnng  bcr  funb,  iHbcr  liicnig  fepub  l)br,  bie  « 
fie  anffncljmen  unb  empfal)cn,  Drumb  bo'j  fie  CJ  nit  gUinbcii,  unb  mollcn 
ftd)  mit  l)l)reu  mcrcfen  geuiifj  mad)en. 

'Jllfäo  ift  CO  mar,  bao  cpn  prieftcr  Uiart)afftig  bic  funb  unb  fd)ulb  lior= 
gibt,  aber  er  mag  bcm  funbcr  bcn  glauben  nit  geben,  ber  bpc  borgcbnng 
cmpfcljct  unnb  auffnpmpt,  bcn  mufj  gott  gcbenn.  -Jfidjt--  befte  Uieniger  ift  bie  s" 
uorgebung  luarbafftig,  alf5  \vax ,  als  Inenfs  gott  felber  fpred),  e-?  l)affte  burri; 
bcn  gtaulicn  obbcr  nit.  llnb  bifj  gemalt,  bic  funb  ptjorgcbcu  unb  alfjo  cljn 
urtcpl  an  gotti-?  ftat  ^u  fcUcnn,  l)att  l)m  altcnn  Icftamcnt  Unbber  ubirft  nod) 
untcrft  prieftcr  gclialitt,  nod)  tiinig,  nodj  '^^roplietcn ,  nod)  l)manbt  l)m  bolrt, 
ee  linirb  l)l)m  bann  fjonberlid)  bcfolcnn   bonn  gott,    alf;  'iJatan   ubir  bcnn  sr. 

a.  snm.  12.  fünig  Saöib.     3lber   l)m  '.'('cmcun   leftamcnt  l)att  ftc  el)n  pglidjcr  t?l)riftcn 

9);<iiiii.ii-„i9. menfd),   rto  el)n  prieftcr  nit  ba  ift,  burd)  bic  ,]ufagung  ^"l)rifti,  ba  er  fprad) 
]n  ü^etro  ""Ma-^  bu  mirft  lof^cn  auff  erben,  foU  lof]  fcl)n  pm  bpmcir,  San  (50 

TO,iiiii.i.«,is.  baä  allcljn  ^itxn  mere  gcfagt,  fjo  bct  er  'JJiattljci  is.  nit  in  allen  pn  gcmcpn 


1   RC^ovct  I?         2  f)üvcit  I!         .■■  nbbcv  U  M  ,puontjirtftcit  1!         l-'i  folirfioii  a,t\vnH  1 

10  bfv  gctDnlt  l  19  6ifi  gctvoft  I  :!2  bcv  golunlt  1  '-iCt  Ah'iuig  11 


(Jiii  Scriiion  uou  bom  Safvnnicnt  bcv  4*itiiC-    1519.  72.'i 

i^cfat^t  'Srnv?  l)T)v  nuff  lofiet  aiitf  cvbcii,  foU  Inf;  ieliii  diu  (il)mdr,  Ta  vcbt  cv 
,51t  bcv  iviiiltcii"  (^l)vi|tcul)eit  iiiib  ciiiiem  l)c]lid)cu  i)ii  f]iiiibcvl)eit.  iHlfjo  dm 
civofj  biiicf  ift  fc>  iimt)  cljn  b"t)vil"tni  iiu'iiid),  ba-J  iiott  iiit  luiU  i^licbt  iiiib 
c\clobt  UH'vbi'ii  inafl,  Umii  iiiifj  iiit  mel)v  c\(bm  Uh'vc,  bnu  ci)iicn  ]n  [)bxm  i)n 
ioldjcm  Uunt  mit  imfj  vcbcn.  -JIh  ift  bic  liiflt  uoll  (5t)vi)"ten,  uniib  nicnuiiit 
hai-  Qct)tet  md)  gott  bancft. 

Summa  Sinnmnvuin 

sK<       ,     ,  i    ^       Ti  f  "ß^  bcficvlid), 
älH-v  fllaubt,  beu,  Mt  j  „j^^,  '^^J^^ 

aiJermt3leubt,bcmi)t(""f,'*^^^., 


1  nuff  l&6ct  H  4  ([tioM  V.  9  «Inutt  1'. 


40« 


(£nu  3cnnun  Dun  bcm  ficIHncu  ()oc()nnirtilncu 
3aframciit  bcr  Xaufe» 

1519. 


<!>Dn  ber  cnc^fii  ^nn-binbinin,  in  UH-dfjcv  ber  Sfvmou  öom  (rafvnmcnt  hfv 
Üaiife  mit  bcm  uom  Safrciiiu'ut  bcv  3?ii^o  imb  bem  uom  Safromcnt  bfe  \.'firi)nnm5 
6f)rifti  ftcf)t,  i)abcn  luiv  in  bcv  Einleitung  ,511  ber  Ucvigeu  £d)vift  gcfpvorfjcn. 
in'ftätigt  n?ivb  fie  bnrd)  niiii'vn  Sermon  felbft,  inbem  im  15.  ?({i)ci)nitt  nnf  ben 
erttereu  als  trf)on  erfitienen  nnb  im  10.  auf  ben  letjteren  nt-3  folgenb  liingeunefen 
ivirb.  2en  lag  ber  erften  ilieröffenttidjung  nufereC'  Sctmone  ei-fal)rcn  nnr  burd; 
ba-j  ;^unprefinm  bc§  Urbrncfo:  es  nmr  ber  9.  OioUember  1519. 

i!(ll.  .«öftHn  I  <B.  :i01  f. 

■üluö  gaben. 

.A.  „C*l)n  ©crmon  tion  bem  l)el)tigen  ;|  f)orf)n?irbigen  £acra=  ||  ment  ber  lauffe.  |j 
S.  m.  II  2.  ]"  ?air  ber  Sitctrüfffeitc  nnr  ein  .Oolifdjnitt.  S  inätter 
in  Cnart,  letüe  Seite  teer.  i)lm  Pnbc:  „^  üiebrnrft  ]n  äi-itteiUierg 
burd)  Joanne  Wrunenberg.  |l  'Diad)  O'fjrift  geburt.  Jnnfitjeljen  l)unbert, 
ünb  II  im  *Jieun,5c:^cnbcn  iar.  ||  91m  TOittpod)  öor  ^tartini.    " 

.f)Dl,^fc{)nitt  Hilf  bev  2itc(rürficitc:  £t.  ".Hiuiuflituü-  im  Infdjiiflirfjcn  2ri)imicf 
tnit  einem  iPiid)c,  bavniif  ein  lunt  ciiifiii  '■|<fcilo  buvdjliofirtcc-  .ticvi  lii'nt;  l'ov  il)m 
b(i-;  Pljrifttiitb  um  Wfftnbc  bcc-  ■llicrroc-  mit  einem  iii->  äl^affcr  flctnucljtoii  Viiffcl. 

15.  „(St)n  Sermon  öon  bem  j]  t)et)ligen  Ijodjtoirbigen  [  Sacramet  ber  lauffe.  jj 
Socto.  Hiartini  2n=  \\  tljer  5üignftincr  ||  qu  Söitten=  ||  bcrg!.  ||  :•:  |]" 
llJit  iiteleinfalfung.  s  IMätter  in  Cnart,  leljte  Seite  leer.  'Tm  (viibc: 
„ßebrnrft  epi  3Bittenbergt  bnref)  ||  Sofjnnnem  ftrnnenbergf,  imel)  (<f)rift 
gcpurt  II  lanfent  funfffjunbert  önb  ^roen^igften  ||  IAR.  [," 

•  :.  „(*in  Sermon  Don  bem  l)eiligen  T)od)=  ||  irirbigen  Saerament  ber  lanffe 
boc  Ij  toris  iliartini  Vntl)er  Vlnguftiner.  ,"  Sarunter  ein  •C'^otitdinitt. 
8  i^Iätter  in  Cnart,  letzte  Seite  leer.  31m  Oube:  „1  (.^ietrucft  ]n 
Seibfegf  burd)  SiJotffgang  Storfet  ;   .1520.  I" 

2itc[l)o(,iid)nitt:  2ic  ficboii  Snfraiiicnte  bilblicf)  bavgeftcllt  nl-s  aiK'gc()cnb  0011 
brr  Sfitentnuiibe  bc«  Wcftcniicitcti.  3*1.  'Jlija  ';].  :'.:  „^  (5\nm  crftcn,  Sic  Jniiff 
(jcifjt  niiff  fticirtj  33(ipttiimi->,  ,511,,. 


(*iii  Sctmoii  liüu  bcm  Saftniiicnt  bot  laiifc.   1519.  72."» 

D.  luat)vfcf)cinlid)   ti'ic  C  im   litel,    im   l^uiimi   Ucvtcliicbcu.     llmtaiig  uiib 

3inipvc|fum  »pic  bei  C. 

5St.  *Jlii^  3''-  ..«'  C>)uiii  ctftcii,  2ic  iQiiii  lifiüt  aiirf  (ricd)td)  l)nptiiimi->. 
jii".  lai  iin-3  uotiicfüinmciu'  (»-rcmplnr  nax  bffctt;  bal)ct  Ijnbcn  mir  (',  ubfllcid) 
Cs  eilt  ipätcrcr  Sviid  ift ,  l'Ui-  l>  goftcUt. 

E.  „dm  Sermon   luni  bcm   (jeiligeu  t)od)=  1|  li'ivbigeii  Sacvamcut   bcv  Inuüo 

boc  II  tovis   ^JJiavtiiii  \!nÜ)(x  *Jliiguftiuev.    "     Saruntev  ein  4''ol^fti)nitt. 

8  5ß(ättcr   in   Cuavt,    Icijte  «eite   leev.     3ün   &nbc:    „«    Wctnicft  Ijm 

'itXpW  ^i'i'rf)  Söolftganci  £t6cfc(.  1520.   ;" 
2itcU)ol\id)nitt  loic  bei  ('. 
V.   „(5in  Scvmon   üou   bcm  tjeilifjen  t)orf)=  Ij  luiibigcn  «acvamcnt  bev  2antfc 

boc  II  toviä  l'kvtini  !^'utl)fv  \Hnguftinev.    "     darunter   ein  .C")ü(,}|cl)nitt. 

8  5>?(ntlcr   in    Cuavt,   Icljte  Seite   Iccv.     9(m  ©nbe:    „l  «etvucft  t^u 

l'cljpfegf  buid)  aüülffgang  Stwfel.  1520.    " 

üev  iitclljoljidjnitt  ftcIU  bie  loufe  eiiiej  -Hinbej  bat.' 
G.  „@in  jci-mon  üon  bem  ||  I)ei)ligen  l^odjmirbigen  Sacra=  ||  mcnt  bev  lantfe 

Soetori«  !  '•Btavtini  Vut()ev  'Jlu-    guftinev  ^n  aöit-|  tenbuvgt. ; !"    8  iMättev 

in  Cuavt,  leijte  Seite  leev. 

Iturf  UüU  Sfift  (*)iitfneri)t  in  '•Jiüviibevg. 
H.  „ein  fevmon  Don  bem  ||  I)el)ngen  f)od)»invbigeu  Sacva=  \\  ment  bev  Jauife. 

S)octovi§  !  iUavtini  l'utfjev  'Hu=\\  guftinev  .^u  2öit=  i  tenticvgf.  ""  8  i^lrtttev 

in  Cuavt,  letzte  Seite  leev. 

Snirf  üun  :iübft  Wiitfnedjt  in  yiüvubevii.    ^n  bcv  (fvliuiflct  XUu-jgnbe  unter 

einer  fntidjcn  Üuiinncr  befd)vicben,  nl-;  ob  mit  1  Ijiev  nntjc  übetcinftinnneiib! 
1.  „?liu  Sevuiou  11  üon  bcm  l^ailgcu  I;üri)n)iv  ||  bigcn  Sacvoment  bev  ||  lauff 

S)octDV  IHavti  ||  ni   V.'ut()ev5  9(ugu)"ti=  |j  nev   jü  3öitten=  ||  bcrg.  |1  ••;••  ||" 

?Jlit  litdeinfaffung.     8  ilMiitter  in  Cimvt. 
2rncf  Don  Siluaii  Ctmnr  in  ^Ingeburg. 
K.  „?ltn  Scvmou  1|  üon  bem  Tjaifgcn   (joc^toiv  jj  bigcn  Sacvauicut  bev  |]  laujf 

Soctov    gjJavti  i;  ni   l'utrjcv-i  5(ugu)"ti=  ||  nev  .^ü   äöitten-- 1|  bcvg.  ||  •.;•■  P" 

5}lit  iiteleinfafi'ung.    in  iMiittcv  in  Cuavt,  bov  letzte  2?lntt  leev.    'ihn 

6nbc:    „c  Scbvucft  jn  yiugipuvg,    buvd)  Situauum  ;|  Cttuwv  tu-i)  faut 

il5v)ula  rioftev,  am  ||  tiievbten  tag  'JJki) ,  bee  f^ihiff^c=  ||  Tjcnl^unbert  ünb 

,5irain=  |i  Ijigften  jav«.  '';' 
L.  „aiin  Scvmou  uon  j|  bc  f)cilgc  l}od)tinv  |i  bigc  Sacvamct  i|  bev  lauff.  2o  II 

ctov  5Jlavtinu§  !|  SJutl^cr   ?rugu  ||  ftincv   a"   SBit  ||  tenn6evg.  ;"     ':!J'ut 

Sitefeinfatiung.      litelvücffeite   ticbvudt.      8  iMnttev   in   Cuavt.     ?(m 

enbe:     „«   (Metvurft    in    h'V   X.'oblid)en    ftat   ^lug  ||  fpuvg  üon  .panieu 

tyvofdjaucv  1|  im  M.  ccccc.  tonb  .it.  jav.  r 
M.  „9ün  Scvmon  uou  bc  1|  f)at)ttgc  T)ocf)mivbigen  focvauu-nt  bev  ||  lauft,  Süctov 

mavtiui  Vutf^ev-:  9(u=    guftinev  tju  äüittcnbevg.    |.öol,5|d)uittl   mXiX  ||" 

«Kit  Sitcleinfaffung.    litelvürffeite  bcbrurft.    8  Sötöttcv  in  Cuavt,  leljtc 


')  Sie  grianger  iJlusgabc  fül)rt  uod)  ,i>oei  Irnrfe  iiuier«  SetiiiPHS  nuj  äi.iolignng  Stotfcl« 
■Dfficin  nuf,  toM)(  äuüerlid)  nur  luenig  uerft^icbcn  i'on  F  erid)einen:  bei  bcm  einen  joll  im 
Smptcijum  „ju  2ei)pB9t"  ftet)cn,  bei  bem  nnbern  bie  3a^rja()t  eine  bcfonbcre  SciU  bilbcn.  2n 
biefctbc  icbod)  in  iftrer  a?ibliogtnpl)ie  meljrfadj  grobe  SCcrtef)en  begougeu  l)nt,  wogen  »Dir  l)ier 
nidjt  il)t  iüetUrtiicu  ju  filjciifcn. 


72lj  (^iit  Ät'rmmt  uou  bem  Safraineut  bev  laufe.  Iöl9. 

Seite  leer.  Vtin  (Snbe:  „©ebnicft  ti"  'Jlugfpuvg,  biirc^  ^oxci,  "Jtab--  tcr, 
','11-:-  man  ^alt  luid)  bev  gebuvt  (fljrifti  j]  ■M.'S.  uiib  im  ijniaiut.ugiftcii.  ," 
litflftoljicOtütt:  £t.  3o()nimc-5  bee  Chmiinclift  mit  bciii  ilüd)  imb  bct  3d)lanflc. 
X.  ,ßin  Sermon  uon  ^|  bem  Aöeiligen  I;ocl)iinrbigen  ||  Sacramet  ber  2auffe, 
So  i;  ctLiri-j  IHartini  \.'ntl)cr,  v'(u=  H  gnftincr  ]n  ä'ßittemlnirg.  [j  .-.  " 
IHit  liteieinfafiung.  10  i^Uitter  in  Cuart,  bas  Icfete  3^!att  leer,  l'lm 
(fnbc:   „c  (^etrudft  ,^u  Strnpnrg.  u.  \]  3(nno  bni.  -IH.b.rr.   ■" 

■}lad)  bcv  litclciiiniiiuug   Ixud  von  l'inrtin  i^iad).   nad)  bcit   lypeu  wn 
3oI)anu  itnulUoiid). 
O.   „(i\)n    Sermon    lUm  |[  bem    I)ei)ligcn    f)ocl)=  '  loirbigen    Sacra=  ]  mi;t    ber 
lanffe.     S.  I1inrti=    nn§  2\i^    ti)n.   äÖittemberg.  ;  152o.  |"    16  Sldtter 
in  iCftau,  bie  brei  legten  Seiten  leer. 

Xvurf  uon  ^Bf)ann  ÖTÜncnbcrg  in  ÜBittcnbcvi]. 
1".  „315n  Ser=  jj  mon  uon  bem  l)ei  ']  (igen  l)ocf)ii.nrbi=  }j  gen  Sacramet  \\  ber 
lauff  S'0=  II  ctor  "JJtartini  l'ntl)erö  ?(n=  |i  gnftiner  yi  äöittcnberg.  |i  ,Sn 
Golmar.  "  flHt  Aitcleinfafiung.  10  !i?(ättcr  in  Cnart.  ^Jtm  t^nbe: 
„eictrncft  in  ber  loblidjen  Statt  C^olmar,  ||  bnrcf)  ?(manbnm  ffarcfall. 
5lnno  !'  -Jlt.S.rnij.    " 

5ü  nad)  ilnUlct  'Jir.  2-')77. 
Q.  „&in  Sermon  üan  bem    l)l)IIigen  Sacramente  j  ber  bope.  Ü".  ?!lür=  '  tinnä 
l'utl)er.  1 5L<uittemberd). '  lli.S.rriij.  "    "3'}^  litelcinfaifung.    10iJ?(fttter 
in  Cnart. 

Ixntf  uoii  'JJit'ldjiüv  \;üttl)i'i'  in  älUttcnhceg. 

.\  ift  ber  llrbrnif.  U^on  ben  'Jiadjbrurfen  gel)en  bie  übrigen  3i)ittenberger 
nnb  bie  Veipjiger  anf  A  ,5nrücf;  bie  DMirnbcrger  joline  ber  Strajjbnvgcr  lel)nen  firf) 
an  bie  ^.'eip^iger,  bie  VIngsbnrger  folgen  einem  ber  'Jiürnberger:  über  ben  (üilmarer 
l;abcn  unr  fein  Urtbeil,  ba  er  nne  nidjt  norgelegen. 

3in  „yjlartini  l'ntljer'!-  moncl;erlei)bi'id)linünb  tractetlin"  fte^t  nn)er  Sermon  Stusg. 
üom  9J!ai  1520  iBl.cxxiiii''  -cx.x.xii'',  ';?(nSg.  Hom  Cftober  1520  'i^t.cxviii''  — uxxvr'. 
i'on  ben  ßciammtan-jgaben  ber  Sin-rfe  \.'ntt)er-j  fiat  ilju  bie  äßittenbcrger  155o  VI 
i8I.  135»'  — UO'--  inmitten  be-S  ./-Betbüdjteins.",  bie  Senaer  1555  1  331.  186--'-191«,  bie 
3atenburger  I  S.:!10^;3U;,  bie  i'eipyger  XXII  S.  I:i0-  144,  SOolrf)  X  Sp.2592  bi§ 
2611  nnb  bie  (vrlanger  3?b.  XXI  ber  bentfehen  Sdjriften  S.  229  —  244,  letjtere  nad)  I, 
in  i()rer  llnfritif  biefen  '•Jiad)brnif  brüten  Wrabc-:-  al'S  „Criginal"   be,5eid;ncnb. 

^*ateinifd)  finbet  er  fid;  nad)  ber  Uberiei.utng  im  Kncliiridiou  piaruni  prcca- 
liuiiuiii.  VuittcinlxTgau  154o,  in  ben  Wefammtan-igaben  Witebergae  1545  I 
^(.  i.xxi'' -Lxxvi^  IciKic  1556  1  -331.  cccxxxvi''  — cccxi.i"  nnb  mit  einer  fnr^en 
Cfinlcitnng  anf  S.  089  f.  Krlanirai'  opp.  lat.  var.  arg.  III  S.  o94  — 410. 

2öiv  geben  ben  lert  uon  A .  üer.ieidjnen  genan  bie  Se§arten  bon  B  nnb 
mcr!en  an-j  C,  C!  nnb  I  (l)in  nnb  nneber  ancl)  an*  N)  bie  bebentenberen  ^IbUHndjnngcn 
an,  (leben  jebod)  gleid)  l)ier  l}erbor,  baf;  ftatt  „limnbeln"  in  ben  nidjt  an-;  2Öitten= 
berg  itammenbcn  Xrnrfen  ftets  „loanbcrn",  ftatt  „fljnbflnt"  bei  Störfei  „fnnbflnt", 
bei  Wntfiicdjt  „fnnbflufj",  bei  Ctmar  „fünbflnfj"  ftcljt,  nnb  baß  in  be«  leljteren 
'.)hi5gaben  „cvtrencten"  für  „erfcnffen"  (nnr  einmal  „crtrnntfen"  für  „erfenfft")  nnb 
immer  „ertrinrfen"  für  „erfanffen"  gefeiit  ift.  i^on  ber  lateinifd;en  Hbeiie^nng 
fefjen  li'ir  ab,  ha  fie  gemifi  nid;t  uon  Xluttjer  l;crvü(;rt. 


Gin  «ctiiiüii  uoii  bcm  onftnimiit  bct  Imiic.  lol'J. 


(Siju  Sermon  im\  ticm  l)ci)lincu  .s^ül1)u^ir^irteu 
3acramcut  iier  Xaufjc 


jum  örfteii,  Xic  lauff  l)el)ft  nuff  fvic^fc^  a?aptiimuc-, 
511  latcin  'JJkiiio,  ha-i  ift,  Wan  man  cttlca»  goiilj 
Duß  Iraffcr  taucl)t ,  ba-3  ubir  l)()m  juiammcii  iic()t, 
unb  lüic  luoU  an  oicleii  övtcn  bcr  piaud)  iiijiiimcr 
ift,  bie  fi)nb  ijn  bic'2aufi  gai  311  ftofie"  uiib  taud;cii, 
fonbcru  fie  allein  mit  bcr  lianb  aiiß  bcv  tanff  6c= 
geiift,  feo  folt  CO  boc^  fjo  ici)n,  unb  lücic  ic(t)t, 
bau  nad)  (aiitt  bcö  lnortlcin  'tauffc'  man  bai  finb 
obbcr  l)C}lid;cn,  bcr  taiifft  Inivt,  ganl;  l)i)ncl)n  tjnjj 
luaficv  iencft  unb  taufft  unb  loibbcv  cianjj  3ugl)c,  ban  aurfj  an.jluctjff cU .  ijn 
Scutf^cr  jungen,  bo5  tuovttcin  'tauff'  ()ci-  himpt  Oon  bem  hjort  'tieffe',  bao 
'=  man  ticff  tinö  maiicr  fcncfct,  loaä  man  tanffct.  Ia-5  fobcvt  and)  bie  bcbcu- 
tung  bcr  tauff,  ban  fic  bebeut,  ba?  ber  alte  mcnfd;  unb  funblidje  gepurt  Pon 
fletjfd^  unb  btut  foÜ  ganl^  erfcufft  loerbcn  burdj  bie  gnab  gottio,  mic  Joir 
Ijoren  lücrben.  £rumli  folt  man  bcr  bebeutung  gnug  tl)nn  unb  et)n  rechts 
öoltommenö  Ijeijc^en  geben. 
-'<'  6,5um  aubern,  Sie  2auff  ift  eijn  eußerlid)  3Cl)d)eu  obbcr  loßung,  bie 

un§  übfonbert  Don  alten  ungetaufften  menfd^en,  ba»  tpir  bar  bei)  erfennct 
toerbeu  eljn  botet  G'f)vifti  unBcro  l)erliogcn,  unber  roild)-:'  panier  (baö  ift  ha-:- 
l)et)lig  Greuij)  loir  ftetiglid)  ftre:)tcn  loibbcr  bie  funb.  Xarumb  müBcii  Inir 
brel)  bing!  ^n  bem  f)et)ligen  Sacrament  anfcl)en,  bah  ]c\)i)tn.  bie  bebeutung 
-*  unnb  ben  glauben.  Xa-i  tjcijc^cn  ftctt  barijnncn,  bat-  man  bcu  mcnfdjcn  l)n 
bem  namcn  beö  33attcrö  unb  bei?  2unc-  uiib  bec-  liet)ligen  Ö5cl)fte-j  ftoft  i)ufj 
maffcr,  aber  man  Icft  t)i\n  nit  brljnncn,  fonbcrn  t)ebt  l)l)n  ȟibber  eraufe.  Srumb 
l)el)ft  man  eö  auf;  bcr  iauff  gc()aben.  'Jllßo  muffen  alle  bcljbc  ftucf  l)n  bem 
l^e^c^en  feljn,  baC'  tauffen  unb  erauß  l)eben. 
^^  gjum  bintten,    Sic  bebeutung  ift  el)u  feligtid)  fterbenn  ber  funb  unb 

aufferftlicung  t)n  gnaben  gottiv,  ba§  bcr  alt  menfd),  bcr  l)n  iunben  empfangen 
luirt  unb  geporen,  bo  erfcufft  tt)irt ,  unb  ein  ncmcr  menfd)  craufj  gel)t  unb 
auff  ftct)t,  i)n  gnaben  geporen.    'Jllßo  nennet  3.  ^»auel  ab  2i:  ;'..  Sie  tauff  J<'- 3.  •■'• 

3  ©tott  ,S.  ÜK.  St."  (=  Soctot  9Kartinu3  ^tuguitiiicrl  Ijat  U:  2oct.  ^larlini  t'utfjcr 
Sluguftincr  öu  SBittcn.  C  unb  G:  Soctoriä  ÜJiartini  Cut^ct.  1:  2octor  OTattini  Suttjcrs 
auguftinct  !c.        6  ob  im  1        -u  loßuna  15        i'J  bauet  1        üS  mufjcn  ß        2S  miijjen  li 


728  ^^'"  £ct"iiJii  i'"-'!!  beul  Satiiuiioiit  bi-v  Iiuifc.  l'rtl'J. 

el)ii  Imb  bi'v  uclucii  rtcpuvt,  bao  man  l)ii  bcin  Klbcii  luib  uciu  flcpovcit  imb 
>ii. 3, n. 5. iioriiclücvt  luirt,  'Mi-  and)  (iliriftitC'  ^süt)aii.  iij.  fai]t:  (5-'o  jel)  bau,  ba-S  l)l)v 
aiibcvUH'it  c]cpineii  iDCvbot ,  aufj  beut  Umlfcv  iiiib  bciu  gclift  (bcv  giiabcii),  f;o 
iuuc(ct  l)l)v  lüt  el)u  i]cl)ii  1)11  ba-J  l)l)iucU  rcid).  Tau  glci)d)  Uuc  cl)ii  t'iiib  auf; 
miittcv  lel)b  gcljatuMi  iiiib  ticl,uirn  luirt,  ba^  biivd)  iold)  flel)fd)lid)  gepurt  ein 
iuiibigo  iiu'iiid)  ift  imb  i'i)u  fiiib  bc^  l.unnf?,  ',)Ut30  luivt  auj]  bcv  tauff  c]cl)abcii 
iiiib  gcpont  bcr  iitcufd)  i]cl)itlid)  uub  bind)  fold)  gi'piivt  i'l)u  üiib  bcr  giiabcit 
iiiib  iTdjtfcrtigü  inciifd).  \'llf50  eifaiifieii  bie  fuiib  l)ii  bcv  taiiff  iiiib  gclit  aiiff 
bic  gcvcrf)tigfcit  fiiv  bic  fiiiib. 

G,^um  üicrbcii,   Tic   licbcutuiuii,   imb   ftcvbcii   obbcv   cviaiiifcii   bcv   fuiib, 

gcicl)idjt  iiit  Polnfomcii ,  l)ii  bifjcm  (eben ,   bi^  bcv   menfd)  aiid)  lcl)plid)  ftevb 

imb  gaiitj  DovUicBc    311  piilüer.     'Dan   fncvamciit   obbcv  licljdjeu  bev  tauff  ift 

balb  gcid)cri)cu,  Inie  luiv  bov  aiigcu  fel)eu,   aber  bie  bcbciitung,  bie  gcl)fttid)e 

tauft,  bic  evfeuffuug  bev  fuitb,  lücvet  bic  Uicl)l  luiv  leku,  uiib  luivt  allev  cvft 

1)111  lob  uuliibvad)t,  ba  luivt  bcv  iiicufd)  vcd)t  l)ii  bie  tauff  gcfeudt,  uniib  gc= 

ld)id)t,  luao  bic  tauff  bebeut.    'Ivimib  ift  bif;  ganl;,  leben  nit  aubev-j,  bau  el)ii 

gcl)fttid)  tauffeu  au  uiitcvlaf;  bifj  l)ii  beiiu  tobt.     Hub  luev  getaufft  luivt,  bcv 

lotrt  |uui  tub  uovuvtel)lt,  al«  fpved)  bev  pvicftcv,  luau  cv  tauffct  'fidj,  bu  bift 

ein  fimbigv  ftel)fd),  bviiiub  cvfcuff  id)  bid)  l)u  gutti'?  uameii,  iiuub  iivtcl)l(  bid) 

tjuiii  tub  1)11  bcm  felbeu  uaiucii,  ba-ö  mit  biv  all  bcijuc  fuiib  ftevbcu  imb  imtcv 

aii.iii.  0, 1.  gel)eu\    -.Jllfjo  fagt  S.  ^*auel  3i*o:  bi.  äl^iv  fel)u  mit  (51)vifto  begvabe»  buvd)  bic 

touff  turnt  tobt.    Hub  l)I)c  ccl)v  bcv  mcitfd)  ftivbt  luid)  bev  tauff,  l)l)c  et}v  fcl)uc 

tauff  buUbvadjt  Ivivt,  Tan  bie  funb  i)ovet  nit  gaiilj  auff,  bic  Incljl  bißev  leljb 

lebt,  bcv  fju  gauli  l)u  fiiubcn  empfangen  ift,  bao  fimb  fepu  natuv  ift,  alc?  bcv 

'Bi.  51, 7.  pvupbet  fagt  'Sic^,  l)u  fuitben  bin  icl)  euipfaugcn,   imb  i)n   nutugenbeu  f)at 

mid)  mepn  imittev  gctvagcuir,  luildjcv  l)ii  fepuev  luciifj  ,',11  raten  ift,   fie  ftevb 

baiiu  uimb  luevb  ,;n  uid)tc  mit  i)l)vcv  funb.    Vllf^o  ift  epuö  C^bviften  incnfdjcno 

lebeil  nit  aubevo,  bau  el)ii  aitl)cbcn,  fcliglid)  ,^1  fterben  Uoii  bev  Xaiiff  an  tiif5 

l)iif5  gvab,  Tau  gutt  luill  i)l)n  aiibcv^:^  inaef)cn  uuii  itelu  auff  am  .Vmgftcii  tag. 

tVjinu  fimfftcu,   Tcffclben  glel)d)cu,   aufj  bev  tauff   l)ebeii  gcfd)id)t  and) 

bel)cnb,  IHbcv  bie  bebeutuug,  bie  gcl)fttid)  gebuvt,  bie  mct)vimg  bev  guaben  uub 

gevcd)tigfcit,  bebt  luoU  an  Iju  bcv  tauff,  Inevet  abev  auä)  bifj  l)it  beit  tob,  l)a 

bifi  an   jimgften  tag.     Ta  mivt   aftcv  erft  uolnbrad)t,    bao  bie  tanffbebung 

bebeut,   ba  lucrbcu  luiv  uoiit  tobt,  boiin  fniibcu,  uoii  allem  ubcll  auff  fteljcn, 

vci)u  an  leib  uub  fcel,  uub  han  eluiglid)  leben,  ba  luevbeii  luiv  ved)t  auf]  bcv 

tauff   gel)abcit  uub  PoUfoiitlid)  gepuvii    aiil!il)eu   bao  vcd)t   lueftev  bembt   bcö 

imftcvbtid)eii  lebcn-j  l)in  l)l)uicU.   ''x'llC'  fpved)cn  bic  gefattevu,  luau  fie  baö  fiub 

aiifj  bcv  tauff  Ijcbcii  '8td),  bein  funb  fcpit  im  evfeufft,  luiv  cmpfabcim  bid)  l)it 

gottiä  uauieu  l)n  ba-ö  eluig,  imfd)iilbig  leben'',  bau  alfju  luevben  bic  (viigell  am 

i  \n  iai  tciil)  bor  l)iiiiim't  etil         L'o  in  boo  ji'H)on  ('(U       „binjuc"  ffl)ll  (il        •.',".  mi= 
tuflcul  15 


(fiii  Scrmoii  Uoit  bcm  SafMinciit  bct  ioiiic.  löli).  7J!> 

jiiiujftcu    tag    evauB    l)cbcii    alle    (^liviftcii    gctaufitc    fviiiii    mciiidjcii ,    iiiib 
tücrbcu  ba  erfüllen,  bas  bic  taufi  mib  bic  gefattciii  bi'boiitcii,  ais  (il)viftu-5 
lagt  'IJUitt.  24.  gv  luivt   aiiü   tciibcu   icl)ii  (vitgcU ,   iiiib   fic   »ucibcii  l)l)iii  lun^afioiiui'i.ii. 
iamicit   fcijnc  aufscvliicltcii ,  lum  bcii  oicv  mtcn  bcv  nniib,  imm  aiittgaiig  üijj 
5  Ijiiiu  uljbbevgang. 

(5311m  Krf)fteii,  SiBc  tauft  ift  üortieljteu  aiigcljeijgt  ijii  bcr  fijnbflut  'Jioe, 
ba  bie  gant)  loclt  cvfeufft  mait,  niif;gi'iuimiiicn  '.'ioc  mit  hx(\]cn  innen  iinb 
i)l)n'ii  uici)bcv,  ad)t  mni|d)cn,  bie  l)n  bcr  \!tvcfcii  bel)alteii  liuivbeii.  Xao  bie 
meixid)eii    ber  JucUt  erfcufft  morbeuii,    bebeutet,  hü'j   l)ii  ber  tauff  bie  tiinb 

1"  crfeiifft  luerbcn,  bac'  aber  bie  adjte  l)ii  bev  arcfcu  mit  allerlei)  tbiereu  bel)alteii 

lüorbcnn,  bebeut,  bao  burd)  bie  tauff  ber  uienfd)  felig  mirt,  alß  bao  0.  ^4-*cter iiHii.3,j«j. 
QUB  legt  t)ii  fel)ner  anberit  (Spiftcl.    t'iu  ift  bie  tauff  loel)tt  el)ii  größere  )l)ub= 
flut,   han  l)l)cne  gelneBeu  ift,   S^aiin    l)l)eue  batt   iiit   mel)r  bann  ebn-;   iav-j 
meufd;eii  erfeufft,  aber  bie  tauff  erfeiifft  iiud)  bind)  bie  gaiil;  luelt  Ooti  CUiriftii-- 

1"'  gepurt  an  biß   au  juugfteu  tag  allertel)  meitid)cn,  uub  ift  cl)ue  fiinbfhit  ber 

giiobeu,  »nie  Ijbeue  cljii  fijnbflut  be-J  tunii-;'  lüaä,  luic  l)m  28.  pfalm  innfunbet  i-i.  ■.".■.  m- 
ift  'töott  tüivt  madjeii  el)ii  beftenbige  uelue  liiubflut',  bau  aiitjtueiiffell  i'iU  uu'br 
menfdjcu  getaufft  luerbeii,  bau  i)ii  ber  iijubfliit  erioffeu  felju. 

ßjum  fiebcnbeu,  Saraufe  folget,  ba-j  tuoU  mar  ift,  6t)uu  uu'iifd),  %o  e-5 

■.M  nuß  ber  tauff  fuinpt,  fei)  reim  uub  an  fiinb  gaulj  iiufd)ulbig,  aber  cc-  miit 
utm  nieleu  uit  redjt  üorftaiibeii ,  bie  meijiieu,  eo  fei)  gar  fei)u  fuub  mel)r  ba, 
unb  toerbeti  fauü  uub  (il)uleifig,  bie  fuublid)  uatur  ju  tobten,  glel)d)  luie  and) 
etlid)  tl)un,  toau  fie  pel)d}t  t)aben.  Xrumb,  luie  oben  gefagt  ift,  füll  manu 
C'j  red;t  üorftel)n  uub  luiffeu,  ba?  uiiBer  flelifd),  bie  luel)!  e--  Iffle  lebt,  natnrlid) 

■-•.-.  bö%  unb  fnnbliafftig  ift,  beut  ]n  liellffen,  (jatt  Ijljm  gott  eijncn  foldjen  rabt 

erbac^t,  ba^  er  e-3  gaub  uelu  anberv  fdjaffeu  mitl,  glel)d)  luie  .Spiere:  18.  anljebgt,  J".  is,  m. 
Xcr  tüpffer,  ba  t)l)m  bcr  topff  uit  Umll  gerieb,   ben  felbcu  mibbcr  i)u  bcun 
tl)on  jn  l)auffeu  fticjj  nnnb  fnettet,  unnb  madjt  barnad)  cl)n  aiibernu  topff 
lüie  c§  l)l}m  gefiel! ,  'alßo  (fpric^t  Oiott)  Seljb  l)l)r  l)ii  meljnen  l)euben',  uniib 

■M  l)n  ber  erftcuu  gepurtt  fcl)n  mir  nit  limll  geraten.  Trumb  fjo  ftoifct  er  unf; 
toibber  \)n  bie  erbenn  burd}  ben  tobt,  niuib  mad)t  unfj  luibbcr  unib  am  Otnngften 
tag,  bau  lril)r  bann  looE  geraten  uub  an  fnnb  fel)n.  Sljfeen  rab  l)e6t  er  au 
l)n  ber  lauff,  bie  ben  tobt  unb  anfferftbebung  am  .Anngftcn  tag  bebentt,  mi)e 
gefagt  ift.    Uub  barnmb  alc-  bitl  bie  bebentnng  obber  bav  Ijcljdjen  bec-  fatva-- 

xi  mcntC'  ift,  ßo  fei)nb  bie  fnnb  mit  bem  menfdjeu  fd)oit  tob  uiinb  er  auffcrftanbcnn, 
nnb  ift  atßo  baö  facrament  gefc^etjen,  aber  bau  loerd  bcs  facramcut-ä  ift  uodj 


ß  Sic  tauft  etil  7  aufjgcjdjloijcix  CUl  12  gvoBcr  L!  14  wer»  C         17  Oel)= 

ftcubigc  ü     iiame  ('         21  bic  bo  mct)ncn  V  bic  ba  meinen  «;  bic  bo  moiiicn  1         2(i  ^licrc:  17.  A 
3ercmic  r»ij.  ('  §ictcmioÄ  rDij.  Gl  27  2et  ^offner,  bo  im  bcr  Raffen  Gl  iboflcflcn  .toprfcr' 

unb  .topit"  in  M     in  ben  tt)acn  G  in  ben  lo^m  I         2S  ,?um  fjauffcn  15    anbcrn  l)aftcn  (U  (ba> 
gegen  „topff"  luie  oben  in  Ni  30  gepurt  mir  nitt  rool  gerobten  fcinb,  barumb  I 


7;;()  (5'iii  äi'rmuii  uuii  ^l'I^  -cntrauiciit  ber  2iiitff.  1519. 

lüt  öiU'  öeid)el)eu,  bao  ift,  bcv  tobt  uiiiib  i.iuffev|tl)eunci  am  .^uugfttu  taij  ift 
noi^  üortjanbcn. 

C?,5inn  ad)teii ,  "iü^o  ift  bcv  meitid)  iviiilj  m)u  iiiuib  uuid)u(big  \acxa= 
mt'iittid),  bac'  ift  iiit  nnbcvf?  gi'ingt,  ban  er  l)ntt  bn-ö  Ijrtidjm  gottic-,  bic  2oiiffe, 
bo  mit  aiigelunirtt  mirt ,  fctimi  fimb  foUcn  alle  tob  i(\)n .  iiiib  ev  l)ii  gnaben 
aiid)  ftcvben  iinb  am  ,,\uiuifteii  tag  auffevfteeii,  rei)ii  an  fuiib  unfd)ulbig  eluiglid) 
,]U  lefeii.  "^llfjo  ifto  be-j  tnerament-:-  l)albeii  uuiv ,  ba-^  ev  an  fiinb  iiiiid)iilbig 
fei).  -.JUh'v  bie  loel)U  im  bao  nod)  lüt  luillubradjt  ift  inib  ev  nod)  lebt  l)m 
fuiib(id;cn  fteljfdj,  %o  ift  ev  nit  an  fiinb  nod)  vei)ii  allev  biiigev,  ^onbevn  aii= 
gefangen,  vcl)n  nnb  iiiifdinlbig  ,]U  Uu'vbeit.  Xavnmb  Unni  bev  menfd)  ,vi  feljnen 
javen  fompt ,  f;o  vegen  fid)  bie  natiiviid)en  fnnblidjen  begivben,  .lovnc-,  nn= 
feufd)eit,  lieb,  geljt',,  boffavt,  uiib  bev  glet)d)en,  Tev  feljn-j  nit  loeve,  f;o  bie 
funb  l)m  facvament  alle  evfeufft  nnb  tob  loeven.  'Jen  fel)n  fie  nur  bebenttet, 
3U  cvfeuffen  bnvd)  beu  tobt  nnb  anffevftenng  am  jnngften  tag.  \Hlf]o  clagt 
Mi'iii.  7,  IS.  i(,|,(-t  spfiui  9{o:tiii.  nnb  alle  f)et)ligen  mit  l)l)m,  bac?  fie  fnnbev  fci)n  nnb  fnnb 
l)n  l)t)vev  nntiiv  f)aben,  06  fie  luoU  getanfft  nnb  t)el)lig  luaren,  Svnmb  bac' 
fid)  bie  nütüvlid)en  fnnblid)en  begivben  i)mmev  vegen,  bie  locljU  Iniv  leben. 

Csjnm  nennben,  £,50  fpvid)ftn  "ißao  ()ilfft  mid)  ban  bie  ^aiiff,  \van  fie 
nit  tilget  nnb  ablegt  bie  funb  ganl?  nnb  c\axf  ,C-)ic  tompt  nn  bev  ved)t  liov= 
ftanb  nnb  evfentnif;  bec-  faevamentc-  bev  tanff.  laS'  liilfft  biv  baci  liodjUiivbig 
faevament  bev  tanff,  bao  fid)  gott  bafelbv  mit  bi)v  bovpinbet  nnb  mit  bpv  el)n-ö 
luivb  el)n-j  gnebigen  tvoftlid)en  bnnbci. 

3iim(?vftcn,  ba>j  bii  bid)  evgibft  pnn  ba-j  faevament  bcv  5Eauffc  nnb 
fepnev  bebentnng,  bao  ift,  bao  bii  begeveft  mit  ben  fnnben  511  ftevben  nnb  am 
iungften  tag  nein  gemad)t  loevben,  nad)  antu'ligung  be-J  faevament!?,  luie  gcfagt, 
ba^  nt)mpt  gott  anff  lum  bi)v,  nnb  leffet  bid)  tanffcn,  nnb  ()e(ict  tum  ftnnb 
an  bid)  nein  ,',n  mad)en,  genft  bl)v  el)n  feljn  gnab  unb  l)el)ligen  gel)ft,  bev  aii= 
fallet  bie  natnv  nnb  funb  ,]u  tobten  nnb  \u  bevepten  1mm  ftevben  nnb  aiiffev-- 
ftccn  am  juugften  tag. 

3uiu  Slubevn ,  Povpiubeft  bn  bid) ,  alfeo  ,511  blel)lien  nnb  l)mmev  mel)v 
iinnb  mel)v  ,511  tobten  bepn  fnnb,  bie  loelil  bn  lebeft,  bif;  lin  ben  tobt,  f;o  iil)mpt 
baffelb  got  and)  auff,  unb  nbet  bid)  bei)u  lebelang  mit  Dilenn  guten  loevefen 
uub  mandjevlel)  lel)ben,  bamit  ev  tl)nt,  ba>J  bn  begevet  baft  pn  bev  2anff,  bao 
ift,  ba-j  bii  lüilt  bev  fnnb  lof;  loevben,  ftevben  nnb  nelo  anffevfteen  am  Mm 
ften  tag,  nnb  alfjo  bie  tauff  Polubvingen.  Svnmb  lef^en  loiv  nnb  febeu,  loie 
cv  fel)ue  lieben  bepligen  fjo  batt  laffeii  mavteven  unb  oill  lepben,  ba-j  fie  unv 
balb  getobtet  bem  faevanuMit  bev  lanff  gnng  tbeten,  ftnvben  unb  neUi  Imivben, 
bann  luo  büis  nit  gefd)icl)t  nnb  lopv  nit  lel)beu  nod)  nbnng  baben,   fjo  nbtx- 


1  gcjdjcn  li         1-J  „nit"  fcl)U  ('<:!         l'.  imibci  I!         h;  l)cl)li3cii  11         17  natuvlicljou  li 
22  tvoftlirfjenä  AU  211  tjM  1!  :ir,  ju  l)iul  Ijat  ciil 


Sin  Sctmoii  von  beiii  Snfnuiieiit  ber  Iniifi:.  1511).  7:!1 

loiiibt  bic  \^o%(  luitiiv  bcii  mniicl)i'ii,  bnc  cv  i)m  bic  laujj  uiuuil.!  iiuidjt,  iiiiiib 
fcUt  i)uii  fimb,  bd'ijbt  ci)u  alter  mcnfd)  luic  üorl)!)». 

Siun  oel)ciibeii,  Tic  lueiit  lui  iolrf;  bcijii  üovpinbcii  mit  c\ot  ftcct,  tl)iit 
bl)i-  flott  luibbcr  bic  tviab,  uiuib  luupiiibct  fiel)  bl)v,  cv  luollc  bl)V  bic  hiiib  uit 
juvedjncn ,  bic  itad)  bcr  lauffc  i)iiii  bci)ncv  luitiiv  )cl)n,  luill  fic  iiit  iinjcl)cii 
nocf)  biet)  biiimb  ümbamncn,  Icijt  i)l)m  bvaii  fltuificii,  unb  t\aü  cl)tt  loolgcfoUcii, 
ba-i  bii  1)1111  ftctcv  iibitiu\  imb  bci-iivbcii  icl)eft,  bic  fdbcii  ^ii  tobten,  unb  mit 
bcl)ncm  ftcvbcn  l)l)v  hif;  ]n  lucrbcn.  Icvl)iilbcii  ob  fiel)  luoll  |.)of5  gcbaucfcn 
ober  begtrbcu  regen,  ^\a  ob  bu  and)  yi  ludjlcn  fniibift  unb  fcUeft,  fjo  bu  bod) 
mibber  nnffftebcft  unnb  loibbcv  l)nn  ben  biinb  trittcft,  fjo  icl)n  fic  Dnn  frafft 
bcc'  facramcnt'^  unb  liorpnnbtnif;  fd)ün  bal)l)nu,  alfj  fanct  '|huiIiio 'Koma:  uiij.»"'"!. «,  i. 
fogt.  @2(  Dorbampt  bie  naturlid)  bofte  funbüdje  ncl)guug  tei)ncn,  bcr  l)u  tvl)vifto 
glaubt,  fjo  fic  nit  folgen  unb  UorluiUigen  bcu  fclbeu.  Unb  5.  oiül)n>ii'c-j  ber  iJon.?,  m. 
li-luangclift  l)n  fcl)ucr  (vpiftcln  fprid)t;  Unb  ob  pbcmant  uielc  pn  funb,  feo 
liaben  loir  eljneu  fiirfpred)cr  fuv  gott,  ^Vldum  (>l)riftniu,  bcr  cpn  oorgcbiiug 
liuirbcn  ift  linder  funb.  Taffctb  gcfd)id)t  atlcv  pn  bcr  tauff,  ba  Inirt  nnfj 
(il)riftu6  geben,  inic  mir  boren  Incrben  pm  folgcubcu  fermoii. 

(5]um  clfftcn,  31hiu  uu  bifjer  bunb  nit  mcre  iiub  gott  uit  barml)er|iiglid) 
burd)  bie  finget  fet)c,  \]o  trerc  !ciu  funb  ^o  flcpn,  fic  Porbnmmet  itufj,  bau 
gotti-^  gerid)t  mag  fein  funb  tepbcu.  Trnmb  ift  fein  gröffer  troft  auff  erben, 
bau  bic  tauf,  burd)  mild)  mir  pu  bcr  gnaben  unb  barml)crlugteit  nrtcpll 
treten,  bic  bic  funb  uit  ridjtet,  fonbern  mit  bielcu  ubuugcn  anß  trepbt.  X'Ufio 
fpridjt  fanct  IHngiiftinu-S  cpneii  fcpueu  fpriid):  l^ic  funb  loirt  pu  bcr  tauf 
gnnt!  tiorgcben,  uit  alfjo,  baö  fic  nit  mel)r  ba  fcp,  fonberu,  ba-o  fic  uit  ]n 
gercd)uct  mirbt,  als  fprcd)  er  'bic  fuub  blcpbt  mol  bifj  pu  ben  tobt  pu  unfjerm 
ftcpfd)  uub  reget  fidj  an  uutcvlafj,  aber  bic  lucil  mir  nit  brepn  milligcn  obbcr 
blcpbcn,  fjo  ift  fic  burd)  bie  tniiff  alßo  georbenet,  ba-5  fic  uit  lunbamnct,  uod) 
fdjcblic^  ift,  Bi"ibcrn  anfj  getilget  mirt  tcglid)  nielir  unb  mel)r  bif;  pn  ben  tobt. 
S)er()al6en  foU  uiemant  crfc^rectcu,  ob  er  fulc  bof^e  luft  unb  (icb,  oiic^  uit 
bortiagen,  ob  er  fd)ou  feilet,  fonberu  an  fepn  tauff  gebeurfcu  uub  fid)  ber 
fclbeu  frolid)  troftcn,  ba^  gott  fid;  ba  luirpiinbcn  batt ,  pl)Ui  fepn  fuub  ]n 
tobten  unb  nit  ]ux  uorbamuiifj  re^en,  f)o  er  nit  brein  milligct  obbcr  nit 
brpncu  blcpbt.  v'lud)  foll  man  bic  fclbeu  mutenb  gcbaucfcn  obbcr  begirben, 
pa  and)  ba-5  fallen,  nit  an  ncmeu  ium  bortiagen,  fjoubcrn  alo  epn  uornuinnug 
bou  gott,  hivi  bev  mcufd)  an  fepn  tauff  gcbcncf,  loaö  er  ba  gcrcbt  l)att,  baö 
er  auruff  gottic'  gnaben  uub  fid)  übe  ]n  ftrepten  mibber  bic  funb.  pn  nud)  ]n 
fterbcn  begere,  ba«  er  bcr  funb  müg  lofj  merbeu. 

1   (JOÜe  n          4  Wolle  ß  <i  lualgejaUcu  A  7  toblcil  li          s  Ii66  15          1'   >"»:-" 

))iinbtiiiB    1?           17    folatiib   AB           2«   »eviuilliflcu   (il  29   ob    cv   fiel    in  böftc  Infi  obbct 

liebe  i    ob  ev  uiele  in  bufe  lüft  ober  lieüe  U  ob  ev  «icl  in  bÖB  Infi  obci  liebe  I         :!l   ttoften  li 
32  ocrioiüiget  Gl 


7;)2  Gin  Sermon  i'ou  bcm  Safrniiu'iit  bct  Inufc.  1-M9. 

Gjiint  ^liiclfften,  .viie  ift  mi  bn-j  brittc  ftutf  bcS  facvamcntc'  511  Iwubcln, 
bdv  ift  bcr  glaub,  baB  ift,  bno  man  biß  aUe§  feftiglicf}  glaub,  bao  bao  faL'ra= 
luent  nit  allein  bebeut  ben  tobt  unnb  auffcvftceung  am  ^^Nungftcu  tag,  burd} 
uiilrfjc  bev  menfd)  ucra  tocvb  ciinglid)  an  funb  yi  leben,  Boiibevu  bac'  C5  aud) 
gemifjüd)  baffetb  antiebe  unb  Imrrf  unb  uub  mit  gott  üorplinbet,  ba-5  toir  3 
liniüen  biß  i)nn  ben  tob  bic  funb  tobten  unb  luibber  fie  ftrct)ten ,  unb  I)cv 
mibberumb  unß  luoEe  ]\i  gute  t)alten  unb  gnebig  mit  uno  l}anbclnn,  nit 
vidjten  nad)  ber  fdjerpfe,  bac-  lin)r  au  funb  nit  fetjn  Ijnu  biffem  leben,  biß  baö 
nujv  rel)u  inerbeu  burd)  ben  tobt.  'i'Ufto  tiorftct)ftu  Inie  el)u  mcnfd)  unfd)ulbig, 
rcl)n,  an  funb  mivt  t)u  bcr  tauff,  unb  bod)  blet)bit  tioU  üitl  poBer  nciiguug,  i' 
bav  er  nit  aubevfj  veljn  bel)ft,  bau  ba-?  er  angefangen  ift  relju  Im  Inerbeu,  unb 
bev  fclben  rel)nideit  el)U  jeidjeti  unb  Innib  batt ,  unb  l)I)e  mel)r  reijn  merben 
foH,  umb  tuiidji  linlten  l)l)m  gott  feim  nad)fteLligeu  unrei)nidei]t  nit  red)nen 
luill,  unnb  alfto  uu1)r  burd)  gottic'  gucbigec-  red)uen  bann  fei)nc'  mefjeuo  balben 
i<i.  3-M '.  reijn  ift,  loic  ber  propfict  fagt  pa.  ;-il.  Selig  fel)n  bic,  ben  tjtjre  funb  Oorgcbcu  i-' 
fet)u.  Selig  ift  ber  menfd),  bem  gott  fei)u  funb  nit  5U  redjnet.  2i§cr  glaub 
ift  bcr  aller  notigft,  bcnn  er  bcr  grunb  ift  allco  troftiö:  Iner  ben  nit  l)ott, 
ber  muB  Uor^uieijffelnn  \)n  funbeu,  han  bic  funb,  bic  uo(^  ber  tauff  blel)l)t, 
nuid)t ,  bac'  alle  gute  leeret  nit  renn  fcijn  öor  gott.  Serbalbcu  mufj  nmn 
gar  ferf  unb  frei)  an  bie  tauff  fid)  lialten  unb  fie  t)altcu  gegen  alle  funb  unb  •-•o 
crfd)rcrfeuu  bcä  gcrtifjeu ,  unb  fagen  bemutiglid)  'id)  Uieijfj  gar  lool ,  ba-:<  id) 
fei)n  rcl)nB  locrcf  nit  t)ab,  3lbcr  id)  bl)u  t)t)e  taufft,  burd)  lüilc^  mljr  gott,  bcr 
nit  ligcn  fan,  fid)  Horpunben  batt,  nu^jn  funb  ml)r  nit  ,yi  red) neu ,  ßonbcrn 
]u  tobten  unb  Portilgeu'. 

^unt  3)rcl)^cl)enben,  '^Ußo  liorftcl)cn  luijr  uu,  bae  unfer  unid)ulb  Don  ber  =•> 
tauff  ganli  unb  gar  bcr  gotlid)en   barmlierlüdcit  halben  fjo  l)ei)ft,  bie  foldj» 
angefangen,  unb  mit  bcr  funb  gebult  tregt,  unb  nnfj  ad)tct  alß  lucren  lui)r 
an  funb:  ba   l)cr  Dorftcl)t  mau  aud;,  loarumb  bie  6l)riftcu  l)cl)Beu  t)un  bcr 
fc^rifft  bic  fiuber  ber  barmberljideit ,  el)n  Hold  ber  gnabcn  unb  mentd)cn  bei? 
gutigen  loillcn  gotti-?,  barnmb  bao  fie  augefangen  burc^  bie  tauft   rei)n  Iju  ^u 
lucrbcii,    burd)   gottic-   barmf)erl!irfcit    mit   bcr   übrigen    funb   nit  norbamuct 
lucrbcu,  biß  fie  burd)  bcu  tob  unnb  am  jungfteu  tag  gaulj  retju  luerbcu,  loic 
bie  tauff  mit  l)rcm  licid)eu  aufjUicl)Bet.    Xarnmb  ift  bao  ci)uu  grofjer  t)rtl)um, 
bic  bo  meinen,  fie  fel)eu  burd)  bie  lauff  ganti  rel)u  morbcu,  unb  t)nn  t)l)rem 
uuOorftaub  ge()u  fie  l)l)un  unb  tobten  l)l)r  funb  nit,  Juolleno  nit  funb  laffen  »^ 
fel)n,  OorOarten  barl)nuc,  unb  nuid)en  alyo  l)()re  tauff  gar  lui  uid)t,  blclfben 
allein  l)uu  cttlid^cn  cuBcrlidjen   locrffen   bangen ,   unter  unld)cn  bic  b^ ffnvt, 
T)a§  unb  anberc  naturlid)  büBl)el)t,  bie  fie  nit  ad)tcn,  nur  fterrfcr  unb  gröffer 


4  nun  locrbt  Ol  (i  lubicn  li  7  w'otk  R  8  fcfjcvpc  B  10  „Ditt"  fcfitt  B 

Ijöfjct  B         14  bann  butc^  jcius  Ol         1.")  om  rvvi.  Piatm  CGI         17  notißft  B        21  bcmü= 
ligUi^  B  24  tobten  B  •>:>  2ri)jcf)cnbcn  .\  3ö  tobten  B  3(5  uct^avrcu  L'GI 


(Jiit  Sctmoii  Hon  bcm  Snftamciit  bcv  Inufc.  1519.  '^f]p, 

hjerben.  9icl}n,  tu  ift  nit  alfjo,  C^o  luiifi  bic  fimb,  liiifjiiciHViiui,  fuv  Uuuc  iimb 
erfant  tüevben,  ba-3  fie  aber  imidjeblid)  fcl),  gottio  fliiabcn  ]u  fdjicijbc,  bcv  fie 
nit  rcrf)m'n  luiü,  üo  bod),  ba-ö  iiuiii  fie  mit  Hieleii  ubuiu^cii,  locvrfen  imb  lei)bcn 
beftvel)tc,  ;,ii  letjt  mit  |tevbeu  tobbc.  älnldje  bov  nit  tlmn,  bcn  trivt  ev  fie  nit 
nad)laffen,  2avnmb  bn5  fie  bcv  tmiff  nnb  Ijlivcm  Horpinben  nit  fol^c  tl)nn, 
nnb  lUinbevn  baJ  angefauc^cnc  locvrt  föottiv  nnb  bcv  Saiiffc. 

(Vjiun  liievl!el)cnbeu ,  Ter  nvt  feljn  mid)  bic,  bic  bo  mel)nncn.  l)lne  fnnb 
mit  flnn^tlinnng  tilgen  unb  ablegen,  .Unmmeu  and)  fju  ferne,  ba-j  fie  ber  tauff 
nit  mel)r  ad)ten,  gerab  als  l)etten  fie  bcr  tauff  nit  mc()r  bcburfft,  ban  ba-5  fie 
eranfj  gcliaben  felm,  Iniffcn  nit,  ba-j  fie  bnrdj-j  ganli  leben,  bif?  Im  ben  tobt, 
rja  am  ^unc\ittn  tag  cvafft  Ijatt,  luie  broben  gefagt.  Irumb  meijnen  fie 
ettluaö  anbcrs  311  finbcn,  bie  funb  juüortilgcn,  ncmtid)  bie  Inevrf,  unnb  niad)en 
alfjo  l)()n  ieU)  nnb  allen  anbern  böfj  cvfdjriid'cnc  nnfid)ere  gclinffen,  luirl.uigiing 
am  tobt,  nnb  miffen  nit  Unc  fie  mit  gott  bran  fel)nb,  adjtenc-,  bie  tanff  jei) 
nn  bnrd)  bie  funb  öorlovcn  unb  nit  mel)r  nnli.  1a  biitt  bid)  für  bei)  lcl)b. 
San  toie  gefagt,  ;^^ft  Ijcmant  Ijn  fnnb  gefallen,  feo  gebend  er  am  fterrfften  an 
fel)u  tauff,  luie  ftd)  gott  bafelb  mit  l)l)m  norpunbcn  Ijatt,  alle  funb  ]ul'orgeben, 
%o  er  iDtbbev  fie  fed)tcn  tüiÜ  bif?  i)n  ben  tob.  5luff  bic  fclbige  luavljeit  nnb 
üorpinbnng  gotti«  muB  man  fid)  frolid)  crluegen:  ^0  gct)t  bie  tanff  Inibbev 
l)n  l)l)rem  Incvct  nnb  crafft,  üo  luirt  ba-ö  ticrli  luibber  3U  friben  nnnb  frolid), 
nit  l)n  fel)ue  merrf  obber  gnngtl)nnng,  fonbern  \}n  gotti»  barml)erliidcit ,  bic 
\)\)m  Ijn  ber  tauff  ju  gefagt  ift,  emiglid)  311  l)alten,  unb  an  bcm  glonben  uiufj 
mau  atf50  feft  balten,  bac-,  ob  and)  alle  cveatuvc  unb  alle  fnnb  ct)ncn  nbir= 
fielen,  er  bcnnod)  brau  l)ange,  angefel)cn,  bay,  luer  fid;  balum  left  bringen, 
ber  mac^t  gott  311  eljnem  Ingncr  ijn  fel)uem  Oorpinben  an  bem  facramcnt 
ber  tanff. 

^^nm  fnnffl^el)enben,  Ten  glauben  fid)t  bcr  lenffeU  am  mel)fteu  an,  Uien 
er  ben  umbftoffet,  %o  t)at  er  gemonncn,  Saun  and)  bas  facramcnt  bcr  ''^n%, 
baüon  gefagt  ift,  fei)neu  grnnb,  an  bifjem  facrament  l)att,  Sic  lucl)U  allcl)» 
bcnen  bic  fnnb  üorgcben  iuerbeu,  bic  gctanfft  fel)n,  ba-5  ift,  benen  gott  3ngc= 
fagt  f)at  funb  üorgeben,  alfjo  ba-:^  ber  puß  facramcnt  ernelocrt  nnb  loibbcr 
nntjcugt  bcr  tauff  facramcnt,  aU  fpred)  ber  priefter  l)n  bcr  abfotution  '5id), 
gott  batt  bir  bet)n  fnnb  ibt  üorgeben,  loic  er  bir  liorl)in  l)n  ber  tanff  3ugcfagt 
unb  mir  itjt  bcfoleu,  l)n  crafft  ber  fd)luffcll,  nnb  fnmpft  nu  luibber  Dn  bcr 
tauffc  luercf  unnb  lüe§en'.  OJlcnbftu,  %o  bflftu.  3twl)ffclftu ,  ßo  biftu  Dov= 
loren.  5llB0  fiuben  mir,  bac-  bic  tauff  bnrd)  fnnb  luirt  tnoÜ  üorl)inbcrt  an 
l)l)rem  mercf,  bac-  ift  iiorgelumg  nnb  tobtung  ber  funb,  aber  allein  bnrd)  ben 
Unglauben  tjx§  iDcrd»  Irirt  fie  3U  uidjte,  unb  ber  glaub  bringt  crlnibber  bic 
fclbcn  l)inbcrnif!  \)U5  lucrö-S,   alfeo  gar  ligt  c«  aäd^  am  glauben.     Unb  Unin 


4  bcm  tuixt  A15  :,  „fie"  fcljlt  I!  9  fltcie^  ol«  C(il  l.'>  fti'itt  1!  2:i  ii6«> 

fielen  15  :J2  an^eiflt  C  an  jctjdt  (i  nnjoiflt  I 


7:14  '-*'i"  Äfrmon  i'on  &cm  SnfTinnciit  bcv  iniifo.  1-M9. 

id)  folt  clerlitl;  inc\cn,  5,",o  ift  c-?  cijii  anbcv  bin^,  bic  fimb  luirflcbcn  iiiib  bic 
htnb  nb^iikgen  obbcv  auß  ,',u  tvclibcii.  Xic  inngcbung  bcr  )iinb  erlangt  bcv 
gUnib,  ob  i'ic  InoU  nit  gnnt!  auftrieben  fcl)n,  \'lber  bic  funb  aufjtreljben  ift 
ubung  inibber  bic  tiinb  unb  511  lelit  fterben ,  Xa  geht  bie  funb  ganl;,  unter. 
6.1t,  IL«,  i.(Yc,  i|t  nber  alo  bel)b  ber  tauff  luerrf,  alfjn  )d)rct)bt  bcr  'JlpciftcU  ,5uu  öcbreern, 
bie  hod)  taufft  iimren  unb  iibrc  funb  lungcbcn,  fic  foUcn  bie  funb  ablegen, 
bic  litm  (inligt.  Xan  bic  Uict)l  id)  glaub,  ba-j  mir  gott  bic  tunb  nit  red)ncn 
iniU,  f;o  ift  bic  tauf  crefftig,  unb  fein  bic  funb  norgcbcn,  ab  fic  Uiol  norf)  ba 
bleljbcn  ciin-?  grciffcn  tciU-J.  Xarnad)  folget  bao  auRtret)ben  burd)  lci)bcn  unb 
fterben  h'.  Xa-j  ift  ber  artidfcl,  bcn  unr  befennen  '^,d)  glaub  i)n  ben  hcDligcn 
gei)ft,  l'orgcbnng  ber  funb  ,'c.'  Xa  lüirt  bie  tauf  fonberlid)  berurt,  i)n  incldjer 
bic  Dorgebung  gc)d)id)t  burd)  gottiv  Porptnben  mit  unß:  brumb  muf;  man  nit 
3lt)ei)ffcln  an  bcr  fclben  norgcbnug. 

^^um  Scrf)icl)enben,  \Ulf50  folget,  ba-j  bie  tauff  alle  lel)bcn  unb  fonberlid) 
bcn  tob  nuljlid)  unb  l)ulfflid)  mad)t,  bav  fic  nur  bienen  mu^en  bcr  tauffc 
TDcrct,  bai'  ift,  bic  funb  3U  tobten,  bann  ec-  mag  nu  nit  onbcr-ö  tticrben,  -Jöer 
bcr  tauff  gnug  tl)nn  Inil  unb  ber  funb  lof?  Inerben,  ber  muß  fterben,  aber 
bie  funb  ftirbt  nit  gercn ,  brunib  mad)t  fic  bcn  tob  fjo  bitter  unb  grculid). 
-.JllBo  gncbtg  ift  got  unb  mcd)tig,  ba-j  bic  funb.  bic  beu  tob  brad)t  l)at,  ttiirt 
mit  l)t)rcm  cl)gcn  tiicrd;  (bcm  tob)  Inibber  bortriben.  "Man  ftnbt  Hill  Icut, 
bic  leben  loollcn ,  ba-5  fic  frum  merben ,  unb  fpred)en ,  fie  Uicrcn  gerne  frunx. 
9Ju  ift  fci)n  furtser  lüctjfj  ober  Itieg,  bann  burd)  bie  tanff  unb  tauffen  inercf, 
ba&  ift  lci)ben  unb  fterben.  Xie  lnei)l  fie  bcv  nit  InoUen,  iftc-  ci)n  ljet)d)en. 
bac'  fic  nit  red)t  luiffeu  uod)  mcl)nen  frum  ;,u  toerben.  Xarumb  liatt  gott 
iuand)crlel)  ftcnb  Oororbenet,  in  Itiild)en  mau  fid)  üben  nnnb  lcl)ben  leren  fotl, 
cttlidjcn  bcn  eelid)cn,  bcn  anbern  ben  gel)ftlid)cn ,  bcn  anbcrn  bcn  rcgircnbcn 
ftaub,  unb  allen  bcfolen,  mut)e  unb  arbel)t  ju  l)abcn,  bac-  man  bac-  flcl)fd) 
tobte  unb  gemcnc  ,',um  tobte,  bau  allen  bcnen,  bic  gctaiifft  fel)n,  ben  l)att  bic 
tauff  bif^c-^  lcbcu-5  rüge,  gcmai^  unb  gniige  ,yi  lauter  norgifft  gcmadjt,  al-^- 
cl)n  üorl)l)nberni§  l)l)rc'3  lücrcfc-,  han  barljunc  lernet  niemant  lel)bcn,  gerne 
fterben,  ber  funb  loß  ,^u  toerben  unb  ber  2auff  folge  tl)un,  funbern  lped)ft 
nur  lieb  bißec-  lebcnä  unb  greloelidj  bcc  cRiigen  leben,  fordet  bc-?  tob->  unb 
flnd)t  ber  funb  üortilgung. 

üjum  fiebcnlicbenben ,  '•Jtu  fid),  i)n  bcr  menfd)cn  leben,  ec>  fel)n  i)l)r  uill, 
bic  gaften,  S3ccten,  Sl^allen,  unb  ber  glei)d)en  ubung  t)aben,  mit  liiild)eu  fie 
nur  bin  borbienft  vifamlen  oormci)ucn  unb  l)od),'',nfit!en  Dm  l)l)mcll,  leren 
aber  uljmmcr  mebr  i)l)r  böfjc  untugent  tobten,  l'ian  folt  faftcn  unb  alle 
ubung  ba  l)l)n  lcl)ten,   baä  fie  ben  alten  Vlbam,    bie  funblid)  natur,   brurtten 


S  bo  bfctjben  li  9  groficn  H  l.j  toiiff  1!  K!  tobten  B  20  bcn  tob  Ali 

2ö  >t)cldf)en   1!  -i}  jonbcrn  B  ;!2   flvcluUc^  li    ßveiilitcit  ('    flrcwligfeljt  (i    guinligfait  1 

"<)  (crnen  ('(;! 


Pin  Scrtnott  Hon  bcni  Satvniiifiit  brt  Iniifc.  1519.  7;^-, 

unb  cieliicnctcit,  iii  ciinievcn  allc-3  bcc<,  ba-ö  bifjcm  U-bcn  luftig  i|t,  imb  olf?o 
,iiim  tobt  tcfllid)  iuct)v  unb  mcljr  bcvcijt  uindjcn,  bas  bcv  tauffe  c\nu(\  iicicl)cl)i'. 
llnb  aücv  bcvfclbcn  ubuiiflcii  iinnb  im'ilie  imifje  folt  man  iiemen,  iiit  iiad)  bcv 
,5ntl,  nad)  C[xbiit,  ionbfvn  iiad)  bcv  fobcvimci  bcv  Iniiff,  bno  ift,  bao  cl)n  Di^lid) 

..  bie  ubnnc\  unb  ßoOill  an  fid)  ncl)mc,  bic  unb  fjofiä  pl)m  nnl!  unb  nntt  mcvc, 
bie  fnnblidjc  luituv  ,]u  bviicfcn  unb  jum  tobt  fdjicfcn,  bte  felbcn  aud)  ablafjcn 
unb  mct)vcn,  bavnad)  man  bcfunb  bic  tuub  abiicmcn  obbcv  in  ncmcn.  2.]o 
favcn  itc  ba  l)cv  unb  Inbcn  anff  fid)  bifj  unb  ba-j,  tl)nn  iljt  alfjo,  ittt  anbcvo, 
nuv  nod)  bcv  lavncn  unb  anfcbn  bcc-  nicvrf-j.,  bavnad)   id)n)tnb  loibbcv  favcn 

1"  laffcu,  unnb  alf;o  c[anh  nmbcftcnbini  Uu-vbcn,  bav  nl)mnu"v  nidjtv  anß  l)lin 
Tüivt ,  C^'ttlid;  bv6bcv_  bic  fbpff  ,',n  üvcdjcu  unb  bic  natnv  imvtcvbcn ,  ba-j  \\c 
nad)  l)l)n  nod)  anbcrn  nul?  fclju.  '^ab  ici)n  alles  fvud)t  bcv  Icvc,  bic  nuß 
bcfcffcn  batt,  bao  mir  mcDucn  nod)  bcv  vcm  obbcv  tauff  an  hinb  icl)n  unnb 
bie  fluten  mcrd  nit  ,ju  fnnb  tuntilflcn,  fnubcvu  fvcl)  fnv  fid)  fclbo  bcv  mcnige 

1-.  famtcn ,  obbcv  bcn  c^etbaucn  fnnben  lynifl  tl)un.  Ta  belffen  yi  bic  pvcbiflcv, 
bie  bcv  lieben  l)cl)li3cn  Icflcnb  unb  Uicvrf  nit  lücl)Blid)  pvebi^cn  unb  flcmcDu 
cvcmpcl  barauB  mad)cn,  feo  fallen  ban  bvnuff  bie  uniunftcnbiücn  unb  loivrfcn 
\]i]x  tiovtcrbcn  auf?  bcv  l)ei)liflcn  crcmpcU.  (^)ott  bat  cijncm  l)fllid)cn  bf^liflen 
fel)n  fonbcvc  mclifj  unb  flnabc  geben,  fel)iiev  tauff  üolgc  ju  tl)un,  Sic  tauff 

i«  abtx  mit  t)tivcv  bcbcntung  attcn  ein  gcmclju  mafj  gefeilt,  bac'  ein  l)glid)cv 
fel)n«  ftanb-?  fid)  pvüffc,  mild)c  tveijfjc  bbm  am  beftcn  fovbevUd)  fei),  bcv  lanff 
gnug  ju  tt)un,  bai  ift,  bic  funb  ju  tobten  unb  ftcvbcn,  auff  ba-?  alßo  lel)d)t 
unb  fcnfft  lucvb  bic  püvbc  Pbvifti,  unb  nit  mit  engftcn  unb  fovgcn  yi  gebe, 
loie  üon  bcn  •felbcn  5alomon  fagt:  Tic  mevcl  bcv  unmciifjen  mavtcvct  fic  nuv,  «rff  i»,  is. 

2.'.  Srumb  ba§  fie  bcn  hicg  ,5uv  ftabt  nit  loiffcn.  San  eben  wie  bie  gccngftet 
fel)n,  bie  ,]uv  ftabt  looUcn  unb  tvcffcn  bcn  meg  nit,  >'llßo  ift-^  mit  bifjen 
aud),  baC'  alle  i)bv  leben  unnb  loivrfcn  loivt  i)l)n  falov  unb  vid)tcn  bod) 
nid)t§  auß. 

(i,Uiin  ad)t^ebenbcn,  S^a  l)cv  gebovt  nn  bie  gcmcDuc  fvag,   ob  bie  lauff 

3u  unnb  gelubb,  bic  toiv  ba  gott  getban,  mcbv  obbcv  gvbffcv  fcl)n,  law  bie  gc= 
lubb  bcv  fcnfd)eit,  pvicftcvfd)afft ,  gcl)ftlid)cit ,  ^o  bod)  bie  Sauff  gcmcl)n  ift 
allen  6bvtftcn,  unb  man  c-j  ad)tct,  bic  get)ftlid)en  el)n  befjonbcrc'  babenn 
unb  bobev-j. 

','lnttoort,  ift  au%  ben  öovgcfagtcn  lcl)cf)tlid)  ,}u  antmoiten,  bau  l)n  bcv 

;!.'.  tauff  geloben  loir  all  glel)d)  el)n  bingl,  bic  funb  3U  tobten  unb  i)t\}[ia,  ]u 
locvben,  bnvd)  gottiö  tuivctcn  unb  gnab,  bem  miv  nnfi  bavgcben  unb  opfcvn, 
inie  ct)n  tbon  bem  topffcv,  unb  ift  ba  fcljnev  beffcv  ban  bcv  anbcv.  Vlbcv  bcv 
felben  tauff  folge  ]U  tl)un,  bau  bic  funb  evtobtet  lücvb,  mag  nit  ci)nc  loelifje 


G  ju  tobt  H  9  ,Wibbcv"  fcljlt  Gl  14  ioiibetn  B  IS  c^ntn  AH  M  tcljdöirid) 
jii  antucrtcn  A  tci(^ttid)  ju  «eben  lol)nc  flomino  tjintcv  „^Intiuorf)  (.'  [in  U  loic  obtn^  :).'.  oU 
^u  gleich  <'(;>•'  3'  tin  ")<""  ^'^  ^affnn  G  nin  latjm  bem  l)aijiicr  1  ein  t^on  bem  ^offner  N 


7;3ß  Öiit  Seviiioii  licit  htm  Snftaiiiciil  bfv  Iniifo.   ]-">19. 

obbcr  ftaiib  ftniu.  Tviiinb  l)ab  id)  gcingt,  clju  l)glicl)cv  mufe  fidj  fclb  ^n'uffeii, 
1)11  »ncldjcm  ftaiibt  er  am  pcftcii  bie  iinib  miiqc  tobten  unb  bte  natuv  bempffcii. 
Vll^o  ift  cc'  Inar,  ha'^  fci)n  l)olKr,  befier,  i^rbfier  qcliibb  ift,  bnn  bcr  tmiff 
geliibb,  loa-?  fnn  man  tnelitev  ctciobcn,  bau  alle  iutib  Dortrcliben ,  ftcrben,  bif; 
leben  liaijcn  niib  l)el)liii  IneibeiK"  über  bao  flclubb  maa,  aber  fid)  ct)ny  IvoU  .-. 
Dorpinben  ijn  ci)nen  ftanb,  ber  l)l)m  fiHlli'^)  ""^  fovbcvlt^  fei)  ]u  ict)ner  Sauf 
notnbvcniiiiug.  Wlct)d)  alo  Umn  ,5liH'en  ,^n  eiiiiev  ftabt  Umnbeln,  mag  et)ner 
bcn  fnB|'tei)g,  bev  aubev  bic  lanb  )"tvai3  geben,  mic  e-j  t)bm  am  befteu  bnnrft, 
"illBo  Joev  fid)  an  cclidjen  ftanbt  binbet,  bcr  Umnbelt  im  bc'^  fclben  ftanbs 
mnben  iiiib  tel)ben,  bnvl)iine  er  feDne  natur  belabet,  bav  jie  ItebS  imb  tei)b'j  m 
gelnone,  fnnb  mcljbe  unb  fid)  ,^um  tob  bcfte  baf;  bevel)te,  bcif]  er  nit  fjo  iDot 
üormod)t  au^cr  bem  fclben  ftanbt,  4L^er  ober  mein'  Icljben  fiitf)t  unb  burd) 
Diu  ubuug  Itiill  tur^,lid)  fid)  jum  tob  beret]ten  unb  felmc  tauf  tiicrtf  balb 
erlangen,  ber  pinb  fid)  an  bie  teufd)el)t  obber  gel)ftlid)en  orben,  bann  cl)n 
gei)ftlid)er  ftanb,  lueii  er  red)t  ftet)t,  fto  fol  er  Holt  lel)bcn  unb  martcr  fcl)n,  i-. 
baö  er  mel)r  ubuug  fcljncr  tnuff  bab,  bann  ber  e()lid)e  ftanb,  unb  bnrd)  fold)e 
martcr  fid)  balb  geluene  bcn  tob  frolid)  \n  cmpfabenn,  iinb  alfto  )et)uer  tauff 
cnb  ubirtome.  llbir  biffcn  ftanb  ift  un  nod)  el)n  bober,  bcr  regirenbe  ftanb 
l)nn  gel)ftlid)cm  rcgiment,  alfj  '-i3iid)off,  "i^ifarrer  oc.  Xie  follcn  alle  ftunb, 
ganli  inoll  burd)  übet  mit  leljbcn  unb  Inerrten,  fertig  fcl)n  luiiu  tobt,  nit  -u 
allet)n  unib  i)br  linllcn,  fonbernii  and)  umb  ber  Uiillen,  bie  l)t)n  untertentg 
fel)n,  \n  fterbcu.  Tod)  Du  allen  bif^eii  fteuben  muf;  man  bcnnod)t  bie  mafe 
nit  lungeffen,  broben  gefagt,  ba-J  man  bie  ubnng  fjn  balle ,  bao  nur  bte  fnnb 
auf]  triben  luerbe,  unb  nit  nad]  ber  nu'uigc  obber  grofjc  bcr  lucrrf  fid)  ridjlc. 
^'Ibcr  lei)bcr,  Uiic  un)r  Dorgcficiiu  babcii  bcr  tauffc,  unb  \vi(\-i  fic  bcbent,  InaS  sr, 
im)r  brljnncn  gelobt,  unnb  mie  Uii)r  l)nn  l)reni  Incrrf  loanbclnn  unb  ,]u  librem 
cnb  fonimcn  foltcu,  alfjo  l)abcn  un)r  and)  ber  Inegc  unb  ber  fteub  Oorgeffen, 
unb  faft  nit  iniffen,  Ina  ;,u  fold)  ftcnb  cl)ngciel3t,  ober  löic  man  fid)  brennen 
l)alten  foU  tinr  tauffc  crfullung.  (vä  jft  et)n  \mmpa  branf;  toorbcn,  unb  nur 
Sei.  I, •->■.'. cl)n  rt)cltlid)er  fc^clju  taument  ubirbliben,  mic  'y]a{ai^  fagt:  Telin  filbcr  :i" 
ift  fd)üum  loorbcu,  unnb  bei)ii  loel)u  ift  Un'fferig  Uiorben.  lab  erbarme 
Wolt,  l'lincn. 

,^^nm  ■)fcun]cl)cnbcu ,  S;,o  ober  hai  beblig  facrament  ber  tauff  fjo  elm 
grofi,  gnebigo  unb  Iroftlid)-?  bingf  ift,  ift  mit  ernft  barouff  yifeben,  ba-j  man 
gott  l)l)C  bcr^lid)  unb  frolid)  bofiir  an  uutcrlafj  band,  lob  unb  ecrc  fog,  bann  :!•• 
id)  beiorg,  bcr  nnbancf  luirbicnt  batt,  ba-J  )v\)x  btinb  luorben ,  nit  luirbig  gc^ 
Uicf;cu  |el)u  fold)  gnab  ,\n  crlenncu,  unb  bie  gonb  mellt  Imll  tauff  unb  gnab 
gottiy  gcUicf^cn  unb  nod)  ift,  »nir  aber  liiui  bic  engftlid)en  et)gene  mcrd,   bor 


2  nuigc  H  4  »iovtvt)tipn  AI'.  7  ftnnht  Itjanbcln  I!  12  niificrlinld  fü  14  fcvtinlip 
firf)  (;l  l.j  »ot  iTinvtoi-  unb  Ictibcii  jcin  ('i;l  17  fvoliri)  U  Is  l)oI)cr  I'.  '24  (ivofic  I! 
2(!  bnirljmicn  II       wniibfrmi  A  uinnbfvii  )'•         :lii  iiticvlilit'Cii  U         "'>  fvolidj  1!         :17  lucvlt  (.' 


Pin  Scviiion  uoii  bcm  Snfvnmciit  bcv  Jniiio.  I-IIO.  737 

iiad)  l)ni"5  nbliiB  uiinb  ber  fllcijcljcii  falicl)C  tioftc  Dinfiivct  ii'l)ii,  lunmeDut,  c[ott 
iiit  ccv  ]iitiauieii,  liUjv  lueven  bann  fnim  uiib  i},imc\  ivJrf)coii  fiiv  bic  hiiib, 
al§  tuolten  lrH)v  l)l)m  }tt)m  gnob  abcfauficit  obbev  beluilfii.  jviivltiav  \mx 
{vJottio  C(iinbcii  nit  nlfjo  ad)tet,  ba-?  ]\c  \]lm  alo  cl)ncu  niubev  bulbcii  iiiib  felifi 

■  inacfjcii  luerb ,  uiiiib  aU.t1)ii  jcljuciu  (vvid)t  ciitc^cfteii  c\(l)l,  bev  luivt  flottio 
m)mmcv  fvolicf),  niapi  l)l)n  and)  luibbcv  licln-ii  nod)  [uücn.  XHbcv  fjo  lin)v  I)6vcn, 
bciö  er  1)11  bcv  taiiff  Iniitb  iiiif;  fiiubcv  nuti  iil)mpt ,  id)onet  iiiib  iiuidjt  iiiif; 
vcl)ii  iHiii  {a(\  ]\i  tag,  unb  bac-  fcfticflid)  gk'liU'cii,  imifj  biii?  Ijcvl;,  fvoliri) 
tticrbcn,  gott  lieben  unb  loben.    'JUfü  t>vid)t  cv  l)m  propl)ctcn:  .^"^d)  \v\ü  ijtjv-wm  :i.  w- 

"1  fd)onen  linc  cljn  batter  feiinem  finb.  Tvnnib  ift  nott,  btiS  man  bcv  ()od)= 
gelobten  majeftct,  bic  fid)  fegen  nnf;  avme  bovbaniptc  1t)nvni[el)n  fjo  gnebig 
unb  barnil)cvl',ig  ciljeigct,  band'  l'agc,  unb  bac-  lucvrf,  luic  e-^  an  l)l)m  iclb-j  ift, 
gvofintadjc  unb  cilenne. 

^^nm  .^lüenliigften,  Xa  bd)  foUcn  iul)v  unj]  aber  and)  fui)cl)en,  bao  nit 

1'.  cl)n  ialid)c  itd)cvl)cl)t  bei)  ei)nvcl)Jie  unb  Uueri)  bei)  l)l)vfclb  'X\t  e-j  %o  gnebig 
unnb  groß  bing  umb  bie  Sauff,  ba-j  um  gott  bic  fnnb  nit  ved)nen  Unll, 
nnnb,  fto  "balb  \v\)x  toibbev  fnmmcn  lum  bcv  fnnb.  all  bing  fd)led)t  fcl)n  l)n 
cvafft  bcv  taiiff,  fco  luill  id)  bic  Uiei)l  leben  nnb  tl)nn  mcl)n-j  linüen-?,  unb 
cvnad)mal-5  obbcv  am  ftcvbcn  au  mct)u  tanff  gcbcnrfcn  nnb  gott  fcljus  bunb« 

•-"'  inn-mancn,  nnb  bann  mcijncv  tanffc  gnug  tl)nn'.  ;Vi  fvcljlid)  ift  eo  nlf^i  gvof; 
umb  bic  lanff ,  ha-:\  \vaii  bu  liiibbcvfomeft  non  fnnbcn  unb  bev  tauff  bunb 
anvuffift,  bclju  fnnb  bovgeben  )el)nb,  Sirf)  nbcv  Ini,  uuin  bu  fjo  fvcbeü  unb 
mutmiUig  fnnbift  auff  bie  gnab,  bno  bid)  baö  gevid)t  nit  evgvetff  nnb  bcimcm 
mibbevfommcn   iuborfumme,   nnnb  ob  bu   ben  icl)on  nuUteft  glaloben  i)nn  bic 

'-!■'•  tauff   Libbcv  DovtvalPcn,  ba§  buvd)  gottiv  bovl)cngen  beim  anfed)tung  ßo  gvojs 
Uievbc,  bae  bcv  gtaUib  nit  bcftcl)en  mng.    '-il-Min  fjn  bic  )d)mevlid)  blcDben,  bic 
nit  fnnbigen  obbcv  l)l)e  auß  Inntcv  gcpvcd}lirteit  fallen,  loo  luill  bel)n  fveüeU  i.tniv.  i,i». 
blcijben,   bev  bic  gnab  Povjud)t   nnb  gefpottet  ()att  ^     Svnmb   (afj  nn-j  mit 
furchten  manbcUnn,   ba-j  m)x    bic  veid)tnmli  gotlid)cv   gnabenn    miigcu    mit 

»«  eljncm  feften  gtaUjben  bcliattcnn ,  nnb  icDucv  bavmlievfurtebt  fvolid)en  banrfcn 
t)mev  unb  cmiglid).    '^lUieiK. 

C.  (vülid)  11  S  irötid)  li  22  fvcliotidj  C  frcUcntirf)  fil  2G  mii«  I!  2S  »or= 

JVpttct  *'  Bcvjvottct  (il  mit  jovgcii  iinb  fiurf)tcn  C  mit  jovflni  iiiib  fovrfjtcti  <il  mit  iovflcii  unb 
flitzten  N  29  ßottfic^et  ß  :!0  ftölic^en  15 


Siit^CT?  fBtxie  II.  ■*' 


ä'ä'ä'^Mi^'ä'ß'i^'iM^'£i&-ä^'i^'ä'i^^^ 


(£iu  3cnuüu  Don  bcm  ()od)luürtiincu  3afvamcut 

bc«  ()ci(iöcu  nml)rcu  l^Md)unmc^  (i{)v\)t\  uub  t)ou 

ijcu  ^^rüt)crfd)aftcu, 

1519. 

(^Jlcict;  ^u  ■Jdifatijj  bcfimbet  unicv  Scviiiou  iciiioii  3(nid}liiü  nu  3cl)vifteu 
cifjnliriH'v  »'Ivt  iiiib  ii'citcvftin  bf.^ndim-t  cv  alc-  iold)c  bfu  Scvmon  üom  «atvaincut 
bcr  '4?uBc  unb  bcn  Scriiion  nom  £afvniiicnt  bi'v  laufe:  to  bcftiitii^t  cv  uuii'vo 
*J(iiffoJiuiig  Don  bi'm  i'erijältniß  bcv  bvfi  Seniioni'  ,',u  ciiiaubi'v,  \v(id](  linv  in  bcv 
(Einleitung  ,511  bcm  Don  bcr  i^u^c  nä^cr  bargckgt  fiaben. 

Slni  29.  "DioDembcr  1-519  tfjciltc  Sutl}cr  bcm  Spalntiu  mit;  Sub  typis  est 
.  sermo  lie  Eucliaristia  verljosissinnis.  S'cmnacf)  h?tvb  unfcr  Sermon  in  bcn  erften 
2agen  beö  S^ecember  evfd)iencn  fein.  £d)on  am  24.  bee  le^tcren  illonatä  gelangte 
bevfclbe  in  bie  .önnbc  •ticr,^og  ©eovgS  Don  Sad)fen,  bcr  fofort  in  ben  beibcn 
Munftvnn.ien  anf  bcm  litelbtatte  bee-  Urbrncf-J  böf)mifrf)C';  Wift  mittevte  nnb  bcn 
3in§alt  „faft  ptagifdi"  fanb:  ncd)  in  bcr  Sl>cil)nad}ts,^eit  bcrid)tctc  er  bariibcr  an 
^ut^er»  l'anbcäf)crrn  unb  mad)tc  and)  bie  iöifrfjöfe  öon  llJcrfebnrg  unb  9Jlcifecn 
bavauf  aufmcrffam.  Miamcntlid)  umrb  bcr  britte  '4>""f'  "!■:'  i!-'»'';!  ""'^  ärgcr(id) 
ucrbäd)tigt.')  i.'utt)cv  ucrtljcibigte  fiel)  ,iunäd)ft  in  einem  tn^cn  'Jinri)Hun't  \\\  bcr 
„anbernu'it  getorrigirtcn"  ?lu?gabe  feiner  Sdjrift  nnb  licfj  bann  eine  bcfonbcvc 
„'iH'rflärnng  etlicher  Vtrtifcl  in  feinem  Sermon  non  bcm  beiligcn  Safranu'ut" 
anvgcticn. 

(ijefd)irft  üerbanb  ber  iKeformatDr  mit  bcm  Sel)lnfi  bc-5  Sermons  eine  5?e= 
tiimpfung  bcr  fog.  '.Brüberfdjaften.  Sic*?  Uiarcn  ^.Jicrbäube  ;,u  fronuncn  Übungen 
unb  Sciftungen,  bereu  baburri)  crUiorbcncÄ  '-i'erbienft  ben  cinjclneu  llütglicbern 
angererf)net  tocrbcn  foHte:  ■Oorijuintl)  nnb  fittlicl}c  iH-rnnlbcrung  loaren  in  il)rem 
Wefolge.  Srijou  früher  Ijatte  fiel)  Vuttjcr  il)nen  abgeneigt  gefüllt;  jeiit  fprad;  er 
unbert)oI;(en  feinen  Söibcrnnllen  gegen  i{;r  ©etia^rcn  au?  unb  mic':-  auf  bie  red)te 
i^rüberfrf)aft  t)in.  auf  „bie  Wemeinfrf)nft  ber  .Oeiligcn". 


')  Sein  3iil)nll  lO'irb  fpntcv   uon  '4>npft  Yto  X.  in  bcv  "i<iilU-  mibcv  *s.'iitl)CVv  ^>vvtl)iimcv 
förmlid)  Ucrbnmint. 


^in  Sermon  Dom  ©ntinniciit  bc?  Scidnmm?  Pfirifti  ii.  non  brn  i'riibcricljnftcii.  l-MO.     7;)r| 

:3m  ^at\xt  l.">24  fnm  bei  Il)omn>j  ilUilf  in  "i^nfel  riiie  lntcinitri)f  Übi'viol.iimn 
I;cvau§. 

l'gf.:  Jtn  iinjcvin  Scvmoii  ^llijrfjn.  1,  18  iinb  :!  S.  742.  750.  3c  2i.\  I  S.  -W.i.  Viitljfvf- 
äl'cvfc  Jtfiinct  ".Hiic-gnlii;  155.5  1  931.  2i:j"  ff.  Seibcmnnn,  Tic  l'eip^iflcv  Xi?piitntioii,  Xtf.jbfii 
uiib  l'cipjig  184:!,  S.  145  f.  fiöftlin  I  S.  302  ff.  31:}  f.  Übtr  bic  *itiiborirf)iiftoii  uonirl)iiilirt) 
ftolbc,  £ie  bcutfd^c  'Kiifliiftinfv=0"ongtcc(ntioit.  Qiotha  IS79,  S.  70  f..  iiiib  iibev  l'iitliov-?  Stellung 
ju  i^ncn  oben  2.  114. 

2)cut)"c()c  \'liioflaticii. 

A.  „6V)U  ScviiiDii   0011   brm  •t>orl)rcii-bi  ||  gcii  Sacvament,  bo-j  lH"i)lifli'u  lunvcii 

Sel)d)nam'5   etjvifti.   ;  ^i'nb   ton  bni  'i<nibi-vtri)Qfftni.  [|  S).  lU.  V,  VI. 
[.^ol.jfd^nittl  jl  miv  bie  \.'in)cn.    "    Wit  '.Hiisnotjuic  bcS  öol^fdjnittoe  ift 
ber  Ziid   xotij  flcbvmft.     5liif   bcv  litelrütffeitf    nuv  ein   .t^üljfdjnitt. 
12  'J^tiitter  in  Cnnvt,  (oi5to-5  ^iMatt  Ifir.     ?(ni  (fnbe:    „f  «cbvnift  lu 
aBittenbevc^f  bnvd)  ,ool)niiii''iit  11  WvnunUu'Vi^  'Jindj  C<l)vift  (jebnvt  InuKiit 
(■ynnffljnnbci-t  »nb  3{fun,H'l;cbcn  H  ^ai.  \" 

.S'ifv.nig  ÖSi'org  eiflntt  bic  bcibcn  .öoläfcijuittc  in  feinem  3<viefe  nn  'iPiirfjof 
^Ibolf  Uoii  IJu-riebiirg,  27.  Secembct  löJQ:  „(Tc-  ift  nm  elften  bint  nit  ber  crfleii 
Scl)ttcn  cl)ne  ^'Jlunftraul!  mit  enuer  .([itiftien,  nn  ber  anbcrii  nuri)  cl)n  'jJiDnftrdnii. 
bnr^nneu  mitten  eim  tvingfgeirt)ivve  |ein  .\ielrt)|  fteljit,  gebriigtt."  S.  Scibemiinn 
n.  a.  C 

B.  „6l.)n  Sermon  bon   bciii  •VXKt)ivirbi  ]j  iien  Gacvamciit,  br«  Ijcljligcii  loavni 

fiel)d)namB  0"t)vifti.  |1  'iJnb  uoii  bon  ibvubeifdjafften.  ||  S).  M.  1'.  l'l.  Ü 
[6o(ifd)nitt|  II  Ai'iv  bio  VcDcn.  ■'  '•JJiit  Jlusnnljnic  bce  .C")Dlifd)nittf-5  ift 
bcv  iitct  votl)  gcbnicft.  yiiif  bcv  litclviirfjcito  iiiiv  ein  .öoljid)nitf. 
12  5ÖInttcv  in  Cnnvt,  k^k^  «(att  Icev.  %m  ünbr.  „1  Oiebviiift  u" 
Söittcnbcvgf  biivri)  ^otinnnem  ||  Wvuncnbcvg  '•JJod)  C^bvift  gcbiivt  lanfont  i, 
iJiinfjljunbcvt  bnb  'Junm.icljcbm  ||  ^av.    " 

®ic  ^loljfdjnitte  finb  bicfctbcn  mie  in  .\. 
G.  „(^l)n  Scvmon  bon  bcin  •CiDd)Hjiv=  ||  bigcn  Sacvainct,  bce  (;ol}ligfii  U'ovcn 
!L'ot)d)nam^  (il)vi|ti.  |j  'üiib  uou  bon  33nibovid)(iffton.  S).  M.  l'.  V(.  !| 
Slnbcvrool)t  gooovvigivt.  1|  I.Ool.^idjnitt]  [j  aux  bio  Vcljcn.  "  *J(iif  bcv 
iitetvürffeite  nuv  ein  Aöol,5fd;nitt.  12  ^liittov  in  Cuavt,  leijte  Seite 
leer.  9lm  @nbe:  „1  (^ebvutft  ,^1  SÜittentevgf  bnvd)  Slo^annom  Wri'inen=|| 
bcrgf,  ''Rad)  Pfjriff  gopnvt  Innfent  fiinfff)itnbort  !  bnb  ^SlPf'itjiflltc"  •<>»'•  !i" 

Sic  .'poljjcfjiütte  iinb  biefelben  luie  in  A. 

D.  „@l)n  ©ermon  bon  bciii  .öodjlinrbigeu  Sacramcnt,  bee  ^(t)  ||  (igenit  lunrcn 

i'eic()nnni|;  b'()vifti.  'itnnb  bon  bon  i^ri'ibov--  ||  fct)nffton.  Tottoris  War- 
tini  l'ntf)or  Vtugnftiner^.  „"  darunter  ein  .£)o(jid)nitt.  litolriicfjeite 
bebrnctt.     10  Stätter  in  Cuart. 

Iitcl()Dl^irf)nitt:  Pili  ^>ricflcr  veidjt  einem  jungen  Wninic  bfls  9tbcnbiiinl)I. 
Xrucf  »on  4l*oligniig  Stbcfel  in  Seidig. 

E.  „ei)n  II  Scvmö  bon  bü  .^od)tüir=  ||  bigen  Sncrnmöt,   beä  (joijligon  maron 

m)cf)=  II  nanif?  C(}rifti.  llnb  bö  ben  3?riibor)d)nfffen.  ||  2.  'M.  l'.  31.  i," 
SJorunter  ein  .Oot.^fdpitt.  12  53lntter  in  Cuovt,  (eijtes.  i^ntt  leer. 
Villi  (v-nbo:    „«i  .mt  liiifon   bvnrfon   t^u  V.'el)Vt]ic-f  Ualentin'  ||  Sd)umnn. 

47* 


740    ^iii  £nmon  »om  ©aframcnt  bc?- Scirfjnams  C^f)tifti  u.  uoii  bcii  'i^vübevjdjatteit.  1519. 

3m  Inuffiit  fiinfftjimbcrtcn  [   ünb  ijiit  tyi'cnt.^igftcn  iare.    "    S^avuntov 

2cr  .!pol,itd)nitt  auf  bfm  litcl  ftcllt  bic  ficbcit  Safrcinifiitc  bnv  nl-5  fiiicnjcljeiib 
Uon  bct  Scitenluiinbf  bi'-j  (^eftciivfltcii.  Xai  iÜHirf  ,A*l)ii"  l'itbct  Ijicv  nidjt  i'iiie 
3ctlc  für  fid),  fonbcni  ftdit  nov  bcii  übrigen  imb  ift  mit  flrbfjcvfii  ffttern  gfbriirft. 

F.   „Pin    fermoii    Hon    beut  i|  fjocijUiivbißfu    facramcut  bee  licllüi^en  {;  iiiaren 

leidjnaiiiß  Cljvifti.    i'nb  üdii  bcn  bvubcvidjofftcn.  S.  lli.  V.  5t.  ]|  [.V>dI,5= 

)cf)nittj  jguv  bic  l'e^en.  ["    2itt'[tü(ffcite  bcbnictt.  10  '-J^Iiittcv  in  Ciiart, 
Ic^tc  Seite  teer. 

'Stx  2itfIf)ol,5fri)iütt   ift  bem  niif  bfv   t'rftcii  Seite  in  A  imdjgcbilbct.     Tviirf 

uon   äfbft  Ö)iitfnfd)t    in  llhivnbcrfl,   iüd)t ,   loir  'Ä'eUcv  'Jir.  1240  (innimmt,  uoii 
,oot)nnii  (Üiüitenbevfl  in  ÄUttenbevg. 

(1.  mit  flteid)cm  litet,  gleichem  .öoljfdjnitt,  gteirf^en  Iijpeii,  gleidjcr  «cignntiir 
unb  uon  gtcid)eni  Umfange  U'ie  P.  aber  im  leri  Stbrticidjiingen  in 
großer  Wenge. 

9lnf  bcr  2itrivürficitf  j.  4^.  Ijat  F  in  bev  ÜbcvfdjYift  „Pf)rifti  llnb",  (i  „(5f)rifti, 
liiih",  F  „i8riiberfd)nfftcii",  (i  „brnberfdjnffteu" ;  aiit  bor  letitcn  bobrmffen  Seite 
ftef)en  in  F  ;!7,  in  i!  nur  :^t>  3tile"- 

II.  „Vlin  Sermon  Uon  bem  f)od)=  ||  loirbigen  Sacrament,  bc5  fjaitigcn  nmren 
teid)=  [  nam'j  (>t)rifti.  i'nb  Don  ben  3?rnberid)nfften  |i  Soctor  lltartini 
L'uttjerä  5liigiiftiner  ||  ,511  äÖittenbcrg.  isüx  bie  L'aijen.  "  Sarunter  ein 
.Öot5fd)nitt.  14  33Iöttcr  in  Cuart,  te^tce  iMatt  teer.  1'tm  (fnbc: 
„Sebrncft  ,iü  ','fngipurg  bnrd)  Situannni  Cttniar  ||  bei)  fant  iirfiita 
clofter,  am  breijtjetjenben  tag  ||  .Oorining,  nad)  ber  getnirt  tilirifti  iyünff  i[ 
tjc^enfjnnbert  Bnb  im  3lüain=  |i  ^igiftcn  jar.  1," 

Xcr  IitcIl)oIjfi^nitt  äcigt  eine  Uon  jlnci  (Sngotn  emporgetjattcnc  ''Btonftrnnj. 

I.   „','tin   Sermö   uö    be  [J  f)od)linrbigen    Sa  ||  crament.    h?5    T;ailigcn    (raren 

teid;  |]  nams  (Frifti.    Sn  bon  tru   SBrü  ||  ferfdiafftif.   Toctor  '•Wartint  || 

l'ntfjer'j  31ngiiftiner  ^11  !|  Söittenberg.    ivür  bie  |,  l'aDenn.    "     llüt  litet= 

einfaifiing.  litetritrffeite  bcbvnrft.    14  :^fätter  in  Cnart,  letzte*  JJ3latt  teer. 

I^rurf  uon  .önns  )yrofd)aiicr  in  Ülng-sbnrg. 

K.  „9{tn  Sermon  uon  bem  f;oc^linrbi  ||  gen  Sacrament,  bee  Ijailigen  nmren 
tetdjnams  ||  (5^rifti.  iUnb  Don  ben  ißrntber)d)afften  ||  S^octor  i'tartini 
V/nttjers  Vlugufti  ||  ner  ji'i  SBittenberg  1|  ^üx  bie  l'al)en  "  darunter 
ein  uon  uier  Sanbleiften  eingefditoffener  .öolifetjnitt.  14  iMätter  in 
Cnart,  tc^tes  Statt  leer.  3tm  (£nbe:  „Öebrndt  in  b'  faiferlid}e  ftat 
lUugfpurg  |1  burc^  Sorgen  ^Jiabler  9IIä  man  ||  jatt  nac^  (.5l;rifti  gcbnrt  j| 
m eeC^et?  mi  H  jmaintiigifte  ;|  3iar  ," 

Icr  2itclt)ol,ifd)nitt  icigt  eine  won  ,',lDoi  (i^ngctn  gctjattenc  l'i'onfttnit,?. 

L.  „C*in  Sermon  Don  bc  H  .*j>od)nnrbigc  facranict  he«  i|  l)eiligeu  unrren  li)d)= 
nam*  |1  Pf^rifti,  Dnb  Don  ben  |i  il3riibcrfd)nfften  ||  S)  M  S  3t  ,i"  ^JJlit 
litefeinfafiung.  14  iMättcr  in  Cnart,  letztes  53tatt  teer.  9lm  (htbc: 
„6cbrnrft  Dnb  Dotenbct  .yi  Strafjtmrg  bnrd)  |1  ^^Jlcrttuü  5-tad).  lanfent 
fiinff^unbcrt  jl  Dnb  im  ^iDeinfeigften  ^ax.  j|" 


ein  ©crmoii  Born  eofimiiciit  bc*  Scidjiianii  &()n\t\  u.  noii  bcii  S^tübctidjoftcn.  1519.     74 1 

M.  „6in  Scniioit  uon  bcm  fjodjiimrbigfu  «acvamcnt  bcs  Ijcil.  iimljvcii  Ütidj^ 
uaiiin  Pf)rifti,  unb  Bon  ben  ^vubcridjaften  D.  lllavtin  i.'iitf)cve  ^(ugiiftiitcv 
,5U  aöittenb.  für  bic  \!(H)(n.     l'liigipuvg,  1522."     ^u  Cimvt. 

©0  nnct)  uoit  bot  önrbt,    Aiito^r.  Lutheri  111  2.  71,   fid)ct  fcljt  iiiigciuui. 
N.   „&l)n  «crmon  uon  bcm  .'öndjipivbigcu  cacvament  bcs  ]^fi)Itgcn  \.'cid)iiamfe 
Gl^rifti.     i!nb  »on  bcii  4>vi'ibcv)Äafttcn.     OlnbcvircDtt  ©cconigirt  bind) 
2.  l'iavt.  l'utl;cv.     ai>ittciiibevg  M.Ü.XXIII.'     ^u  Cftau. 

So  nad)  bcm  U.!cri«d)uiB  noii  '.i<iid)u|  .Oatboc  bfi   &.  Sd)üjc,  1.  l'lnrtiii 
Sjut'^crS  migcbrudftc  Sviefc,  Scipjig  1781.  111  2.  354. 

0.  „@l)n  Scimon  öon  bcm  ||  Ijocfjipirbigcn  Socvamcnt,  bc»  l)tt)=  \\  ligcnn  ii'qvcii 
!L'ci}d)nams  6f)vifti.  ']  ^nb  öüii  bcn  !Bnibciid)afftcii  \\  X.  lUniliu  l'utljov.  " 
Xavuntcv,  ein  auf  brei  Seiten  eingefüBtev  .'öol,5id)nitt.  14  SPlättcv  in 
Cuart,  Icfetc  Seite  Iccv.  3lm  ^nbc:  „öebvuccft  l)nn  bcr  Jnrftlidjcn  '| 
ftabt  ^tvicfaip.  ||  1525.    " 

2itelf)i)ljjd)nitt:  ©in  i^ricftct  trägt  bie 'Bionftranj,  äloci  nnbcre  ^ctjoticn  be^ 
gleiten  if)n. 

Sateintfc^c  Ü6eifcl^uiig. 
,DE  SA  II  CH.VMENTO  EV=  i|  CHARISTI.VE  CON  1|  TIO  DiGNIS-  SIMA.;; 
ITK.M  :  DE  ERA=  ||  ternitalibiis.  aut  fodalilijs  ||  C|uali.'iius  iV:  qiioiiio- '' 
do  ijs  iitenduni.  |1  MAR.  LVTH.  ü  AN.  M.Ü.X.XIIII.  :'  mH  litcU 
einfaffung.  34  9?lättcv  in  CftaD,  lettee  33(att  leer.  5(iif  bcv  britt= 
legten  Seite  nur:  ,THt)MAS  VOLFFIVS.  ;|  EXCVDEBATVR  HOC;. 
DE  VE--  11  NERABILI  ET  SVPERHENEDU  ||  CTO  DOMLMCI  COR- 
PORIS SA-  11  CRAMENTO,  OFVSCVLVM,  |1  AX.NO  M.D.XXlllI.  l\ 
DECLMOSEPTLMO  CA  ||  LEX.  lAi\VA=  ||  RIAS.  :!' 

3n  A  unb  B  Ijobcn  ii'iv  ben  llrtert:  anfeev  im  litel  ftimmen  fie  uolltommen 
mit  cinanber  übcrein.  Sas  i'evnianbtidjnfteucrljöttnife  bcv  übrigen  Srucfe  läjit  fid) 
uic^t  tlar  erfennen,  nur  finb  1  nnb  K  auf  H.    X  auf  C  ^nriirfjufül^ren. 

ibn  bcn  Sammtungen  Ijobcn  unfern  Sermon  ,iucrft  aufgenommen  „'Mlartini 
i^utöere  mand)erlel)  bnd)lin  unb  traetettin"  Stusgabe  Dom  lliai  1520  3?l.  c.xxxiii» 
bis  cxLvi"  unb  9lu5gabe  nom  Cftober  152<t  2?l.  cxxvi"— cxx.wiii''  nad)  H  nnb 
hal)ex  otine  baa  ^Jtadjrooi-t,  bann  t'ut^ere  SÜcrfe  Söittcnberg  1554  Vit  iöl.  17''-25'' 
nad^  G,  3ena  1555  1  ^.Pl.  204''  212^  5llten6urg  1  S.  331-:339,  iTcip^ig  XVII 
S.  272  — 281,  SSatd}  XIX  Sp.  522  — 550  mit  bcm  *Jiad)irort  unb  C<-rlangcn, 
bcutfc^e  Schriften  XXVII  S.  28  —  50  und)  ß,  fowic  mä)  B  nnb  E  l'öfc^er  Ili 
S.  902  —  920  o:^nc  bas  "lladjttjort. 

Süa  in  fprad)tid)cr  6infid)t  bic  ^iad)bvucfc  nur  a'enig  ]u  bemerfcn  bieten ,  fo 
bcrücffidjtigen  luir  fic  nur  feiten:  roiv  geben  bcn  2ert  narij  A  unb  notiren  genau 
alle  \.'e*arten,  in  benen  C  baöon  abipcidjt. 


■^2    ^i«  SttiriDit  i'uiii  Snfriimoiit  beo  i.'cici)imiiii  0'l)iini  ii.  i'int  ticii  :4<vübcrid)nftEn.  VA'J. 


iS:\)\\  3cnmni  luni  beut  ,s>ori)iuirt)tt\cn  3acrnmcut 
öcc^  .s>ci)lirtcn  '-ICmrcu  yci)ri)mimC'  (sl)rifti 

Unb  uon  bcn  '^nibcrjdiafften 
Toctori«  ^Wortini  ^iitljcr  '^(u(^uftiucrir% 

um  elften,  Tao  l)ei)ltge  Sacviiinciit  bec-  altaro  iiiib  beo  l)ei)lii^en  ■■ 
U'aveu  U'l)d}iuiin-J  (51)vifti  (int  aud)  bvel)  biitc^f,  bie  mnii  linlieii 
iiuifj.  Xno  erft  ift  bao  fatvameut  übbcr  ,3Cl)d)eu,  Iivj  nnber 
bk  bebcutiing  beö  fdöcii  fncramenty,  lau  britte  bcv  glaub 
bev  leiben  bel)beii ,  line  bau  l)n  el)ueni  l)glid}en  facrnmeut 
biße  brei)  ftuct  )el)ii  muBcn.  Tao  Saeviunent  nuiB  eufjevlid)  '" 
uub  fidjtlic^  fcljii,  i)u  ei)uev  lel)plid)eu  foiui  nbbev  iie= 
ftalt.  2ie  licbcutung  imiB  ijnuerüdj  uub  geljftlid)  feijn,  i)u  bein  gei)ft  beü 
ineuidjcu.  Ter  glaub  iiiuB  bie  lici)bc  ^uianieu  ]n  nuli  uub  du  ben  praud) 
tuiugeu. 

ßjum  nnbcrn,  Sac'  facvameiit  obbev  euBcrlid)  liel)d)eu  fteet  i)u  bev  fmin  '• 
uub  geftalt  bec-  brot-j  uub  inel)uc',  glei)d)  luic  bie  tauffe  i)n  beut  luaijcr,  ^o 
bod),  bai  man  bco  6roti-ö  uub  luelju-:'  nief^e  mit  eijeu  uub  trintfeu  gleljd)  Unc 
mau  ber  lauffe  luaficv  iteuft  uub  brel)u  fcucft  obbcv  ba  utit  begeuifct.  Tau 
ini5  faeramcut  obbcr  ^^eidjcn  muß  euipfniigeu  tibbev  l]l)e  begevb  uierbeu,  |oU 
c§  uuti  idjaffcu,  mie  luoU  mau  i^t  uit  beljber  geftalt  beut  Polet  alte  tag  gibt,  •-■« 
lüie  bovlicpteu,  ift  nud)  uit  uott,  feo  ueuffet  l)ln"  boi^  alte  tag  bie  pvieftevfdjafft 
fuv  bcm  bülcf,  uub  ift  guug,  bo'3  baC'  Polet  fclju  teglid)  begere  uub  luiv  lul)t 
ei)uer  gcftatlt,  fjobilt  bie  (5f)rtftcnlidj  Aiird)  orbeuct  uub  gibt,  euipfalK- 

(?3uut  brittcu,  Qz'  ift  aber  bei)  mir  für  gut  angeiebeu ,  ba-j  bie  tirri)  pii 
ci)uem  gcmetju  6'oucitto  toibbcnnub  bovorbcuetc,  bao  uuiu  alkn  uieufcfjen  bel)bci  -•• 
geftalt  gebe,  mic  beu  pviefteru ,  ^iit  bavumb,  bac-  epue  geftalt  uit  guug  fep, 
150  bod;  looU  allepu  be-j  glaubeno  begivbe  guug  ift,  "ilk-  fautt  \Huguftiu  fpvidjt 
'2ßa§  bercptift  bu  ben  baud;  uub  bie  Ijcen  ?  ©taub  mir,  f;o  l)aftu  bao  facra= 
meut  fd)on  geuoffen',  5onberuu  ba-j  ec'  jimlid;  uub  fepn  mcre,  ^o  bev  facra= 
mcut-3  geftalt  uub  forme  obbev  öeijd^cu  uit  ftuetlid)  epu;.  tel;ly,  foubevu  gautj  -i' 
geben  louvbcu,  föleljd)  iuie  id)  bon  bcv  tauff  gefagt,  baö  es  fuglid;cv  lueve 
Ijnfe  maffer  tju  taue^cn,  bau  ba  mit  begiffeu,  uuib  bev  genlje  uub  boUfouimeu- 
lu'pt  liiilteu  bc§  ,3epd)ou-5,  Sputemall  bifj  facvauu'ut  bebeutet  ein  gaul;  bovebnung 


3ioiicf)Cu  3.  1  uiib  ."i  iii  C  iiodj: 
*&  bcm  Ooud)  A 


„X'liibcnucljt  fli'covviaivt." 


bie   tctvadjtiuiij  bi'v  !•' 


(Sin  Scviiioii  Dom  enftoincnt  bcä  .ycidjiinme  (iljtifti  u.  uoii  bcii  lötülictidjnfteii.  löl'J.     74:5 

uiib  unüovtci)icte  gcmclmidjafft  bcr  Ijcljligcii  (Iü1)c  unjv  l)incn  lucibcii),  iüi(d)c 
übel  unb  unfufilici)  loivt  angelicligt  mit  el)ncni  ftiicf  obbcr  tel)U  bc3  focvamcntC'. 
'^liid)  ift  iiit  feo  gvoiie  fnv  mit  bom  ,«ild),  nl-ö  man  adjtct,  bic  ludiU  bno  imlcf 
fcitcii  311  biffcm  facramciit  gi-ljt,  >2onberlid)  bie  lucl)U  (5l)vi|tii-:i,  bcv  nllc  311 
funfftige  far  luoll  gduift,  boc^  l)att  looUeii  bcljbc  geftaltt  cljniclicn  Dov  nllc 
fcljnc  Cf)riftcn  511  pvai:d)on. 

(?3um  incvbcn,  lii  bebeiitiiug  obbcr  bac-  \wxd  bißco  iiurameiito  ift  gc= 
mcl)nic^afft  aller  licljligcii:  briimb  nennet  man  c^  nnd)  mit  feijnem  teglidjcn 
namen  £l)nari-j  ober  (Hmtunio,  ba-?  ift  gcmel)nfd)afft,  nnb  t?umunicarc  nnff 
tatein  lieljft  biß  gemel)nfd;afft  cmpfal)cn,  \vM)-j  mir  aiiff  bcntfd)  fagen  ^um 
facrament  geljcn,  nnb  fnnipt  balicr,  bas  (if)riftu§  mit  allen  (leijligen  ift  cijn 
gctiftlidjer  corper,  glel)d)  mie  einer  ftat  ootct  eljn  gcmcl)n  unb  corpcr  ift,  cl)n 
i)glid)er  burgcv  be-?  anbern  gU)bmac'  unb  ber  gonlien  ftatt.  l'Ufjo  alle  t)ct)tigcn 
fci)u  t^l)rifti  unb  bcr  ,Uird)cu  glib,  bic  ei)n  gcljftlid)  emige  guttiv  ftabt  ift,  unb 
tner  t)n  bie  felben  ftabt  genommen  luirt,  ber  t)ci)ft  Ijn  bie  gemeijnc  ber  l)el)ligcn 
genommen  unb  mit  Ptiriftn-?  gct)ftlirf)em  corper  Porlci)(iet  unb  fcl)n  gli)b  gc= 
madjt.  äiMbbcrnmb  Cvrcommnnicare  Ijdjft  i'on  bev  gcmepn  tlnm  nnb  ci)n  glpb 
Pon  biffem  corpcr  abf3onbernn,  unb  bas  l)cplt  auff  bcutfd)  pn  bcn  bau  tl)un. 
bod)  unterfdjicblid),  mie  pm  folgcnbcn  icrnion  lum  bcm  bau  id;  lagen  will. 

5Uf50  ift  bifi  facrament  pn  brott  nnb  mepn  empfaljcu  nit  anbcr-?  bau 
ct)n  geloiß  ^epdjcn  empfaben  bißer  gemepnfdjafft  unb  cpn  Icpbung  mit  ßprifto 
unb  aUcn  l)cpligcu,  ßlepd)  ob  manu  cpncni  bnrgcr  ein  jepdjen,  banbfdjrifft 
obbcr  fünft  epn  lofjung  gebe,  bac'  er  geluifj  fcp,  er  füll  bcr  ftabt  burger,  ber 
felben  gcmcpu  glpbmac'  fcpn.  '2llßo  fagt  Sauet  ^^iaulu!?  i.  C^orin.  r.  älUr  fcpn  i^"- >im5- 
alle  epn  brott  nnb  cpn  corpcr,  bic  mir  Pon  cpuem  brott  unb  Pon  cpnem  Siiid) 
tcpU  uemcn. 

iS\um  fuuffteun,  Xpfje  gcmepufc^offt  ftel)t  bargnue,  ba»  alle  gcpftlidj  guter 
(5t)rifti  nnnb  fcpiu-r  pcpligeu  mit  gctepUet  unb  gemepn  lucrbcn  bem,  ber  bpß 
facrament  cmpfelit,  mibbcrumb  aüc  lepben  unb  funb  and)  gemcpn  lucrben, 
unb  alfjo  liebe  gegen  liebe  anljunbet  mirbt  unb  Porcpnigt.  Unb  bac-  lüpr  auff 
bcr  groben  fpulid)eu  glepd)uif5  blcpben,  äßie  pn  cpuer  ftatt  epuem  pglidjcu 
bnrger  gcmcpu  mirt  bcr  felben  ftatt  uamen,  eerc,  ireplicpt,  banbctl,  braurf), 
fitten,  l)utff,  bepftanb,  fdjulj  unb  bcr  glcpd)cu,  ilMbberumb  alle  gcfar,  felur, 
loaffer,  fepub,  fterbeu,  frfjebeu,  aufffc^  unb  ber  glepdjen.  Tann  mcr  mit  gc= 
nieffeu  will,  ber  muf?  aud)  mit  gelten  unb  lieb  mit  lieb  üorglcpdjcu.  .'öpe 
fid)t  mau,  ba5,  leer  epncm  burger  lepbc  tljut,  bcr  tl)ut  bcr  ganPen  ftab  unb 
allen  burgernn  lepbc,  ilGcr  epnem  pjotl  tl)ut,  ä>orbieuet  Pon  allen  anbcrnn 
gunft  uni»  band.  '}{[%o  aud)  pm  lepplidjcn  corpcr,  »uie  fand  '.^Hinlnci  fagt 
i.  Gorin.  rij.  ba  er  biß  facrament  gcpftlid)  Dorcleret:  Xie  glibnuvj  fcpn  fur=  leoi. uum. 
epnaubcr  forgfeltig,  5ll>o  epuü  tcpbet,  ba  lepöcu  bie  anbern  alle  mit,  Juo  eü 


S  nit  fernem  A  lU  flcljftliifjcn  A  :J2  itc>)f)ct  C 


7-J  4     ^^i'i  ÄCtmüii  mm  Sütvaiiiciit  bc-s  Scidjnamj  6l)riftt  u.  uuii  beii  Stübcridjaf tcii.  lö  19. 

cijncm  UrnU  ciclict,  ba  fvciucn  fid)  mit  l)t)m  bie  onbevun.  S30  fct)cii  imir, 
Ü)Ut  ijcmant  bcv  fuü  \va,  in  ba--  cleljuift  tjinlel)!!,  ßo  ftdjt  ba-:-  aug  baritac^, 
gmifffn  bic  fi'iöt-'r,  viimiifft't  fid)  ba-j  niigcfid)!,  uitb  bcr  gnnU  corpcv  tuii^ct 
fid;  bell)!)!!,  imb  l)abcnii  alle  5Utl)uii  mit  bcm  clcljiieu  tjlibmaBli)ii,  liiibbeiumb 
luart  man  icl)n  UmÜ,  ho  tliut  t-i  allen  glibmaßen  luoll.  Sißc  glci)c^niiB  muß  ■'• 
man  moll  mcrrfen,  ßo  man  bifj  facvament  lun-ftctm  linll.  bann  bic  idjvifft 
brandet  ber  ielbcn  umb  bei  et)nfeltigeu  Uiillen. 

(ijum  led))teii,  "^Ußo  m  bißem  iacrament  mirt  bem  menid)en  cl)n  geinife 
ljei)d;en  Hon  gott  ielber  geben  buvd)  ben  pvieftev,  bac-  ev  mit  (5lnil"to  nitb  fernen 
liei)ligcn  foll  alfjo  uoi-el)nigt  nnb  alle  bing  geineini  feijn,  ba-:-  l^briftn-:-  lei)ben  w 
niinb  leben  foll  fei)n  et)gen  iel)n,  barlin  aller  Ijeliligen  leben  nnb  Icljbcn.  3llßo 
ba-r\  iuer  i)l)m  leijbc  tbnt,  bcr  tlnit  d  (^brifto  nnb  allen  tjeljügen,  luie  cv  lagt 
eüd).  :■,  s.  bnrd)  ben  propbeten:  'i&v  end)  lürct,  bei  rnvet  mel)n  angapffell,  unbbenimb, 
lüet  l)lim  liiüll  tlnit,   ber  tljnt  ec-  (5t)tifto  nnb   allen  felinen  l)el)ligcn,   njie  er 

-2)iaiiii.L':.,4o.  i'agt  'JJiatt.  yro.  il^a-:-  l)l)r  el)nera  anf?  meinen  gcringften  tl)an  l)abt,  \>a-j  t)nbt  i'- 
l)l)r  mir  tbnn.    äLMbbernmb  mnß  ber  uienfd)   and)  laffen  i)bm  gemei)n  feiin 
alle  l)e!d)inernng  nnb  nnfall  (5bri|'ti  nnb  feijner  bei)ligen,  mit  i)bn  gleijd)  gelten 
nnb  nicffen.    Sic  beljbc  löoUcn  mir  büß  betrad)ten. 

(5]üm  ficbenben,  ^1in  tbnt  nnf;  lel)be  nit  el)nerlel)  Unbberliart.  6-^  ift 
^nm  erftcn  bie  nbrige  unb  nadjgclafjen  funb  t)m  flcijfd)  nad)  ber  lanff,  bie  2u 
nel)gung  .^u  jorn,  bat5,  boffart  nnb  unfcufcf)cit  k.  bic  nnß  anfid)t,  bie  nicDll 
mir  leben.  Xa  bebnrffen  mir  nit  allel)ne  Inilfft  bcr  gentcijnc  nnb  C^l)rifti, 
bac-  fie  mit  un%  ha  Inibbcr  fcdjtcn,  ßonbernn  and)  nott  ift,  bac-  ^briftn-;-  nnb 
fcl)nc  ()el)tigcn  f^u;  i"iB  treten  fnr  gott ,  bac'  nnß  bie  fnnb  nit  tncrbc  gcrcdjnct 
imd)  bem  geftrcngcn  nrtel)tl  gotti-j.  Xrnmb  nnß  jn  ftcrcfcn  nnb  ermannen  ?5 
Inibbcr  bic  ieiben  fnnb,  gibt  nnß  gott  bifj  facramcnt,  al-:-  fpred)  er  '5il)e  ba, 
bid)  fidjtct  manid)crlci)  fnnb  an,  nljm  l)l)n  bifj  l',ei)d)en,  bamit  id)  bir  .jnfage, 
baä  bie  funb  nit  bic^  allein,  fonbcrn  nnn)nen  fnn  (Jbriftnm  nnb  alle  fei)nc 
l)ei)ligen  ijn  l)l)mell  nnb  erben  anfid)t.  Xrnmb  fei)  frifd]  nnb  getroft,  bu 
ftrcl)tift  nit  alleijn,  grof]  bnlff  unb  beljftanb  nmb  biet)  iff.  ■;» 

■«'.  1U4, 15.  'iiißo  ipxidjt   bcr  lunia,  Xaüib  Don  bißem  ^iHott  'ba»  brott  fterrfet  bes 

mcufdjcn  bertunt',  Unb  gibt  and)  bic  fd)rifft  an  mcbr  brten  bißcm  facramcnt 

apüidf.'j,  1».  bic  art  ber  fterrfung,  al-:-  \'lct.  ir.  Hon  fand  '^muiIii-ö:  l^r  ift  gctanfft  nunben 
nnb  l)att  bic  fpcl)^  empfangen,  ba  ift  er  geftcrctt  morben.  ^i""  anbernn  fidjt 
nnf]  an  bcr  bbf)  gel)ft  an  niiterlaf;  mit  oiclen  innben  nnb  nnbbcrHicrtid;citcu.  3:. 
^um  britten  bic  UU'lt,  bic  uollcr  bbfUlcit  ift,  bk  rcl)l!ct  nnb  luntiolget,  unb 
ift  auff  fel)ncr  feljtcn  gut.  .S"  Ittjft  firf)t  uiifj  an  uufjer  ci)gen  bbß  geirnffen 
Don  getanen  fnnbcn,  ^Mcm  be-:  tob-:-  furd)t  nnb  ber  belle  pcDn.  'il'ild)  alte 
fantpt  nnfj  nn'ibc  nnb  matt  marijen,  fjo  mir  nit  ftercfc  fudjen  unb  Ijcttcn  i)n 
bißer  gemeijufdjafft.  i<> 

3  beiigt   fid)    11  t   clcnncncu   .\    tlciiiftcii   1'        flUjbmoBlcDii  C  10  uotcuigt   .\. 

•20  bic  übrige  iimb  imb  iiartjgclQijcn  l)m  ilcijjd)  .V 


Sin  ©ctmoii  iiom  ©aftamciit  be*  Scid)iiam-j  (<l)tiftt  u.  i'oii  bin  3*titbcrid)nftcii.  1519.     71.') 

ßjum  nci)tcii,  ÄVld)cv  mi  luu'jaiU  tft,  bcn  ici)ii  iunblid)  gciiniieii  irf)lui'rt)t, 
obbcr  bei"  tobt  ciidjicrft,  obber  fouft  cijii  beidjlucnmg  fcijitJ  licrtjeii  l)att,  'ilUU 
et  bcv  fctbt'ii  Inf}  H'l)n,  f;o  gclif  er  miv  fiolid)  311m  iaLrniiU'iit  bc-?  altavo,  iiiib 
lege  iel)ii   lci)b  Im  bic  t^ci!ici)n,  uiib  fiid)  Inilffc   bei)  beut  ([cwüm   liaiiffeu  beo 

s  gcljftlic^cii  cüvpcvc',  3»  flli.'i)d)  alo  man  ci)ii  buvger  nuff  bem  lanb  el)ii  idjabcn 
obbcv  uitfaU  lum  fel)iieii  fel)iibeii  erlitten,  iei)nen  rab  berren  unb  mit  bnri^er 
itai  dac\t  nnb  umb  bnlff  nnrnffet.  Irnmb  ift  bn  bifjcni  fmrnmeiit  miß 
geben  bie  unmeificie  gotti-j  gnab  nnb  bnrmberliirteit,  ba-s  mir  ba  allen  i)ainer, 
aUe  anied)tung  bon  unij  legen  anff  bie  gemebit  nnb  fimbevlid;  anff  Cbvifto, 

1"  Unb  ber  mcnfd)  frolid)  iid)  mag  fterrten,  troften  nnb  alfjo  tagen  "'-i^b"  id)  ebn 
funber,  t)ab  id)  gefallen,  trifft  miri)  biß  obber  bav  nnglnrt,  mnian,  fjo  gel)e 
id)  baf)er  ^nm  facranient  nnb  nbm  ebn  bebdien  mm  gotl,  ba->  C^bviftn?  gc= 
red)tid'eit,  febn  leben  nnb  lebben  fnr  mid)  ftebt  mit  allen  bebligen  (vngeKnn 
nnb  feligen  \}\n  l)bmell  nnb  frnmmen  ineiiidjen  anff  erben.     3oU  id)  ftcrben, 

I'  jjo  bin  ic^  nit  aüebn  bm  tob,  lel)b  id),  fie  lebben  mit  mir.  (fö  ift  nflev 
mebn  nnfafl  Plirifto  nnb  ben  bebligen  gemein  morben,  Xariimb  bao  id)  bbver 
lieb  gegen  mir  ebn  geling  t;ebd)en  bnb'.  £id),  '(>(i5  ift  bie  friic^t  nnb  prand) 
bißcä  facramento,  baimn  baö  bcrli  muf;  frolid)  nnb  ftarc!  merben. 

(S.^nm  nennben,  älnin  bn  nlfjo  bife  faeramcnt-i  genoffen  bnft  obber  nieffen 

■M  milt.  So  mnftn  mibbernmb  and)  mit  tragen  ber  gemebn  nnfalt,  ÄMe  gefagt 
ift.  2Bild)  febn  aber  bic?  (^'liriftno  bm  bbim'U  nnb  bie  (vngell  mit  bcn 
bebligen  bnben  febn  nnfalt,  S^an  allein,  ßo  ber  marl)cit  unb.gottiS  mort 
nad)tebt  gefd)id)t.  3"  c»  tiifft  Hc  (b-'ic  gefugt)  alle-i  Icbb  nnb  lieb  aller 
bebligen  anff  erben.     £a  muß   nu   bebn  bt'vli  fid)  bn  bie  lieb  ergeben  nnb 

.'.  lernen,  mie  biß  faerament  ebn  facrament  ber  lieb  ift,  unb  loie  bir  lieb  nnb 
bebftanb  gcfd)ebn ,  mibbernmb  lieb  nnb  bebftanb  erbebgen  Pbvifto  bn  fcbnen 
burfftigen.  Jan  bic  muf;  bir  lebb  febn  alle  unecre  i5[)xiii\  bn  iebnem  bebligni 
mort,  atte  elenb  ber  6l)riftent)cit ,  olle  unred)t  lebben  ber  nnfd)nlbigeu,  bei? 
atleö  jumatl  ubirfd)mcnrflid)  oill  ift  an  allen  intern  ber  melt:  bie  ninftn  mcrrn, 

:io  t[)un,  bitten,   nnb  ßo   bu  nit  mebr  fanft,  bcrblid)  mit  lebben  bnbcn.     5id), 
bci'i  t)ebft  ban  mibbernmb  tragen  t>()riftu'f'  unb   febner  bebligen   nnfall  unb 
mibbermerticfeit.    ©n  gcl)t   bau  ber  fprnd)  ^4'""^':    Cn)ner  trag  be-j  anbernnwai.  g,-.-. 
pnrben,  ßo  erfüllet  bf)v  0"briftu-ö  gepott.     Sibe,  ßo  tregftn  fie  alle,  \io  tragen 
fie  bid}  mibber  alle,  unb  febnb  alle  bing  gemebn,  gutt  unb  bbfje.     Xa  merben 

:i.-.  attc  bing   lebdjte  unb  mag  ber  bofjc  gebft  mibber  bie  gemebn  nidjt  beftebu. 

'Jllßo  bo  Pbriftuc^   ba-?   facrament   cbngcfcbet,   fprad)  er  'ba-J  ift  mein    ioi)b,  «'":•-'-.  •»'■ 
ber  fnr  end)  geben  mbrbt,  ba-?  ift  mebn  blntt,   bae  fnr  eud)  Oorgoffen  mirt, 
feo  offt  t)i\x  baö  tl)ut,   f^o  gebcnctt  mebn  babeb',  5llS  fpretf)  er  'id)  bin  bnä 
bcupt,  id)  mill  ber  crft  fein,  ber  fid)  fnr  end)  gibt,  mill  emr  lebb  unb  unfall 

1'-  mir  gemebn  mad;en  iiiib  fnr  end)  tragen,  anff  ba-?  bbr  and)  mibbernmb  mir 


14  ictigcm  W  -Vi  %aiai  l)cr;  l^iiicv  I"  ■iij  aurjjcljct  1"  auffflcicljct  II 


746     öin  ©eviiion  l'om  ©ahnmcut  bcc-  V'cidjiwms  61)vifti  ii.  Dun  bcit  ^rübcTid)afti.'it.  151'J. 

iiub  iintcvcijiinitbcr  ftü  tl)iit  iiub  aUc-j  Init  i)u  mir  iiub  mit  mir  gcmciiu  ji'i)ii, 
uuiib  lüfj  mä)  biß  fai-vamont  bt'o  iiLltf]  ',u  cl)iicm  geUnffen  luar^ndjcit ,  ba6 
l)l)r  iitclju  iiit  imvivifi't,  Sonbcviin  ciid)  tciilid)  brau  übet  iinb  l'pviiuinet,  luaö 
id}  für  ciid;  tliaii  Ijab  unb  tl)ii,  bamit  i)l)r  cud)  ftcvrfcu  imu]i't  iiub  niid)  cljucv 
ben  anbcrnn  ai%o  tiage'. 

{?,5Uiit  ktinibcn,  2)iv5  ift  aitd;  cl)n  m)ad)  uiib  bic  evft,  Uuivuiiili  bif; 
facvaincnt  luivt  niU  mal  (^cprnudjt,  fso  man  bod)  bic  taiiff  mir  eljii  mall 
pvaiidjt.  Tau  bic  tauff  ift  (\}n  anl)eben  iiiib  cl)iigang  cljuv  iicliuMi  leben, 
,311  lüildjcm  iibiv  bie  maji  inll  Uiibberluertid'cit  im^  anftoffen  mit  fiiuben, 
mit  lel)bcn,  fvcmbcn  unb  eljgeii.  Ta  ift  bev  teuffeU,  luelt,  eljqen  fleljfd)  unb  i" 
geluifien,  luie  geiagt,  Tic  boren  iiit  nntf  an  niitevlafj  unf;  ]n  jagen  unb  trel)l)cu. 
S)et  t)albcu  luiv  bcbuvffeu  itcrrf,  betiftanb  unb  bnlff  (^brifti  nnb  ict)ucr  bcljligeu, 
Uürd)  uuf]  ()l)rl)uue  tuirt  .lugciagt,  ak-  Dn  eDiu'ui  geUnffen  iielid^eu,  ba  burdj 
mir  mit  l)l)neu  Uu'rben  lunTl)uigt  unb  el)ngelel)bt  unb  alle  nuüer  lci)b  Ijn  bic 
gemct)u  gelegt.  '■'' 

Tcrbatben  geid)id)ty  and),  ba«  bcucu,  bie  nit  uniall  baten  obber  au 
angift  fclju  obber  l)l)r  unglud  nit  fuleu,  bift  licl)tig  facrament  nit  nul;  ift 
obber  ineuig,  bau  cö  nur  ben  gcbeun  ift.  bic  troft  unb  fterd  bcburffcu,  bie 
blob  l)crlicn  baten,  bie  erfdjrocten  geUnffeu  tragen,  bie  non  fnnbeu  anfedituug 
lel)beit  obber  and)  brel)n  gefallen  fcl)n.  UBa«  folt  e«  bei)  beu  frei)cu  ficbevnu  -" 
gcl)ftcn  inircfcn,  bie  fel)n  nit  burffcu  und)  bcgercu?  Taue-?  fprid)t  bie  5Jhtttev 
-'"•■•  '■■■'■'•  gottis:  6r  erfüllet  nur  bie  bnngcrigen  uub  troftet,  bie  geeugift  fel)n. 

P.^um  clfftcu,  Tarumb,  auff  ba-?  bie  'junger  l)be  Unrbig  unb  gefd)idt 
lüurben  ]n  biffcm  facrament,  mad)t  er  fic  'lUlnn-  betrübt,  bielt  l)u  für  fel)u 
abfd)icb  nunb  fterbeu,  baran  l)bu  lei)b  nnb  luee  gcfd)ad).  Sarlju  crfd)rcrft  er  -■■ 
fic  faft,  ba  er  fagt,  (5'i)ner  unter  i)bn  iinirb  l)bn  inirraten.  Ta  fie  f;o  iniHcr 
betrubuifä  uub  angft  tiuireu,  mit  lel)b  uub  fuub  ber  luirrctereb  bcfunimcrt, 
luarcu  fic  Unrbig,  unb  gab  i)bu  fei)uen  .Ixnjligcu  l'ei)d)nam  uuub  [tcrdt  fic 
mibbcr.  Taran  er  nnf;  Icret,  baö  bif5  facrament  cl)u  ftcrd  unb  troft  fd)  bcr, 
bic  fuub  unb  ubell  betrüben  unb  engiften,  Sa-?  and)  fanet  Vluguftiu  fpric^t:  ■>'> 
2)i6  fpel)f3  fud)t  nur  el)nn  buugcrigc  feel  uub  fleugt  nid)ti5  [50  faft,  alo  el)u 
2.»!oi.^i2,8.l,ulli.  ,-jittc  feel,  bl)c  fcl)n  nit  barff.  ^^llf;o  muften  bie  ;\nbcn  ba§  Üftcrlamb 
mit  bitter  lactuden  effcn,  cl)lcub  unh  fteljcub,  burpn  and)  bebeut  ift,  bao  bife 
facrament  bcgirige,  burfftige  unb  lietrnbte  fcelen  fnd)t.  'iln  luer  l)l)m  IniU 
unb  foll  gemel)n  mad)cu  (^'briftu-j  uub  aller  Pbi'tftcu  Unfall,  lucr  ber  luarbctt  -■ 
bei)  ftel)n,  unredjt  lucren,  bcr  nnfcbutbigcn  nott  uub  aller  Pbriften  lcl)beu  mit 
tragen,  ber  loirt  Unfall  uub  luibbertiu'rtidcit  guug  finben,  au  bay  l)l)m  fclb 
bie  bofj  natur,  bic  mclt,  ber  teufet  uub  fuub  anlegt  teglid).  llnb  gottio  rab 
uub  mill  and)  ift,  bav  er  nnfj  mit  f'.n  Hill  bunbeu  jagt  nnb  trel)bt  uub  allent^ 

lü  Ocbiiviicii  ('         If.  Oll  ouüifl  ('         17   nil  fouU'ii   l'  nil  tiitvfinbcii  II         -".;  nctiilift  C 
yi  Sißc  C  :U  „butfftigc"  Idjlt  in  K,  in  II  flcljt  bafüv  „buvfticV  :iV  on  bas  C 


21  i- 


gilt  Sermon  «um  gafvnmciit  bi'->  l*cid)iiiim-i  (>l)tifti  ii.  uoii  bcii  3<tübcviri)nitcii.  l')l"J.     ~  1 7 

f)albcii  bitti'v  lactmten  bcm)bt,  bao  luiv  nad)  bißcr  ftevrfc  joUcii  iiiiB  icl)iu'ii 
unb  bcö  ()ei)li9cn  jacramciit-s  fvo  lücvbi'ii,  aitff  bah  loii-  ii'i)ii  luivbig  (ba-ö  ift 
bcflivig)  i>i)it. 

(5^3inn  .^iiH'lfttcu,  Ul^ill  cv  co  aud)  banimb  uill  mal  iiiepvaiuljt  1)iUh-ii,  bivi 
tuiv  fcijn  gcbeucfeu  unb  Kl)iicm  cicmpcU  nnd)  iiiift  iibcn  ijii  fold^ov  gemcliiu 
fdjafft.  Im  iDü  ba-i  aTinpfU  iitt  iiidiv  luiivbt  fuvc\cl)alton,  luiivb  bic  gcimmiu 
fdjafft  aud)  balb  luugcficn,  aU  \vu  it;t  lci)bcr  fcl)cii,  bao  bill  uicfn-ii  gclialteu 
mevbcn,  unb  bod)  bic  b'l)vtftlid)e  gcnu'i)nid)afft ,  bic  ba  folt  gcpvcbigi't ,  geübt 
unb  l)n  (Sl)riftt  cmiipcll  fuvgcljaltcn  lücvbcu,  ganl^  uiitci'gcl)t,  f;o  gav,  bao  luiv 
faft  nit  nicl)v'  Uiiffcn,  Um  ]\i  bife  facranunit  bienc.  unb  iuic  man  ii'Du  pvandini 
)oUc,  v>n  U'ljbev  buvd)  bic  mciKii  niü  mal  bic  gemcpnidjatft  ;,u)"tincu  unb  allco 
Oovfcvcn.  S)a§  ift  fdjult  bcv  ''|U-cbiger,  bic  nit  bao  (ipangclium  und)  bic 
facvantcnt  prcbigcu,  tVii'bcviin  l)l)vc  nu'nid)cu  gctid)t  imu  nuiuid)cilci)  locvcfcu 
unb  mci)f5cn  luoU  ju  leben.  'Jlber  luulieijtcn  übet  man  bifj  iacvamcnt  alt50 
tüol  unb  lerctc  bao  imlct  bißc  gcmcl)nid)aitt  [50  InoU  l'ovftnl)cn,  bao  fic  aud) 
bic  euf;evlid)e  ipclitl  unb  gutter  ]n  famcn  trugen  l)u  bic  fiid)  unb  alba  aujj 
tcplcteu  bcneu,  bic  buvfftig  luavcn,  luie  i^auluo  i.  (£dv.  yi.  )d)iel)bt.  Xa  l)cvi  *i'"ii,i'i. 
nod)  blibcn  ift  ba»  liuntlciu  '(^oUecta'  i)n  bcv  mcfj,  bao  l)el)ft  cl)n  gemel)n 
faiutung,  glei)d)  al-o  man  cl)u  gcmcl)n  gelt  famlet,  ben  armen  ju  geben.  Sa 
tonrbcu  ciwd)  f?o  Pill  martcrer  unb  l)ci)ligeu.  Sa  limreu  tneniger  meffcn  unb 
Pill  fterrf  obber  frud)t  bcv  nu'f)en.  Sa  nam  fid)  cl)n  (?l)riften  bco  anbcruu 
an,  ftunb  el)n  bcm  öubcrnu  bei),  t)att  el)n  mit  bcm  anbcrn  mit  lel)bcn,  trug 
epner  beo  anbcrn  purb  uub  Unfall,  bao  ift  nn  uorplidjcn  nnnb  fepnb  nur  Pill 
meffcn  unb  i'ill  biß  faeramcnto  cmpfal)ung  an  alle  fcijncr  bebcntuug  Uinftanb 
unb  ubunge. 

CVjum  brci)t!cbcnbcn ,  l'ian  finbt  l)f)r  Inorf  bie  gerne  UiotTcu  mit  uicffen, 
lüoUen  aber  nit  mit  gelten,  bao  ift,  fic  l)incn  gerne,  bao  t)n  biffem  faerauu'nt 
l)()n  ^ulff,  gemcpn  unb  bcpftanb  alter  l)cl)ligeu  ]u  gefagt  unb  geben  töirt. 
XUbcr  fic  InoUeu  nit  luibberumb  aud)  gemepn  fetju ,  uuillcn  nit  beut  arnu'u 
fjclffcn,  bic  funbcr  bulben,  für  bic  clenbcn  forgcn,  mit  ben  lcl)beubcn  mit 
lepbcn,  für  bie  nnbern  bitten,  InoUeii  aud)  nit  ber  luarbeit  bel)ftel)U,  ber  fird)cn 
peffcrung  unb  aller  C^briftcn  ntit  lei)!;,  gntt  unb  ere  fnd)en  umb  fiud)t  ber 
melt,  baS  fic  nit  ungunft,  fd)abeu,  fmad)  obber  ben  tob  lel)bcn  mnfjen,  \]o 
bod)  gott  milt  l)abcn,  bao  alfjo  fie  umb  ber  tcarlieit  uub  bco  uebftcu  millcn 
gcbrungen  toerben  ^ur  begirbe  fDld)cr  groffet  gnabc  unb  fterrf  bifj  facranu-nto. 
Sa^'  fcl)n  epgeuutjige  mcnid)cn,  ben  bifs  £acrament  nic^tö  nntj  ift,  Oilepd)  al-? 
ber  burger  untreglidj  ift,  ber  uou  ber  gemcpn  looUt  bcbolffen,  bcid)ntit  unb 
bcfreljet  fc^n,  Unb  er  boc^  Itjibberumb  ber  gemel)n  nid)to  tpun  nad)  btciicn. 

9  6^riftuSC'  llfoUC  17  butfftifl  C  2:!  Vürb  C  24  iocramciitiä  <'  2s  i)()t 
fiiilft  -V  unb  üicviinrf)  bic  iUirigcn  Soiibcrbiiicfc  auftcr  C  imb  »crimitliticf)  N;  (jiiitcv  „fiultf"  ein 
«omma  nur  in  V  uub  <i  liii  ber  (nlaugcr 'ilusgobc  ,i()r  .^ulf  gemein  iinb  Äijtanb"!  :!o  bcm 
[cijbcnbcn  ('  '-is  noc^  biencn  (.' 


748     •?•"  Sctmou  vcm  Snfviiment  bec-  l'i'idjitiiiiic.  Pljvifti  ii.  inm  boii  'i^vühcvidjnfteii.  1519. 

llicljii,  lüiv  miiBi'U  bcr  aiibernu  iibcU  luibbcv  uiitjcr  laffcii  icl)u,  liuiUcii  mx, 
bnc'  6[)riftiiC'  iiub  icin  lidiliivii  iiuf3i'v  übel  fotlfu  \)i^x  laficn  fein,  ßo  inirt  bic 
gemci)nid)arft  c^aiitj  iinb  t^efd)ici)t  bcm  üicvameut  giiiig.  Tau  \vo  bic  lieb  nit 
tcglid)  tiu'djft  iiub  beii  mcntrijeii  alfto  uinnbelt,  bn-5  ev  gemcl)!!  Unvt  i)beriiiaii, 
bei  ift  biß  fncramentf'  jviidjt  iiitb  bebeittiiiui;  lüdjt. 

6311111  tiiertielieiibeii,  Sold)  geiiiei)nid)afft  ,yi  bebciiteii,  l)at  gott  aiid)  fold) 
,5cl)c^cu  bifee-j  fneraiiieiito  etingefelit,  bie  firi)  nUetlinllicii  ba  l)i)n  fugen  uub  mit 
l)l)vcii  formen  unfj  311  foldjer  geinel)iifd)afft  rei)l',eii  uub  knuegeii.  Xaii  ,]u  glct)d) 
als  nu^  üiclcn  !ovnlin,  jufammen  geftoffeii,  bao  brot  geinad}t  Unit,  uub  liicler 
tovucr  lcl)6e  el)U'j  bvot-5  lcl)b  luerben,  bavt)n  eliu  iglirf)  foviilei)u  iel)ii  lei)!'  uub 
geflcilt  lunleuvet  uub  ben  geinel)ueu  let)b  boo  bvoto  an  firi)  nl)inpt ,  Xeffelben 
glel)d)cn  and)  bie  n)ei)u  foruli)u  mit  l'ovluft  l)l)vev  geftolt  Uierbcii  el)ny  ge= 
mel)n  UH'l)nv  iiiib  tvaiuto  lel)b,  '^llHo  folleii  uub  fel)n  mir  nud),  [50  luir  bifj 
fcu-rameiit  red)t  praud)eii:  I5l)vifti!v  mit  allen  l)ei)ligen  biird)  iei)uc  liebe  ul)inpt 
un^cv  geftalt  au,  ftveit  mit  unfe  luibber  bie  funb,  tob  uub  alU'y  übel,  bauoii 
tüir  l)n  lieb  entmubet  neitieu  fel)u  geftalt,  liovlaffcn  uuf]  aiiff  fel)u  gered)tirt'eit, 
(eben  uub  felid'cit,  uub  fei)n  alf50  bind)  gemei)nfd)afft  fel)ncv  guter  uub  uuf5cr§ 
unglurfy  cl)u  fudje,  el)u  farott,  ei)n  lel)b,  eDn  tranrf,  uub  ift  allo  gcmeiju. 
epi). .'., 3-.'.  £)  ba§  ift  cl)n  grn^  facvament,  fagt  •?.  ■|Hinlii-5,  bac<  6l)riftuy  uub  bie  fird) 
ctjn  fletjfd)  uub  el)n  gepcpn  fel)iib.  'iLMbberumt)  foUcu  Inir  burd)  bie  felb  lieb 
un§  and)  inaubclnn  uub  nußer  laffen  fein  aller  aiiber  (vbrifteii  geprcd)eu 
uub  l)[)r  geftalt  uub  notburfft  au  uiio  iiebmen ,  uub  i)l)r  lafeeu  fel)u  aUe-ö, 
Wai'  mir  guti-s  liormngen ,  ba-j  fte  beifelben  geiiiefjeii  inugen ,  ba-?  ift  red)t  gc= 
mepnidjafft  uub  Umre  bebeutuiig  bif;v  facrameutv.  iHlfjo  luerben  luir  l)uu 
ct)unubcr  lunlunnbelt  uub  gemepn  burd)  bie  liebe,  an  luildje  fepii  loanbell  nit 
gcfrf;cl)en  mag. 

^]uin  (Vunff3el)eubeu  bat  er  bifee  3UU1  geftalt  beo  brotv  uub  lueDiio  nor 
aiibcrn  eljngefe^t  Inetjter  an  ',n,5el)geu  bie  felbe  norel)iiung  iinb  gemcl)nfd)afft, 
bie  1)11  bifjein  faerament  ift,  bann  tepn  punigor  tiefer  iiu^ntepliger  lunelmigung 
ift  ubir  bie  uorepnigung  bcr  fpepjj  mit  bem  ber  gefpcl)f;et  luirt,  Sijutemal  bie 
fpcl)B  gel)t  uub  lüirt  üormanbelt  pn  bie  untur  uub  iuirt  cpu  lucßeu  mit  bem 
gefpepfjteii.  '".Hnbcr  Porepiiigung,  al-ö  burd)  negcl,  lel)m,  baub  uub  ber  glel)d)cii, 
nuidjcn  nit  epn  Uiefjeii  iintmrtcplig  auß  ben  Porcputeii  bingeu.  ^'llfjo  and) 
luir  mit  (Sl)rifto  tju  bcm  fncrameut  Horepuigct  loerben  unb  mit  alleu  l)cl)ligcii 
epngelepbct ,  ba«  er  fid)  uu^er  alpo  au  ul)mpt ,  für  iiuf5  tl)iit  uub  left,  alfjo 
lucrc  er,  bao  mir  fepub.  Um-;  iiuf?  antrifft,  and)  ppn  unb  ine()r  bau  uuf5 
outrifft,  äBibbcrnmb  loir  unfi  fepii  alfjo  miigeii  au  nelimen,  al«  luercu  luir, 
hai  er  ift,  al-J  bau  and)  enbliLl)  gefdjchen  luirt.  bao  luir  pl)in  glepdj  förmig 
1.50I).  3,  i.  lücrbcii,  al»  y.  .^soaniie-^  fagt:  "-Jlnr  loiffen,  Umn  er  mirl  offenbart  loerben,  f;o 

ö  iacvamcntiä  (_'  '.)  toviiuiii  ('  17  itnftovc-  nlurfv  i'  '^i  bifecs  jacvamcitti'j  (J 

00  Scljiitcmol  ('  :!2  acjpciifjtcii  au  btv  «cvcliiügiinn,  als  bind)  1' 


(Sn  Sctmon  uom  ©nfraiiiciit  bc-3  ScidjiininS  Pljrifti  ii.  Don  bcii  Srübciirfjaftcii.  VA9.     7.JO 

hjerben  tuiv  ijljm  gldjd)  Hn)ii:  fjo  tieff  iiiib  ciaiilj  ift  bic  (^cmft)iiicl)afft  C^livifti 
unb  aÜer  ()el)ligcn  mit  unß.  'JllRo  ü'cl)tcii  l)t)ii  an  uiiBcv  fiinb,  ilMbbcnmiü 
uiif5  bcfd)innrt  fei)iu'  flcvecl)ticfnt.  Tcui  bic  lunin)iiiiving  inacl)tv  aUc-?  flcmcDii, 
alfjo  Iniui,  biß  ba-;  cv  bic  iimb  l)ii  luiB  (\ant;  uuitili^e  unb  Ijliui  icll'v  imfj 
i]lci)cl)  rnndjc  am  ,:rMin9ftcn  toflc.  "^Ufjo  aiid)  foUcn  luiv  l)n  iinfjcv  iicljftcii  imb 
fic  ^n  imf(  bind)  bicfclbcn  lieb  liüvcl)nigt  Uicvbcn. 

6511m  icd;^cl)ciibcn,  Ubiv  ba-J  nUc-j  batt  cv  bifjcv  ]\m  a,t\ta[t  nit  bloü 
und)  Icbig  ci)nflc)cld,  Bonbcvii  icijn  luiubofftig  mitiulid}  flel))d)  l)u  bcm  brut 
iiiib  fct)!!  nntiulid)  loaibafftiii  blut  m  bcm  mt)n  ßcben,  ba-j  cv  l)l)c  ein  iiol= 
tomcn--  fncvamcnt  obbev  ',ci)d)cii  flcbc.  Tan  jn  c^lcbd)  alö  baö  bvot  \)n  fcDiicii 
»navliaftttticn  uatuvlidjcii  lci)d)iiam  unb  bcv  lucl)ii  l)ii  ici)n  uatiivlid)  unnl)antii\ 
blut  öovloanbclt  Juivt,  olfeo  luavbafitig  »ucvbcn  aud)  \vn  \)n  bcn  cici)|tlid)cn 
Iclip,  ba->  ift  l)n  bic  (^cmci)ufd)aTit  6l)vii"ti  unb  aller  l)cl)lirtcnn  ivluiiicn  unb 
uovliiaubclt ,  unb  buvd)  bitj  facvamcnt  i)u  alle  tuejcnbc  unb  gnab  (5l)vi[ti  unb 
fcljner  l)Ct)tigcn  gefetzt,  @lcl)d)  mic  bvoben  gcfngt  ift  bou  el)ncm  buvgev,  bev  Ijn 
bcv  l'tatt  unb  ganUcn  gcmel)n  fdjulj  unb  fvel)bcit  luivt  gcijogcn  unb  gduanbclt. 
Xavumb  l)att  cv  and)  nit  allein  eljn  gcftalt  gefegt,  fonbevu  uiitevjd)ciblid) 
iei)n  fleljtd)  unter  bcm  brott,  fciju  blut  unter  bcm  mel)u,  an  .^u  Ijcligen,  ba» 
nit  aüein  fein  leben  unb  gute  luercf,  bie  er  burd)  ba*?  flel)id)  antjciigt  unb  l)in 
flel)fd)  getl)an  Ijatt,  fnnbern  and)  icl)n  lel)ben  unb  marter,  bie  er  burdi  iei)u 
falutt  anlicligt,  l)n  uiild)cr  fcljn  blut  lungoffcn  ift,  allec'  unfscr  fei),  unb  loir 
bret)n  gebogen  bec-  iiicfscn  unb  firaudjen  mugcn. 

C^^um  ficbenijclicnbcn,  X'lufj  bcm  allen  ift-i  nu  dar,  hat-  bbf?  l)cl)lig  facva= 
ment  fcl)  nit  anbevs,  bau  el)n  gottlid;  licl)d}en,  bavljnnc  ]n  gefagt,  geben  unb 
ju  gect)gent  luivt  (il)viftu>i',  alle  t)el)ligen  mit  allen  l)t)ven  mercten,  lel)ben,  bov= 
bienften ,  gnabcn  unb  guttern  ;,u  troft  unb  ftcrct  allen ,  bie  i)n  engften  unb 
bctrubniß  )el)n,  üorbolget  inmi  teuffcU,  funben,  luclt,  flei))d)  unb  allem  ubcll, 
unb  bau  facrament  empfat)cn  fei)  nit  anberü,  ban  bcffclbeu  atLa  Bcgcren  unb 
glouBcn  feftiglid),  eo  gcfd)cl)  atfjo. 

.S!^ic  tompt  uu  ba-j  britte  fturf  be-j  fatrament-i,  bao  ift  ber  05l'?lU^(S, 
bn  bic  mad)t  an  ligt.  San  es  ift  nit  gnug,  baö  man  tt)t)ffe,  toaa  ba«  focra= 
mcut  fei)  unb  bebcntc.  (?■>  ift  nit  gnug,  ba-J  bii  luiffeft,  cü  fcl)  el)n  gemct)n= 
fd)afft  unb  gnebiger  lücc^fell  obber  Pormiidjung  unfjer  funb  unb  lel)ben  uiit 
6l)riftU'3  gcred)tirfcit  unb  fcljner  t)el)ligen,  5onbcrn  bu  muft  fel)n  oud)  begercu 
unb  feftiglid)  glauben,  bu  babft  cä  erlangt,  öic  fid)t  bev  tcuffell  unb  bic 
natuv  am  mcl)ftcn,  ba-:^  bev  glaub  nur  nit  beftct)c.  (Sttlid)  üben  i)l)rc  fünft 
unb  jubtilideit,  trad)tcn,  luo  ba-j  brott  blcl)bt ,  \va\h>  l)n  6l)rifti  flebfd)  l)ür= 
tuanbclt  Inivt,  unb  bcv  Inclju  l)n  fel)n  blut,  auc^  h)ie  unter  B"  el)ncm  clcl)ncn 
ftuct  brottö  unb  iDCtins  mugc  bev  ganfe  C?t)viftu-3,  fct)n  flel)fd)  unb  blut,   be= 


4  »ortilgct  A        S  nocfj  [cbifl  C  nodfi  tcljbig  F         10  ^n  ieljncm  A         17  gcftolt  ciiigcicljt  F 
19  imb  iin  A  2:)  fiebcn^cfifn  A  ■■H  bu  müfift  A  bu  miifift  C 


7.")0    Pin  Sermon  »om  ©ohnmcnt  bc«  Scirtjuam?  C^ffvifti  ii.  l'oit  bcn  33riibfrid)aftcit.  1519. 

fci)loficu  )cl)u.  2a  ligt  nit  an,  ob  bu  bao  nit  fiid)tj't.'  Go  ift  fliiiig,  bac-  bii 
lüiffeft,  e«  fcl)  el)n  gottlirf)  Ijciidjcii.  bii  O'liriftu-?  flelJtd)  unb  bhit  liiarftafftig 
t)nnen  ift,  Inic  unb  luo,  laß  i)tim  bcfoUcn  fciin. 

fe",^uni  acf)t,5ct)cnbm,  Mic  ftd)  lui,  bnc-  bu  bcu  glauben  iibift  unb  ftcicfitt, 
hac\  tnan  bu  betrübt  bift  obbcv  bid)  bel)n  fuub  tvel)ben ,  aljjo  ,5nm  fncvauu'ut  ■ 
gel)ift  obbev  meß  tjorift,  bac'  bu  bcgcreft  ficrtiltd)  biß  focramenty  unb  feljner 
bcbcutnng,  unb  nit  brau  ',Uiciiffe(eft .  \v\]c  ba-J  facromcnt  beutet,  feo  geHt)cd) 
bi)r,  Xa-j  ift,  bai?  bu  gemiß  fel)cft ,  Ülitiftnc'  unb  alle  l)cl)ligeu  treten  ,]u  bir 
mit  allen  l)livcn  tugenben,  Icljben  unb  gnabcn,  mit  bir  ^u  leben,  tl)nn,  laffcn, 
let)ben  unb  fterbeu,  unb  inoUeu  ganl;,  beim  fein,  alle  biugt  mit  bir  gemcljn  lo 
t)aben.  äl^l)l•ftu  btifjen  glauben  liuill  üben  unb  ftercten,  ßo  Inirftu  empfinbcn, 
ftiic  el)n  frolid),  rcl)d),  l)od)l3el)tlid)  mall   unb  molt  leben  bir  bcljn  gott  anff 

(i-Mi  i,:,ff. bcm  X'lltar  berciit  l)att.     Sa   wirftu  borftel)en,  nm-j  bac'  grof^  mal  .Uünigic' 
wnitiK  22,  Vlffberi  bebcnt,  Xa  mirftu  fclien,  linv;<  bie  liocl)]cl)t  ift,  ba  gott  fein  £)ct)fen  unb 

maftfilie  atetl)an  halt,  ttiic  t)m  C^bangelio  fteet,  Xa  luirt  beljn  l)erti  red)t  frei)  '■■ 
unb  fid)er,  ftarc!  unb  mutig  mibber  alle  fel}nbe.    Xan  tvn  loolt  ftd)  fnrdjtcn 
Oor  ollem  nnfall ,  ßo  er  gemif;  ift.  bac-  {fhriftuc-  mit  allen  tieliligen  bei)  l)t)m 
fei),  unb  mit  l)l)m  alle  bingf  gemei)n  l)att,  eo  fei)  bof?  obbev  gntt'?    '^Ubo  leßen 

«P3i(f!.i'.46f.  h)ir  3lctu.  ij.  ba-:-  bic  ^simgcr  (^'l)rifti  bl)f3  brott  l)rocl)en  unb  äffen  mit  großen 

frcuben  l)l)re'5  berlieu.  Tie  ltiel)ll  nu  baö  luerrf  f;o  groß  ift,  ha-j  bie  clei)nt)eit  » 
unßer  feelen  nit  burfft  begercu,  fd)liHn)g  hau  l)offen  obbev  geinarten,  ^\]t  es 
nott  uunb  gntt ,  bao  man  bill  mall  ',um  taerameiit  gel)e,  obbcr  l)t)e  l)n  bcr 
meffe  teglirt)  fold)en  glauben  übe  unub  ftevrfe,  baran  e->  alle*?  ligt,  Unb  umb 
feijnen  loilleu  auri)  ei)n  gefebt  ift.  Xan  um  bu  bvan  ,5iuel)felift ,  tl)uftu  gott 
bie  grofte  uneere,  uunb  arf)tift  i)liu  für  einen  untrelnen  lügner:  fanftu  nit  - 
glauben,  150  bitte  brumb,  mie  broben  i)m  aubern  fcrmou-  gefagt  ift. 

(5jum  ucuuliebenben,  £aruad)  fid)  ;,u,  bao  bu  and)  t)bermün  bid)  ergcbift 
9cmcl)n  3U  fcl)n,  unb  l)l)c  nienuint  l)u  l)aß  obber  torn  abfonbevft,  ban  biß 
faevamcut  bev  gemel)nid)afft,  lieb  unb  ei)nicfcit  mag  nit  ^,ioitvad)t  nnb  uncl)= 
niefeit  bulben.  In  muft  bev  anberun  gepred)en  unb  burfft  bl)r  ^n  tjerljeu  ;«> 
laffcn  gct)cn,  alo  ireven  fie  bcl)u  cl)gen,  unb  bct)n  bovmugcn  bav  bieten,  alö 
\vexe  es  l)l)r  cl)gen,  gle^d)  luie  bir  (5l)riftuc'  t)m  facrament  tt)ut.  S)aö  t)el)ft 
biird)  lieb  l)n  el)nanber  borluanbelt  Inerbcu,  auf]  bielcn  ftucfeu  el)u  brott  nub 
trand;  loerbeu,  fel)u  geftalt  novlaffen  nnb  el)n  gcuu'l)ue  an  nel)men. 

2)a  t)cr  tompt  eo,  bao  afftervebev,  freuet  vid)tcv  unb   anbevev  menfd)en   !-■ 

i.Gor.ii,2o.Dorerf)ter  mußen  ben  tob  am  facrament  empfalien,  loie  0.  ^4-Hniluo  i.  (>or.  ji. 
fdjieibt.  lan  fie  tl)nn  nit  i)l)rem  nebften,  mie  fie  fiui)en  bei)  (^"brifto  unb  baö 
facrament  a\i%  n)cl)f5ct,  (iJonncn  i)l)u  nid)to  gutio,  l)aben  nit  mit  lei)bcn  mit 
^^n,  net)mcn  fid)  l)l)r  nit  an,  mic  fie  bod)  Ivolleu  bou  C^brifto  angenommen 

:i  ;6cfoücn  fcl)  AC        12  Sad  .Komma  hinter  „tiolirt)'  ic()lt  in  .U'         1.-^  gcmctin  i)aU  C 
19  3"nflcr  C 

')  Cb  nirf)t  „i'ioljift"  füv  „iiirt)i)t"  111  Icfrny  •)  S.  721  Ijicr. 


ffin  ©crnion  Dom  Snttnmont  bf.3  Ccirijiinmö  (»fjrifti  11.  uoit  bcn  SSrübctirfjoftcii.  1".19.     7.",1 

fcl)ii,  ^-aUni  baviind)  l)u  bie  blinblidt,  bn-ö  fic  nit  mcliv  Uiiffcn  ijn  bijjciii 
facvament  lut  tl)iin,  ban  im)c  )ic  b'hviftiim  fcflculucrtift  fiivdjten  iiiib  eercn  mit 
l)vcii  bcttUjn  imb  anbadjt.  ilniit  bn-j  ficid)e(icu  ift,  ßo  ad}tcn  fic,  e^  fei)  'ooÜ 
m%  a,md)t,  5o  bodj  (^"liviftu-j  fdiiicn  lcl)b  banimb  t^cbcu  bntt,  ba--  bc§  iacva= 

•■  mcntö  bcbcutuufl,  bic  acmcDnfdjafft  imb  bcr  lieb  Uianbcü  c\ciibt  Wnxhc,  llnb 
fernen  el)flcn  natiirHd)cn  covpev  genngcr  adelet,  ban  fciinen  cicl)ft(id)cn  corpev, 
ba-j  ift  bic  i-icnuninidjafft  fctincv  ticvliiv" .  >)l)in  and)  mcbv  bvnii  loderten  ift, 
foiibcvlid)  1)11  bljüciu  facvament,  bac-  bev  t^lanb  fel)ncv  nnnb  bev  l)el)liivn  i^c= 
mdjnfdjafft  InoU  flcubt  unb  ftarrf  l)n  imfj  luerb.  nnb  iDtr  bev  fclbcn  nad)  audj 

1-  nnftcv  (^emet)nirf)afft  timll  iibcn.  Ttifjc  mcDnnnfl  (^f)vifti  fclicn  fic  nit  nnb 
riel)cn  tcglid)  i)i)n,  bqltcn  nnb  boven  nicfj  ijn  i)vcr  anbad)t,  blci;ben  cl)ncn  tai^ 
tine  bcn  anbernn,  ^\a  Ircrbcn  tccjlid)  en^cr  nnb  fnlenfj  nit. 

Xrnmb  fdjam  auff,  cc-  ift  bir  nicl)r  not,  bao  bn  bcs  flcbftlidjen,  ban  bco 
natnilid;cn  coipcvc'  (il)vifti  ad)t  babift,   nnb  nbtter  bev  glanb  bcv  (^ciftlid)cn 

1-.  ban  bc»  natnvlidjcn  covvcvv.  Tan  bev  natuvlic^  an  bcn  c^ciftlidjen  bitft  nidjto 
in  biffcm  facvament,  c-i  mnfe  ein  lunnmnblnnfl  ba  (^cfd;eben  nnb  flcnbt  Uicvben 
bnvdi  bic  lieb. 

CVjnm  5n)entjigftcn ,  6^  fct)nb  l)f)V  bili,   bie  bißc-S  lücdjfcls  bcr  lieb  unb 
bcs  glaubenc'  ungcadjtet  fid;  bavanff  oovtaffcn,  baii  bie  mefe  obbev  bac-  facvü= 

VIP  mcnt  fei),  al-j  fic  fagen,  Cpn-j  gvatnm  opeve  obevati,  ba-5  ift,  cl)n  )old)  Kicvcf, 
bac'  Don  ijni  fclb  gott  niollgcfcUet ,  ob  fd)on  bie  nit  gefallen ,  bic  (•:-  tbnn, 
S)avauß  fic  ban  fc^licffcn,  ba»  bcnnoi^  gutt  fcl)  bill  meß  l)abcn,  toic  nnlviiv= 
biglirf)  fic  gcbaltcn  locvbcn,  bcn  bev  !d)ob  fei)  bev,  bie  fic  uuluivbig  baltcn  obev 
pvandjen.    ^\d)  lafj  cl)neni  t)bcn  fcljucn  fljn,  abn  fold)  fabcten  gefallen  miv 

2:.  nit.    San  alßo  ,5U  reben,  fjo  ift  fel)n  cveatnv  nod)  Inerrt,  ba§  nit  bon  t)l)m 

felb'i  got  Kiol  gcfaHe,    irie  ßen.  i.  gcfri)vielicn :    ßott    bott   alle  fel)nc  Uicvdfi  »fei- 1.31. 
angefeben,  nnb  bnben  l)lim  tnolgcfallcn.    äs^a»  fvndjt  fommct  baoon,  jjo  nmn 
bvot,  lüel}n,   golt  nnb  allcc-  gnt  nbel  bvoud)t,  mic  K10I  fic  an  l)bn  fetb^  got 
InolgcfaUcn?    ^a  Dovbnntnifj  folget  bavnad).    ?llfeo  and)  bic:   W  cblcv  baö 

:i'i  facvament  ift,  I)l)e  gvofjcv  fdjaben  auf;  fcljncni  mißpvand)  fommct  nbiv  bic 
ganlicn  gemein,  ban  c-ö  ift  nit  nmb  feinet  luiäcn  cl)ngcfelU,  ba-5  c-3  gott  ge= 
foEc,  ßonbevn  nmb  nnfjcv  millcn ,  ba-j  tuiv  fe^n  xtd)t  braudjcn,  bcn  glanben 
bvan  üben,  nnb  bnvd)  bnffclb  gott  gcfcUig  Inevben.  (^-5  Uiivrft  nid)to  ubcvall, 
incn  ec^  allein  opn-j  opcvatum  ift,  ban  idjabcn,  Ha  mnf^  opn»  opcvantio  merben. 

sr.  (S}tei)c^  toic  bvott  nnb  uiclju  Inivrft  nickte  ban  fd)aben,  ßo  man  feljn  nit  bvand^t, 
fic  gefallen  gott  an  \]{]n  felb,  Ivic  bod;  fic  mi'igcn,  's'llßu  iftö  nit  gnng,  bas 
ba-j  facvament  gcnmdjt  rtcvbe  (bac-  ift  opn-?  opevatum),  (fo  mnß  and)  pvand)t 
locrben  l)m  glanben  (W'S  ift  opu-5  opcvanti-?).    Unb  ift  jnbcfovgen,  bo3  mit 


•j   flcubt   C  '■)  8"''W  <"  11    I)orcii   C  12   fcüicnfi   iiit   T    finpiiitbcnS  nif  H 

1  :i  bann  bcä  njcltUt^cii  cövpcvs  F         L".  on  bem  <-.'        H!  Bci'ibt  C        22  bcic^licijcn  I"        24  cijucm 
Ijbcrmnn  C 


7.j2     Lfin  3crmcit  uom  Snfrcimeiit  bc«  Seidjiiam?  6i)rifti  ii.  Hon  bot  9?tiibcri(^nften.  1519. 

foldjcn  fcrlicfjcu  ßloBen  bec-  facramcntv  cvafft  iiiib  tugent  üon  imjj  flelunnb 
lucrbcii,  unb  bcv  glaub  ganü  unter  gebe  biivcf)  faifcfic  fl)c^evt)ct)t  beö  gcmaditen 
iacrainenti-j. 

Xa-i  fompt  aUC'  ba  l)er,  bac-  fic  inel)i-  C^lniftuc-  iiatüvlid)cn  corfcr  an^ 
jelicn  l)n  biffem  facvament,  ban  bie  gemeliiiid)afft ,  ben  gctjftUcfjcn  corper.  > 
GliriftuS  am  6mit,  Inar  audj  ci)n  gemadjt  lucvcf,  ba-ä  gott  tooli  gefiel,  abev 
cc-  iel)it  brob  gefallen  bie  o"bcn  biß  auff  biijen  tag,  baruntb  bac-  fie  nit  ein 
pvauct)tiii)  luerct  X\m  glauben  bvauß  -rnadjlcn.  Jnnnb  iid)  3U,  ha-i  ba§  facta» 
tneut  biv  fei)  e^n  opu»  opcrantis,  ha-j  ift  el)n  praucf)lid)  liieret  unb  gotte  gefalle 
nit  inub  feljUv  IncBcnC'  IniLlcn ,  S;ionbernn  umb  bein«  glau6en-j  unb  guten  i" 
prauct)-;-  luillen.  1a-i  tnort  gottiy  ift  and)  gott  gcfellig  l)n  i)lim  felbc-,  ti  ift 
mir  aber  fdjeblid),  luo  e-?  got  nit  aud)  l)n  mir  gefcUet.  Unb  fur^  umb,  fotdi 
geirfitoelj  'opue  operatum,  Dpuc-  operantic-'  fein  borgebene  menfdjcn  mort,  mel)r 
llljnberlid)  ban  fnrberlid).  Unb  mer  modjt  aUc  graufam  mißpraud)  unnb 
mißglanben  erjclen,  bie  l)n  bißcm  l)od)mirbigen  facrament  teglid)  fid)  met)ren,  i> 
bereu  ei)n-j  tet)lc-  ßo  gepftlid)  unnb  heijlig  fepiib,  bac-  fie  natieub  eijuen  (fngeU. 
mod)ten  borfuren^  furlilid),  nnld)cr  bo  luiU  bie  mifjpraud)  erfennen,  bcr  fet. 
t)l)m  nur  für  ben  obgefagtcn  praud)  unnb  glauben  bigeo  facrament-3,  5!emlidj, 
ba-i  Clin  betrübt,  l)ungerige  feele  fol  fel)n,  bie  lieb,  tiulff  unb  bel)ftanb  bcr 
gantien  gemepn,  (itjrifti  unb  aller  (^"l)riftent)eit  l)crlUid)  bcgcrc  unb  biefelben  ju  »< 
erlangen  nit  jloepffele  l)m  glauben,  barnad)  fid)  and)  i)n  bcr  felben  lieb  gc= 
mel)n  mad)  l)berman :  loer  ba  ()cr  nit  .^cugt  unb  orbenet  fepn  meß  t)oren  abber 
leßen  unb  facrament  cmpfalien,  bcr  l)rrct  unb  praud)t  nit  feliglid)  biß  facra= 
mentC'.  Sarumb  mirt  aud)  bie  luelt  mit  peftilcnlicn,  friegcn  unb  anber  grelo= 
liefen  plagen  ubirfallcn,  baC'  Inir  mit  bielcn  meffen  nur  mel)r  ungnab  erlüccfen.  -'i 

ßjum  ei)n  unb  ^tticuliigiftcu,  'i'iu  merrfcn  loir,  mie  nott  bpfi  iacrament 
bcnen  fet),  bie  l)n  ben  tobt  obber  anber  ferlirfet)t  IcDbv  unb  fecl  fid)  geben 
foUcn,  hai  fie  nit  aücin  barl)nnc  Oorlaffcn,  fonbern  l)n  ber  gemel)n  6l)rifti 
unb  aller  t)eDligeu  gcftcrdt  merben.  Tarumb  ^'()riftut:'  aud)  baffelb  l)n  bcr 
letzten  nott  unb  ferlirfcit  ferner  Ouniger  cljnfetit  unb  gab.  Xie  tnepU  mir  bau  ■•■■■' 
alle  fampt  teglid)  umbgeben  mit  üUen  ferlirfeijtcn  unb  311  lelit  ftcrben  muffen, 
Sollen  luir  gott  bcm  bannbcrlugcn  auf;  allen  creftcn  lieblid)  unb  bemutiglid)en 
bancfen,  bao  er  uufj  cpn  fold)  gnebigo  ',el)d)en  gibt,  baran  er  unß  füret  unb 
jeucfjt  (fio  loir  mit  bem  glauben  baran  feft  l;angen)  bnrd)  tob  unb  alle  fer= 
licfcl)t  ju  l)m  fclbv,  ]u  C^l)rifto  unb  allen  l)cl)ligeu.  :ir. 

Serl)alben  cc-  axid)  nulj  unb  nott  ift,  hau  bie  lieb  unb  gcmct)nfd)afft 
6l)rifti  unnb  aller  t)el)ligen  Oorborgen,  unfid)tlid)  unb  gei)ftlid)  gefd)el),  unb 
nur  cl)n  Ic^ptid),  fid)tlid),  cufjcrlid)  ,]el)d)en  bcrfelben  nnß  geben  Inerbc,  bau 
lüo  bie  felben  lieb,  gemcl)nfd)afft  unb  bel)ftanb  offentliri)  loere,  mic  ber  uu'nfd)eu 

4  notutlii^cn  C  9  gott  C  10  unb  flutcv  Wfvtt  liraui^S  Willen  V  1!)  fjiitffe  C 
22  obcv  f  :!."j  nüe  ^cljliacn  .\li  30  liebe  V 


6iii  Sermon  Dom  Snfmmciit  bc-?  yfidjnoini  ei)vifli  ii.  toii  bcii  3<viibcritf)nftfit.  1019.     753 

3et)tli(f)  (icmel)nfri)afft ,  ßo  Inuvbcn  hiir  bn  bind)  nit  ficftcrcft  noffj  flcutit,  t)n 
bic  unfidjtlid^eu  iinb  (\vic\t\i  iiutcv  ja -tvauicii  obbcr  1)1)1  ju  öccicvcn,  imibcin 
»üiuben  \}iU  md]v  geübt,  nur  l)n  ,5cl)tlid)  fidjtlidjc  guter  311  tratüen  unb  bcr 
fclOeii  ijo  gnr  gcluoiicn,  bn-?  luir  fie  nit  gcren  fnren  liffcn  nnb  gott  nit  )iicl)tev 

•'■  folgetcn,  bnn  %o  fern  iinü  fid)tlid)  unb  licgreDiilid)  bingc  furgingen,  bn  bnrd) 
luir  öorl)l)nbcrt  Ipuvbeii,  ba--'  »nir  nl)nnncr  niel)r  ]n  gott  fernen,  2;on  e-5  inuB 
alle-?  licl)tlid)  unb  empfiublid)  bingf  abfaüen  unb  luiv  l)l)r  gautj  cnt»Donen, 
foKen  lüir  ]u  gott  tumnien. 

üarumb  ift  bic  meß  unb  biß  jacrament  cl)n  l;el)d)cn,  boron  Unr  uiifj 

1"  üben  unb  gclcenen,  aüe  fid)tlic^c  lieb,  ()ulff  unb  troft  jnüorlafien  nnb  l)n 
(Jl)riftum  unb  ferner.  I)el)Iigen  unfid)tlid)C  lieb,  Ijutff  nnb  beljftanb  vievlnegen, 
Im  ber  tob  ni)m;jt  aU^  fidjtlidj  bing  nnb  fd)el)b  unfj  Hon  ben  nientd)en 
unb  3el)tlid)en  hingen,  ^0  muffen  >uir  bo  gegen  baben  l)ilff  ber  unfid)tlid)en 
unb  eftiigen,  unb  bie  Inerben  unfj  i)ni  facranicnt  unb  3el)d)cn  angeben,  boron 

'■•  toir  mit  beut  glauben  ßo  lange  l)angen,  bifj  luir  fie  erlangen  aud)  enU'fiubtid) 
unb  öffentlich. 

'JllBo  ift  nnfe  ha'i'  facrament  el)n  fürt,  cl)n  imiä,  el)n  tl)ur,  el)n  fd)iff 
unb  tragbar,  l)n  luildjer  nnb  burd)  lüild)  luir  Uon  biffcr  loclt  faren  l)nf5  Onige 
leben.    S)arumb  tigt  c5  gar  am  glauben:  bau  loer  nit  glaubt,  ber  ift  glel)d) 

2"  bem  menfd)cn,  ber  ubirfe  Inaffer  faren  foll  unb  fso  öortwgt  ift,  baö  er  nit 
tralüet  bem  fc^l)ff,  nnb  muß  alßo  blcl)bcn  unb  nl)mmcr  me()r  fcligf  loerben, 
bie  ltiel)l  er  nit  auff  fi^t  unb  ubir  faren  loill,  bac-  mad)t  bie  fpnlirteit  unb 
ber  ungeübte  glaub,  bem  bie  fart  faftir  lüirt  ubir  be-3  tobt-S  ^orbon,  nnb  ber 
teuffett  auä)  gralofamtid)  bayi  bilfft. 

2''  fe'jum  ^rcel)  unb  jlücnljigiften,  St)f3  ift  bebeut  Hor  3el)tcn  3i'!"c  üj-  S^aS»'- 3,  7R. 

bie  finber  Don  3frael  hjarcn  burd)*  rote  'JJiebt  mit  trorfen  fuffen  gangen, 
barl)nnc  bie  lauff  bclieljgt  trart,  gingen  fie  aud)  alfjo  bnrd)  ben  oovban,  aber 
bic  prieftcr  ftunben  mit  bcr  XUrca  t)m  ^orban  unb  ba-ö  Iraffer  unter  l)l)u  üor^ 
floß,  bab  ubir  l)l)n  ert)ub  fid)  luie  cl)n  bergt,  barl)nnc  bi^  facrament  be3el)gt 

30  ift.  2ie  priefter  tragen  unb  l)a(tcn  bic  ?lrca  t)m  ^o'-i'"".  l^cu  fie  unfj  pre= 
bigen  unb  geben  bifj  facrament,  6l)riftum  unb  aller  l)el)ligen  gcmcl)nf d)a ff t  l)n 
bem  ftcrben  obbcr  fcrlicfet)t,  feo  tüir  ban  glauben,  %o  »orgeficu  bic  Inaffer,  bie 
unter  un§  fet)n,  bae  ift,  bie  3el)ttid)en  fid)tlid)  bingf  tl)un  nuß  nit,  fonbcrnn 
fll)t)en  Don  unß.    Slbcr  bie  über  unß  fel)u,  er()eben  fid)  l)od),  ba?  fcl)n  bic 

'5  grelolid)cn  ftoß  unb  bilbcn  l)m  fterbcn  Don  l)()cner  irielt,  crfd)recfen  unß,  alc- 
iDolten  fie  unß  ubirfatlen:  ^0  Inir  aber  unfe  nit  bran  feren  unb  mit  cl)nem 
feftcn  glauben  furuber  gc^en,  ßo  tommen  tnir  mit  trocfen  fuffen  an  id)abcn 
l)nö  clüig  leben. 


1  9cu6t  C  2  gut«  C  .")  gcuBt  C  22  u6cr  C  2:i  ungeitbte  C      u6et  C 

24  bar^u  C  25  unb  jwcn^igften  C  2G  fnücn  f  29  nicr  C;  .H  ton  im?  nnb 

fallen  06.    3l6ct  C  n.'.  mclt,  bie  ctj^tcilcn  ('  Oü  uBcrfnUcn  C 

Cutter?  Sffierfc.  II.  4X 


754     6'"  Sfvmon  liDin  Stifvnnu'iit  bcö  ßi-idiiiam.;  Chrifti  u.  luiii  bcii  'i'riiborjcljnftcii.  1519. 

3llBo  haben  linr,  bo«  jlrcl)  fiirncmlid)c  facvamciit  fctjub  l)n  bcr  üvdicn, 
S)ie  tauff  iinb  ba-3  brott,  bic  tauff  fiirt  iutf5  Ijn  eljii  nclü  Iclieh  auff  erben, 
bac'  Brott  Icl)tet  un^  burd)  bcu  tob  tjnß  eluigc  leben,  Unb  bie  ^\v(t)  fel^nb  I'e= 
bent  bnrd)  bo;-  rote  lltetir  nnb  3oi-''^i"  """^  '^"^'c')  i^ic  jlnel)  lenber  l)(ienft  bem 
^orbon  unb  btffeljt  be-J  ooi'^^in'-'-  Svumb  fprüd)  ber  f)crr  l)m  nbent  effen:  '■ 
BiiUK)  :'6,29- 3d)  toerb  biß  luet^nß  nit  niet)r  briuflfen,  biß  hai-  iäyj  nelo  mit  cud)  brinrf  \)n 
meljnö  Oaters  rc^d^:  feo  flor  ift  bljfe  facramcnt  gcrirfjt  nnnb  georbenet  Inir 
[tcrde  Iribber  ben  tobt  unb  3iun  eljngang  Ijn^  einig  leben. 

^n  befdjlielfen,  3ft  "^ic  fvudjt  bifee-J  )cicrament-:j  gemet)tifd)afft  nnb  lieb, 
ba  bnrd)  Inir  gcftcrdt  tnerben  loibbcr  tob  iinb  alie^j  uhdi,  ©jo  i>a§  bie  gemcl)n=  i" 
fc^afft  3lDet)erIel)  fei),  (^l)ne,  bao  Inir  C^brifti  nnnb  nller  f]el)ligen  genlieffen, 
Sie  anbere,  baC'  Unr  alle  C^ljriften  nienfdjcn  nnfjer  and)  Uiffen  geniefjen, 
toartjnnc  )'ie  nnb  Inir  mngen,  baJ  alfjo  bie  el)gen  nnlüge  liebe  jetjnä  felb» 
burd)  bife  ineroment  anfj  gcrobtet  el)n  Inffe  bie  geinel)n  miljigc  liebe  oller 
inenfd)en  nnb  alfeo  bnrd)  bcr  liebe  borloanblnng  el)n  brott,  el)u  trcinrf,  el)n  v. 
htjp,  eljn  gemel)n  tocrbe,  bn«  ift  bie  red)te  t5()vii"tenlid)e  brnbcrlid)c  el)nidel)t. 
Sornnib  liuiUen  lul)r  nn  iel)en,  Uiie  fiel;  bie  gro^  glel)i)enbe  33rnber)d)afften, 
ber  ibt  fjoHill  iel)nb,  t)te  ,]n  glel)djen  nnb  rel)men. 

t^on  bcu  83rubcrfd)nffteH. 

,3nm  C^^rften  Inollen  loir  bie  bofjen  nbnng  ber  ä^rnberidjafften  an)"el)en,  -j" 
Unter  )nild)en  ift  ebne,  hai  man  el)n  freffen  unb  fauffeu  aurid)t,  lejjt  el)n 
inc^  obber  ettlid)  l)alten,  bornnd)  ift  ber  gaul!  tag  nnb  undjt  unb  onbere  tag 
bajn  bcni  tenffcU  ^u  ebgen  geben :  ba  gefd)id)t  nit  metjr,  bann  \vaa  gott  ini^= 
feilt.     Sold)  Umteube  loel)^  l)att   ber  bofje  gebft  el)ntrageu,  unnb  Icft  c§  cl)n 
bruberfd)afft  l)el)fien,  f^o  e-5  niebr  ebn  lubereb  ift  unb  gaiib  el)u  bebbenifd),  ja  v:. 
tljn  feloifdj  IneBen.     (v-j  luere  Dill  beffjer,  ba->  fel)n  brnberfri)afft  bnn  ber  loelt 
iüere,  bann  bas  folrf)er  nnfug  gebulbet  loirt.    (^-i  fotteu  loeltlid)  l)crrnn  unb 
ftete  mit  ber   gel)ftlid)ebl  ba  ]u   tt)uu,   ba-3  fold)«  abtban  lonrbe,  bann  eo  ge= 
fd;idjt  gott,   beu   t)ei)ligen  unb  andj   allen  (5l)riften   grofj  uneere  baran,  uub 
mad)t  gottio  bicuft  unb  bie  fel)rtag  bem  tenffell  ]u  ei)nem  fpott.    Sau  bie  ^ 
l)el)ligeu  tag  foll  man  mit  guten  loerrfeu  febren  nnb  bebügen,  uub  bie  brnber= 
fd;afft    folt    and)    el)n    fnnberlidje    liorfamlnng  febn  guter    loerct,    fto  ift  c-i 
lüorben  etju  geltt  famlcn  .pim  bier.    ai^a-5  fotl  nufjer  lieben  (Vraloen,  6anct 
binnen,  fauct  )i*aftiau  obber  auber  l)cbligen  uameu   beb  bebner  brnberfd)afft 
tl)un,  ba  nit  uu'br  bau  freffen,  fauffeu,  uuuuli  gelt  bortbnn,  Vli'i'i'''"-  fd)rel)cn,  ■'■■ 
fd;meljeu,    tantjen    unb  .jebt  borU)reu  ift'^    5Il>an    mau   ebne  faio  .jn   fold;ev 


4  jf)enl)ai6  bem  Sovban   unb  bijif)a((i   bfS  3ovbnn«  !•'   jiMiftatti  bem  3uibnii  iinb  biffeljt  be>; 
3ovbonä   il  :j  obent   effent  A  14    aufjgfveljtel    11  2«   boftcii   ('  2:5   bavjii  C 

24  böge  <!  .■):!  311  bicv.    Süoä  ('  jum  biet  obev  Wein.    äUn-j  F 


Gin  ©evmoii  Dom  Safvameiit  bc-j  l'cidjiinmj  ttljtifli  u.  i-oii  bcii  a^rübftidjnftcii.  151^.     yr,^ 

6nibciirf)tiftt  piitvoncii  ictid,  fic  linivb  co  uit  IcDbcii.  SÖavumb  liüi)iid)t  mau 
bat!  btc  licOcu  IjcDltgcu  ßo  l)od),  ba-^  man  Ijljvcu  iwiiu-n  ]u  iold)cu  frf)aiibcit 
iinb  fiinbni  iiiitunaiiri)t  uiib  l)lne  &nrbciif()nfftc  mit  iiUrt)cii  boHon  ftiicfcu 
liuiiuicevct  imb  Icftcrct  ^    äl)e  bciicii,  bic  bcio  tl)iin  imb  jii  tl)iiii  lunljnicfciil 

s  63um  anbevnn,   S30  man  cl)nc  bntberirfjafft  loott  fjaltcn,  folt  man  3U 

fnmmen  loj^cu  uiib  cl)ii  titcfic  nbbcv  iluccit  armer  Init  ipcl)f?fn  unb  bcn  frlbcn 
bicncn  laficn  umb  i^ottic-  ItiilU'ii,  folt  bcn  laa,  jutiornn  fafteu  unb  bcn  fcljitafl 
niictjter  blcljbcn,  mit  bcctcn  nnb  aiiber  flutten  Ircrcfcn  bic  ,]cl)t  ()t)n  bringen, 
ba  ivurbcn  gott  unb  fclinc  lieiUiflcn  rccl;t  gccrct,  ba  ttnirb  and)  beffcrung  auf, 

1"  folgen  nnb  gutt  erempell  ben  anbernn  geben,  obber  folt  bo-?  gelt,  baä  man 
lunfanffen  luill,  ju  fammeu  legen  unb  cl)n  gcmeljneii  fdjatj  famlcn,  el)n  ijgtid) 
l)anbniercf  fnrfirf),  ba-j  man  l)u  ber  nott  eljuem  bnrfftigen  mittiantlnergy  man 
anjulegcn  Ijclffen  unb  lcl)l)cn  funbt,  obber  eljn  jung  par  Uolcf-j  beffelbcn  ()anb= 
loergc'  lum  bem  fclbcn  gemel)ncn  frfjali  mit  eereu  anfj  feljen:  ba«  liieren  rcdjte 

>■''  brubcrlid;c  toetd,  bie  gott  unb  fcl)ncn  Ijcljligen  bie  brubcrfc^afft  angenent 
mad)ten,  ba  bei)  fie  gerne  Patronen  fepn  Unirben.  Ulni  man  aber  hw  nif  tbun 
lüill  nnb  ber  alten  Uiroen  nad)  folgen,  Hormanc  id)  bod),  bao  man  fold)ö  uit 
tl)nc  auff  ber  ()el)ligcn  feft,  and)  nit  unter  l)l)rem  obber  ber  brubcrfdjafft  uamen. 
^JJJan  ncmc  epiien  anbernn  merrfe  tag  unb  Iaf{  ber  T)el)ligen  unb  pbrcr  bruber= 

20  fdjafft  namen  mit  fribcn,  anff  baC'  fie  nit  eljn  mall  jetjdjen.  äl*ie  InoU  fei)n 
tag  an  uncere  mit  foldjem  Inetje»  lüivt  ]u  prad)t,  fott  mou  bod)  ber  feft  unb 
l)cl)ligcn  namen  mcl)r  fd)oncn,  ban  foldjc  bruberfdjaffte  laffeu  fid)  ber  t)cl)ligcu 
bruberfdjafft  nennen  unb  treljben  bcv  tcuffelc-  luercf  barunber. 

(^yim  britten,  3ft  c')n  nnbcre  böge  geloonbcit  l)n  bcn  brnberfdjafften  unb 

25  ift  cl)ne  get)ftlid)e  bbfsbcit,  cpu  falfd)e  mcljnung,  bie  ift,  bao  fie  mcpnen,  l)l)rc 
Iirnberfdjafft  fol  niemant  \n  gute  fnmmen,  Xan  allepu  l)l)u  fclb-j,  bie  l)u 
l)l)rer  ^al  unb  rcgifter  fel)n  Por^cpdjnet  obber  bar.^n  geben,  üiß  norbampte 
bb%c  mel)nung  ift  nod)  erger,  ban  bic  crfte  bofibeit,  unb  ift  ein  urfad),  tnarumb 
gott  Porbengt,  ba§  auf;  ben   brnberfd)afften  ein  iold)er  gottiä  fpott  unb  lefte= 

30  rung  luirt  mit  frcffeii  nnb  fauifeu  unb  beo  glepdjen.  Tan  barpnne  lernen  fie 
fic^  felb  fud)en,  fid^  fclb  lieben,  fid)  atletn  mit  trelocn  mel)ucn,  ber  anber  nit 
ad)ten,  fid)  ettloa-?  beffero  bnnrfeu  unb  mcbr  fortepll  tu'l)  gott  Uor  bcn  anbernn 
iiormcffcii.  Unb  alfjo  gebt  unter  bic  gcmcpnfdjafft  ber  l)cl)ligen,  bic  (5bviftlid)c 
liebe  unb  bie  gruntlid)  brubcrfd)afft,  bie  Ijn  bem  £)el)ligen  facroment  ctjngefc^t  ift: 

a:,  atf^o  iDcd)ft  in  pb"  cigcnnbigc  liebe,  ba«  ift  nit  anber-?,  han  ba-:-  man  mit  ben 
fclbcn  luden  euf5crlid)en  nierrflid)en  brubcrfdjafftcu  ftrebt  unb  ftoret  luibber  bic 
cpnige,  l)nnerlid;c,  gcpftlidjc,  tucfecnlidje,  gcmel)nc  aller  l)epligcn  brubcrfdjafft. 

1   Dotfud^cn   iBit  bau  C  2  bai  loir  ('  3  niijljrauifjcn  C  4  »otunccrcn   unb 

Icftcrcn  C  10  bo§  »orjoffcn  Witt  C  IG  SBo  (ic  aicr  ba§  nit  tfjun  luoUcn  ('  1"  bo^  fie 
fold)?  nit  t^nn  C  '21  „mon"  fe^lt  in  C  22  mctjr  «otic^onct  wcrbrn,  bon  C  23  briibcr- 
ict)afft  ncmcn  A  29  leftcring  A  34  auffacjc^t  H  3i;  ftrebt  unb  ftötet  C  fttcbt  unb  ftcct  H 
37  gemein  C 

48» 


75()     f^iii  Scviiioii  Dum  Sntrnmciit  ie-i  Vcirijuiun*  (51)rifti  ii.  Hoii  i)i'it  ä^rüborjcljoftoii.  IM'J. 

äiViii  bau  flütt  ftdjt  baö  lunfcvctc  liicfjcu,  ]]o  lunlcrct  cv  co  nitri) 
i<i.  LS '.'T.  unbbciumb ,  alu  Ijm  17.  pfntm  ftct:  Wü  ben  bovferctcii  liortcxxftu  bid),  unb 
frf)irft  es  nlßo,  ba-3  fic  fid)  mit  liljrcr  [niibcvfdjnfftcn  idH  ]n  fpot  uiib  fdxiiibni 
madjcii,  unb  l'on  bev  gcnifljncu  bnibevfdjnfft  bcv  t}el)liacn,  bcr  fic  luibbcr  ftrcbcii 
unb  nit  utit  l)r  l)n  gcmcljn  tnirtfen,  novftoffet  l)n  l)live  frcffigc,  fcuffcriidjc, 
unljudjtig  bniberidjafft ,  auff  bivi  fie  bcvS  l)i)iT  finbcn,  bic  nit  mcl)r  bnn  bnc; 
l)l)rc  cicl'udjt  unb  gcmeljnct  l)aben,  unb  bcnnodjt  fic  Uorblcnbct,  bas  fic  foldjcni 
unluft  unnb  fc^nube  uit  cvfcnucn,  unter  bev  (icljligcu  namen  fu(d)en  unfug 
fdjmndJcn,  ai-i  fct)  cS  Uml  gctlian,  llbir  baffclb  ettlidj  fjo  tieff  l)n  nlißiunb 
left  fnllen,  bnc'  fic  offcntlid)  n'imcu  unb  fagen,  liield}cr  t)n  t)l)rcv  Brubcvfdjafft 
fei),  müg  nit  üovbampt  luerbcu,  gcvab  a(y  »ncrc  bic  tnuff  unb  fdcramcnt,  lum 
gott  fclb  cl)n  gefegt,  geringer  uub  ungctoiffer,  bnn  bac!  fic  au^  l)l)vcn  btinben 
lopfcu  erbrtd)t  tinbcu.  '~.!Uf5D  foE  gott  fdjcnbcn  unb  blcnbcn,  bic  fdinc  fcft, 
fel)ncu  unntcn,  feljne  l)Cl)ligcn  mit  nndjtetjÜ  bcv  gcmcl)ncn  t^l)viftlid)cn  brubcv-^ 
fdjafft,  bic  aufs  Übvifti  Umnben  geftoffen  ift,  fcf)inet]en  unb  (eftcvn  mit  t)l)vcnt 
bollen  tiicfjcn  unb  fcliifdjcnn  pxaiiä)  l)f)vcv  tivubcvfd)nfftcn. 

(i,5um  l'ievbcn,  3^nvumb  etjncn  vcdjtcn  liorftniib  unb  pvaudj  ]u  Icvucn 
bcv  bvubevfc^afften,  SoE  man  tüiffcn  unb  crtcnnen  ben  rcdjtcn  uutcrfdjcljb  bcv 
bvnbcvfd)afftcn.  Xic  evfte  ift  bic  gotlidjc,  bic  lil)mlifd)c,  bic  ntlcv  cblifte,  bie 
nlic  anbev  ubiv  tvitt,  U)l]  ba^  goltt  ubivtvit  fnpffcv  nbbcv  bld),  bic  gemcijn^ 
fd)afft  aUcv  t)el)Iigen,  balion  brobcn  gcfagt  ift,  l)n  Unld;cv  toir  nße  fnmptc 
iviibcv  unb  fdjlnefter  fcl)n,  f^o  nai),  ba-J  nljiitmcv  incl]V  fcljn  ucl)er  mag  cvbadjt 
Uu'vbcn,  bau  ba  ift  cljn  tauff,  cl)n  (vt)viftu-o,  cljn  farramcnt,  eljn  fpel)fs,  eljn 
(fuangclinm,  etjn  glaub,  cl)u  gci}ft,  el}u  gcliftlidjcr  eovpcr,  unb  eljn  l)glid)  bei? 
Qubern  glibmafe.  iiel)u  aubcv  bvubcvfdjafft  ift  ^o  tieff  unb  nal).  San  natur= 
lid)  brubcvfdjaft  ift  luoU  el)n  ficljfd)  unb  blut,  clju  cvbc  uub  clju  liaufj,  alKx: 
mufj  fid)  bod)  tcplen  unb  mengen  l)u  anbev  gcblub  uub  cvbc.  Tic  pavtcl)fd)c 
bvubevfd)afftcn ,  bie  Ijabcn  cljn  vegiftcr,  elin  mcf],  cl)ncvlel)  gutiücrcE,  eljn  yl)t, 
cl)n  gelt,  unb  al'5  nu  gel)t,  el)u  bicv,  el)n  fveffen  unb  cl)u  fauffcn,  Hub  vcl)d)t 
!cl)ue  nit  fjo  tieff,  bai?  fic  el)ncn  gcljft  madjc,  ban  ben  nmd)t  (51)viftuy  bvubev= 
fci)afft  allcl)n,  bavumb  aucf),  fjo  fic  gvoffcv,  gcmcl)ner  uub  »ueljter  ift,  l)f)c  bcffcv 
fie  ift.  Sollen  nu  alle  anbcvc  bvubcvfd)afft  f]o  geovbcnct  fclju,  ba-?  fic  bic  evfte 
unb  ebliftc  ftctt  boraugen  l)abcn,  bie  fclbcu  nllel)n  gvof}  adjtcn  unb  mit  aUcn 
l)l)rcu  Inercfen  nid)t5  cbgenc;  fudjen,  fonbevn  umb  gotti-o  hnllcn  bie  fetben  tl)un, 
gott  ,5U  evbittcn,  baö  cv  biefetbcu  (5l)viftenlid)e  gemel)ufd)afft  uub  bvubcvfdjafft 
cvt)altc  unb  beffev  bon  tag  ]n  tage.  '^Ufjo  Ino  clju  bvubcvfdjafft  ficf)  crl)ebt, 
foUcu  fic  fid)  alf;o  laffeu  anfcl)en,  baö  bie  fclbcn  fuv  anbeve  menfd)cn  evaufj 
fpvingcu  fuv  bic  (il)vifteiil)cl)t  mit  ä3cteu,  3'"^'"-  l'llmofjcu,  guten  luevcfen 


8  fotdjcu  C  OUtcrC  19  ril)mctiitf)cr  20  üticrtvifft,  luic  ba3  gotb  iitcvlvifft  11 
24  ßBougctij  A  llonfjvfdtcinlid)  Idjvici  l'iitljcv  „((^uaiifleni"!  -7  (ifbUib  C  'Jf^  l)nlicn  luol  ein  C 
2!)  aiu   fc(cri-  (flott  „cljn  liict")  II  unb  cittjpvodjoiib  bic  iiürigrn  Sdigcluivgci-  XHuSflabcii 


ein  ©ctmoii  »Olli  (Saftniiu'iit  bt-i  Sddjitamä  Cljrifti  ii.  Uim  bcii  58tiibctid)nflcii  IM'.).     ''," 

ctttuoä  bcfjoubcvs  ,511  tljiiu,  lüt  xfyxtn  iiiiU  nod;  kil)ii  lurfjcti,  midj  niemaiit  aiifj 

fd^la^cn,  fonberun  lutc  frcl)e  bicnci  bcv  gaiii^cii  gcmcl)!!  bcr  (£l)ri|"tcnl)cit  ^ii  bicncii. 

älHi  iold)  x(d]k  iiun)iuitui  Uh'it,  ba  Imirb  gott  niicf)  »uibbcnimb  iTd)te 

ovbcming  ijcbcn,  ba-j  bic  bvubcridjafjtcu  iiit  mit  fdjlriiuiicvel)  ,^11  idjanbcii  Univbcii. 

5  S)a  iDurb  gcbcnebcljiing  folgen,  ba»  man  Ln)n  gcmcljncn  fdjatj  niodjt  fanilcn, 
ba  mit  and)  nifjcvlid)  anbcvnn  menirf)cn  gdiolncn  >unvb,  Xan  gingen  gcljftlid) 
unnb  Icljplid}  mcvdC  bcv  brubevfdjafftcn  Ijn  l)l)rcm  redeten  mbcn.  llnb  \vM)n 
bifeer  ovbennng  l;n  feljncr  bvubajdjafft  nit  luiU  folgen,  bem  vab  id),  er  ipving 
crauß  unb  laf]  bie  bvnbevidjafft  anftcen,  fic  tuirt  '.jljm  an  lcl)b  nnb  fecl  frf)aben. 

lu  £30  bn  aber  fpvidjft  'folt  id)  nit  cttmac;  befjonbcvci  \]n  bcr  lunbcridjafft 

ubir!nmmcn,  tva-i  l)ilfft  fie  bau  mid)?'  5lnt>uort:  ja  Wan  bn  ettlua-j  befon^ 
berö  fucfjift,  loaö  i)ilfft  bid)  ban  auc^  bie  bruberfdjafft  obbcr  fdjlucfterfdjafft 
ba  .jn ?  Xl)cnc  bn  bcr  gemdjnc  nnb  anbcrn  mciiirf)en  bamit,  Inie  bie  art  bcr 
liclic  pflegt,  (50  Unit  fidj  beljn  lol)n  fnv  bic  fclbcn  liebe  luoU  finben,  an  bel)n 

15  fuc{}cn  unb  bcgirbe.  S30  aber  bir  bcr  liebe  binft  nnb  lol)n  geringe  ift,  feo  ift 
Cy  el)n  3cl;d)cn,  baci  bn  cl)n  oorferete  brnbcridjafft  liabift.  Xic  liebe  bienet  frei) 
umbfunft,  brnnib  gibt  l)l)r  and)  gott  luibberumb  frei)  nmbfnuft  alleC'  giitt. 
S)ic  tücljU  ban  alte  bingf  l)n  bcr  liebe  muffen  gcfc^cljcn,  folln  fic  anberä  gott 
gefallcnn,  [50  muf3  bie  brnberfd)afft  and)  i)n  bcr  liebe  fel)n.    'i&a-i  aber  l)n  bcr 

20  liebe  ge)d)id)t,  bcy  ort  ift,  basS  nit  fnd)t  ba-3  fcl)nc,  nod)  fel)ncn  nnli,  fonbern 
bcr  anbernn  unb  ^uüor  bcr  9emei.)nc. 

(Sjum  fnnfften,  äBibbcr  auff  ba-i  faerament  ju  fummcn,  2)ie  »t)cl)ll  bau 
ilH  bic  6f)riftlid)c  gcmcl)nfd)afft  alfjo  nbcll  ftctt,  als  mirf)  nie  geftanbeu  ift, 
unb  tcglid)  mcl)r  unb  mebr  abnl)nipt,  i)n  bcu  nbirftcn  am  aller  nunjftcn,  nnb 

25  oEc  orter  üoE  funb  unnb  fd)anben  fel)nb,  foltn  nit  ba»  aufcl)en,  luie  uitt 
meffen  gefd)el)n ,  obbcr  loie  offt  baS  faerament  luirt  gcbanbelt.  Tan  baoon 
loirt  ec'  e[)e  erger  bau  bcfjcr,  fjonbernn  luie  oicl  bu  nnb  auberc  lui  ucl)mcn  l)n 
ber  bcbeutung  unb  glauben  bi^e§  facrameuts,  barl)nnc  bic  beffcruug  gar  ligt, 
llnb  l)l)e  mct)r  bn  bid)  bcfinbeft,   boc'  bu  in  Pl)riftn-j  nnb  fcl)ncr  t)Cl)ligen  ge- 

30  mcl)nfd)afft  el)ngctel)bet  loirft,  l)l)c  beffcr  bn  ftcljcft,  bas  ift,  150  bu  bcfinbift, 
bas  bu  ftarct  mirft  l)nn  bcr  3nüorfid)t  6l)rifti  unb  fel)ncr  lieben  l)ci)ligcnn, 
ba§  bu  gelrif;  fel)eft,  fie  lieben  bid)  unb  ftelju  bei)  bl)r  i)n  allen  ubtenn  beö 
Icbcn§  unb  fterbeno,  Unb  toibberumb,  bau  b\)x  tjn  berltcu  gel)e  aller  (5,l)riften 
nnb  ber  ganb.en  gemcl)n  abnemen  obbcr  faE  l)nn  el)ncm  iglid)en  (5l)riften,  unb 

3;,  bc^n  lieb  el)nem  iglid)en  gcmel)n  lucrbc,  unb  luoltift  ijbcrman  gerne  tjclffen, 
nicmant  biiffec"-  '"it  nUen  mit  leljben  nnb  für  fic  bitten.  Sil),  üo  gel)t  bcö 
facramentü  locrrf  rcd)t,  fjo  loirftu  gar  oill  mal  meljuen,  clageu  unb  tralurcn 
für  bcn  clenbcn  ftanb  ber  l)cutigcn  (5l)riftcnl)cl)t.  yvinbcftn  bid)  aber  fold)er 
juüorfic^t  nit  ju  (S^rifto  nnb  fcl)nen  l)ct)ligcnn,  unb  bid)  bic  nottburfft  bcr 


5   c^nen  C  8   ferner    gemcQnitfjoftt   C  11    uBcrfummcii  C  18    ioUcti  C" 

24  utcrftcit  C  :iö  <Ziä)  C 


758     t^-iii  gctniüii  l'oin  Snftrtinciil  hc->  i.'citl)nnm->  C^fjrifti  ii.  luni  bcii  ^tübctjcljaftcii.   IM'J. 

(51)it|'tciU)cl)t  iiitiib  cl)iiß  iglid)cnn  ucljftni  uit  auficl)t  uod)  bilm-iit,  f;o  l)utt  Md) 
fiii-  allen  nitbcnm  (Ritten  )ucvd:cn,  bo  bii  )uuft  mcl)nl't  fnim  311  fcl)n  unnb 
fclig  311  lurrbcit,  (y.j  uicvbcn  flclinfUid)  laiitcv  gleljffctt,  )d)el)n  imb  triegcnn)  fcl)!!, 
ban  fic  fcljn  an  liebe  luib  gemeiiiifdjant ,  an  >inld)c  iud)t-5  guto  ift,  bann 
iHom.  i.t,  iij.  Summa  fiimmariim,  '4>lc"itii'^o  lc9''-'  t^ft  bilcetio,  bie  lieb  crfiiÜet  alle  gepott, 

["Ji ad) Hunt  in  bcr  ".Hiiygobe  C] 
6«  fei)ii  ettlirf),  bie  bißen  Sermon,  ou  alle  nutt ,  fuvliunffen  liabcn, 
briimb  baö  id)  i)m  britten  '"^Ivtictcll  gefagt  l)ab,  (y-j  bunrft  mid)  fel)n,  km  ein 
(>l)vi)'tlid)  Poneilium  l'onn-benete,  bel)be  geftalt  I)beiman  ,]u  geben,  .Ciaben  and) 
hai  manll  150  Uu'ljt  anff  tban,  bac^  fie  fagcn,  (5'-ö  fcl)  elm  livtbum  unb  evgevlid). 
3)n§  erbarm  gott  l)m  filjmell,  bao  tnir  bie  jctit  erlebt,  ba  Gtjrtftuy,  ber  eble 
.fierr  unb  Wott,  Pnn  felincm  el)gen  bolrf  fio  offctitlid)  geidimedjt  unb  geleftert 
luirt,  baC'  fetjn  orbennng  elm  l)rtl)um  gcidjolten  loirt.  (yo  Inere  gnng  gelneijen, 
bo'j  man  eö  liefe  bleljbeu  el)u  ^ugclaffen  orbennng,  unb  feo  man  l)t)e  tei)n  gepott 
branf]  mad)en  iBolt,  ba»  co  bod)  and)  nit  für  ein  mn-pot  ober  Ijrtfjum  gc= 
ballen  Inurb.  Tod)  fitt  id),  fie  nmlteu  ben  anber  nnb  britten  ?lrtirt'ctl  red)t 
anfet)en,  barl)nn  id;  flar  gefagt,  eo  fei)  el)ne  gcftallt  gnng.  ^^d)  l)ab  and) 
crfarcn,  ba«  mel)nc  frf^rifft  Serben  nnr  Inm  benen  borlnorffen,  bie  fie  nie  gc= 
lefeen  nod)  Icfjen  mollen:  ben  felben  lafj  id)  mel)nen  gruf;  fagen  nnb  t()u  l)f)u 
luiffen,  baC'  id)  l)()r  blinb,  frelnil  urteil  nit  ad)te,  Unb  nit  ge)l)nnet  ln)n  3n 
lel)ben,  hai:  fie  mir  mel)neii  lierrnn  (^"briftnm  feo  fred)  ct)uen  t)rrigeu,  ergcrlid)cn, 
anffruri)d)eu  nun)fter  innbamnen  nnnb  Icfteru ,  bie  luetjU  mir  Wott  bas  leben 
leffit,  barnad)  fic  fidj  mngen  ridjten. 


;8crtrt)tiguugcii. 


5.  68  3-  5  lies  „StroBbutgct  ^Tturf  nad)  ber  Iitelcinfai|iiiig  öon  'Dnrtiii 

3flnc^,  nad)  beii  2t)pcit  utrn  So^o""  Rnobloiid)". 
©.  14;{  ,'5-  19-21.    Statt  bct  SL^ortc  „l^t'ciijo  fcfjlt  c^  im*"  bis  „icjicii  pi 
bütfcii"  fcbc  „33on  Siiitf)ctJ  eigener  ?lu*gabc  loijien  luir  mir,  bcift  fie 
Olli  21.5)(Qt  1519  jd)!)»  gebriicft  mar". 

6.  1«  S-  28  füge  hinter  „äJgl.  Se  3B.  1  2.  2.50"   (jinjii   .Corp.  Hef.  I 

Sp.  81". 
6.  181  3-  16  lie§  „15.  Sliigiifi". 
S.  252  füge  unter  bein  bort  6cft()riebeneii  Ixud  l)in,)«  „6-3  giebl  Uremplare, 

toclc^c  „Eccij"  flott  „e^eij"  tjnbcn,  jonft  ober  nid)t  abtteidicn". 
©.250  3-25  ftrcid^c  „Romani"  unb  in  ber  'Jtotc  boiii  .Hoiiiain  fcl)lt". 
S.  256  3.35  lie?  „Cum"  ftott  .Caui". 
©.  684  3.  1  He?  „W  nu«  D". 


«PnlJicv  Hon  «rtviibfv  t'nil'iliii  in  'J!(iillhi,ioii  laiMivttcmdcvn). 


Although  it  is  sheer  madness 

to  publish  bad  books, 

it  is  very  difficult  to  publish 

good  ones.  Erasmus 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
RDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKI 

nVERSITY  OF  TORONTO  LIBRAR' 


THE    COLLECTED   WORKS   OF   ERASMUS 


Bd. 2 


Luther,  I-lartin 
Werke